Moralni izazovi kod genetskog inženjeringa i modernih tehnologija

I. Razvoj medicine i naučnih tehnologija – kakve to veze ima sa filozofijom i moralom? (koristi
etiku i moral kao sinonime: etika je nauka/teorija o moralu; moral/skup nepisanih pravila i
običaja kojim se utvrđuju međuljudski odnosi/praktična primena →razvoj medicine (genetike) i
tehnologije utiču na shvatanje čovekove suštine (šta čovek jeste/šta treba da bude) i na
međuljudske odnose)
II. Kako to medicina i naučne tehnologije utiču na ljudski život?
 Estetska hirurgija (manje uši, manji nosevi, vede grudi/usne, belji/ravniji zubi, uklanjanje
bora/masnih tkiva),
 Steroidi za povedanje mišidne mase,
 Body art/pirsing,
 Sport – (anabolički steroidi, hormon rasta, glukoproteinski hormon (eritopoetin)...)
 Nikotin, kofein, ritalin (stimulacija CNS), modavigil
 Prozak, rekreacione droge, alkohol
 Vijagra
 Matične delije
 Stočarstvo – genetsko testiranje, ukrštanje, kloniranje...
 Medicina - presađivanja vitalnih organa, oplodnja in vitro, transplantacije embriona,
 Genske terapije (zamena oštedenog ili nedostajudeg gena zdravim genom),
 Genetika: testiranje embriona, testiranje na prisustvo određenih gena kod sportista,...

Genetski inženjering i čitanje genoma (dekodiranje gena)

„Šta je uopšte zadatak dekodiranja gena? Zamislite naš genetski kod, naš DNK lanac kao jednu
ogromnu rečenicu spojenih slova, takozvanih nukleotida. Jedna rečenica, odnosno DNK ima preko tri
milijarde znakova. Dekodiranje gena predstavlja čitanje te čitave rečenice, svakog slova ponaosob, i
pradenje svake promene u njihovom redosledu. Međutim, zadatak nam je u toliko lakši kada
primetimo da se neki nizovi slova, tj. „reči“, ponavljaju, pa tako možemo da celu ovu rečenicu
podelimo na segmente. Svaka reč nam govori o karakteristikama jedinke. Kada znamo da pročitamo
te reči, možemo ih rekonstruisati, uticati na njih, pa ih tako izmeniti ili kopirati.

Samo čitanje genoma nije novo u svetu nauke i do sada ved predstavlja standardnu analizu. Tako,
recimo, trudnice mogu otkriti određene genetske promene kod fetusa ved u ranom stadijumu
trudnode. Policijski forenzičari mogu porediti uzorke DNK sa mesta zločina i uzorke osumnjičenih, na
šta smo ved navikli u krimi serijama, filmovima i knjigama. Prepoznavanjem defektnog gena
pronalazimo uzroke bolesti, pa tako znamo na šta se treba fokusirati kada govorimo o lečenju.

Ovde u igru ulazi genetski inženjering. Kada ved znamo kod genoma, šta sve možemo sa njim raditi?
Uloga genetskog inženjeringa je da taj kod izmeni, premešta slova u rečima, reči u rečenici našeg
DNK niza, ili ga prekopira i pokuša da reprodukuje na nekom drugom mestu. To znači da bi mogli da
utičemo na samu suštinu građe organizma.

1
 Upravo se na ovom mestu nalazi etička dilema. Da li bi trebalo da preuzmemo volan od prirode i
sami odlučujemo o našoj sopstvenoj prirodi?“

Boris Klobučar, Čitanje genoma: Put ka diskriminaciji?, Elementarijum,2014

III. Fizičko, kognitivno i moralno poboljšanje ljudi

a. Fizičko
b. Kognitivno
c. Moralno
IV. Bioetika – filozofska disciplina, grana etike čiji je cilj da pruži odgovore na etička pitanja koja se
postavljaju s obzirom na uticaj nauke i medicine na ljudski život. (ovo je samo jedan od mogudih
načina određenja bioetike, ona se još uvek razvija i postoje mnoge nesuglasice u akademskoj
zajednici gde joj je tačno mesto → zato se često osnivaju posebni centri umesto da je samo
inkorporirana u bazične studije filozofije)
V. Argumenti protiv poboljšanja ljudi
VI. Argumenti za poboljšanje ljudi (poboljšanje moralno dopustivo/kao dužnost)
VII. Redosled u poboljšanju
a. Kognitivno poboljšanje je moralno dopustivo samo ako mu prethodi moralno
poboljšanje
b. Kognitivno poboljšanje je moralno dopustivo samo ukoliko je sredstvo moralnog
poboljšanja

Definicija bioetike (Centar za bioetičke studije, Beograd)

(bios+ethos – život + običaj/narav/mentalitet →kako naše ponašanje utiče na život u celini)

Bioetika je filozofska disciplina koja proučava uticaj napretka civilizacije (naučno-tehnološki napredak) na
sve oblike života. Njom proučavamo uticaj savremenih tehnologija i savremenog društva na čoveka, a
time i na ostali svet. Termin ‘’bioetika’’ uveo je nemački filozof Fric Jar 1926.g. u svom članku ”Nauka o
životu i ponašanju”. Najčešde shvatanje je da je bioetika nastala kao društveni pokret 60-ih godina XX
veka u Sjedinjenim Američkim Državama. Nastala je kao posledica naučno-tehnološkog napretka u
medicini (javljaju se mogudnosti izlečenja retkih bolesti za koje do tada nije bilo leka, kao i produžetak
ljudskog života, transplantacija organa itd.) Iako pojedini stručnjaci koji se bave istorijom filozofije,
smatraju da se koreni bioetike mogu nadi u antici, kod Sokrata i Aristotela u njihovim shvatanjima vrline,
srede itd.

Suočeni sa novonastalom situacijom, lekari nisu imali odgovore na sva pitanja. Neka su bila izvan
medicinske etike. Etika je sada morala da se bavi raznim pitanjima počevši od osnovnih pitanja ljudske
prirode, prava, dostojanstva, sa jedne strane i suočavanjem sa praktičnim pitanjima politike, sa druge
strane.

2
Treba pomenuti dva najznačajnija događaja u novijoj istoriji bioetike. Pominjanje kovanice ”bioetika”
1970.g. u člancima američkog onkologa i biohemičara Van Rensselaer Potter-a. Naredne godine, 1971.
fetalni fiziolog i demograf D.C. Andre Hellegers, upotrebio je kovanicu u imenu svog novoosnovanog
instituta Rose and Joseph Kennedy Institute for the study of Human Reproduction and Bioethics.

*Institucionalnim početkom bioetike smatra se osnivanje Hejstings Centra (Hastings Center) u Njujorku
1969. godine (D.Kalahan i V. Gejlin) i Instituta za etiku (Institute of Ethics) 1971. godine (A. Helegers),
koji de biti uključen u Džordžtaun Univerzitet.

Kako bi se dali odgovori na ova pitanja, osnivaju se komiteti, udruženja, institucije kao savetodavna tela.
Sa napretkom civilizacije napredovala je i bioetika. Ona je danas naučna disciplina koja se proučava
širom sveta.

“Bioethics” is a term with two parts, and each needs some explanation. Here, “ethics” refers to the
identification, study, and resolution or mitigation of conflicts among competing values or goals. The
ethical question is, “What should we do, all things considered?” The “bio” puts the ethical question into
a particular context. (https://bioethics.msu.edu/what-is-bioethics)

*sukob konsekvencionalističke etike i etike dužnosti (pragmatizam (bioetika)/Kant) → Argument Pitera

Singera u prilog bioetici: „Svoju argumentaciju u prilog jednog shvatanja bioetike Singer je pokušao
pokazati na jednom stvarnom primeru iz medicinske prakse. U melnburškoj bolnici nalazila su se dva
novorođenčeta. Jednome je kortikalna sfera mozga bila nepovratno uništena, a drugo je imalo
potencijalno smrtnu srčanu manu. Načelno, postojala je mogudnost da se zdravo srce prvog
novorođenčeta presadi drugom, da bi se tako jedno od njih spasilo. Tragični ishod slučaja Singer je ovako
analizirao: „S obzirom na postojede zakone u Australiji, a verujem i u svim drugim državama, pedijatar u
Royal Childrens Hospital nije mogao ukloniti Paulovo srce i dati ga Mery. Prema tome, i Paul i Mery su
vrlo brzo umrli. Pitam se hodemo li za par godina modi postidi sretnije rešenje za ovakve situacije? Ako
budemo, bit de to zahvaljujudi mnogim razumnim ljudima koji su zajedno razmišljali i raspravljali, dugo i
mukotrpno, o tom problemu. A to i jest, konačno, bit bioetike.“

*Evropska unija finansira SIENNA projekat 2019 godine koji istražuje koliko se i na koji način pojedinačne
zemlje bave bioetičkim pitanjima→rezultat je izveštaj iz 2020 koji pokazuje da vedina zemalja posveduje
pažnju bioetičkim pitanjima u okvirima akademske zajednice, kao i u medijima.

„Abstract

This report is prepared within the context of a European project called SIENNA (http://siennaproject.
eu), which was selected to fulfil the grant call SWAFS-18-2016.1 The primary aims of this report were to:

 Identify HET (Human Enhancement Technologies) products and applications, above and beyond
those found in SIENNA D3.1: Stateof- the-Art Review of Human Enhancement Technologies
 Identify potential present and future ethical issues
 Analyse those issues in a nuanced manner without moralising about them or attempting to
resolve them

3
Therein, this report focusses on mapping the ethics of human enhancement. Analysis consists primarily
of judging which topics deserve the most space with the limited time available to complete the report.

A secondary aim of this report has been to convey the results of SIENNA’s “country studies” of the
national academic and popular media debate on the ethical issues in human enhancement technologies
in eleven countries, highlighting the similarities and differences about the academic and media debates
between these countries. In comparison to the methods of ethical analysis, our analysis of the country
study results has contributed fairly little to the overall identification and analysis of the ethical issues in
this report. However, the country study results are expected to contribute more significantly to future
SIENNA deliverables.2“

The Transhumanist Declaration, 1998

The WTA (World Transhumanist Association) was founded in 1998 by philosophers Nick Bostrom Ph. D.
and David Pearce. The goal of the World Transhumanist Association is to support discussion and public
awareness of emerging technologies; to defend the right of individuals in free and democratic societies
to adopt technologies that expand human capacities; and to anticipate and propose solutions for the
potential consequences of emerging technologies.

(1) Humanity will be radically changed by technology in the future. We foresee the feasibility of
redesigning the human condition, including such parameters as the inevitability of aging, limitations on
human and artificial intellects, unchosen psychology, suffering, and our confinement to the planet earth.

(2) Systematic research should be put into understanding these coming developments and their long-
term consequences.

(3) Transhumanists think that by being generally open and embracing of new technology we have a
better chance of turning it to our advantage than if we try to ban or prohibit it.

(4) Transhumanists advocate the moral right for those who so wish to use technology to extend their
mental and physical (including reproductive) capacities and to improve their control over their own
lives. We seek personal growth beyond our current biological limitations.

(5) In planning for the future, it is mandatory to take into account the prospect of dramatic progress in
technological capabilities. It would be tragic if the potential benefits failed to materialize because of
technophobia and unnecessary prohibitions. On the other hand, it would also be tragic if intelligent life
went extinct because of some disaster or war involving advanced technologies.

(6) We need to create forums where people can rationally debate what needs to be done, and a social
order where responsible decisions can be implemented.

(7) Transhumanism advocates the well- being of all sentience (whether in artificial intellects, humans,
posthumans, or non-human animals) and encompasses many principles of modern humanism.
Transhumanism does not support any particular party, politician or political platform.

4
Argumenti protiv poboljšanja – poboljšanje ljudi je moralno nedopustivo/pogrešno jer predstavlja
pretnju onome što je priroda/Bog oblikovao kao i postojedim moralnim načelima

 Sloboda i jednakost
 Kontinuitet/identitet
 Autonomija
 Uzgajanje ljudi poput biljaka i životinja u ljudskim vrtovima/farmama
 „Authoritarian/the Liberal eugenics“ - Liberalna eugenika - "poboljšanje" ljudi,
upotrebom biotehnologija u svrhe podizanja kapaciteta i sposobnosti zdravih
ljudi iznad norme zdravlja. Ideja se zasniva na slobodi izbora roditelja kada su u
pitanju željene osobine njihovih potomaka, na osnovu kojih bi u bududnosti
mogli imati kvalitetniji život. Liberalna eugenika bududnosti nastojala bi da
naglasi pozitivne/poželjne osobine, a ne da potisne one koje se smatraju
negativnim.

Michael Sandel, Argumenti protiv perfekcije/The Case Against Perfection

Pitanja o moralnom statusu prirode i primerenom stavu ljudskih bida prema svetu koji nam je dat.

Šta je loše u tome da prestanemo da posmatramo ŽIVOT KAO DAR/POKLON?

 RELIGIJSKO SHVATANJE: verovati da su naši talenti i modi isključivo naša zasluga znači ne
shvatati naše mjesto u stvaranju, zameniti svoju ulogu s Božjom.
 ETIČKO SHVATANJE: Ako bioinženjering uspe da mit o “samostvorenom čoveku” postane istina,
bilo bi nam teško da na svoje talente gledamo kao na darove koji su nam poklonjeni, a ne kao
na postignuda za koja smo odgovorni. To bi transformisalo tri ključna obeležja našeg moralnog
krajolika. Usavršeni čovek bi imao potpuno drugačija moralna načela. U njegovom sistemu
vrednosti bi bile promenjene sve dosadašnje „poželjne“ moralne osobine. ZABRINUTOST DA
SEBE VIŠE NEDEMO VIDETI KAO SLOBODNA I MORALNA BIDA.

„In liberal societies, every citizen has an equal right to pursue his individual life projects as best
he can.....Eugenic programming of desirable traits and dispositions, however, gives rise to moral
misgivings as soon as it commits the peson concerned to a specific life-project or, in any case,
puts specific restrictions on his freedom to choose a life of his own.“

o Odgovornost („zastrašujuda“ apsolutna odgovornost pojedinca; ŠANSA I IZBOR → sve bi

ležalo na izboru)
o Solidarnost (Što smo svesniji naše zajedničke prirode zavisne od slučajne srede, to više
imamo razloga da delimo zajedničku sudbinu s drugima. Razmotrite osiguranje. Bududi
da ljudi ne znaju hode li ih i kada zadesiti razne bolesti, oni međusobno dele rizik
kupujudi zdravstveno i životno osiguranje. Kako život teče, zdravi završe tako da
finansijski pomažu bolesnima, a oni koji dožive starost na kraju finansijski pomažu

5
 porodicana onih koji su umrli prie vremena. Čak i bez osedaja međusobne obaveze, ljudi
dele zajednički rizik i sredstva deledi tako i sudbinu jedno drugog.
o Poniznost/sloboda (Odnos stvoritelj – stvoreno podrazumeva poniznost stvorenog.
Poniznosti nema ako živimo u potpuno samokontrolisanim uslovima, ali nema ni
mogudnosti da se potpuno kontrolisani uslovi promene. Ako živimo u kontrolisanim
uslovima gubimo sposbnost za reagovanje u nepoznatom , te i mogudnost da
izbegnemo potpunu kontrolu → poniznost pred uzvišenim nam upravo obezbeđuje, a ne
ukida slobodu.
 problem granice: između poboljšanja i suzbijanja („slippery slope“?/neformalna
logička greška) između onoga što jeste i onoga što nije „nepoželjno“?

Jirgen Habermas, The Future of Human Nature

o Autonomija (Habermas) - „Uopšteno gledano, uzeti pravo da se odluči o genetskim

predispozicijama jedne budude osobe je nešto za šta bismo mogli da budemo pozvani na
odgovornost. Neki adolescent mogao bi da prigovori roditeljima zbog sopstvenog
genetskog dizajna, da im, recimo, zameri što su mu dali predispozocije za matematiku
umesto za sport ili muziku, koji bi mu više koristile za karijeru sportiste ili muzičara. Taj
isti adolescent ne bi više bio autor sopstvene biografije od trenutka kada bi shvatio
kakve su namere imali autori njegovog genetskog dizajna." (adolescent je produkt,
objekat roditeljskih želja, a ne autonomni subjekat) → Nikome ne može biti dozvoljeno
da vrši podelu prirodnih životnih rezervi nekog drugog bida na osnovu sopstvenih želja."
o Dostojanstvo – i embrionu mora biti prizato pravo na dostojanstvo (the embtyio enjoys
full human dignity)?

Dostojanstvo ljudskog života (proizvod društvenih okolnosti) i dostojanstvo čoveka kao

pripadnika ljudske vrste (onog što se rađa sa određenim predispozicijama)

„They concern not culture, which is different everywhere, but THE VISION DIFFERENT
CULTURE HAVE OF „MAN“ who – antropological universaluty – IS EVERYWHERE THE
SAME.→postojede kulturne vrednosti su svuda različite; valja utvrditi zajedničko u
predstavama o kulturnim vrednostima svih naroda. To zajedničko Habermas nalazi i u razlici
između ODGAJENOG I NAPRAVLJENOG koju prema njemu imaju u svom jeziku svi
narodi/kulture

The Grown and the Made - ODGAJENO (zadržava dostojanstvo bida i omogudava
zajedničko u svim kulturama) I NAPRAVLJENO (podrazumeva dostojanstvo ljudskog života
i razlikuje se u različitim kulturama)- “tehnological act is intervention, not building”

 Imati telo ≠biti telo

Tom Marej – Opreznost u poboljšanju: “Etika poboljšanja mora da uzme u obzir:

 Značenje i svrhu aktivnosti koje se poboljšavaju

6
  Društveni kontekst u kom se vrši poboljšavanje
 Institucije na koje poboljšanje može uticati.”

Argumenti u prilog poboljšanju ljudi – poboljšanje ljudi je DOPUSTIVO/ ono je naša moralna obaveza
jer je poboljšan/usavršen čovek bolji čovek

Frances M. Kamm, Is There a Problem With Enhancement?

ARGUMENT 1

ŽELJA ZA UPRAVLJANJEM/GOSPODARENJEM NIJE NUŽNO MORALNO POGREŠNA

Sandel: moralna pogrešnost želje za gospodarenjem kao argument protiv poboljšanja (“Sandel thinks
that the deepest objection to enhancement is the desire for mastery that it expresses.”)

Kam: želja za upravljanjem/gospodarenjem nije nužno loša/moralno pogrešna

“Even if mastery were desired as an end in itself, this need not mean that it is our only end, and so we
could still continue to affirm other good aims (such as virtue, health, etc.) as ends. I shall assume that if
we desire mastery, it is as a means to good ends, as this seems most reasonable.”

• OPASNOST NE PRETI OD ŽELJE ZA UPRAVLJANJEM, VED OD MOGUDEG NEDOSTATKA

IMAGINACIJE/KREATIVNOSTI ali se i to može poboljšavati (želja za poboljšanjem povedava imaginaciju)

Džulijan Savulesku, Genetske intervencije i etika poboljšanja ljudskih bida (Julian Savulescu, Genetic
Interventions and the Ethics of Enhancement of Human Beings, The Oxford Handbook of Bioethics,
Oxford University Press, 2007, pp. 515-535

Definicija POBOLJŠANJA: “Poboljšati znači pomodi ljudima da žive duže i/ili bolje nego što je
uobičajeno.”

Savulesku brani tezu da POBOLJŠANJE NIJE SAMO DOPUSTIVO/POŽELJNO/OPRAVDANO, ved i da mi

imamo MORALNU OBAVEZU DA POBOLJŠAVAMO SEBE I SVOJU DECU. Ako je naša dužnost da lečimo i
sprečavamo bolesti, naša dužnost jeste i da intervenišemo u onome što nam je dato prirodom kako
bismo ljudima pružili NAJBOLJE MOGUDE IZGLEDE ZA NAJBOLJI MOGUDI ŽIVOT.

Polazna teza: Mi želimo da budemo SREDNI ljudi, ne samo ZDRAVI ljudi.

ARGUMENT 2

IZABRATI PROTIV POBOLJŠANJA JE MORALNO POGREŠNO

Slučaj nemarnih/lenjih roditelja koji propuštaju da svom detetu daju jednostavan, lako dostupan, jeftin
dodatak ishrani (oligovit, vitamin A/D, …)→ kada to dovede do nižih fizičkih/intelektualnih sposobnosti
deteta mi to smatramo pogrešnim, odnosno roditelje okrivljujemo za lenjost, nemar, neizvršavanje
roditeljske dužnosti/obaveze

7
Ako ishranu/suplemente(vitamine, munerale) zamenimo sa biološkom intervencijom dolazimo do
zaključka: DA NE BI NAŠKODILI SVOJOJ DECI, TREBA DA IH POBOLJŠAMO.

ARGUMENT 3

IZABRATI POBOLJŠANJE JE MORALNO DOSLEDNO - BIOLOŠKA/GENETSKA INTERVENCIJA JE

KOHERENTNA/U SKLADU SA SVIM OSTALIM MORALNIM NAČELIMA

Mi prihvatamo intervencije vezane za okruženje da bismo unapredili našu decu – obrazovanje, ishrana,
fizičke aktivnosti , stimulativno okruženje→smatramo svojom dužnošdu da povedamo mogudnosti dece.

Savremene studije pokazuju da stimulativno okruženje utiče na biološku strukturu. Stres i

zanemarivanje dovode do poremedaja u razvoju moždanog tkiva. Izazvane biološke promene se prenose
i na slededu generaciju. Prozak i materinska nega i ljubav deluju na isti način – regulišu proizvodnju i
nivo serotonina.

AKO SMO PRIHVATILI STVARANJE STIMULATIVNOG OKRUŽENJA KAO POŽELJNO, MORALNO

OPRAVDANO, NEMA RAZLOGA DA NE PRIHVATIMO DAVANJE PROZAKA ILI DIREKTNU INTERVENCIJU na
mozak ili gene.

STVARANJE STIMULATIVNE SREDINE = GENETSKA INTERVENCIJA

ARGUMENT 4

Poboljšanje se nalazi u osnovi brige za zdravlje → Zdravlje je instrumentalna vrednost – ono je vredno
kao sredstvo koje nam omogudava da činimo ono što je zaista za nas važno da odimo dobar i sredan
život.

Kroz davanje saveta/lični primer/disciplina utičemo na moralni karakter dece. Genetska manipulacija
isto može doprineti razvoju empatije, imaginacije, saosedanja, pravičnosti, poštenja…

*proditati primer porodice u kojoj je agresivnost muških potomaka bila rezultat genetske mutacije
(manjak enzima – gomilanje neurotransmitera – preterana, nasilna reakcija na stres) – Bioetika, str.
232,233

Autori (Dž. Savulesku) koji zastupaju dopustivost/obavezu poboljšanja ljudi postavljaju i određene
USLOVE/OGRANIČENJA (ne mora svako poboljšanje biti etički opravdano). Poboljšanje je moralno
prihvatljivo ako:

 Je u interesu osobe
 Bezbedno u razumnim granicama
 Uvedava mogudnost vođenja najboljeg života
 Ne nanosi neoprvdanu štetu drugima
 Ne stavlja poboljšanu osobu u nepoštenu takmičarsku prednost u odnosu na druge (npr čitanje
misli)
 Ostavlja osobi mogudnost kontrole ili odgovornosti za svoje uspehe

8
  Ne jača nepravednost, nejednakost, diskriminaciju (ekonimsku nejednakost, rasizam)

Ako su ova ograničenja neophodna, onda se postavlja uslov da moralno poboljšanje treba da prethodi
ostalim poboljšanjima ili da sva poboljšanja moraju biti u funkciji etičkog poboljšanja čoveka.

a. Poboljšanje (kognitivno, fizičko) je moralno dopustivo samo ako mu prethodi moralno

poboljšanje
 Oksitocin razvija poverenje, metilfenidat smanjuje agresivnost; antisocijalni poremedeji,
kriminalno ponašanje mogu se preduprediti intervencijom na genima
b. Kognitivno poboljšanje mora biti u funkciji moralnog poboljšanja

OBRAZOVANJE+RACIONALIZACIJA+LEKOVI+GENETSKI INŽENJERING → MORALNO POBOLJŠAN

ČOVEK