‫ﺑﺎزﻧﮕﺮی در ﻣﻌﺎﻧﯽ ﻗﺮآن‬

‫ﺷﺎﻣﻞ ﺑﺤﺚ در‪:‬‬

‫آﻳﺎﺗﯽ ﻛﻪ ﻧﺎ ﹸدرﺳﺖ‪ ،‬ﺗﺮﲨﻪ ﻳﺎ ﺗﻔﺴﲑ ﺷﺪهاﻧﺪ‬

‫اﺛﺮ‪:‬‬
‫ﻣﺼﻄﻔﯽ ﺣﺴﯿﻨﯽ ﻃﺒﺎﻃﺒﺎﯾﯽ‬
 ‫ﺑﺎزﻧﮕﺮی در ﻣﻌﺎﻧﯽ ﻗﺮآن‬ ‫ﻋﻨﻮان ﮐﺘﺎب‪:‬‬

‫ﻣﺼﻄﻔﯽ ﺣﺴﯿﻦ ﻃﺒﺎﻃﺒﺎﯾﯽ‬ ‫ﻧﻮﯾﺴﻨﺪه‪:‬‬

‫ﻣﺒﺎﺣﺚ ﻗﺮآﻧﯽ‬ ‫ﻣﻮﺿﻮع‪:‬‬

‫اول )دﯾﺠﯿﺘﺎل(‬ ‫ﻧﻮﺑﺖ اﻧﺘﺸﺎر‪:‬‬

‫دی )ﺟﺪی( ‪۱۳۹۴‬ﺷﻤﺴﯽ‪ ،‬رﺑﯿﻊ اﻷول ‪ ۱۴۳۷‬ﻫﺠﺮی‬ ‫ﺗﺎرﯾﺦ اﻧﺘﺸﺎر‪:‬‬

‫ﺳﺎﯾﺖ ﻋﻘﯿﺪه‬ ‫ﻣﻨﺒﻊ‪:‬‬

‫اﯾﻦ ﮐﺘﺎب از ﺳﺎﯾﺖ ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﮥ ﻋﻘﯿﺪه داﻧﻠﻮد ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪www.aqeedeh.com‬‬

‫‪book@aqeedeh.com‬‬ ‫اﯾﻤﯿﻞ‪:‬‬

‫ﺳﺎﯾﺖﻫﺎی ﻣﺠﻤﻮﻋﮥ ﻣﻮﺣﺪﯾﻦ‬

‫‪www.aqeedeh.com‬‬ ‫‪www.mowahedin.com‬‬
‫‪www.islamtxt.com‬‬ ‫‪www.videofarsi.com‬‬
‫‪www.shabnam.cc‬‬ ‫‪www.zekr.tv‬‬
‫‪www.sadaislam.com‬‬ ‫‪www.mowahed.com‬‬

‫‪contact@mowahedin.com‬‬
 ‫��ﻢ اﷲ ا����ﻦ ا����ﻢ‬
‫ﺧﺪاوﻧﺪ ﭘﺎک را ﺳﭙﺎﺳﯽ ﺑﯽﻗﯿﺎس ﮐﻪ ﻗﺮآن ﺗﺎ ﺑﻨﺎک را ﻓﺮو ﻓﺮﺳﺘﺎد ﺗﺎ ﺟﮫﺎﻧﯿﺎن را از‬
‫آورد و ﺑﻪ ﺑﮫﺸﺖ ﺑﺮﯾﻦ و ﺧﺸﻨﻮدی ﺧﻮد رھﻨﻤﻮن ﺷﻮد‪.‬‬ ‫ﺗﺎرﯾﮑﯽھﺎ ﺑﻪﺳﻮی ﻧﻮر ﺑﺮون َ‬
‫ﻣﺤﻤﺪ ﻣﺼﻄﻔﯽ ﺳﻼم ﻓﺮاوان ﺑﺎد ﮐﻪ‬ ‫و ﺑﺮ ﺑﻨﺪۀ ﺑﺮﮔﺰﯾﺪۀ أﻣﯿﻦ و ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ راﺳﺘﯿﻦ او‪ّ ،‬‬
‫اﻣﺎﻧﺖ ﺧﺪا را ﺑﯽﮐﺎﺳﺘﯽ اداء ﮐﺮد و ﭘﯿﺎم او را ﺑﻪ درﺳﺘﯽ رﺳﺎﻧﺪ و در راه ﺧﺪا ﭼﻨﺎنﮐﻪ‬
‫ﺳﺰاوار ﺑﻮد ﺑﻪ ﻣﺠﺎھﺪت ﺑﺮﺧﺎﺳﺖ‪.‬‬
‫و ﺑﺮ ﺧﺎﻧﺪان ﮔﺮاﻣﯽ و ﯾﺎران و ﻓﺎدارش ﮐﻪ او را در ﮔﺴﺘﺮش ﻧﻮر ﯾﺎری دادﻧﺪ درودی‬
‫ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ ﺑﺎد‪.‬‬
 ‫��ﻢ اﷲ ا����ﻦ ا����ﻢ‬

‫ﻓﻬﺮﺳﺖ ﻣﻄﺎﻟﺐ‬

‫ﭘﯿﺸﮕﻔﺘﺎر ‪١٣ ....................................................................‬‬

‫ﻣﻨﺰﻟﺖ ﻓﮫﻢ ﻗﺮآن ‪١٣ ........... ................................ ................................‬‬
‫ﻓﺮق ﻣﯿﺎن ﺗﺮﺟﻤﻪ و ﺗﻔﺴﯿﺮ ‪١٤ ................................ ................................‬‬
‫ّ‬
‫ﻋﻠﺖ ﺧﻄﺎ در ﺗﺮﺟﻤﻪ و ﺗﻔﺴﯿﺮ ‪١٥ ............................. ................................‬‬
‫ﮐﺎر اﺻﻠﯽ ﻣﺎ در اﯾﻨﮑﺘﺎب ‪١٦ ... ................................ ................................‬‬

‫‪ ۱‬ﻧﮑﺎﺗﯽ از ﺳﻮرۀ ﻓﺎﺗﺤﮥ اﻟﮑﺘﺎب ‪٢٢ ..............................................‬‬

‫َّ‬
‫� ۡم ُد ِ�ِ﴾‪٢٢ .............. ................................ ................................ .‬‬ ‫﴿ٱ ۡ َ‬

‫�﴾‪٢٣ .......... ................................ ................................ .‬‬ ‫﴿ َر ّب ٱ ۡل َ�ٰلَم َ‬

‫ِ‬ ‫ِ‬
‫ۡ‬ ‫ۡ َ ّ‬
‫لص َ� ٰ َط ٱل ُم ۡس َتقِيم﴾‪٢٥ ............................. ................................ .‬‬‫﴿ٱهدِنا ٱ ِ‬
‫َ َ ۡ ۡ َ َ َّ ّ‬
‫آل َ‬ ‫َ ۡ َۡ ۡ ُ‬
‫ِ�﴾‪٢٦ ............... ................................ .‬‬ ‫وب علي ِهم و� ٱلض‬ ‫ِ‬ ‫ض‬ ‫� ٱلمغ‬
‫﴿� ِ‬
‫‪ ۲‬ﻧﮑﺎﺗﯽ از ﺳﻮرۀ ﺑﻘﺮه ‪٢٧ .......................................................‬‬
‫َ َ ۡ َ‬
‫﴿�ٰل ِك ٱلكِ�ٰب﴾‪٢٧ ......... ................................ ................................ .‬‬
‫َ‬ ‫َ َ َ َۡ َ ُ ُ َ ۡ‬ ‫َّ َّ َ َ َ ْ ٓ َ َ‬
‫ِين �ف ُروا َس َوا ٌء عل ۡي ِه ۡم َءأنذ ۡر� ُه ۡم أم ل ۡم تنذ ِۡره ۡم � يُؤم ُِنون‪] ﴾٦‬اﻟﺒﻘﺮة‪:‬‬ ‫﴿إِن ٱ�‬
‫‪ .[۶‬اﻧﺬار ﻣﻌﺎﻧﺪان! ‪٢٩ .......... ................................ ................................‬‬
‫َ َ َ َّ ُ َ َ ٰ ُ ُ ۡ َ َ َ ٰ َ ۡ ۡ َ َ َ ٰٓ َ ۡ َ ٰ ۡ َ ٰ ‪ٞ‬‬
‫ِ� َوة﴾ ]اﻟﺒﻘﺮة‪ .[۷ :‬ﻣﮫﺮ زدن‬ ‫﴿ختم ٱ� � قلو� ِ ِهم و� سم ِع ِهمۖ و� �ب� ِرهِم غ‬
‫ﺑﺮ دلھﺎ!‪٣٠ .................... ................................ ................................ .‬‬
‫َّ َ ‪ٗ ُ َّ ُ ُ َ َ َ ٞ‬‬ ‫ُُ‬
‫� َم َرضا﴾ ﺑﯿﻤﺎردﻻن و اﻓﺰودن ﺑﯿﻤﺎری آنھﺎ! ‪٣٣ .......‬‬ ‫﴿ ِ� قلو� ِ ِهم مرض فزادهم ٱ‬
‫َ َٗ‬ ‫َۡ‬ ‫‪ٞ‬‬ ‫ۡ َ َ َ ُّ َ ۡ َ َ َ ّ‬
‫�ض خل ِيفة﴾ ]اﻟﺒﻘﺮة‪ .[۳۰ :‬ﻧﺴﻞ آدم‬ ‫��ِكةِ إ ِ ِ� َجاعِل ِ� ٱ� ِ‬ ‫﴿�ذ قال ر�ك ل ِلم ٰٓ‬
‫÷ ﺟﺎﻧﺸﯿﻦ ﭼﻪ ﮐﺴﺎﻧﻨﺪ؟‪٣٣ ............................... ................................ .‬‬
 ‫ﺑﺎزﻧﮕﺮی در ﻣﻌﺎﻧﯽ ﻗﺮآن‬ ‫‪٢‬‬
‫َ ۡ َ ٓ َ ٰٓ ُ َ ٓ‬ ‫َ َ َّ َ َ َ َ ۡ َ ۡ َ ٓ َ ُ َّ َ ُ َّ َ َ َ ُ ۡ َ َ ۡ َ َ ٰٓ َ‬
‫كةِ َ� َق َال أ َ ُ‬
‫�ؤ� ِء‬ ‫و� بِأسماءِ‬
‫ِ‬ ‫��‬
‫ٔ‬ ‫ِ‬ ‫﴿وعلم ءادم ٱ�سماء �ها �م عرضهم � ٱلم�� ِ‬
‫ِ�‪] ﴾٣١‬اﻟﺒﻘﺮة‪ .[۳۱ :‬ﺧﺪاوﻧﺪ ﭼﻪ ﻧﺎمھﺎﯾﯽ را ﺑﻪ آدم ÷ آﻣﻮﺧﺖ؟ ‪٣٧‬‬ ‫إن ُك ُ‬
‫نت ۡم َ� ٰ ِد� َ‬
‫ِ‬
‫ۡ ٓ‬ ‫َ‬ ‫َۡ ۡ ٓ‬ ‫ۡ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ َ َ ۡ‬
‫� ّمِن َها أ ۡو مِثل َِها﴾ ]اﻟﺒﻘﺮة‪ .[۱۰۶ :‬ﻣﻌﻨﺎی ﻧﺴﺦ‬ ‫ت ِ� ٖ‬ ‫نسخ م ِۡن َءايَ ٍة أ ۡو ننس َِها نأ ِ‬ ‫﴿ما ن‬
‫و ﺣﮑﻤﺖ آن ‪٤٠ ................ ................................ ................................‬‬
‫�‬ ‫نقل ُِب َ َ ٰ‬ ‫َ َ َ َ ۡ َ ۡ ۡ َ َ َّ ُ َ َ َ ۡ َ ٓ َّ َ ۡ َ َ َ َ َّ ُ َّ ُ َ َّ َ َ‬
‫﴿وما جعلنا ٱل ِقبلة ٱل ِ� كنت عليها إِ� �ِ علم من يتبِع ٱلرسول مِمن ي‬
‫�﴾ ]اﻟﺒﻘﺮة‪ .[۱۴۳ :‬ﺗﻐﯿﯿﺮ ﻗﺒﻠﻪ و ﻋﻠﻢ‬ ‫� ٱ َّ� َ‬
‫ِين َه َدى ٱ َّ ُ‬ ‫َ َ ۡ َ َ َ ً َّ َ َ‬
‫عقِ َب ۡي �هِ �ن �نت لكبِ�ة إِ�‬
‫َ‬
‫إﻟﮫﯽ! ‪٤٣ ......................... ................................ ................................‬‬

‫‪ ۳‬ﻧﮑﺎﺗﯽ از ﺳﻮرۀ آﻟﻌﻤﺮان ‪٤٥ ....................................................‬‬

‫ُ َ‬ ‫ُ َ َّ ٓ َ َ َ َ َ ۡ َ ۡ َ ٰ َ ۡ ُ َ َ ٰ ‪َ ۡ ُّ ُ َّ ُ ٌ ٰ َ َ ۡ ُّ ٞ‬‬
‫ب َوأخ ُر‬ ‫ٰ‬
‫﴿هو ٱ�ِي أنزل عليك ٱلكِ�ب مِنه ءا�ت �ك�ت هن أم ٱلك ِ‬
‫ِ�‬
‫�ب َ� ٰ ‪ٞ‬‬ ‫َُ َ‬
‫ت﴾ ]آل ﻋﻤﺮان‪ .[۷ :‬ﺟﺪا ﺳﺎزی ﻣﺤﮑﻤﺎت از ﻣﺘﺸﺎﺑﮫﺎت ‪٤٥ ....................‬‬ ‫مت ٰ ِ‬
‫ُ ّ‪ٞ‬‬ ‫ۡ ۡ ُ ُ َ‬ ‫َ َ َ ۡ َ ُ َ ۡ َ ُ ٓ َّ َّ ُ َ َّ ُ َ‬
‫ل�ٰسِخون ِ� ٱلعِل ِم َ�قولون َء َام َّنا بِهِۦ � ّم ِۡن عِن ِد‬ ‫﴿وما �علم تأوِ�لهۥ إِ� ٱ�ۗ وٱ‬
‫َر ّ� ِ َنا‪ ﴾...‬راﺳﺨﺎن در داﻧﺶ و ﺗﺄوﯾﻞ ﻣﺘﺸﺎﺑﮫﺎت ‪٤٩ ......... ................................‬‬
‫ۡ‬ ‫َ َ َّ ُ َ َّ ُ َ ٓ َ ٰ َ َّ ُ َ َ ۡ َ َ ٰٓ َ ُ ُ ُ ْ ۡ ۡ َ ٓ‬
‫��ِكة َوأ ْولوا ٱلعِل ِم قا� ِ َمۢ� ب ِٱلقِ ۡس ِط﴾ ]آل ﻋﻤﺮان‪:‬‬ ‫﴿ش ِهد ٱ� �نهۥ � إِ�ه إِ� هو وٱلم‬
‫‪ .[۱۸‬ﻗﺎﺋﻢ ﺑﻪ ﻗﺴﻂ ﮐﯿﺴﺖ؟ ‪٥٣ ............................... ................................‬‬
‫ََ ٓ ُ‬ ‫َّ ُ َّ َ ٰ َ ۡ ُ ۡ ُ ۡ ۡ ُ ۡ َ َ َ َ ٓ ُ َ َ ُ ۡ ۡ َ‬ ‫ُ‬
‫�ع ٱل ُملك م َِّمن �شا ُء َوت ِع ُّز َمن‬ ‫ك تؤ ِ� ٱلملك من �شاء وت ِ‬ ‫﴿ق ِل ٱللهم �ل ِك ٱلمل ِ‬
‫�ءٖ قَد ‪ٞ‬‬ ‫� َ ۡ‬ ‫َ َ ٓ ُ َ ُ ُّ َ َ َ ٓ ُ َ َ ۡ َ ۡ ُ َّ َ َ َ ٰ ُ ّ‬
‫ِير‪] ﴾٢٦‬آل ﻋﻤﺮان‪.[۲۶ :‬‬ ‫� ِ‬ ‫�شاء وتذِل من �شاء ۖ �ِيدِك ٱ��ۖ إِنك‬
‫ﺧﺪای ﺳﺒﺤﺎن و ﻓﺮﻣﺎﻧﺮواﯾﺎن! ‪٥٤ ............................. ................................‬‬
‫َ َ َ ۡ ْ َ ٰ َ َ َ َ ٓ َ ۡ َ َ َ َ ۡ َ ُ ۡ َ َّ َ ۡ ُ َ َّ َّ َ َ‬ ‫ُ ۡ َ ٰٓ َ ۡ َ ۡ َ‬
‫� َو�‬ ‫ب �عالوا إِ� � ِمةٖ سواء ِۢ بيننا و�ين�م �� �عبد إِ� ٱ‬ ‫ٰ‬
‫﴿قل �أهل ٱلك ِ‬
‫ِ�‬
‫َّ َ َ َ َّ ۡ ْ َ ُ ُ ْ‬ ‫َ‬
‫َ ۡ ٗ َ َ َ َّ َ َ ۡ ُ َ َ ۡ ً ۡ َ ٗ ّ ُ‬ ‫�ُ ۡ َ‬
‫ون ٱ�ِۚ فإِن تولوا �قولوا‬ ‫ِ‬ ‫د‬ ‫خذ �عضنا �عضا أر�ا�ا مِن‬ ‫�ك بِهِۦ ش�ٔا و� �ت ِ‬ ‫ِ‬
‫ۡ َ ُ ْ َ َّ ُ ۡ ُ َ‬
‫ٱشهدوا بِ�نا مسل ِمون‪] ﴾٦٤‬آل ﻋﻤﺮان‪ .[۶۴ :‬ﻓﺮاﺧﻮاﻧﯽ اھﻞ ﮐﺘﺎب ﺑﻪ ﺗﻮﺣﯿﺪ ‪٥٧ ......‬‬
‫ون‪ ١٦٩‬فَرح َ‬ ‫َّ َ ۡ َ ٰ َ ۢ َ ۡ َ ۡ َ ٓ ٌ َ َ ّ ۡ ُ ۡ َ ُ َ‬ ‫َ َ َ ۡ َ َ َّ َّ َ ُ ُ ْ َ‬
‫ِ�‬ ‫ِ‬ ‫يل ٱ�ِ أم�ت� ۚ بل أحياء عِند ر� ِ ِهم يرزق‬ ‫﴿و� �س� ٱ�ِين قتِلوا ِ� سب ِ ِ‬
‫ّ ۡ َ ۡ ۡ َ َّ‬ ‫َ َ ۡ َ ۡ ُ َ َّ َ َ ۡ َ ۡ َ ُ ْ‬ ‫َ ۡ‬ ‫ب َما ٓ َءاتَٮ ٰ ُه ُم ٱ َّ ُ‬
‫حقوا ب ِ ِهم مِن خلفِ ِهم ��‬ ‫� مِن فضلِهِۦ و�ستب ِ�ون ب ِٱ�ِين لم يل‬ ‫ِ‬
‫ُ َۡ ُ َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ٌ‬ ‫َ‬
‫خ ۡوف عل ۡي ِه ۡم َو� ه ۡم � َزنون‪] ﴾١٧٠‬آل ﻋﻤﺮان‪ .[۱۷۰-۱۶۹ :‬ﺷﺎدﻣﺎﻧﯽ ﺷﮫﯿﺪان! ‪٥٩ .‬‬
 ‫‪٣‬‬ ‫ﻓﻬﺮﺳﺖ ﻣﻄﺎﻟﺐ‬
‫َ َ َ ۡ َ َ َّ َّ َ َ َ ُ ٓ ْ َ َّ َ ُ ۡ َ ُ ۡ َ ۡ ‪ۡ ْ ُ َ ۡ َ ۡ ُ َ ۡ ُ َ َّ ۡ ُ َ ّ ٞ‬‬
‫اد ٓوا إِث ٗماۖ‬‫س ِه ۚم إِ�ما �م ِ� لهم ل ِ�د‬
‫﴿و� �س� ٱ�ِين �فروا ��ما �م ِ� لهم خ� ِ�نف ِ‬
‫َ َُ ۡ َ َ ‪ٞ‬‬
‫اب ُّمه ‪ٞ‬‬
‫�‪] ﴾١٧٨‬آل ﻋﻤﺮان‪ .[۱۷۸ :‬ﻻم ﻋﺎﻗﺒﺖ‪ ،‬ﻧﻪ ﻻم ﺗﻌﻠﯿﻞ! ‪٦١ ..............‬‬ ‫ِ‬ ‫ولهم عذ‬

‫‪ ۴‬ﻧﮑﺎﺗﯽ از ﺳﻮرۀ ﻧﺴﺎء‪٦٤ .......................................................‬‬

‫ََ‬ ‫َ‬ ‫ّ ٓ َّ‬ ‫ُٓ ُ‬ ‫ََ َ ُ ْ َ َ‬
‫ِحوا َما ن� َح َءابَاؤ�م ّم َِن ٱلن ِ َساءِ إِ� َما ق ۡد َسلف‪] ﴾...‬اﻟﻨﺴﺎء‪.[۲۲ :‬‬ ‫﴿و� تنك‬
‫ﻣﻌﻨﺎی اﯾﻦ اﺳﺘﺜﻨﺎء ﭼﯿﺴﺖ؟ ‪٦٤ .............................. ................................‬‬
‫َ ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ َ ٓ َ ُ ۡ َ ۡ ‪ْ ُ َ َ ۡ َۡ َ ۡ َ ۡ َ ّ ٞ‬‬
‫اعوا بِهِۖۦ َول ۡو َر ُّدوهُ إِ� ٱ َّلر ُسو ِل ٰٓ‬
‫�� أ ْو ِ�‬ ‫﴿�ذا جاءهم أمر مِن ٱ�م ِن أوِ ٱ�و ِف أذ‬
‫ۡ‬ ‫َ‬
‫ِين � َ ۡس َت�ب ِ ُطون ُهۥ مِن ُه ۡم﴾ ]اﻟﻨﺴﺎء‪ .[۸۳ :‬رﺟﻮع ﺑﻪ ﻣﺴﺆوﻻن أﻣﻮر‬ ‫ٱ ۡ�َ ۡمر م ِۡن ُه ۡم لَ َعل َِم ُه ٱ َّ� َ‬
‫ِ‬
‫‪٦٥ ............................... ................................ ................................‬‬

‫‪ ۵‬ﻧﮑﺎﺗﯽ از ﺳﻮرۀ ﻣﺎﺋﺪه ‪٦٨ ......................................................‬‬

‫ّ‪ٞ‬‬ ‫ۡ َ ۡ َ ُ َّ َ ُ ُ َّ ّ َ ٰ ُ َ َ َ ُ َّ َ ُ ُ ْ ۡ َ ٰ َ ّ ‪ُ ُ َ َ َ ۡ ُ َّ ٞ‬‬
‫ام� ۡم حِل‬ ‫﴿ٱ�وم أحِل ل�م ٱلطيِ�تۖ وطعام ٱ�ِين أوتوا ٱلكِ�ب حِل ل�م وطع‬
‫َّ‬
‫ل ُه ۡم﴾ ]اﻟﻤﺎﺋﺪة‪ .[۵ :‬ﻃﮫﺎرت اھﻞ ﮐﺘﺎب ‪٦٨ ................... ................................‬‬
‫اس َ� ٗ‬
‫ِيعا َو َم ۡن‬ ‫ك َ� َّ� َما َ� َت َل ٱ�َّ َ‬
‫َ َ‬ ‫َۡ‬ ‫َ َ‬ ‫َ َّ ُ َ َ َ َ َ ۡ َ ۢ َ ۡ َ ۡ‬
‫� �ف ٍس أ ۡو ف َسادٖ ِ� ٱ� ِ‬
‫�ض ف‬ ‫﴿�نهۥ من �تل �فس� بِغ ِ‬
‫ِيعا﴾ ]اﻟﻤﺎﺋﺪة‪ .[۳۲ :‬ﮐﺸﺘﻦ ﯾﮑﺘﻦ ﺑﺮاﺑﺮ ﺑﺎ ﮐﺸﺘﻦ ھﻤﮥ‬ ‫اس َ� ٗ‬ ‫ك َ� َّ� َما ٓ أَ ۡح َيا ٱ�َّ َ‬
‫َ َۡ َ َ َ‬
‫أحياها ف‬
‫ﻣﺮدم! ‪٧٢ ........................ ................................ ................................‬‬
‫َ َ‬ ‫َّ َ َ ُّ ُ ُ َّ ُ َ َ ُ ُ ُ َ َّ َ َ َ ُ ْ َّ َ ُ ُ َ َّ َ َ ۡ ُ َ‬
‫لصل ٰوة َو ُ�ؤتون ٱ َّلزك ٰوة‬‫﴿إِ�ما و ِ��م ٱ� ورسو�ۥ وٱ�ِين ءامنوا ٱ�ِين يقِيمون ٱ‬
‫َ‬ ‫ُ‬
‫َوه ۡم َ�ٰك ُِعون‪] ﴾٥٥‬اﻟﻤﺎﺋﺪة‪ .[۵۵ :‬وﻻﯾﺖ ﻣﺆﻣﻨﺎن ﺑﺮ ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ‪٧٤ ............................‬‬
‫ۡ َ َ َ ٓ َّ َ َ َ َ َّ‬ ‫َ ُ ْ َ‬ ‫ُ َ َ َُ ُ َ َٓ ُ‬
‫َ ۡ َ َ ۡ َ ُ َّ ُ ُّ‬
‫نت ع� ٰ ُم‬ ‫ج ۡب ُت ۡمۖ قالوا � عِلم �ا ۖ إِنك أ‬
‫﴿يوم �مع ٱ� ٱلرسل �يقول ماذا أ ِ‬
‫وب‪] ﴾١٠٩‬اﻟﻤﺎﺋﺪة‪ .[۱۰۹ :‬ﭘﺎﺳﺦ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮان در روز رﺳﺘﺎﺧﯿﺰ ‪٧٧ .......................‬‬ ‫ُُۡ‬
‫ٱلغي ِ‬
‫‪ ۶‬ﻧﮑﺎﺗﯽ از ﺳﻮرۀ أﻧﻌﺎم‪٨٢ .......................................................‬‬
‫َ‬ ‫ۡ‬ ‫ََ‬ ‫ٗ ََ‬ ‫َ َ ۡ َ َ ۡ َ ُ َ َ ٗ َّ َ ۡ‬
‫� َعل َ�ٰ ُه َر ُج� َوللبَ ۡس َنا عل ۡي ِهم َّما يَلب ِ ُسون‪] ﴾٩‬اﻷﻧﻌﺎم‪ .[۹ :‬ﺑﻪ‬ ‫﴿ولو جعل�ٰه مل�‬
‫اﺷﺘﺒﺎه اﻓﮑﻨﺪن ﯾﺎ ﻟﺒﺎس ﭘﻮﺷﺎﻧﺪن؟!‪٨٢ ...................... ................................ .‬‬
‫ون م َِن ٱل ۡ ُموقِن َ‬
‫َ َ ُ َ‬ ‫َۡ‬ ‫َ َ َٰ َ ُ ٓ ۡ َٰ َ َ َ ُ َ‬
‫وت ٱ َّ َ َ‬
‫ِ�‪﴾٧٥‬‬ ‫�ض و ِ�ك‬ ‫ت َوٱ� ِ‬ ‫لس�ٰ� ٰ ِ‬ ‫﴿و��ل ِك ن ِري إِب�هِيم ملك‬
‫]اﻷﻧﻌﺎم‪ .[۷۵ :‬ﻣﻠﮑﻮت آﺳﻤﺎنھﺎ و زﻣﯿﻦ ‪٨٤ ................. ................................‬‬
 ‫ﺑﺎزﻧﮕﺮی در ﻣﻌﺎﻧﯽ ﻗﺮآن‬ ‫‪٤‬‬

‫‪ ۷‬ﻧﮑﺎﺗﯽ از ﺳﻮرۀ أﻋﺮاف ‪٨٦ .....................................................‬‬

‫َ َ َ ُ ْ َ ٰ َ ٗ َ ُ ْ َ َ ۡ َ َ َ ۡ َ ٓ َ َ ٓ َ َ َ َّ ُ َ َ‬
‫� أ َم َرنا ب ِ َها﴾ ]اﻷﻋﺮاف‪.[۲۸ :‬‬ ‫حشة قالوا وجدنا عليها ءاباءنا وٱ‬ ‫﴿�ذا �علوا � ِ‬
‫ﻋﻘﯿﺪۀ ﺑﻪ ﺟﺒﺮ ﯾﺎ ﺗﻘﻠﯿﺪ از ﭘﺪران؟ ‪٨٦ ......................... ................................‬‬
‫َ‬ ‫َ َّ ۡ َ ۡ َ ٓ ُ ۡ ُ ۡ َ ٰ َ ۡ ُ ُ َ َ َ ُ ْ َّ َ ُ ۡ ُ َ‬
‫��ِهِ﴾ ]اﻷﻋﺮاف‪:‬‬ ‫� أ ۡس َ ٰٓ‬
‫ون ِ ٓ‬ ‫﴿و ِ�ِ ٱ�سماء ٱ�س� فٱدعوه بِهاۖ وذروا ٱ�ِين يل ِ‬
‫حد‬
‫‪ .[۱۸۰‬اﺳﻤﺎء ﺧﺪا ﯾﺎ آﯾﺎت او؟!‪٨٨ ........................... ................................ .‬‬

‫‪ ۸‬ﻧﮑﺎﺗﯽ از ﺳﻮرۀ أﻧﻔﺎل ‪٩١ .......................................................‬‬

‫� َّن ٱ َّ َ‬
‫� َر َ ٰ‬ ‫َ َ ۡ َ ۡ ُ ُ ُ ۡ َ َ ٰ َّ َّ َ َ َ َ ُ ۡ َ َ َ َ ۡ َ ۡ َ َ ۡ َ َ‬
‫�﴾ ]اﻷﻧﻔﺎل‪:‬‬ ‫ت َو� ٰ ِ‬ ‫�ن ٱ� �تله ۚم وما رميت إِذ رمي‬ ‫﴿فلم �قتلوهم و� ِ‬
‫‪ .[۱۷‬ﻓﻌﻞ ﺧﺪا و ﻓﻌﻞ رﺳﻮل ‪٩١ .............................. ................................‬‬
‫� َس ُه﴾ ]اﻷﻧﻔﺎل‪ .[۴۱ :‬ﺧﻤﺲ ﻗﺮآﻧﯽ! ‪٩٤ ...‬‬ ‫�ء فَأَ َّن ِ َّ�ِ ُ ُ‬ ‫ۡ َ ْ َ َّ َ ُ ّ َ‬
‫﴿ َوٱعل ُم ٓوا �� َما غن ِۡمتم مِن ۡ ٖ‬
‫ك م َِن ٱل ۡ ُم ۡؤ ِمن َ‬ ‫َ ٰٓ َ ُّ َ َّ ُّ َ ۡ ُ َ َّ ُ َ َ َّ َ َ َ‬
‫ِ�‪] ﴾٦٤‬اﻷﻧﻔﺎل‪ .[۶۴ :‬ﺧﺪا ﻣﺎ را‬ ‫﴿���ها ٱ� ِ� حسبك ٱ� وم ِن ٱ�بع‬
‫ﮐﺎﻓﯽ اﺳﺖ ‪٩٦ .................. ................................ ................................‬‬

‫‪ ۹‬ﻧﮑﺘﻬﺎی از ﺳﻮرۀ ﺗﻮﺑﻪ ‪٩٩ .....................................................‬‬

‫ُ َ ُ َ َ ۡ َۡ َۡ َ َ َ ُ ْ ََ َّ َ‬ ‫َ‬
‫�م ّم َِن ٱ ۡ� ۡع َ‬
‫َ َّ ۡ َ ۡ َ ُ‬
‫اق �‬‫ِ‬ ‫ِف‬ ‫�‬ ‫ٱ‬ ‫�‬ ‫وا‬ ‫د‬ ‫ر‬‫م‬ ‫ة‬
‫ِ‬ ‫ِين‬
‫د‬ ‫م‬ ‫ل‬‫ٱ‬ ‫ل‬
‫ِ‬ ‫ه‬ ‫أ‬ ‫ِن‬‫م‬‫و‬ ‫ۖ‬‫ون‬ ‫ق‬ ‫ف‬
‫ِ‬ ‫ٰ‬ ‫�‬‫م‬ ‫اب‬
‫ِ‬ ‫ر‬ ‫﴿ومِمن حول‬
‫َ‬ ‫َ ۡ َ ُ ُ ۡ َ ۡ ُ َ ۡ َ ُ ُ ۡ َ ُ َ ّ ُ ُ َّ َّ َ ۡ ُ َّ ُ َ ُّ َ َ ٰ َ َ‬
‫ي�‪] ﴾١٠١‬اﻟﺘﻮﺑﺔ‪:‬‬‫اب ع ِظ ٖ‬ ‫� �م يردون إِ� عذ ٍ‬ ‫�علمهمۖ �ن �علمه ۚم سنعذِ�هم مر� ِ‬
‫‪ .[۱۰۱‬ﻣﻨﺎﻓﻘﺎن ﻧﺎﺷﻨﺎﺧﺘﻪ و ﻋﺬاب آﻧﺎن! ‪٩٩ ................. ................................‬‬

‫‪ ۱۰‬ﻧﮑﺘﻬﺎی از ﺳﻮرۀ ﯾﻮﻧﺲ ‪١٠٢ ..................................................‬‬

‫ُ ُ‬ ‫ُ َّ ۡ َ ٓ َ َّ ُ َ َ َ ۡ ُ ُ َ َ ۡ ُ ۡ َ َ ٓ َ ۡ َ ٰ ُ‬
‫�م بهِۦ َ� َق ۡد َ� ۡث ُ‬
‫ت �ِي� ۡم � ُم ٗر� ّمِن‬ ‫ِ‬ ‫ِۖ‬ ‫﴿قل لو شاء ٱ� ما تلوتهۥ علي�م و� أدرٮ‬
‫َََ َ ُ َ‬ ‫َ‬
‫� ۡبلِهِۚۦٓ أف� � ۡع ِقلون‪] ﴾١٦‬ﯾﻮﻧﺲ‪ .[۱۶ :‬ﺧﻄﺎی َﺻﺮﻓﯽ! ‪١٠٢ ...............................‬‬

‫‪ ۱۱‬ﻧﮑﺘﻬﺎی از ﺳﻮرۀ ﻫﻮد ‪١٠٤ ....................................................‬‬

‫َ‬
‫َ ٰ ُ ُ َ ٰٓ َ ٗ َ َ ۡ َ ً‬
‫�ة ۚ‬
‫َ‬ ‫ُ َ ‪ٞ‬‬
‫� بَ ّي ِ َنةٖ ّمِن َّر ّ�ِهِۦ َو َ� ۡتلوهُ شاهِد ّم ِۡن ُه َومِن � ۡبلِهِۦ كِ�ب مو� إِماما ور‬‫﴿أ َ� َمن َ� َن َ َ ٰ‬
‫ُ َ َ ۡ َ‬
‫أ ْو ٰٓ��ِك يُؤم ُِنون بِهِ﴾ ]ھﻮد‪ .[۱۷ :‬ﭼﻪ ﮐﺴﯽ از ﺑ ّﯿﻨﻪ ﺑﺮﺧﻮردار اﺳﺖ و ﺷﺎھﺪ ﺧﺪاﯾﯽ‬
‫ﮐﯿﺴﺖ؟ ‪١٠٤ .................... ................................ ................................‬‬

‫‪ ۱۲‬ﻧﮑﺘﻬﺎی از ﺳﻮرۀ ﯾﻮﺳﻒ ‪١٠٧ .................................................‬‬

 ‫‪٥‬‬ ‫ﻓﻬﺮﺳﺖ ﻣﻄﺎﻟﺐ‬
‫ََ‬ ‫َ‬ ‫ُ ۡ َ َ َ َّ‬ ‫َ َ َ َ ۡ ُ ُ َّ ۡ َ ٰ َ ُّ َّ ُ ُ َ َ َّ ۡ‬
‫�ٰش ِ�ِ َما عل ِۡم َنا عل ۡيهِ مِن‬ ‫سهِۚۦ قلن‬ ‫وسف عن �ف ِ‬ ‫﴿قال ما خطب�ن إِذ �ود�ن ي‬
‫َ‬ ‫َّ‬ ‫ُّ َ َّ ۡ‬ ‫َ‬
‫َ ُّ َ ۠‬ ‫ۡ‬ ‫�ن َح ۡص َ‬‫ت ٱ ۡل َعز�ز ٱ ۡل َ‬ ‫ُس ٓوء قَالَت ٱ ۡم َرأَ ُ‬
‫سهِۦ �ن ُهۥ ل ِم َن‬ ‫�ق �نا َ� ٰ َودت ُهۥ عن �ف ِ‬ ‫ح َص ٱ‬ ‫ِ ِ‬ ‫ِ‬ ‫ٖ�‬
‫�آ�ن َ‬ ‫ۡ‬
‫ََۡ َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫ِ�‪ٰ�َ ٥١‬ل َِك ِ�َ ۡعلَ َم � ّ� ل َ ۡم أ ُخ ۡن ُه بٱ ۡل َغ ۡي َ َّ َّ َ َ َ ۡ‬ ‫ل� ٰ ِد� َ‬ ‫َّ‬
‫ِ�‪٥٢‬‬ ‫ب وأن ٱ� � �هدِي كيد ٱ ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ٱ‬
‫� إ َّن َر ّ� َ� ُفور‪ٞ‬‬ ‫َ‬
‫َ َ ٓ َ ّ ُ َ ۡ ٓ َّ َّ ۡ َ َ َّ َ ُ ۢ ُّ ٓ َّ َ َ َ َ ّ‬ ‫ُ‬
‫ِ‬ ‫� إِن ٱ�فس �مارة ب ِٱلسوءِ إِ� ما رحِم ر ِ ٓ � ِ‬ ‫۞وما �ب ِرئ �ف ِ �‬
‫ِيم‪] ﴾٥٣‬ﯾﻮﺳﻒ‪ .[۵۳-۵۱ :‬ﺳﺨﻨﺎن زﻟﯿﺨﺎ ﯾﺎ ﮔﻔﺘﺎر ﯾﻮﺳﻒ؟ ‪١٠٧ ......................‬‬ ‫َّرح ‪ٞ‬‬

‫‪ ۱۳‬ﻧﮑﺘﻬﺎی از ﺳﻮرۀ رﻋﺪ ‪١١٠ .....................................................‬‬

‫ُ‬ ‫� بٱ َّ�ِ َشه َ‬ ‫َ َ ُ ُ َّ َ َ َ ُ ْ َ ۡ َ ُ ۡ َ ٗ ُ ۡ َ َ‬
‫يدۢ� بَ ۡي ِ� َو َ� ۡي َن� ۡم َو َم ۡن‬ ‫ِ‬ ‫ٰ‬
‫﴿و�قول ٱ�ِين �فروا لست مرس� ۚ قل ك ِ‬
‫َُ ُۡ ۡ َ‬
‫ب‪] ﴾٤٣‬اﻟﺮﻋﺪ‪ .[۴۳ :‬ﺷﺎھﺪ رﺳﺎﻟﺖ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ص ‪١١٠ .................‬‬ ‫عِندهۥ عِلم ٱلكِ�ٰ ِ‬
‫‪ ۱۴‬ﻧﮑﺘﻬﺎی از ﺳﻮرۀ اﺑﺮاﻫﯿﻢ ‪١١٤.................................................‬‬
‫نتم‬‫� ۡم َ� َب ٗعا َ� َه ۡل أَ ُ‬
‫َ َ َ ُ ْ َّ َ ٗ َ َ َ ُّ َ َ ٰٓ ُ ْ َّ َ ۡ َ ۡ َ ُ ٓ ْ َّ ُ َّ َ ُ‬
‫﴿و�رزوا ِ�ِ �ِيعا �قال ٱلضع�ؤا ل ِ�ِين ٱستك�وا إِنا كنا ل‬
‫َ ۡ َ ُ ْ َ ۡ َ َ ٰ َ َّ ُ َ َ َ ۡ َ ُ ۡ َ َ ٓ ٌ َ َ ۡ َ ٓ‬ ‫َّ‬ ‫ُّ ۡ ُ َ َ َّ ۡ َ َ‬
‫اب ٱ�ِ مِن �ءٖ � قالوا لو هدٮنا ٱ� لهدي�ٰ�مۖ سواء علينا‬ ‫مغنون �نا مِن عذ ِ‬
‫ِيص‪] ﴾٢١‬إﺑﺮاھﯿﻢ‪ .[۲۱ :‬ﮔﻔﺘﮕﻮی ﺿﻌﻔﺎء ﺑﺎ‬ ‫�‬
‫َّ‬
‫ِن‬ ‫م‬ ‫ا‬ ‫أَ َجز ۡ� َنا ٓ أَ ۡم َص َ ۡ‬
‫�نَا َما َ�َ‬
‫ٖ‬ ‫ِ‬
‫ﻣﺴﺘﮑﺒﺮان! ‪١١٤ ................ ................................ ................................‬‬

‫‪ ۱۵‬ﻧﮑﺘﻬﺎی از ﺳﻮرۀ ِﺣﺠﺮ ‪١١٧ ...................................................‬‬

‫َّ َ ٓ َ ٓ ٗ َ َ ۡ َ ۡ َ ُ ُ ُ َ َ ٓ َ ُ َ‬ ‫ّ َ َ ََ َ ََ َۡ‬ ‫﴿ َوأَ ۡر َس ۡل َ‬
‫نت ۡم ُ�ۥ‬ ‫نز�َا م َِن ٱلسماءِ ماء فأسقي�ٰكموه وما أ‬ ‫لر�ٰح ل�ٰق ِح فأ‬
‫ِ‬ ‫ٱ‬ ‫ا‬ ‫ن‬
‫�ٰز� َ‬ ‫َ‬
‫ِ�‪] ﴾٢٢‬اﻟﺤﺠﺮ‪ .[۲۲ :‬ﺑﺎدھﺎی ﺑﺎرورﮐﻨﻨﺪه! ‪١١٧ ..... ................................‬‬ ‫بِ ِ‬
‫‪ ۱۶‬ﻧﮑﺘﻬﺎی از ﺳﻮرۀ ﻧﺤﻞ ‪١٢٠ ....................................................‬‬
‫ُ ُ َ‬ ‫َ ٗ ُّ ٓ َ ۡ ۡ َ ۡ َ ُ ْ َ ۡ َ ّ ۡ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫ٓ َ ۡ‬
‫نت ۡم �‬‫�ٔل ٓوا أهل ٱ�ِك ِر إِن ك‬ ‫و� إِ� ِهمۖ ف‬‫﴿ َو َما أ ۡر َسل َنا مِن � ۡبل َِك إِ� رِجا� ن ِ‬
‫َ َ َ‬
‫� ۡعل ُمون‪] ﴾٤٣‬اﻟﻨﺤﻞ‪ .[۴۳ :‬درﺑﺎرۀ أھﻞ ذﮐﺮ ‪١٢٠ .......... ................................‬‬

‫‪ ۱۷‬ﻧﮑﺘﻬﺎی از ﺳﻮرۀ إﺳﺮاء ‪١٢٣ ..................................................‬‬

‫ٗ‬ ‫ۡ‬ ‫ُ ُ َ ٗ َّ َ ْ َ‬ ‫‪َ ٞ‬‬ ‫ُ َّ َ َ‬
‫﴿قل ل ۡو �ن َم َع ُه ٓۥ َءال َِهة ك َما َ�قولون إِذا � ۡ� َتغ ۡوا إ ِ ٰ� ذِي ٱل َع ۡر ِش َسبِي�‪﴾٤٢‬‬
‫]اﻹﺳﺮاء‪ .[۴۲ :‬رھﯿﺎﺑﯽ ﺑﮫﺴﻮی ﺧﺪاوﻧﺪ ﻋﺮش ‪١٢٣ ........ ................................‬‬
 ‫ﺑﺎزﻧﮕﺮی در ﻣﻌﺎﻧﯽ ﻗﺮآن‬ ‫‪٦‬‬

‫‪ ۱۸‬ﻧﮑﺘﻬﺎی از ﺳﻮرۀ ﮐﻬﻒ ‪١٢٧ ...................................................‬‬

‫َۡ‬ ‫َ‬
‫َ َ ّ‬
‫لش َمالِ� َو� ُب ُهم َ�ٰسِ ‪ٞ‬ط‬
‫� َوذات ٱ ِ‬ ‫َ َۡ َ ُُ ۡ ۡ َ ٗ َ ُ ۡ ُُ ‪َۡ َ َ ۡ ُُّ َُ َ ٞ‬‬
‫﴿و�سبهم ��قاظا وهم رقود ۚ و�قل ِبهم ذات ٱ� ِم ِ‬
‫ۡ‬ ‫َ َّ َ ۡ َ َ َ ۡ ۡ َ َ َّ ۡ َ ۡ ُ ۡ َ ٗ َ َ ُ ۡ َ ۡ‬ ‫ۡ‬ ‫َ‬
‫ت مِن ُه ۡم ُرع ٗبا‪﴾١٨‬‬ ‫صي ِ �د لوِ ٱطلعت علي ِهم لو�ت مِنهم ف ِرار� ولمل ِئ‬ ‫ذ َِرا� ۡيهِ ب ِٱل َو ِ‬
‫]اﻟﮑﮫﻒ‪ .[۱۸ :‬ﺗﺮﺳﻨﺎک ﺑﻮدن اﺻﺤﺎب ﮐﮫﻒ! ‪١٢٧ .......... ................................‬‬

‫‪ ۱۹‬ﻧﮑﺘﻬﺎی از ﺳﻮرۀ ﻣﺮﯾﻢ ‪١٢٩ ...................................................‬‬

‫َ‬ ‫ۡ ُ َ‬ ‫َ َّ‬ ‫ٗ‬ ‫َّ َ َ ٗ ّ َ ُ ُ ْ َ‬ ‫ُ‬ ‫َ َّ َ ُ ْ‬
‫�كونوا ل ُه ۡم ع ِّز�‪َ ۚ � ٨١‬س َي�ف ُرون بِعِ َبادت ِ ِه ۡم‬ ‫ون ٱ�ِ ءال ِهة ِ‬
‫﴿وٱ�ذوا مِن د ِ‬
‫ُ ُ َ ََ‬
‫ض ًّدا‪] ﴾٨٢‬ﻣﺮﯾﻢ‪ .[۸۲-۸۱ :‬ﻧﺰاع ﻣﻌﺒﻮدان و ﻋﺒﺎدﺗﮕﺮان! ‪١٢٩ ......‬‬ ‫َو َ��ونون عل ۡي ِه ۡم ِ‬

‫‪ ۲۰‬ﻧﮑﺎﺗﯽ از ﺳﻮرۀ ﻃﻪ ‪١٣٢ ......................................................‬‬

‫ٰ‬ ‫َّ َ ۡ َ ٗ ّ َ َ ۡ َ‬ ‫ٰٓ‬ ‫َ ٓ َ ََۡ َ َۡ َ ُۡ ۡ َ َ َ ۡ َ‬
‫﴿ما أنز�ا عليك ٱلقرءان ل ِتش�‪ ٢‬إِ� تذكِرة ل ِمن ��‪] ﴾٣‬ﻃﻪ‪.[۳-۲ :‬‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص از ﭼﻪ ﭼﯿﺰ رﻧﺞ ﻣﯿ ُﺒﺮد؟!‪١٣٢ ................... ................................ .‬‬
‫ۡ‬ ‫َ ۡ َ ُ ۡ َ ٰٓ َ ۡ َ َ ۡ ُ ُ َ ُ َّ ّ ۡ‬ ‫ََ َۡ َ ۡ َُۡۡ‬
‫ب زِد ِ� عِل ٗما﴾ ]ﻃﻪ‪:‬‬ ‫ان مِن �ب ِل أن �ق� إِ�ك وحيه ۖۥ وقل ر ِ‬ ‫﴿و� �عجل ب ِٱلقرء ِ‬
‫‪ .[۱۱۴‬ﺷﺘﺎب در ﻗﺮاﺋﺖ وﺣﯽ! ‪١٣٥ .......................... ................................‬‬

‫‪ ۲۱‬ﻧﮑﺘﻬﺎی از ﺳﻮرۀ اﻧﺒﯿﺎء ‪١٣٧ ..................................................‬‬

‫ۡ‬ ‫ۡٗ َ َ ۡ‬ ‫َۡ َ َ َ‬ ‫� َف ُر ٓوا ْ أَ َّن ٱ َّ َ َ‬
‫َ َ َ ۡ َ َ َّ َ َ‬
‫ت َوٱ��ض �� َتا َرتقا �ف َتق َ�ٰ ُه َماۖ َو َج َعل َنا م َِن‬
‫لس�ٰ� ٰ ِ‬ ‫﴿أو لم ير ٱ�ِين‬
‫َ‬ ‫َ‬
‫ۡ َ ٓ ُ َّ َ ۡ َ ّ َ َ ۡ‬
‫�ۚ أف� يُؤم ُِنون‪] ﴾٣٠‬اﻷﻧﺒﯿﺎء‪ .[۳۰ :‬رﺗﻖ و ﻓﺘﻖ در آﺳﻤﺎن و زﻣﯿﻦ!‬ ‫ٱلماءِ � � ٍء ٍ‬
‫‪١٣٧ ............................. ................................ ................................‬‬

‫ﺣﺞ ‪١٤٠ ....................................................‬‬ ‫‪ ۲۲‬ﻧﮑﺘﻬﺎی از ﺳﻮرۀ ّ‬

‫ِين م ِۡن‬ ‫ّ‬ ‫ُ َ ۡ ََ ٰ ُ ۡ َ َ َ ََ َ َۡ ُ ۡ‬ ‫�ٰه ُدوا ْ � ٱ َّ�ِ َح َّق َ‬ ‫َ َ‬

‫جهادِهۚ ِۦ هو ٱجتبٮ�م وما جعل علي�م ِ� ٱ� ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫﴿و ِ‬
‫ُ‬ ‫َ ۡ ُ َ َٰ َ َ ُ َ‬ ‫� ُم ٱل ۡ ُم ۡسلِم َ‬‫َ َ ّ َّ َ َ ُ ۡ ۡ َ ٰ َ ُ َ َ َّ ٰ ُ‬
‫�كون ٱ َّلر ُسول‬ ‫� مِن �بل و ِ� �ذا ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِيم هو سمٮ‬ ‫ج مِلة أ�ِي�م إِب�ه ۚ‬ ‫حر ٖ �‬
‫َ ً َ َۡ ُ ۡ َ َ ُ ُ ْ ُ ٓ ََ‬
‫اس﴾ ]اﻟﺤﺞ‪ .[۷۸ :‬ﻧﺎﻣﮕﺬاری اﺳﻼم و‬ ‫�ونوا ش َه َدا َء � ٱ�َّ ِ‬ ‫ش ِهيدا علي�م وت‬
‫ﮔﻮاھﯽ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ‪١٤٠ ........ ................................ ................................‬‬

‫‪ ۲۳‬ﻧﮑﺎﺗﯽ از ﺳﻮرۀ ﻣﺆﻣﻨﻮن ‪١٤٤ .................................................‬‬

‫ِيما تَ َر ۡ�تُ‬
‫َ‬ ‫ٗ‬ ‫ٰ‬ ‫ََ ّٓ َ ۡ َ ُ َ‬ ‫ُ‬ ‫ۡ‬ ‫ّ‬ ‫َ‬ ‫َ َّ َ َ ٓ َ َ َ َ ُ ُ ۡ َ ۡ ُ َ َ‬
‫ۚ‬ ‫ون‪ ٩٩‬لع ِ� أ�مل �ل ِحا �‬ ‫جع ِ‬ ‫� إِذا جاء أحدهم ٱلموت قال ر ِ‬
‫ب ٱر ِ‬ ‫﴿ح ٰٓ‬
 ‫‪٧‬‬ ‫ﻓﻬﺮﺳﺖ ﻣﻄﺎﻟﺐ‬
‫ُ َ‬ ‫ٌ َ‬ ‫ٓ‬ ‫َ َّ ٓ َّ َ ٌ ُ َ ٓ ُ‬
‫� ۚ إِ� َها � َِمة ه َو قا�ِل َهاۖ َومِن َو َرا� ِ ِهم بَ ۡر َزخ إ ِ ٰ� يَ ۡو ِم ُ� ۡب َعثون‪] ﴾١٠٠‬اﻟﻤﺆﻣﻨﻮن‪-۹۹ :‬‬
‫‪ .[۱۰۰‬درﺧﻮاﺳﺖ ﺑﺎزﮔﺸﺖ ﺑﻪ دﻧﯿﺎ ‪١٤٤ ..................... ................................‬‬
‫ُ ُ َ َ َ‬ ‫َ َ ُ ُ ُّ َ ۡ َ ُ َ ُ ُ ََ َُ ُ َ َ‬ ‫ُۡ َ َ‬
‫نت ۡم � ۡعل ُمون‪﴾٨٨‬‬‫ار عل ۡيهِ إِن ك‬ ‫�� و� �‬ ‫� �ءٖ وهو ِ‬ ‫﴿قل م ۢن �ِي ِده ِۦ ملكوت ِ‬
‫ُ ُ َ‬
‫ﺠﺎر َﻋﻠﯿﻪ ﭼﻪ ﻣﻌﻨﺎﯾﯽ دارد؟ ‪١٤٦ ........ ................................‬‬ ‫]اﻟﻤﺆﻣﻨﻮن‪ .[۸۸ :‬ﯾ‬

‫‪ ۲۴‬ﻧﮑﺘﻬﺎی از ﺳﻮرۀ ﻧﻮر ‪١٤٨ ....................................................‬‬

‫ٗ‬
‫ض�م َ� ۡعضا﴾ ]اﻟﻨﻮر‪ .[۶۳ :‬دﻋﻮت‬
‫ُ‬ ‫ََۡ ُ َ ُ َٓ ۡ‬ ‫َّ َ ۡ َ ُ ْ ُ َ ٓ َ َّ ُ‬
‫ول بين� ۡم كد� ِء َ�ع ِ‬ ‫﴿� �علوا د�ء ٱلرس ِ‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ‪١٤٨ ................. ................................ ................................‬‬

‫‪ ۲۵‬ﻧﮑﺘﻬﺎی از ﺳﻮرۀ ﻓﺮﻗﺎن ‪١٥١..................................................‬‬

‫َُ َ َ‬ ‫َ َ َ َّ َ َ َ ُ ْ َ ۡ َ ُ ّ َ َ َ ۡ ۡ ُ ۡ َ ُ ُ ۡ‬
‫�لَ ٗة َ�ٰح َِد ٗة ۚ َك َ�ٰل َِك �ِ ُثَ ّب َ‬
‫ت بِهِۦ فؤادكۖ‬ ‫ِ‬ ‫﴿وقال ٱ�ِين �فروا لو� ن ِزل عليهِ ٱلقرءان‬
‫َّ ۡ َ ٗ‬
‫َو َرتل َ�ٰ ُه ت ۡر�ِي�‪] ﴾٣٢‬اﻟﻔﺮﻗﺎن‪ .[۳۲ :‬ﻧﺰول ﺗﺪرﯾﺠﯽ ﻗﺮآن ‪١٥١ ............................‬‬

‫‪ ۲۶‬ﻧﮑﺘﻬﺎی از ﺳﻮرۀ ﺷﻌﺮاء ‪١٥٦ .................................................‬‬

‫َ َّ ُ ۡ َ ُ ّ ‪َّ ٓ ّ ٞ‬‬ ‫َ َ َ َ َ َ ۡ ُ َّ ُ ُ ۡ َ ۡ ُ ُ َ َ ُ ۡ َ َ َ ٓ ُ ُ ُ ۡ َ ۡ َ ُ َ‬
‫� إِ�‬ ‫ِ‬ ‫و‬ ‫د‬ ‫ع‬ ‫م‬ ‫ه‬ ‫�‬ ‫ِ‬ ‫إ‬ ‫ف‬ ‫‪٧٦‬‬‫ون‬ ‫﴿قال أفرء�تم ما كنتم �عبدون‪ ٧٥‬أنتم وءاباؤ�م ٱ�قدم‬
‫�‪] ﴾٧٧‬اﻟﺸﻌﺮاء‪ .[۷۷-۷۵ :‬دﺷﻤﻨﯽ ﺑﺘﮫﺎ ﺑﺎ اﺑﺮاھﯿﻢ ‪١٥٦ .............. !‬‬ ‫َر َّب ٱ ۡل َ�ٰلَم َ‬
‫ِ‬

‫‪ ۲۷‬ﻧﮑﺘﻬﺎی از ﺳﻮرۀ ﻧﻤﻞ ‪١٥٨ ....................................................‬‬

‫َ َّ َ ٓ‬ ‫ُ ّ ُ َّ َ ۡ ٗ ّ َّ ُ َ ّ ُ َ ٰ َ َ ُ ۡ ُ َ ُ َ‬ ‫َ َۡ َ َۡ‬
‫� ُ ُ‬
‫� إِذا َجا ُءو‬
‫ون‪ ٨٣‬ح ٰٓ‬ ‫� أمةٖ فوجا مِمن ي�ذِب ��تِنا �هم يوزع‬ ‫ِ‬ ‫ِن‬ ‫م‬ ‫�‬ ‫﴿و�وم‬
‫ُ َ ُ َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ۡ‬ ‫ْ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬
‫� َّذ ۡ� ُتم � َ�ٰ� َول ۡم � ُ‬ ‫َ َ َ َ‬
‫نت ۡم � ۡع َملون‪] ﴾٨٤‬اﻟﻨﻤﻞ‪-۸۳ :‬‬ ‫ِيطوا ب ِ َها عِل ًما أ َّماذا ك‬ ‫ِ‬ ‫قال أ‬
‫ﺟﻌﺖ ﯾﺎ ﺑﺎزﮔﺸﺖ ﺑﻪ دﻧﯿﺎ! ‪١٥٨ ........................ ................................‬‬ ‫‪َ .[۸۴‬ر َ‬
‫َ‬
‫‪ ۲۸‬ﻧﮑﺘﻬﺎی از ﺳﻮرۀ ﻗﺼﺺ ‪١٦١ ................................................‬‬
‫سن َ‬ ‫ۡ ۡ‬ ‫َ َ َ َۡ‬ ‫ۡ‬ ‫َ َ ُ ۡ‬ ‫َ َ َ َ ُ َّ‬
‫�‪] ﴾٢٢‬ﯾﻮﺳﻒ‪.[۲۲ :‬‬ ‫﴿ َول َّما بَلغ أشدهُ ٓۥ َءا� ۡي�ٰ ُه حك ٗما َوعِل ٗما ۚ َو��ٰل ِك � ِزي ٱل ُمح ِ ِ‬
‫ُﺣﮑﻢ و ﻋﻠﻢ ﻣﻮﺳﯽ ‪١٦١ . ................................ ................................ ‬‬

‫‪ ۲۹‬ﻧﮑﺘﻬﺎی از ﺳﻮرۀ روم ‪١٦٥ ....................................................‬‬

‫َ ُ ْ ََ‬ ‫َ‬ ‫نظ ُروا ْ َك ۡي َف َ� َن َ�ٰقِ َب ُة ٱ َّ� َ‬
‫ََ ُ‬ ‫َۡ‬ ‫ََ َۡ َ ُ ْ‬
‫ِين مِن � ۡبل ِ ِه ۡ ۚم �ن ٓوا أش َّد‬ ‫�ض �ي‬‫�وا ِ� ٱ� ِ‬ ‫س‬
‫﴿أو لم � ِ‬
‫َّ‬ ‫ۡ‬ ‫ُ‬ ‫ٓ‬
‫ۡ َ َ َّ َ َ ُ َ َ َ َ ۡ ُ ۡ ُ ُ ُ‬ ‫َ‬ ‫ٓ‬ ‫َ َ َ َُ َ‬ ‫َ‬ ‫ۡ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬
‫ۡ ُ ۡ ُ َّ ٗ َ َ ُ‬
‫مِنهم قوة و�ثاروا ٱ��ض و�مروها أ�� مِما �مروها وجاء�هم رسلهم ب ِٱ�َيِ�ٰ ِ �‬
‫ت‬
 ‫ﺑﺎزﻧﮕﺮی در ﻣﻌﺎﻧﯽ ﻗﺮآن‬ ‫‪٨‬‬
‫َ ُ ٓ ْ َ ُ َ ُ ۡ َ ۡ ُ َ ُ َّ َ َ َ ٰ َ َ َّ َ َ َ ُ ْ‬ ‫َ‬ ‫َ َ َ َ َّ ُ َ ۡ‬
‫�ن �نوا أنفسهم �ظل ِمون‪� ٩‬م �ن �قِبة ٱ�ِين أ ٰٓ‬
‫�ـٔوا‬ ‫�ظل َِم ُه ۡم َو� ٰ ِ‬ ‫�ما �ن ٱ� ِ‬
‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َّ َ ُ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫ُّ ٓ َ ٰٓ َ َ َّ‬
‫ت ٱ�ِ َو�نوا ب ِ َها � َ ۡس َت ۡه ِز ُءون‪] ﴾١٠‬اﻟﺮوم‪ .[۱۰-۹ :‬ﻓﺮﺟﺎم‬ ‫ى أن كذبُوا �� ٰ ِ‬ ‫ٱلسوأ‬
‫ﺑﺪﮐﺎران! ‪١٦٥ ................... ................................ ................................‬‬

‫‪ ۳۰‬ﻧﮑﺘﻬﺎی از ﺳﻮرۀ اﺣﺰاب ‪١٦٨ .................................................‬‬

‫ت َو ُ� َط ّه َر ُ� ۡم َ� ۡطه ٗ‬ ‫ََۡ ۡ‬ ‫َّ َ ُ ُ َّ ُ ُ ۡ َ َ ُ‬
‫ن� ُم ٱ ّ ۡ‬
‫��﴾ ]اﻷﺣﺰاب‪:‬‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫لرج َس أهل ٱ�َ ۡي ِ‬
‫ِ‬ ‫﴿إِ�ما ي ِر�د ٱ� ِ�ذهِب ع‬
‫‪ .[۳۳‬ارادۀ ﺗﮑﻮﯾﻨﯽ ﯾﺎ ﺗﺸﺮﯾﻌﯽ؟ ‪١٦٨ ......................... ................................‬‬

‫‪ ۳۱‬ﻧﮑﺘﻬﺎی از ﺳﻮرۀ ﻓﺎﻃﺮ ‪١٧٤ ..................................................‬‬

‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ َّ ٓ َ ۡ َ ۡ َ ٓ َ ۡ َ َ ۡ َ ٰ ُ َ ۡ َ ُّ ُ َ ّ ٗ ّ َ َ ۡ َ َ َ ۡ َّ َّ‬
‫ب هو ٱ�ق مصدِقا ل ِما �� يديهِ� إِن ٱ� بِعِبادِه ِۦ‬ ‫﴿وٱ�ِي أوحينا إِ�ك مِن ٱلكِ� ِ‬
‫سهِۦ‬
‫ۡ‬ ‫ّ‬ ‫َ َ ۡ َ‬ ‫ب ٱ� َ ۡ َ َ‬
‫ِين ٱص َطف ۡينا م ِۡن ع َِبادِناۖ ف ِمن ُه ۡم ظال ‪ِٞ‬م ِ�َف ِ‬
‫َّ‬ ‫� ۢ بَ ِص�‪َّ �ُ ٣١ٞ‬م أَ ۡو َر ۡ� َنا ٱ ۡلك َِ�ٰ َ‬
‫�ب ُ‬ ‫ََ‬
‫ِ‬
‫َّ َ َ ُ َ ۡ َ ۡ ُ ۡ َ‬ ‫ۡ‬ ‫َۡ‬ ‫ُ‬ ‫ُّ ۡ َ ‪ۡ ٞ‬‬ ‫ۡ‬
‫�‪﴾٣٢‬‬ ‫كب ُ‬
‫ت �ِإِذ ِن ٱ�ِۚ �ٰل ِك هو ٱلفضل ٱل ِ‬ ‫َومِن ُهم مقت ِصد َومِن ُه ۡم َساب ِ ۢق ب ِٱ� ۡي َ� ٰ ِ‬
‫]ﻓﺎﻃﺮ‪ .[۳۲-۳۱ :‬ﻣﯿﺮاث ﺑﺮان ﮐﺘﺎب ﺧﺪا‪١٧٤ .............. ................................‬‬

‫‪ ۳۲‬ﻧﮑﺘﻬﺎی از ﺳﻮرۀ ﯾﺲ ‪١٧٨ ....................................................‬‬

‫ۡ َ ۡ َ َ ۡ ُ َ َ ٰٓ َ ۡ َ ٰ ۡ َ ُ َ ّ ُ َ ٓ َ ۡ ۡ َ َ ۡ َ ُ َ ۡ ُ ُ ُ َ َ ُ ْ َ ۡ ُ َ‬
‫﴿ٱ�وم �تِم � أف�هِ ِهم وت�ل ِمنا �يدِي ِهم و�شهد أرجلهم بِما �نوا ي�سِبون‪﴾٦٥‬‬
‫]ﯾﺲ‪ .[۶۵ :‬اﻋﺘﺮاف ﺑﻪ ﮔﻨﺎه ﭘﺴﺎز ﺧﺎﻣﻮﺷﯽ! ‪١٧٨ ........... ................................‬‬
‫ّ‬
‫‪ ۳۳‬ﻧﮑﺘﻬﺎی از ﺳﻮرۀ ﺻﺎﻓﺎت ‪١٨١ ................................................‬‬
‫َ‬ ‫َّ‬ ‫�زي ٱل ۡ ُم ۡحسِ ن َ‬‫َّ َ َ ٰ َ َ ۡ‬ ‫� إ ۡل يَاس َ‬ ‫َ َ ٌ ََ‬
‫�‪ ١٣١‬إِن ُهۥ م ِۡن ع َِبادِنا‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ�‪ ١٣٠‬إِنا ك�ل ِك‬ ‫ٰٓ ِ‬ ‫﴿س�ٰم‬
‫ِ�‪] ﴾١٣٢‬اﻟﺼﺎﻓﺎت‪ .[۱۳۲-۱۳۰ :‬ﺳﻼم ﺑﺮ ﮐﯿﺴﺖ؟ ‪١٨١ ...........................‬‬ ‫ٱل ۡ ُم ۡؤ ِمن َ‬

‫‪ ۳۴‬ﻧﮑﺘﻬﺎی از ﺳﻮرۀ ص ‪١٨٤ ....................................................‬‬

‫ت أَ ۡم ُك َ‬
‫نت م َِن‬
‫َ َ َ ٰٓ ۡ ُ َ َ َ َ َ َ َ ۡ ُ َ َ َ َ ۡ ُ َ َ َّ َ ۡ َ ۡ َ ۡ َ‬
‫﴿قال �إِبل ِيس ما منعك أن �سجد ل ِما خلقت �ِيديۖ أستك�‬
‫ِ�‪] ﴾٧٥‬ص‪ .[۷۵ :‬دﺳﺖ ﺧﺪای ﺳﺒﺤﺎن! ‪١٨٤ ........ ................................‬‬‫ٱ ۡل َعال َ‬

‫ُ‬
‫‪ ۳۵‬ﻧﮑﺘﻬﺎی از ﺳﻮرۀ ز َﻣﺮ‪١٨٨ ....................................................‬‬
‫ُ َ َ ُ ۡ ُ َ‬ ‫َ‬ ‫َٓ‬ ‫َّ‬
‫لص ۡد ِق َو َص َّدق بِهِۦٓ أ ْو ٰٓ��ِك ه ُم ٱل ُم َّتقون‪] ﴾٣٣‬اﻟﺰﻣﺮ‪ .[۳۳ :‬دﻋﻮﺗﮕﺮان‬
‫ّ‬
‫﴿ َوٱ�ِي جا َء ب ِٱ ِ‬
‫و ﺗﺼﺪﯾﻘﮑﻨﻨﺪﮔﺎن ﻗﺮآن‪١٨٨ .. ................................ ................................ :‬‬
 ‫‪٩‬‬ ‫ﻓﻬﺮﺳﺖ ﻣﻄﺎﻟﺐ‬
‫ُ ّ َ‬
‫‪ ۳۶‬ﻧﮑﺘﻬﺎی از ﺳﻮرۀ ﻓ ِﺼﻠﺖ ‪١٩١..................................................‬‬
‫َ َ ٓ َ ُ ۡ َ َّ ٰ َ َ َ َّ َ َ ُ ۡ َ َّ ُ ۡ َ ُّ َ َ َ ۡ َ ۡ‬ ‫﴿ َس ُ ۡ َ َ َ‬
‫س ِهم ح� يتب� لهم �نه ٱ�ق ۗ أو لم ي� ِف‬ ‫اق و ِ� أنف ِ‬‫�� ِهم ءا�ٰتِنا ِ� ٱ�ف ِ‬ ‫ِ‬
‫�ءٖ َشه ٌ‬ ‫َ‬ ‫ّ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫َ ّ َ َّ ُ‬
‫�� ۡ‬
‫يد‪] ﴾٥٣‬ﻓﺼﻠﺖ‪ .[۵۳ :‬اراﺋﮥ آﯾﺎت در آﻓﺎق و أﻧﻔﺲ ‪١٩١ ...‬‬ ‫ِ‬ ‫بِر�ِك �نهۥ ٰ ِ‬
‫‪ ۳۷‬ﻧﮑﺘﻬﺎی از ﺳﻮرۀ ﺷﻮری ‪١٩٦ ................................................‬‬
‫ب َو َ� ٱ ۡ� َ‬
‫ي�ٰ ُن‬ ‫وحا ّم ِۡن أَ ۡمرنَا ۚ َما ُك َ‬
‫نت تَ ۡدري َما ٱ ۡلك َِ�ٰ ُ‬ ‫َ َ َٰ َ َ ۡ َ ۡ َ ٓ َ ۡ َ‬
‫ك ُر ٗ‬ ‫﴿و��ل ِك أوحينا إِ�‬
‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
‫ور�﴾ ]اﻟﺸﻮری‪ .[۵۲ :‬ﻣﻘﺼﻮد از روح در اﯾﻦ آﯾﻪ ﭼﯿﺴﺖ؟ ‪١٩٦ .....‬‬ ‫�ن َج َع ۡل َ�ٰ ُه نُ ٗ‬ ‫َ‬
‫َو� ٰ ِ‬

‫ﺧﺮف ‪١٩٩ .................................................‬‬ ‫‪ ۳۸‬ﻧﮑﺘﻬﺎی از ﺳﻮرۀ ُز ُ‬

‫َ‬ ‫ٗ‬
‫ون ٱ َّلر� َءال َِهة ُ� ۡع َب ُدون‪﴾٤٥‬‬
‫ُ‬
‫د‬ ‫ِن‬
‫م‬ ‫ا‬ ‫�ٔ ۡل َم ۡن أَ ۡر َس ۡل َنا مِن َ� ۡبل َِك مِن ُّر ُسل َِنا ٓ أَ َج َع ۡل َ‬
‫ن‬ ‫﴿ َو ۡ َ‬
‫ِ‬
‫]اﻟﺰﺧﺮف‪ .[۴۵ :‬ﮔﻮاھﯽ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮان ﺑﺮ ﯾﮑﺘﺎﭘﺮﺳﺘﯽ‪١٩٩ ....... ................................‬‬

‫‪ ۳۹‬ﻧﮑﺘﻬﺎی از ﺳﻮرۀ اﺣﻘﺎف ‪٢٠٥ ................................................‬‬

‫َّ‬ ‫َ‬ ‫ََ‬ ‫َ ُۡ َُ‬ ‫ُ ۡ َ ُ ُ ۡ ٗ ّ َ ُّ ُ َ َ ٓ َ ۡ‬
‫� ۡمۖ إ ِ ۡن �تَّب ِ ُع إِ� َما يُ َ ٰٓ‬
‫و�‬
‫ُ‬
‫﴿قل ما كنت بِد� مِن ٱلرس ِل وما أدرِي ما �فعل ِ� و� ب ِ‬
‫�‪] ﴾٩‬اﻷﺣﻘﺎف‪ .[۹ :‬رﺳﻮﻟﺨﺪاص و ﺣﻮادث آﯾﻨﺪه ‪٢٠٥ .....‬‬ ‫إ َ َّ� َو َما ٓ َ�نَا ۠ إ َّ� نَذ ‪ٞ‬‬
‫ِير ُّمب ‪ٞ‬‬
‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
‫‪ -۴۰‬ﻧﮑﺎﺗﯽ از ﺳﻮرۀ ﻓﺘﺢ ‪٢١٠ ....................................................‬‬
‫َ َ َّ‬ ‫َ َ‬ ‫ََ‬ ‫ك ٱ َّ ُ‬ ‫َّۡ َ َ َ‬ ‫ك َ� ۡت ٗحا ُّمب ٗ‬‫َّ َ َ ۡ َ َ َ‬
‫� َما �ق َّد َم مِن ذ�بِك َو َما تأخ َر َو ُ�ت ِ َّم‬ ‫ينا‪�ِ ١‬غ ِفر ل‬ ‫ِ‬ ‫﴿إِنا �تحنا ل‬
‫ص َ� ٰ ٗطا ُّم ۡس َت ِق ٗ‬ ‫ۡ َُ ََ َ ۡ َ‬
‫يما‪] ﴾٢‬اﻟﻔﺘﺢ‪ .[۲-۱ :‬و آﻣﺮزش ﮔﻨﺎه!‪٢١٠ ....‬‬ ‫ن ِع َمتهۥ عل ۡيك َو َ�هدِيَك ِ‬
‫ٗ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫ُّ َ َّ ‪ٓ َ َ ُ َّ ُ ۡ َ َ ُ ٓ َّ َ ٓ ُ َ َ َ َّ َ َّ ُ ُ َّ ٞ‬‬
‫�ا ُء بَ ۡي َن ُه ۡمۖ ت َرٮ ٰ ُه ۡم ُرك ٗعا ُس َّجدا‬ ‫﴿�مد رسول ٱ�ِۚ وٱ�ِين معهۥ أشِداء � ٱلكفارِ ر‬
‫ّ ۡ َ ُّ ُ َ َ َ ُ‬ ‫َ‬ ‫َ ۡ َ ُ َ َ ۡ ٗ ّ َ َّ َ ۡ َ ٰ ٗاۖ َ ُ‬
‫جودِ � �ٰل ِك َمثل ُه ۡم ِ�‬ ‫ِيماه ۡم ِ� ُو ُجوهِ ِهم مِن �ث ِر ٱلس‬ ‫يبتغون فض� مِن ٱ�ِ ورِض�ن س‬
‫َ‬
‫ٱ َّ� ۡو َرٮٰةِ� َو َم َثلُ ُه ۡم � ٱ ۡ��يل َك َز ۡر ٍع أ ۡخ َر َج َش ۡ َ‬
‫�‬ ‫ى َ َٰ‬ ‫از َر ُهۥ فَٱ ۡس َت ۡغلَ َظ فَٱ ۡس َت َو ٰ‬ ‫�ٔ ُهۥ َ َ‬
‫�ٔ َ‬
‫ِ ِ ِ ِ‬
‫َّ َ‬ ‫ْ‬ ‫ُ‬ ‫َ َُ َ‬ ‫ْ‬ ‫َّ‬ ‫ار ۗ َو َع َد ٱ َّ ُ‬ ‫َّ‬ ‫ُ‬ ‫ۡ‬ ‫ُ ۡ ُ ُّ َّ َ َ َ‬ ‫ُ‬
‫ت‬ ‫ِين َءامنوا َوع ِملوا ٱل�ٰل ِ�ٰ ِ‬ ‫� ٱ�‬ ‫يظ به ُم ٱلكف َ‬
‫ِِ‬ ‫جب ٱلزراع ِ� ِغ‬ ‫سوقِهِۦ �ع ِ‬
‫ّ‬ ‫ۢ‬ ‫َ‬ ‫ۡ ُ َّ ۡ َ ٗ َ َ ۡ ً َ‬
‫مِنهم مغفِرة وأجرا ع ِظيم�‪] ﴾٢٩‬اﻟﻔﺘﺢ‪ .[۲۹ :‬ﻣﺤﻤﺪص و ھﻤﺮاھﺎﻧﺶ ‪٢١٨ ...........‬‬

‫‪ ۴۱‬ﻧﮑﺘﻬﺎی از ﺳﻮرۀ ُﺣ ُﺠﺮات ‪٢٢٤ ................................................‬‬

‫َ َ ُّ َ َّ ُ َّ َ َ ۡ َ ُ ّ َ َ َ ُ َ َ َ َ ۡ َ ُ ۡ ُ ُ ٗ َ َ َ ٓ َ َ َ َ ُ ٓ ْ‬
‫ن� وجعل�ٰ�م شعو�ا و�با�ِل �ِ عارف ۚوا‬ ‫���ها ٱ�اس إِنا خلق�ٰ�م مِن ذكر وأ ٰ‬ ‫﴿ ٰٓ‬
‫ٖ‬
‫َ َّ َ ۡ َ ٰ ُ ۡ َّ َّ َ َ ٌ َ‬ ‫ُ‬ ‫َّ َ ۡ‬
‫ِيم خبِ�‪] ﴾١٣ٞ‬اﻟﺤﺠﺮات‪.[۱۳ :‬‬ ‫إِن أ� َر َم� ۡم عِند ٱ�ِ ��قٮ� ۚم إِن ٱ� عل‬
 ‫ﺑﺎزﻧﮕﺮی در ﻣﻌﺎﻧﯽ ﻗﺮآن‬ ‫‪١٠‬‬

‫ﺷﻨﺎﺳﺎﯾﯽ اﻗﻮام و اﻣﺘﯿﺎز اﻓﺮاد! ‪٢٢٤ ........................... ................................‬‬

‫‪ ۴۲‬ﻧﮑﺘﻬﺎی از ﺳﻮرۀ واﻗﻌﻪ ‪٢٢٧ ..................................................‬‬

‫َ‬ ‫َّ ۡ‬ ‫َّ‬ ‫ان َكر ‪ٞ‬‬
‫�م‪ � ٧٧‬ك َِ�ٰ َّ ۡ ُ‬ ‫َّ ُ َ ُ ۡ َ ‪ٞ‬‬
‫ون‪َ �َ � ٧٨‬م ُّس ُه ٓۥ إِ� ٱل ُم َط َّه ُرون‪] ﴾٧٩‬اﻟﻮاﻗﻌﺔ‪:‬‬
‫ب مكن ٖ‬ ‫ٖ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫﴿إِنهۥ لقرء‬
‫‪ .[۷۹-۷۷‬ﻗﺮآن ﮐﺮﯾﻢ و ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن ﭘﺎک!‪٢٢٧ ................ ................................‬‬

‫‪ ۴۳‬ﻧﮑﺘﻬﺎی از ﺳﻮرۀ ﺣﺪﯾﺪ ‪٢٣٠ ..................................................‬‬

‫َ َ َ ۡ َ َ َ ُ ُ ۡ َ َ َ ۡ َ َ َ ُ َ َّ ُ ۡ‬ ‫ََ ۡ َ‬ ‫ََ ۡ َ َۡ‬
‫اس ب ِٱلقِ ۡس ِ �‬
‫ط‬ ‫ت وأنز�ا معهم ٱلكِ�ٰب وٱل ِم�ان ِ�قوم ٱ�‬ ‫﴿لقد أ ۡر َسلنا ُر ُسلنا ب ِٱ�َ ّيِ�ٰ ِ‬
‫َ‬ ‫� َمن يَ ُ ُ‬ ‫� ۡعلَ َم ٱ َّ ُ‬ ‫ِيد َو َم َ�ٰف ُع ل َّ‬ ‫َۡ ‪ٞ َ ٞ‬‬ ‫�د َ‬ ‫َوأَ َ‬
‫نز ۡ�َا ٱ ۡ َ‬
‫ن�هُۥ َو ُر ُسل ُهۥ‬ ‫اس َو ِ َ‬
‫ِلن ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِيد �ِيهِ بأس شد‬
‫�ز‪] ﴾٢٥‬اﻟﺤﺪﯾﺪ‪ .[۲۵ :‬ﺧﺪاوﻧﺪ در ﻣﻘﺎم ﻏﯿﺐ! ‪٢٣٠ ...........‬‬ ‫� قَو ٌّي َعز ‪ٞ‬‬ ‫بٱ ۡل َغ ۡيب إ َّن ٱ َّ َ‬
‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ� ِ‬ ‫ِ‬
‫‪ ۴۴‬ﻧﮑﺘﻬﺎی از ﺳﻮرۀ ُﺟ ُﻤ َﻌﻪ ‪٢٣٤ .................................................‬‬
‫ِند ٱ َّ�ِ َخ ۡ�‪ّ ٞ‬م َِن ٱ َّللهوۡ‬ ‫نف ُّض ٓوا ْ إ َ ۡ� َها َوتَ َر ُ� َ‬
‫وك قَآ� ٗما ۚ قُ ۡل َما ع َ‬ ‫َ ََۡ ْ ََٰ ً َۡ َۡ ً َ‬
‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫﴿�ذا رأوا ت ِ�رة أو لهوا ٱ‬
‫ل�ٰز� َ‬ ‫َ َ ّ َ َ َ َّ ُ َ ۡ ُ َّ‬
‫ِ�‪] ﴾١١‬اﻟﺠﻤﻌﺔ‪ .[۱۱ :‬ﺗﻘﺪﯾﻢ و ﺗﺄﺧﯿﺮ در واژھﮫﺎ!‪٢٣٤ ..‬‬ ‫ومِن ٱ� ِ�ٰرة ِ� وٱ� خ� ٱ ِ‬
‫‪ ۴۵‬ﻧﮑﺎﺗﯽ از ﺳﻮرۀ ﻗﻠﻢ ‪٢٣٦ ......................................................‬‬
‫ك َ�َ ۡج ًرا َ� ۡ َ‬
‫َّ َ َ‬ ‫َٓ َ َ ۡ َ َّ َ‬
‫ك ب َم ۡج ُ‬ ‫ٓ َ َۡ َ ََ َۡ ُ ُ َ‬
‫�‬ ‫ون‪� ٢‬ن ل‬
‫ٖ‬ ‫ن‬ ‫ِ ِ‬ ‫�‬ ‫ر‬ ‫ة‬
‫ِ‬ ‫م‬ ‫ِع‬ ‫ن‬‫ِ‬ ‫ب‬ ‫نت‬ ‫أ‬ ‫ا‬ ‫م‬ ‫‪١‬‬ ‫ون‬ ‫ن وٱلقل ِم وما �سطر‬
‫﴿ ۚ‬
‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬
‫َّ َ َ َ ٰ ُ‬ ‫َ ُۡ‬
‫ي�‪] ﴾٤‬اﻟﻘﻠﻢ‪ .[۴-۱ :‬ﺳﻮﮔﻨﺪ ﺑﻪ ﻗﻠﻢ و ﻧﮕﺎرش ‪٢٣٦ ..‬‬ ‫� خل ٍق ع ِظ ٖ‬ ‫ون‪� ٣‬نك لع‬ ‫ممن ٖ‬
‫‪ ۴۶‬ﻧﮑﺘﻬﺎی از ﺳﻮرۀ ﻣﻌﺎرج ‪٢٤٠ ................................................‬‬
‫ۡ‬ ‫َّ‬ ‫َ َ‬ ‫ّۡ َٰ َ َ‬ ‫َ َ َ َ ٓ ُۢ َ َ‬
‫�ن ل ۡي َس ُ�ۥ داف ‪ِٞ‬ع‪ّ ٢‬م َِن ٱ�ِ ذِي ٱل َم َعارِ ِج‪﴾٣‬‬ ‫اب َواق ِٖع‪ ١‬ل ِل�فِ ِر‬
‫﴿سأل سا�ِل بِع ٖ‬
‫ذ‬
‫]اﻟﻤﻌﺎرج‪ .[۳-۱ :‬زﻣﺎن وﻗﻮع ﻋﺬاب! ‪٢٤٠ ................... ................................‬‬

‫‪ ۴۷‬ﻧﮑﺘﻬﺎی از ﺳﻮرۀ ﺑﻠﺪ ‪٢٤٣ .....................................................‬‬

‫�‪] ﴾٢‬اﻟﺒﻠﺪ‪ .[۲-۱ :‬ﺳﻮﮔﻨﺪ ﯾﺎدﮐﺮدن ﯾﺎ‬
‫َ ۡ َ‬ ‫�‪َ ١‬وأَ َ‬
‫نت حِ� ب ِ َ�ٰذا ٱ�َ ِ‬
‫َ ۡ َ‬ ‫َ ٓ ُۡ‬
‫﴿� أقس ُِم ب ِ َ�ٰذا ٱ�َ ِ‬
‫ﻗﺴﻢ ﻧﺨﻮردن! ‪٢٤٣ ............ ................................ ................................‬‬

‫‪ ۴۸‬ﻧﮑﺘﻬﺎی از ﺳﻮرۀ ﺗﮑﺎﺛﺮ ‪٢٤٥ ..................................................‬‬

‫يم‪] ﴾٦‬اﻟﺘﮑﺎﺛﺮ‪ .[۶-۵ :‬ﻋﻠﻢ ﯾﻘﯿﻦ و‬ ‫ح َ‬‫� ِ‬‫� ُو َّن ٱ ۡ َ‬
‫ون ع ِۡل َم ٱ ۡ�َ ِق�‪ ٥‬لَ َ َ‬
‫َ َّ َ ۡ َ ۡ َ ُ َ‬
‫﴿� لو �علم‬
‫ِ‬
‫رؤﯾﺖ دوزخ! ‪٢٤٥ ............... ................................ ................................‬‬
 ‫‪١١‬‬ ‫ﻓﻬﺮﺳﺖ ﻣﻄﺎﻟﺐ‬

‫‪ ۴۹‬ﻧﮑﺘﻬﺎی از ﺳﻮرۀ ﻋﺼﺮ ‪٢٤٨ ..................................................‬‬

‫َّ َّ َ َ َ ُ ْ َ َ ُ ْ َّ ٰ َ ٰ َ َ َ َ ۡ ْ‬ ‫�� َن لَ� ُخ ۡ‬
‫ٰ‬ ‫َّ ۡ َ‬ ‫﴿ َوٱ ۡل َع ۡ‬
‫ت وتواصوا‬ ‫�‪ ٢‬إِ� ٱ�ِين ءامنوا وع ِملوا ٱل�ل ِ� ِ‬
‫ٍ‬ ‫ِ‬ ‫�‬
‫ِ‬ ‫ٱ‬ ‫ن‬ ‫ِ‬ ‫إ‬ ‫‪١‬‬‫�‬‫ِ‬
‫ۡ‬ ‫َّ‬ ‫َۡ ّ َ َ َ َ ۡ ْ‬
‫�‪] ﴾٣‬اﻟﻌﺼﺮ‪ .[۳-۱ :‬ﺳﻮﮔﻨﺪ ﺑﻪ ﮐﺪام ﻋﺼﺮ؟!‪٢٤٨ .............. .‬‬ ‫ب ِٱ� ِق وتواصوا ب ِٱلص ِ‬
‫‪ ۵۰‬ﻧﮑﺘﻬﺎی از ﺳﻮرۀ ﻗﺮﯾﺶ ‪٢٥٠ .................................................‬‬
‫َ َ ۡ‬ ‫َۡ ۡ ُ ْ‬ ‫َّ‬ ‫َٰ ۡ ۡ َ َ ّ َ ٓ‬ ‫ُ ۡ‬ ‫َ‬
‫ت‪﴾ ٣‬‬‫لشتاءِ َوٱلص ۡي ِف‪ ٢‬فل َيع ُبدوا َر َّب �ٰذا ٱ�َ ۡي ِ‬‫﴿ ِ ِ�ي� ٰ ِف ق َر� ٍش‪ ١‬إ ِۦ�فِ ِهم رِحلة ٱ ِ‬
‫]ﻗﺮﯾﺶ‪ .[۳-۱ :‬ﺗﻮﺣﯿﺪ و اﻟﻔﺖ ‪٢٥٠ .......................... ................................‬‬
 ‫َ َ َّ ُ ْ ُ ْ ۡ َ ۡ َ‬
‫َ‬ ‫َ َ‬ ‫‪َ ْ َّ َّ ّ ٞ‬‬
‫َ َ ُ ٓ َ‬ ‫ۡ‬ ‫َ َۡ ُ َ َ َُ‬
‫ٌ َ‬ ‫َ‬
‫﴿كِ�ٰب أنزل�ٰه إِ�ك م�ٰرك ِ�دبروا ءا�ٰتِهِۦ و ِ�تذكر أولوا ٱ�ل�ٰ ِ‬
‫ب‪] ﴾٢٩‬ص‪.[۲۹ :‬‬
‫»ﮐﺘﺎﺑﯽ ﻓﺮﺧﻨﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ آن را ﺑﻪﺳﻮی ﺗﻮ ﻓﺮو ﻓﺮﺳﺘﺎدهاﯾﻢ ﺗﺎ در آﯾﺎﺗﺶ ژرﻓﻨﮕﺮی ﮐﻨﻨﺪ و‬
‫ﺧﺮدﻣﻨﺪان از آن اﻧﺪرز ﮔﯿﺮﻧﺪ«‪.‬‬

‫ﭘﯿﺸﮕﻔﺘﺎر‬

‫ﻣﻨﺰﻟﺖ ﻓﻬﻢ ﻗﺮآن‬

‫اھﻤ ّﯿﺖ ھﺮ داﻧﺸﯽ ﺑﻪ »ﻣﻮﺿﻮع« آن ﺑﺴﺘﮕﯽ‬ ‫داﻧﺸﻤﻨﺪان ﻋﻠﻮم ﻋﻘﻠﯽ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ ﮐﻪ ّ‬
‫دارد و ھﺮ ﻋﻠﻤﯽ ﮐﻪ ﻣﻮﺿﻮﻋﺶ ﻣﮫﻤﺘﺮ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬اﻋﺘﺒﺎرآن ﺑﯿﺸﺘﺮ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺮ ھﻤﯿﻦ اﺳﺎس‬
‫»ﻗﺮآن ﺷﻨﺎﺳﯽ« از ﺳﺎﯾﺮ ﻋﻠﻮم ﻣﮫﻢﺗﺮ ﺷﻤﺮده ﻣﯽﺷﻮد زﯾﺮا ﻣﻮﺿﻮع آن »ﮐﻼم إﻟﮫﯽ« اﺳﺖ‬
‫ﱠ‬
‫ﮐﻪ ﺑﻪ اﻋﺘﺒﺎر دﻻﻟﺘﺶ ﺑﺮ ارادۀ ﺗﺸﺮﯾﻌﯽ ﺧﺪاوﻧﺪ ـ َﺟﻞ و َﻋﻼ ـ ﻣﻮرد ﺑﺤﺚ ﻗﺮار ﻣﯽﮔﯿﺮد و‬
‫ﺑﺎﻻﺗﺮﯾﻦ ﻣﺒﺎﺣﺚ ﻣﻌﺮﻓﺘﯽ را در ﺑﺮدارد‪.‬‬
‫در ﺗﺄﯾﯿﺪ آﻧﭽﻪ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪ‪ ،‬از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ارﺟﻤﻨﺪ اﺳﻼم ص ﮔﺰارش ﺷﺪه ﮐﻪ ﻓﺮﻣﻮد‪:‬‬
‫َ ََّ‬ ‫ُ َ َ َ ّ ُ َ َ َ َ َّ‬
‫و�‪� ،‬ﻘﺪ �ﻈ َﻢ ﻣﺎ ﺣﻘﺮ‬ ‫أﺣﺪا ً ِﻣ َﻦ ّ‬ ‫َ ُ َ ُ َ َ َ َّ َّ‬
‫أن َ‬
‫و� أﻓﻀﻞ ِمﻤﺎ ا ِ‬‫ﺎس ا ِ‬
‫اﻨﻟ ِ‬ ‫و� اﻟﻘﺮآن �ﻈﻦ‬ ‫» ﻣﻦ ا ِ‬
‫اﷲ«) ‪ .(١‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﻧﻌﻤﺖ ﻗﺮآن ﺑﻪ ھﺮ ﮐﺲ داده ﺷﻮد و ﮔﻤﺎن ﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ‬ ‫اﷲ َو َﺣ َّﻘ َﺮ ﻣﺎ َ� َّﻈ َﻢ ُ‬
‫ُ‬
‫ّ‬
‫ﮐﺴﯽ از ﻣﺮدﻣﺎن ﻧﻌﻤﺘﯽ ﺑﺮﺗﺮ از آن داده ﺷﺪه‪ ،‬ﺑﯽﺷﮏ ﭼﯿﺰی را ﮐﻪ ﺧﺪا ﮐﻮﭼﮏ ﺷﻤﺮده‪ ،‬او‬
‫ﺑﺰرگ ﭘﻨﺪاﺷﺘﻪ و ﭼﯿﺰی را ﮐﻪ ﺧﺪا ﺑﺰرگ داﺷﺘﻪ‪ ،‬او ﮐﻮﭼﮏ اﻧﮕﺎﺷﺘﻪ اﺳﺖ«‪.‬‬
‫ﺑﻪ ھﻤﯿﻦ دﻟﯿﻞ‪ ،‬ﻓﮫﻢ ﻗﺮآن ﮐﺮﯾﻢ از دﯾﺪﮔﺎه ﻣﺎ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن دارای اﻋﺘﺒﺎر و ﻣﻨﺰﻟﺘﯽ اﺳﺖ‬
‫ﮐﻪ در ﻋﺮﺻﮥ ﻣﻌﺮﻓﺖ ﺑﺎﻻﺗﺮ ازآن ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬از ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﮐﻪ ﺑﮕﺬرﯾﻢ درﻣﯿﺎن ﻓﺮھﯿﺨﺘﮕﺎن‬
‫ﻣﻐﺮب زﻣﯿﻦ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺷﺮف اﺳﻼم ﻣﻔﺘﺨﺮ ﻧﺸﺪهاﻧﺪ ﻧﯿﺰ درک و ﺷﻨﺎﺧﺖ ﻗﺮآن ﻣﻨﺰﻟﺘﯽ واﻻ‬
‫ﺗﻤﺪن ﻋﻈﯿﻤﯽ در ﺟﮫﺎن ﺷﺪه و‬ ‫دارد زﯾﺮا ﮐﻪ اﯾﻦ ﮐﺘﺎب ﺗﺎﺑﻨﺎک‪ ،‬ﻣﻨﺸﺄ ﭘﯿﺪاﯾﺶ ﻓﺮھﻨﮓ و ّ‬
‫ﺑﻮﯾﮋه در روزﮔﺎر ﮔﺬﺷﺘﻪ‪ ،‬ﭘﯿﺮواﻧﺶ ﺗﺄﺛﯿﺮ اﻧﮑﺎر ﻧﺎﭘﺬﯾﺮی ﺑﺮ ّ‬
‫ﺗﻤﺪن و ﻓﺮھﻨﮓ ﻏﺮب ﻧﮫﺎدهاﻧﺪ‪.‬‬

‫‪ -١‬در ﮔﺰارش اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﺷﺮﯾﻒ ﻓﺮﻗﻪھﺎی ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن ﻣﺴﻠﻤﯿﻦ )ﺑﺎ اﻧﺪک ﺗﻔﺎوﺗﯽ در اﻟﻔﺎظ( ﺷﺮﮐﺖ‬
‫اﻟﺠﺎﻣﻊ‬
‫ِ‬ ‫ﻧﻤﻮدهاﻧﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻧﻤﻮﻧﻪ‪ :‬ﺑﻪ اﺻﻮل ﮐﺎﻓﯽ‪ ،‬ج‪ ،۲‬ص‪ ۶۰۴‬و ﻣﺴﻨﺪاﻹﻣﺎم زﯾﺪ‪ ،‬ص ‪ ۳۸۷‬و‬
‫اﻟﺒﺸ ﱠ‬
‫ﯿﺮاﻟﻨ ِﺬﯾﺮ‪ ،‬ج‪ ،۲‬ص ‪ ۱۶۵‬ﺑﻨﮕﺮﯾﺪ‪.‬‬ ‫َ‬ ‫ﱠ‬
‫ﯾﺚ ِ‬
‫أﺣﺎد ِ‬
‫اﻟﺼ ِﻐﯿﺮ ِﻓﯽ ِ‬
 ‫ﺑﺎزﻧﮕﺮی در ﻣﻌﺎﻧﯽ ﻗﺮآن‬ ‫‪١٤‬‬

‫از اﯾﻦ رو داﻧﺸﻤﻨﺪان ﺑﺴﯿﺎری از ﻏﯿﺮ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ھﻤﭽﻮن ﺗﺌﻮدورﻧﻮﻟﺪﮐﻪ )آﻟﻤﺎﻧﯽ( و رژی‬
‫ھﻤﺖ‬ ‫ﺑﻼﺷﺮ )ﻓﺮاﻧﺴﻮی( و رﯾﭽﺎردﺑﻞ )اﻧﮕﻠﯿﺴﯽ( و دﯾﮕﺮان ﺑﺮ ﻓﮫﻢ و ﻣﻌﺮﻓﺖ ﻗﺮآن ﮐﺮﯾﻢ ّ‬
‫ﮔﻤﺎردﻧﺪ و ﻋﻤﺮی را در راه ﺷﻨﺎﺧﺖ ﺗﺎرﯾﺦ ﻗﺮآن و ﻣﻔﺎھﯿﻢ آن ﺳﭙﺮی ﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬ھﺮ ﭼﻨﺪ ﺑﻨﺎ‬
‫ﺑﻪ ﻋﻠﻠﯽ ﺑﺮ ھﻤﮥ ﻣﻌﺎﻧﯽ و ﻣﻘﺎﺻﺪ ﺑﺰرگ ﻗﺮآﻧﯽ ره ﻧﯿﺎﻓﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺗﻔﺤﺺ‬ ‫ھﻤﺖ ﺧﻮد را ﺑﺮ ّ‬‫و ﺷﮕﻔﺖ از ﻧﻮﯾﺴﻨﺪﮔﺎن و ﭘﮋوھﺸﮕﺮان ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻓﮑﺮت و ّ‬
‫ﺗﺨﯿﻼت ﺑﯽأﺛﺮ و ﻓﻠﺴﻔﻪ ﺑﺎﻓﯽھﺎی ﻧﺎﻓﺮﺟﺎم ﺻﺮف ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‬ ‫درﺑﺎرۀ اﺳﻄﻮرهھﺎی دروﻏﯿﻦ و ّ‬
‫و از ﺗﺤﻘﯿﻖ در ﮐﺘﺎب ﻓﺮھﻨﮓ آﻓﺮﯾﻨﯽ ﭼﻮن ﻗﺮآن ﺣﮑﯿﻢ ﮐﻪ ﻗﺮنھﺎ ﺑﺮ دل و ﺟﺎن و‬
‫زﻧﺪﮔﯽ ﻣﯿﻠﯿﺎردھﺎ ﺗﻦ اﺛﺮ ﻧﮫﺎده ﺧﻮدداری ﻣﯽورزﻧﺪ! ﺑﺎﯾﺪ ﮔﻔﺖ ﮐﻪ‪:‬‬
‫روﻧــــﻖ ﺑــــﺎزار آﻓﺘــــﺎب ﻧﮑﺎھــــﺪ!‬ ‫ﺷﺐ ﭘﺮه ﮔـﺮ وﺻـﻞ آﻓﺘـﺎب ﻧﺨﻮاھـﺪ‬

‫ﻓﺮق ﻣﯿﺎن ﺗﺮﺟﻤﻪ و ﺗﻔﺴﯿﺮ‬

‫ﺑﺮای ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ در ﮐﺎر ﭘﮋوھﺶ ﻗﺮآن ﮐﺮﯾﻢ ﻣﯽﮐﻮﺷﻨﺪ‪ ،‬ﺗﺮﺟﻤﻪ و ﺗﻔﺴﯿﺮ آﯾﺎت ﺷﺮﯾﻔﻪ‬
‫اھﻤ ّﯿﺖ ﻗﺮار دارد‪ .‬از اﯾﻦ رو اھﺘﻤﺎم ﺑﺮ اﯾﻦ دو أﻣﺮ ارﺟﻤﻨﺪ ﺑﺮ ﺗﺤﻘﯿﻖ‬ ‫در درﺟﮥ ﻧﺨﺴﺖ از ّ‬
‫ﺗﻮﺟﻪ داﺷﺖ ﮐﻪ‬ ‫ﻣﻘﺪم ﺷﻤﺮده ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬در اﯾﻨﺠﺎ ﺑﺎﯾﺪ ّ‬ ‫در ﺳﺎﯾﺮ ﻋﻠﻮم واﺑﺴﺘﻪ ﺑﻪ ﻗﺮآن‪ّ ،‬‬
‫ﺗﺮﺟﻤﮥ ﻗﺮآن ﻣﺠﯿﺪ ﺑﺎ ﺗﻔﺴﯿﺮ آن ـ ﺑﺮ ﺧﻼف ﭘﻨﺪار ﺑﺮﺧﯽ ـ ﺗﻔﺎوﺗﯽ دﻗﯿﻖ دارد‪ .‬در ﺗﺮﺟﻤﮥ‬
‫ّ‬
‫ﻗﺮآن ﮐﺮﯾﻢ )ﯾﺎ ھﺮ ﻣﺘﻦ دﯾﮕﺮی( ﻣﺘﺮﺟﻢ ﺗﻨﮫﺎ ﻣﻮﻇﻒ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺘﻦ اﺻﻠﯽ را ﺑﻪ زﺑﺎن ﻣﻮرد‬
‫ﻧﻈﺮ ﺑﺮﮔﺮداﻧﺪ‪ .‬ﺑﺪون آﻧﮑﻪ ﻣﺠﻤﻼت ﯾﺎ ﻣﺒﮫﻤﺎت آن را ﺗﻮﺿﯿﺢ دھﺪ وﻟﯽ در ﺗﻔﺴﯿﺮ ﻣﺘﻦ‪،‬‬
‫ً‬ ‫ّ‬
‫ﻣﻔﺴﺮ ﻣﯽﮐﻮﺷﺪ ﺗﺎ از ﻣﻔﺎھﯿﻢ آن ﮐﺎﻣﻼ ﭘﺮده ﺑﺮداری ﮐﻨﺪ و ﺗﺎ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ رﻓﻊ اﺑﮫﺎم و دﻓﻊ‬
‫ً‬
‫اﺟﻤﺎل ﻧﻤﺎﯾﺪ‪ .‬ﻣﺜﻼ در ﺗﺮﺟﻤﮥ اﯾﻦ آﯾﮥ ﺷﺮﯾﻔﻪ )از ﺳﻮرۀ ﻓﺘﺢ( ﮐﻪ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ َ َّ‬ ‫َ َ‬ ‫ّ َ ۡ َ َ َ َّ ُ َ َ‬ ‫ك َ� ۡت ٗحا ُّمب ٗ‬‫َّ َ َ ۡ َ َ َ‬
‫� َما �ق َّد َم مِن ذ�بِك َو َما تأخ َر‪﴾...‬‬ ‫ينا‪�ِ ١‬غفِر لك ٱ‬ ‫ِ‬ ‫﴿إِنا �تحنا ل‬
‫]اﻟﻔﺘﺢ‪ .[۲-۱ :‬ھﻤﯿﻦ اﻧﺪازه ﮐﺎﻓﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺘﺮﺟﻢ ﺑﻨﻮﯾﺴﺪ‪:‬‬
‫»ھﻤﺎﻧﺎ ﻣﺎ ﺗﻮ را ﻓﺘﺤﯽ آﺷﮑﺎر آوردﯾﻢ‪ .‬ﺗﺎ ﺧﺪا ﮔﻨﺎه ﮔﺬﺷﺘﮥ ﺗﻮ و آﻧﭽﻪ را ﮐﻪ ﺑﺎزﭘﺲ آﻣﺪه‬
‫ﺑﯿﺎﻣﺮزد‪.«...‬‬
‫ّأﻣﺎ ّ‬
‫ﻣﻔﺴﺮ ﻗﺮآن ﺑﺎﯾﺪ ﺗﻮﺿﯿﺢ دھﺪ ﮐﻪ آن ﻓﺘﺢ آﺷﮑﺎر ﮐﺪاﻣﺴﺖ؟ و ﻓﺘﺢ ﻣﺰﺑﻮر ﭼﻪ‬
‫ً‬
‫ﭘﯿﻮﻧﺪی ﺑﺎ ﮔﻨﺎه ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ص و آﻣﺮزش وی داﺷﺘﻪ اﺳﺖ؟ و اﺳﺎﺳﺎ ﮔﻨﺎه ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﭘﺎک ص‪،‬‬
‫ﭼﻪ ﺑﻮده اﺳﺖ؟ و ﭼﺮا در آﯾﮥ ﺷﺮﯾﻔﻪ‪ ،‬ﻋﻼوه ﺑﺮ ﮔﻨﺎه ﭘﯿﺸﯿﻦ از ﮔﻨﺎه ﭘﺴﯿﻦ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ص ﻧﯿﺰ‬
‫ﯾﺎد ﺷﺪه اﺳﺖ؟ و اﮔﺮ ﮔﻨﺎه ﻣﺰﺑﻮر ﺑﻪﻣﻌﻨﺎی »ﮔﻨﺎه آﯾﻨﺪه« ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬آﻣﺮزش ﮔﻨﺎھﯽﮐﻪ ھﻨﻮز‬
 ‫‪١٥‬‬ ‫ﺑﺎزﻧﮕﺮی در ﻣﻌﺎﻧﯽ ﻗﺮآن‬

‫ﺻﻮرت ﻧﮕﺮﻓﺘﻪ ﭼﻪ ﻣﻌﻨﺎﯾﯽ دارد) ‪(١‬؟!‪..‬‬

‫ّ‬
‫ﺣﺘﯽ ﺑﻪ اﺧﺘﺼﺎر در اﯾﻦ وادی ﮔﺎم ﻧﮫﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ّ‬
‫ﻓﻦ‬ ‫اﮔﺮ ﻣﺘﺮﺟﻢ ﺑﺨﻮاھﺪ ﺑﻪ ﺗﻔﺼﯿﻞ ﯾﺎ‬
‫ﺗﻔﺴﯿﺮ روی آورده و از ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻓﺮاﺗﺮ رﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ّ‬
‫ﻋﻠﺖ ﺧﻄﺎ در ﺗﺮﺟﻤﻪ و ﺗﻔﺴﯿﺮ‬
‫ﺑﺮای ﺗﺮﺟﻤﮥ ﻗﺮآن ﮐﺮﯾﻢ ﺑﻪ زﺑﺎن ﭘﺎرﺳﯽ‪ ،‬ﭘﯿﺸﯿﻨﻪای ﻗﺪﯾﻤﯽ ﺑﺎﯾﺪ ﻗﺎﺋﻞ ﺷﺪ و دﯾﺮ‬
‫ً‬ ‫ً‬ ‫زﻣﺎﻧﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ّ‬
‫ﻣﺘﺄﺳﻔﺎﻧﻪ ﺗﺮﺟﻤﻪھﺎی ﻧﺎرﺳﺎ و اﺣﯿﺎﻧﺎ ﻣﻐﻠﻮط در اﯾﺮان رواج دارد‪ .‬اﺧﯿﺮا ﺑﻪ‬
‫ھﻤﺖ ﭼﻨﺪ ﺗﻦ از ﻓﻀﻼ ﺗﺮﺟﻤﻪھﺎی روان و ﮐﻢ ﻧﻘﺼﯽ از ﻗﺮآن ﮐﺮﯾﻢ در دﺳﺘﺮس ﻋﻤﻮم‬ ‫ّ‬
‫ﻗﺮار داده ﺷﺪه ﮐﻪ اﻗﺪاﻣﯽ ﻣﺜﺒﺖ و در ﺧﻮر ﺳﭙﺎسﮔﺰاری اﺳﺖ وﻟﯽ ھﻨﻮز ﺗﻤﺎم‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪھﺎی ﻗﺮآﻧﯽ از اﻏﻼط ﺻﺮﻓﯽ و ﻧﺤﻮی ﭘﺎک ﻧﺸﺪهاﻧﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻧﻤﻮﻧﻪ‪ ،‬در ﺗﺮﺟﻤﻪ‬
‫ای ﮐﻪ از ﺳﻮی اﻧﺘﺸﺎرات ﺳﺮوش )واﺑﺴﺘﻪ ﺑﻪ ﺻﺪا و ﺳﯿﻤﺎ( در ﺳﺎل‪ ۱۳۶۷‬ھـ‪.‬ش در‬
‫َ‬ ‫ۡ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َ َ َ ۡ َ ُ َّ َ َ َ‬
‫دﺳﺘﺮس ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ‪ ،‬ﻣﺘﺮﺟﻢ ﻣﺤﺘﺮم آﯾﮥ ﴿و�علمن �بأهۥ �عد حِي�‪] ﴾٨٨‬ص‪ .[۸۸ :‬را ﺧﻄﺎب‬
‫ﺑﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﺧﺪا ص ﭘﻨﺪاﺷﺘﻪ اﺳﺖ و ﻓﻌﻞ » ﹶﻟﺘﹶﻌ ﹶﻠ ﹸﻤ ﱠﻦ« را ﺑﻪ ﻟﻔﻆ ﻣﻔﺮد ﺑﺮﮔﺮداﻧﺪه! درﺻﻮرﺗﯽ‬
‫ﮐﻪ واژۀ ﻣﺰﺑﻮر ﺑﻪ ﺻﯿﻐﮥ ﺟﻤﻊ آﻣﺪه و در اﺻﻞ » ﹶﻟﺘﹶﻌ ﹶﻠ ﹸﻤ ﹶ‬
‫ﻮن« ﺑﻮده اﺳﺖ‪ .‬در اﯾﻨﺠﺎ ﻗﺮآن‬
‫ﮐﺮﯾﻢ ﮔﺮوه ﮐﺎﻓﺮان را ﺗﮫﺪﯾﺪ ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﺪ و ﭘﯿﺪا اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﺧﺪا ص را ﺑﻪ ﺟﺎی ﮐﺎﻓﺮان‪،‬‬
‫ﻣﺨﺎﻃﺐ ﻗﺮار دادن‪ ،‬ﭼﻪ ﻏﻠﻂ ﻓﺎﺣﺸﯽ ﺑﻪ ﺷﻤﺎر ﻣﯽآﯾﺪ‪.‬‬
‫ً‬
‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﺧﻄﺎی ﺗﺮﺟﻤﻪھﺎ‪ ،‬ﻏﺎﻟﺒﺎ از ﻧﺸﻨﺎﺧﺘـﻦ واژهھﺎی ﻗﺮآﻧـﯽ ﻧﺸﺄت ﻣﯽﮔﯿﺮد و‬
‫ﮔﺎھﯽ ھﻢ ﺑﯽﺧﺒﺮی ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺗﺮﮐﯿﺐ ﮐﻼم‪ ،‬ﻣﻮﺟﺐ ﻟﻐﺰش ﻣﺘﺮﺟﻢ ﻣﯽﺷﻮد )ﭼﻨﺎنﮐﻪ‬
‫ﻧﻤﻮﻧﻪھﺎی آن را در ھﻤﯿﻦ ﮐﺘﺎب آوردهاﯾﻢ(‪.‬‬
‫ﻣﻔﺴﺮان« ﭘﯿﻮﻧﺪ دارد‪ .‬رأی‬‫ّأﻣﺎ ﻋﻤﺪۀ ﻟﻐﺰشھﺎ در ﺗﻔﺴﯿﺮﻗﺮآن‪ ،‬ﺑﺎ »آراء ﭘﯿﺶ ﺳﺎﺧﺘﮥ ّ‬
‫ﻣﺬھﺒﯽ ﯾﺎ ﻋﻘﯿﺪۀ دﻟﺨﻮاه ّ‬
‫ﻣﻔﺴﺮ در ﺑﺴﯿﺎری از ﻣﻮارد‪ ،‬او را وادار ﻣﯽﮐﻨﺪ ﺗﺎ ﻣﻔﮫﻮﻣﯽ را ﺑﺮ‬
‫آﯾﺎت ﻗﺮآﻧﯽ ﺗﺤﻤﯿﻞ ﻧﻤﺎﯾﺪ ﮐﻪ ﺑﺎ ﻣﺘﻦ ﺳﺎزﮔﺎری ﻧﺪارد‪ .‬ﺑﻪ ھﻤﯿﻦ ﺟﮫﺖ در آﺛﺎر اﺳﻼﻣﯽ ﺑﻪ‬
‫ً‬
‫ﺗﺄﮐﯿﺪ آﻣﺪه ﮐﻪ از »ﺗﻔﺴﯿﺮ ﺑﻪ رأی« ﺑﺎﯾﺪ ﭘﺮھﯿﺰ ﮐﺮد‪ .‬ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ در ﺗﻔﺴﯿﺮ ﻗﺮآن ﻣﺜﻼ‬
‫ّ‬
‫ﻓﺮﺿﯿﺎت ﻋﻠﻤﯽ‬ ‫ﺗﺼﻮف ھﻨﺪی ﯾﺎ ﻓﻠﺴﻔﻪھﺎی ﻏﺮﺑﯽ ﯾﺎ‬ ‫ﻓﻠﺴﻔﮥ ﯾﻮﻧﺎﻧﯽ ﯾﺎ ﻋﺮﻓﺎن اﺳﮑﻨﺪراﻧﯽ ﯾﺎ ّ‬
‫ﻟﻄﺎﺋﻒ‬
‫ﯾﺎ اﺧﺒﺎر ﺳﺎﺧﺘﮕﯽ و ﺿﻌﯿﻒ و اﻣﺜﺎل اﯾﻦ اﻣﻮر را دﺧﺎﻟﺖ ﻣﯽدھﻨﺪ و آنھﺎ را ﺑﺎ ِ‬

‫َ‬ ‫‪ -١‬ﻣﺎ در ھﻤﯿﻦ ﮐﺘﺎب ـ إن َ‬

‫ﺷﺎء اﻟﻠﻪ ﺗﻌﺎﻟﯽ ـ ﺑﻪ اﯾﻦ ﭘﺮﺳﺶھﺎ ﺑﺎ اﺳﺘﻨﺎد ﺑﻪ آﯾﺎت دﯾﮕﺮ ﻗﺮآن ﭘﺎﺳﺦ‬
‫ﺧﻮاھﯿﻢ داد و در ﺣﻘﯿﻘﺖ از روش »ﺗﻔﺴﯿﺮ ﻗﺮآن ﺑﻪ وﺳﯿﻠﮥ ﻗﺮآن« اﺳﺘﻔﺎده ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ‪.‬‬
 ‫ﺑﺎزﻧﮕﺮی در ﻣﻌﺎﻧﯽ ﻗﺮآن‬ ‫‪١٦‬‬

‫اﻟﺤ َﯿﻞ ﺑﺮ آﯾﺎت ﻗﺮآن ﺗﺤﻤﯿﻞ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ از ﻣﺼﺎدﯾﻖ ﺗﻔﺴﯿﺮ ﮐﻨﻨﺪﮔﺎن ﺑﻪ رأی ﺑﻪ ﺷﻤﺎر ﻣﯽ‪-‬‬
‫ِ‬
‫ّ‬
‫آﯾﻨﺪ و در ﺣﻘﯿﻘﺖ ﺳﺨﻦ أﻣﯿﺮ ﻣﺆﻣﻨﺎن ﻋﻠﯽ ÷ درﺑﺎرۀ اﯾﻦﮔﻮﻧﻪ ﻣﻔﺴﺮان درﺳﺖ ﻣﯽآﯾﺪ‬
‫ﮐﻪ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻛ ﱠﺄﳖﹸﻢ ﹺأﺋ ﱠﻤ ﹸﺔ اﻟﻜ ﹺ‬
‫ﺘﺎب ﹶو ﹶﻟﻴ ﹶﺲ اﻟﻜ ﹸ‬
‫ﺘﺎب إﻣﺎ ﹶﻣ ﹸﻬﻢ«) ‪» (١‬ﮔﻮﯾﯽ ﮐﻪ اﯾﺸﺎن‪ ،‬اﻣﺎﻣﺎن‬
‫ً‬ ‫ّ‬
‫ﻗﺮآﻧﻨﺪ و ﻗﺮآن‪ ،‬اﻣﺎم اﯾﺸﺎن ﻧﯿﺴﺖ!«‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ ﻣﺎ اﻧﮑﺎر ﻧﻤﯽﮐﻨﯿﻢ ﮐﻪ ﺑﺎ ذھﻦ ﮐﺎﻣﻼ ﺗﮫﯽ از‬
‫ﻣﻌﻠﻮﻣﺎت ﻧﻤﯽﺗﻮان ﺑﻪ درک ﻗﺮآن ﻧﺎﺋﻞ آﻣﺪ و ﻗﺮآن ﻓﮫﻤﯽ ﻧﺎﮔﺰﯾﺮ داﻧﺶھﺎﯾﯽ را ھﻤﭽﻮن‬
‫)ﻟﻐﺖ و ﺻﺮف و ﻧﺤﻮ و ﻣﻌﺎﻧﯽ و ﺑﯿﺎن و‪ (....‬ﻣﯽﻃﻠﺒﺪ وﻟﯽ ﻋﻠﻮم ﻣﺰﺑﻮر را ﺑﻪ ﭼﺸﻢ »اﺑﺰار‬
‫ﻓﮫﻢ ﻗﺮآن« ﻣﯽﻧﮕﺮﯾﻢ و اﯾﻦ ﻧﮕﺎه ﺑﯽﺗﺮدﯾﺪ ﺑﺎ »ﺗﺤﻤﯿﻞ رأی ﺑﺮ ﻗﺮآن« ﺗﻔﺎوت دارد زﯾﺮا در‬
‫اﯾﻦ ﻧﮕﺮش ﻣﺎ ﻣﯽﮐﻮﺷﯿﻢ ﺗﺎ ﺑﺎ ﻋﻠﻮم اﺑﺰاری‪ ،‬ﻣﻘﺎﺻﺪ ﻗﺮآن ﮐﺮﯾﻢ را از ﻣﺘﻦ آن درﯾﺎﺑﯿﻢ و‬
‫ّ‬
‫ﭘﯿﺶ از ﺑﺮﺧﻮرد ﺑﺎ ﻣﺘﻦ ﻗﺮآﻧﯽ‪ ،‬ﻋﻘﯿﺪۀ وﯾﮋهای درﺑﺎرۀ آن اﺗﺨﺎذ ﻧﻤﯽﮐﻨﯿﻢ وﻟﯽ در ﺗﻔﺴﯿﺮ‬
‫ﺑﻪ رأی )ﮐﻪ در ﺷﺮع اﺳﻼم ﻧﮫﯽ ﺷﺪه اﺳﺖ( ﻣﺘﻦ ﻗﺮآن را ﺑﻪﺳﻮی آراء ﭘﯿﺸﯿﻦ ﺧﻮد‬
‫ﻣﯽﮐﺸﻨﺪ و ﺑﻪ ﺟﺎی ﻣﻘﺼﻮد ﻗﺮآن‪ ،‬ﻣﺮاد ﺧﻮدﺷﺎن را ﺟﺎﯾﮕﺰﯾﻦ آن ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و ﺗﻔﺎوت ﻣﯿﺎن‬
‫اﯾﻦ دو اﻣﺮ‪ ،‬واﺿﺢ اﺳﺖ‪.‬‬
‫و ھﺮ ﭼﻨﺪ »ﺗﻔﺴﯿﺮ ﺑﻪ رأی« ﯾﮑﯽ از ﻣﮫﻤﺘﺮﯾﻦ ﻋﻠﻞ ﭘﺪﯾﺪ آﻣﺪن ﺧﻄﺎ در ﺗﻔﺴﯿﺮ ﻗﺮآن‬
‫ّ‬
‫ﺑﻪ ﺷﻤﺎر ﻣﯽآﯾﺪ وﻟﯽ ﻋﻠﺖ ﻟﻐﺰش در ﻓﮫﻢ ﻗﺮآن ﮐﺮﯾﻢ ﻣﻨﺤﺼﺮ و ﻣﺤﺪود ﺑﻪ اﯾﻦ ﻣﻮﺿﻮع‬
‫ّ‬
‫ﻧﯿﺴﺖ و ﮔﺎھﯽ دﻗﺖ ﻧﮑﺮدن در ﻧﮑﺎت و ﻗﺮاﺋﻦ آﯾﺎت و ھﻤﭽﻨﯿﻦ ﻏﻔﻠﺖ از ﺳﯿﺎق و ﻓﻀﺎی‬
‫ﺗﻮﺟﻪ ﻧﺪاﺷﺘﻦ ﺑﻪ آﯾﺎت ُﻣﺸﺎﺑﻪ ﺑﺎ ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ )ﮐﻪ زﻣﯿﻨﮥ ﺗﻔﺴﯿﺮ ﻗﺮآن ﺑﻪ‬ ‫ﺳﻮرهھﺎ و ﺑﻪ وﯾﮋه ّ‬
‫ﻗﺮآن را ﻓﺮاھﻢ ﻣﯽآورﻧﺪ( ﻣﻮﺟﺐ ﺧﻄﺎی ﻣﻔ ّﺴﺮ در ﻓﮫﻢ و ﺗﻮﺿﯿﺢ ﻗﺮآن ﮐﺮﯾﻢ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪.‬‬

‫ﮐﺎر اﺻﻠﯽ ﻣﺎ در اﯾﻦﮐﺘﺎب‬

‫ﺑﺎﯾﺪ داﻧﺴﺖ ﭘﮋوھﺶ در ﻗﺮآنﮐﺮﯾﻢ زﻣﯿﻨﻪھﺎی ﻓﺮاواﻧﯽ دارد ﮐﻪ ﺟﺎی ﺑﺮﺧﯽ از آنھﺎ‬
‫ﺗﺎ ﮐﻨﻮن ﺧﺎﻟﯽ ﻣﺎﻧﺪه اﺳﺖ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺑﺮداﺷﺖ ﭘﯿﺎمھﺎﯾﯽ از ﻗﺮآن ﮐﻪ در روزﮔﺎر ﻣﺎ‪ ،‬ﭘﺎﺳﺨﮕﻮی‬
‫ﻣﺸﮑﻼت ھﺴﺘﻨﺪ و ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺗﻮﺿﯿﺢ رواﺑﻂ و ﭘﯿﻮﻧﺪھﺎی ﺑﺮﺧﯽ از آﯾﺎت ﺑﺎ ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ ﮐﻪ‬
‫ّ‬
‫ﻣﻔﺴـﺮان ﮔﺬﺷﺘـﻪ ﺑﺪانھﺎ ﮐﻤﺘﺮ ﭘﺮداﺧﺘﻪاﻧـﺪ‪ .‬ﻣﺎ ﺑﺤﺚ از اﯾﻦ اﻣﻮر را ﺑﻪ ﺑﺨﺶ دﯾﮕﺮ از‬
‫دوم( ﻣﻮﮐﻮل ﮐﺮدهاﯾﻢ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺗﻮﻓﯿﻖ ﺧﺪاوﻧﺪ ـ َﻋ ﱠﺰ ذ ُ‬ ‫ّ‬
‫)ﻣﺠﻠﺪ ّ‬
‫ﮐﺮه ـ ﺑﻪ ﻧﮕﺎرش‬ ‫ِ‬ ‫اﯾﻦ ﮐﺘﺎب‬
‫آنھﺎ اھﺘﻤﺎم ورزﯾﻢ‪ .‬در اﯾﻦ ﺑﺨﺶ از ﮐﺘﺎب‪ ،‬ﺑﯿﺸﺘﺮ ﮐﻮﺷﺶ ﻣﺎ ﻣﻌﻄﻮف ﺑﻪ دو اﻣﺮ ﺑﻮده‬
‫اﺳﺖ‪ .‬ﯾﮑﯽ ﺗﻮﺿﯿﺢ و ﺗﺼﺤﯿﺢ اﻏﻼﻃﯽ ﮐﻪ در ﺗﺮﺟﻤﻪھﺎی ﻣﺘﺪ اول ﻗﺮآن )ﺑﻪ زﺑﺎن ﻓﺎرﺳﯽ(‬
‫ﻣﻔﺴﺮان در ﻣﻌﻨﺎی آنھﺎ دﭼﺎر اﺧﺘﻼف‬ ‫ﻣﻼﺣﻈﻪ ﮐﺮدهاﯾﻢ و دﯾﮕﺮ‪ ،‬ﭘﺮداﺧﺘﻦ ﺑﻪ آﯾﺎﺗﯽ ﮐﻪ ّ‬

‫‪ -١‬ﻧﮫﺞ اﻟﺒﻼﻏﻪ‪ ،‬ﺧﻄﺒﮥ ‪.۱۴۷‬‬

 ‫‪١٧‬‬ ‫ﺑﺎزﻧﮕﺮی در ﻣﻌﺎﻧﯽ ﻗﺮآن‬

‫ﺷﺪهاﻧﺪ و ﮔﺎھﯽ وﺟﻪ ﺻﻮاب را در ﺗﻔﺎﺳﯿﺮ ﺧﻮد ﻧﺸﺎن ﻧﺪادهاﻧﺪ‪ .‬در اﯾﻦ ﺑﺎره‪ ،‬ﻣﺤﻮر ﺗﻼش‬
‫ﻣﺎ‪ ،‬ﺧﻮد ﻗﺮآن ﮐﺮﯾﻢ ﺑﻮده اﺳﺖ و از ﺗﻔﺴﯿﺮ آﯾﺎت ﺑﻪ وﺳﯿﻠﮥ ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ و ﮔﻮاه ﮔﺮﻓﺘﻦ از آنھﺎ‪،‬‬
‫ّ‬
‫ﺣﻞ ﻣﺸﮑﻼت را ﻃﻠﺐ ﮐﺮدهاﯾﻢ و اﮔﺮ ﺗﻮﻓﯿﻘﯽ در اﯾﻦ زﻣﯿﻨﻪ ﺑﺪﺳﺖ آﻣﺪه و ﺳﺨﻦ ﺗﺎزهای‬
‫ﱠ‬
‫ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪه ھﻤﮕﯽ ﻣﺮھﻮن ﻟﻄﻒ ﺧﺪاوﻧﺪ ـ َﺟﻞ و ﻋﻼ ـ ﺑﻮده اﺳﺖ و ﺑﺲ وﻻ ﹶ‬
‫ﺣﻮل وﻻ ﹸﻗ ﱠﻮ ﹶة‬
‫ﱢإﻻ ﺑﹺﺎﷲﹺ اﻟ ﹶﻌ ﹺﲇ اﻟ ﹶﻌﻈﻴﻢ‪.‬‬
‫در اﯾﻨﺠﺎ ﺑﺎﯾﺪ ـ ھﺮ ﭼﻨﺪ ﺑﻪ اﺧﺘﺼﺎرـ ﺗﻮﺿﯿﺢ داد ﮐﻪ ھﺮ ﮐﺲ ﺑﺎ ﻗﺮآن ﻣﺠﯿﺪ اﻧﺪک‬
‫آﺷﻨﺎﯾﯽ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻣﯽداﻧﺪ ﮐﻪ ﻗﺮآن ﮐﺮﯾﻢ ﻣﺒﺎﺣﺜﯽ را ﺑﺎ اﻟﻔﺎظ ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن‪ ،‬ﺗﮑﺮار ﻧﻤﻮده‬
‫اﺳﺖ و ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﺧﻮد ﺗﺼﺮﯾﺢ ﻓﺮﻣﻮده ﮐﺘﺎﺑﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ اﺟﺰاﺋﺶ ھﻤﮕﻮن و ﺷﺒﯿﻪ ﯾﮑﺪﯾﮕﺮﻧﺪ‬
‫ا�﴾ ]اﻟﺰﻣﺮ‪ .[۲۳ :‬از اﯾﻦ ﻣﻮﺿﻮع ﻣﯽﺗﻮان ﺑﺮای ﺗﻔﺴﯿﺮﻗﺮآن ﺑﻪ وﺳﯿﻠﮥ‬ ‫﴿ك َِ�ٰ ٗبا ُّمتَ َ ٰ‬
‫�ب ِ ٗها َّم َث ِ َ‬
‫ُ‬
‫اﻟﻘﻮاﻋﺪ« ﻋﻠﻢ ﺗﻔﺴﯿﺮ ﺷﻤﺮد ﺑﻪ وﯾﮋه‬
‫ِ‬ ‫ﺷﺎھﺪی از ﺧﻮد ﻗﺮآن‪ ،‬ﺑﮫﺮه ﮔﺮﻓﺖ و اﯾﻦ ﻗﺎﻋﺪه را »ا ﱡم‬
‫ﻣﺮﺿﯿﻪ ﭘﺮداﺧﺘﻪ ـ ﭼﻨﺎنﮐﻪ در ﺗﻔﺎﺳﯿﺮ ﺷﯿﻌﻪ و ّ‬
‫ﺳﻨﯽ‬ ‫ّ‬ ‫ﻣﻔﺴﺮی ﮐﻪ ﺑﺪﯾﻦ ﺷﯿﻮۀ‬ ‫ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ ّ‬
‫آوردهاﻧﺪ) ‪ (١‬ـ ﺧﻮد رﺳﻮل ﺧﺪا ص ﺑﻮده اﺳﺖ ﮐﻪ آﯾﮥ ‪ ۸۲‬از ﺳﻮرۀ اﻧﻌﺎم را ﺑﺎ آﯾﮥ ‪ ۱۳‬از‬
‫ﺳﻮرۀ ﻟﻘﻤﺎن ﺗﻔﺴﯿﺮ ﻧﻤﻮده و ُﻣﮫﺮ ﺗﺄﯾﯿﺪ ﺑﺮ اﯾﻦ روش زده اﺳﺖ‪.‬‬
‫ً‬
‫در اﯾﻨﺠﺎ ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﭘﺮﺳﯿﺪه ﺷﻮد ﮐﻪ ﭼﺮا در ﺗﻔﺴﯿﺮ ﻗﺮآن ﮐﺮﯾﻢ ﺻﺮﻓﺎ ﺑﻪ »اﺣﺎدﯾﺚ«‬
‫ﺑﺴﻨﺪه ﻧﻤﯽﮐﻨﯿﺪ و ﺗﺴﻠﯿﻢ آنھﺎ ﻧﻤﯽﺷﻮﯾﺪ؟ ﺑﺎﯾﺪ ﭘﺎﺳﺦ داد ﮐﻪ‪ :‬اﮔﺮ ﺗﻔﺴﯿﺮ ھﻤﮥ آﯾﺎت ﯾﺎ‬
‫ً‬
‫ﺑﺨﺶ ﺑﺰرﮔﯽ از آن ﺑﻪ ﮔﻮﻧﻪای ﮐﺎﻣﻼ ﻣﻄﻤﺌﻦ‪ ،‬از رﺳﻮل ﺧﺪا ص ﺑﻪ ﻣﺎ رﺳﯿﺪه ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﯽ‪-‬‬
‫ﺗﺮدﯾﺪ ﺗﻔﺴﯿﺮی ُﺟﺰ آن را ﻧﻤﯽﭘﺬﯾﺮﻓﺘﯿﻢ و دﯾﮕﺮ ﺗﻔﺎﺳﯿﺮ را زاﺋﺪ ﻣﯽﺷﻤﺮدﯾﻢ و اﺧﺘﻼﻓﺎت‬
‫ﺗﻔﺴﯿﺮی را ﺑﻪ اﺣﺎدﯾﺚ ﻧﺒﻮی ارﺟﺎع ﻣﯽدادﯾﻢ وﻟﯽ ﭼﻨﯿﻦ ﺗﻔﺴﯿﺮی از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﮔﺮاﻣﯽ ﻣﺎ ص‬
‫ً‬
‫در دﺳﺘﺮس ﻧﯿﺴﺖ و اﺣﺎدﯾﺚ ﺗﻔﺴﯿﺮی ﮐﻪ از آن ﺑﺰرﮔﻮار در ﮐﺘﺎبھﺎ آوردهاﻧﺪ ّاوﻻ ﺑﻪ آﯾﺎت‬
‫ً‬
‫ﺑﺴﯿﺎر ﻣﻌﺪودی از ﻗﺮآن اﺷﺎرت دارﻧﺪ و ﺛﺎﻧﯿﺎ در اﺳﻨﺎد آنھﺎ ﺑﻪ اﺻﻄﻼح‪ ،‬ﺿﻌﻒ و ارﺳﺎل‬
‫دﯾﺪه ﻣﯽﺷﻮد ﺑﻪ ﻃﻮریﮐﻪ اﻃﻤﯿﻨﺎن ﮐﺎﻓﯽ را ﺟﻠﺐ ﻧﻤﯽﮐﻨﻨﺪ‪ .‬از ھﻤﯿﻦرو آوردهاﻧﺪ ﮐﻪ‬
‫ﻟـﻤﻐﺎزي«‪» .‬ﺳﻪ‬ ‫ﹺ‬ ‫ﹺ‬ ‫اﺣﻤﺪ ﺑﻦ ﺣﻨﺒﻞ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ » :‬ﹶﺛﻼ ﹶﺛ ﹲﺔ ﹶﻟﻴ ﹶﺲ ﹶﻟـﻬﺎ ﹲ‬
‫ﻟـﻤﻼﺣ ﹸﻢ وا ﹶ‬
‫أﺻﻞ‪ ،‬اﻟﺘﱠﻔﺴ ﹸﲑ وا ﹶ‬
‫ﭼﯿﺰ اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﺎﯾﻪ و اﺳﺎﺳﯽ ﻧﺪارد‪ ،‬رواﯾﺎت ﺗﻔﺴﯿﺮی و اﺧﺒﺎر ﭘﯿﺶآﻣﺪھﺎی ﻧﺎﮔﻮار و‬
‫ّ‬ ‫ّ‬
‫)ﺟﺰﺋﯿﺎت( ﻏﺰوات«‪ .‬و ﻣﺤﻘﻘﺎن اﺻﺤﺎب وی ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ ﻣﺮاد اﺣﻤﺪ آن ﺑﻮده اﺳﺖ‬ ‫ﮔﺰارش‬

‫ّ‬
‫‪ -١‬ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻧﻤﻮﻧﻪ‪ ،‬ﺑﻪ ﺗﻔﺴﯿﺮ اﻟﺘﺒﯿﺎن اﺛﺮ ﺷﯿﺦ ﻃﻮﺳﯽ و ﻣﺠﻤﻊ اﻟﺒﯿﺎن اﺛﺮ ﺷﯿﺦ ﻃﺒﺮﺳﯽ و ﺗﻔﺴﯿﺮ ﺟﺎﻣﻊ‬
‫ّ‬
‫ﻓﺨﺮاﻟﺪﯾﻦ رازی ذﯾﻞ آﯾﮥ ‪ ۸۲‬ﺳﻮرۀ أﻧﻌﺎم ﻧﮕﺎه ﮐﻨﯿﺪ‪.‬‬ ‫اﻟﺒﯿﺎن اﺛﺮ اﺑﻮﺟﻌﻔﺮ ﻃﺒﺮی و ﻣﻔﺎﺗﯿﺢ اﻟﻐﯿﺐ اﺛﺮ‬
 ‫ﺑﺎزﻧﮕﺮی در ﻣﻌﺎﻧﯽ ﻗﺮآن‬ ‫‪١٨‬‬
‫ّ‬ ‫ً‬
‫ﮐﻪ رواﯾﺎت ﻣﺰﺑﻮر‪ ،‬ﻏﺎﻟﺒﺎ ﻓﺎﻗﺪ اﺳﻨﺎد ﺻﺤﯿﺢ و ﻣﺘﺼﻞاﻧﺪ‪ .‬ﺑﺎ وﺟﻮد اﯾﻦ‪ ،‬ﻣﺎ ﺑﻪ اﺣﺎدﯾﺚ‬
‫ﻣﻔﺴﺮان ﻣﺤﺘﺮم در ﺧﻼل ﺗﻔﺴﯿﺮھﺎ از رﺳﻮل اﮐﺮم ص آوردهاﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ھﻨﮕﺎم‬‫ﻣﻌﺪودی ﮐﻪ ّ‬
‫ﺑﺤﺚ در آﯾﺎت ﺷﺮﯾﻔﻪ رﺟﻮع ﮐﺮدهاﯾﻢ و در ﺻﻮرت ﻣﻮاﻓﻘﺖ ﺑﺎ ﻣﺘﻦ ﻗﺮآن‪ ،‬از آنھﺎ ﺑﮫﺮه‬
‫ﮔﺮﻓﺘﻪاﯾﻢ‪.‬‬
‫اﺋﻤﮥ اھﻞ ﺑﯿﺖ † درﺑﺎرۀ ﺗﻔﺴﯿﺮ ﻗﺮآن ﺟﻤﻊ آوری ﺷﺪه‬ ‫ّاﻣﺎ رواﯾﺎت ﺷﯿﻌﯽ ﮐﻪ از ّ‬
‫اﺳﺖ‪ّ ،‬‬
‫ﻣﺘﺄﺳﻔﺎﻧﻪ اﯾﻦ ﮐﺎر ﻣﮫﻢ در ﻣﺬھﺐ ّ‬
‫اﻣﺎﻣﯿﻪ از ﺳﻮی ﻋﻠﻤﺎی »اﺧﺒﺎری« ﺻﻮرت ﮔﺮﻓﺘﻪ‬
‫ّ‬
‫ﻣﺤﺪث ﺑﺤﺮاﻧﯽ« ﺻﺎﺣﺐ ﺗﻔﺴﯿﺮ » ُاﻟﺒﺮھﺎن« ﺑﺪﯾﻦ ﻋﻤﻞ ﺑﺮﺧﺎﺳﺘﻪاﻧﺪ و‬ ‫و ﮐﺴﺎﻧﯽ ﻣﺎﻧﻨﺪ »‬
‫ّ‬
‫ﻣﺤﺪﺛﺎن ﻣﺰﺑﻮر ھﯿﭻﮔﺎه درﺻﺪد ﺑﺮ ﻧﯿﺎﻣﺪﻧﺪ ﺗﺎ ﺑﻪ »ﻧﻘﺪ ﺣﺪﯾﺚ« ﭘﺮدازﻧﺪ و اﺧﺒﺎر را ﺑﻪ ﻟﺤﺎظ‬
‫اﺋﻤﮥ اھﻞ ﺑﯿﺖ † ﺑﺪﯾﻦ‬ ‫ﺳﻨﺪ و ﻣﺘﻦ ﺑﺮرﺳﯽ ﮐﻨﻨﺪ و ﺑﺎ ﻣﺪاﻟﯿﻞ ﻗﺮآن ﺑﺴﻨﺠﻨﺪ )ﭼﻨﺎنﮐﻪ ّ‬
‫ﮐﺎر ﺑﻪ ﺗﺄﮐﯿﺪ ﺳﻔﺎرش ﻓﺮﻣﻮدهاﻧﺪ( از اﯾﻦ رو ﮐﻮﺷﺶ آنھﺎ ﭼﻨﺪان ﺛﻤﺮی ﺑﻪ ﺑﺎر ﻧﯿﺎورده و‬
‫ً‬
‫اﺧﺒﺎری را ﻓﺮاھﻢ آوردهاﻧﺪ ﮐﻪ ﻏﺎﻟﺒﺎ ﺑﯽاﻋﺘﺒﺎر و ﺿﻌﯿﻒ ﺷﻤﺮده ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ و ﺑﯿﺸﺘﺮ‪ ،‬ﺳﺎﺧﺘﻪ‬
‫و ﭘﺮداﺧﺘﮥ ﻏﺎﻟﯿﺎن ﺑﻪ ﺷﻤﺎر ﻣﯽآﯾﻨﺪ‪ .‬ﺑﻪ ھﻤﯿﻦ ﺟﮫﺖ داﻧﺸﻤﻨﺪان اﺻﻮلﮔﺮا و ﻧﺎﻣﺪار ّ‬
‫اﻣﺎﻣﯿﻪ‬
‫ﮐﻪ در ﺗﻔﺴﯿﺮ ﻗﺮآن ﺑﻪ ﺗﺼﻨﯿﻒ و ﺗﺄﻟﯿﻒ ﭘﺮداﺧﺘﻪاﻧﺪ )ھﻤﭽﻮن ﺷﺮﯾﻒ رﺿﯽ و ﺷﯿﺦ ﻃﻮﺳﯽ‬
‫ً‬
‫و ﺷﯿﺦ ﻃﺒﺮﺳﯽ و اﺑﻮاﻟﻔﺘﻮح رازی و دﯾﮕﺮان( راه اﺧﺒﺎریھﺎ را ﻧﺴﭙﺮده و ﺻﺮﻓﺎ ﺑﻪ »ﺗﻔﺴﯿﺮ‬
‫اﻣﺎﻣﯿﻪ وی را »ﺷﯿﺦ ّاﻟﻄﺎﺋﻔﻪ«‬
‫ّ‬ ‫رواﯾﯽ« روی ﻧﯿﺎوردهاﻧﺪ‪ .‬اﺑﻮﺟﻌﻔﺮ ﻃﻮﺳﯽ ﮐﻪ در ﻣﺬھﺐ‬
‫ﻟﻘﺐ دادهاﻧﺪ در آﻏﺎز ﺗﻔﺴﯿﺮش ﻣﺮﻗﻮم داﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪:‬‬
‫أﺣﺪ ﹰا ﹺﻣﻦ أﺻﺤﺎﺑﹺﻨﺎ‬ ‫ﺘﺎب ﱢإﲏ ﻟـﹶﻢ ﹺ‬
‫أﺟﺪ ﹶ‬ ‫ﻫﺬا اﻟﻜ ﹺ‬
‫اﻟﴩو ﹺع ﰲ ﹶﻋ ﹶﻤ ﹺﻞ ﹶ‬
‫ﲪ ﹶﻠﻨﻲ ﹶﻋ ﹶﲇ ﱡ ﹸ‬
‫ﺈن ا ﱠﻟﺬي ﹶ ﹶ‬
‫» ﹶﻓ ﱠ‬
‫ﹸﻮن ﹶﻣﻌﺎﻧﹺﻴ ﹺﻪ‪ .‬وإﻧﱠﻤـﺎ‬
‫ﺮآن وﻳﺸ ﹶﺘ ﹺﻤ ﹸﻞ ﹶﻋﲇ ﹸﻓﻨ ﹺ‬
‫ﹶﻗﺪﻳﻤـ ﹰﺎ وﺣﺪﻳﺜ ﹰﺎ ﹶﻋ ﹺﻤ ﹶﻞ ﻛﺘﺎﺑ ﹰﺎ ﳛﺘﹶﻮي ﹶﻋﲇ ﺗﹶﻔﺴ ﹺﲑ ﹶﲨﻴ ﹺﻊ اﻟ ﹸﻘ ﹺ‬
‫ﹶ ﹶ‬
‫ﺮوﻳ ﹺﺔ ﹺﰲ اﻟـﺤ ﹺﺪﻳ ﹺ‬
‫ﻟـﻤ ﹺ‬ ‫ﻨﻬﻢ ﹺﰲ ﹶﺟـﻤ ﹺﻊ ﻣﺎ ﹶروا ﹸه ﹶو ﹶﻧ ﹶﻘ ﹶﻠ ﹸﻪ ﹶواﻧﺘﹶﻬﻲ إ ﹶﻟﻴ ﹺﻪ ﹺﰲ اﻟﻜﺘ ﹺ‬ ‫ﹺ‬
‫ﺚ ﹶوﻟـﹶﻢ‬ ‫ﹶ‬ ‫ﹸﺐ ا ﹶ‬ ‫ﹶﺳ ﹶﻠﻚ ﹶﺟـﻤـﺎ ﹶﻋ ﹲﺔ ﻣ ﹸ‬
‫ﺘﺎج إ ﹶﻟﻴ ﹺﻪ«) ‪ .(١‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬آﻧﭽﻪ ﻣﺮا ﺑﻪ ﺷﺮوع در‬ ‫ﹺ ﹺ‬ ‫ﹺ‬ ‫ﹺ‬
‫ﻨﻬﻢ ﻻﺳﺘﻴﻔﺎء ذﻟﻚ وﺗﹶﻔﺴ ﹺﲑ ﻣﺎ ﳛ ﹸ‬ ‫أﺣﺪﹲ ﻣ ﹸ‬ ‫ﻳ ﹶﺘ ﹶﻌ ﱠﺮض ﹶ‬
‫ﮐﺎر اﯾﻦﮐﺘﺎب واداﺷﺖ اﯾﻦ ﺑﻮد ﮐﻪ ھﯿﭻ ﮐﺲ از ﯾﺎران ﺧﻮدﻣﺎن )ﺷﯿﻌﯿﺎن اﻣﺎﻣﯽ( را در‬
‫ﮔﺬﺷﺘﻪ و ﺣﺎل ﻧﺪﯾﺪم ﮐﻪ ﮐﺘﺎﺑﯽ ﺑﭙﺮدازد ﺷﺎﻣﻞ ﺗﻔﺴﯿﺮ ﺗﻤﺎم ﻗﺮآن و ﻓﻨﻮن و ﻣﻌﺎﻧﯽ آن‪.‬‬
‫ﺗﻨﮫﺎ ﮔﺮوھﯽ از اﯾﺸﺎن در راه ﮔﺮد آوری رواﯾﺎﺗﯽ ﮔﺎم ﺑﺮداﺷﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﺧﻮدﺷﺎن‪ ،‬آنھﺎ را‬
‫ﺣﻖ‬‫ﮔﺰارش ﻣﯽﻧﻤﻮدﻧﺪ و در ﮐﺘﺐ ﺣﺪﯾﺚ ﺑﻪ اﯾﺸﺎن رﺳﯿﺪه ﺑﻮد و ھﯿﭻ ﯾﮏ از آﻧﺎن‪ّ ،‬‬

‫ﻣﻄﻠﺐ را ﮐﺎﻣﻞ ﻧﮑﺮده و ﺗﻔﺴﯿﺮ آﻧﭽﻪ را ﻣﻮرد ﻧﯿﺎز ﺑﻮده ﻧﯿﺎورده اﺳﺖ«‪.‬‬

‫ّ‬ ‫ّ‬
‫‪ -١‬اﻟﺘﺒﯿﺎن ﻓﯽ ﺗﻔﺴﯿﺮ اﻟﻘﺮآن‪ ،‬اﺛﺮ ﺷﯿﺦ اﻟﻄﺎﺋﻔﻪ ﻃﻮﺳﯽ‪ ،‬ج‪ ،۱‬ص ‪.۱‬‬
 ‫‪١٩‬‬ ‫ﺑﺎزﻧﮕﺮی در ﻣﻌﺎﻧﯽ ﻗﺮآن‬

‫ﻣﻔﺴﺮ ﻧﺎﻣﺪار دﯾﮕﺮ اﻣﺎﻣﯽ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ »اﺑﻮﻋﻠﯽ ﻃﺒﺮﺳﯽ« در‬ ‫ﻣﺪتھﺎ ﭘﺲ از ﺷﯿﺦ ﻃﻮﺳﯽ‪ّ ،‬‬ ‫ّ‬
‫آﻏﺎز ﺗﻔﺴﯿﺮﺧﻮد ﭼﻨﯿﻦ ﻧﻮﺷﺖ‪:‬‬
‫ات ﹶﻧ ﹶﻘ ﹸﻠﻮا ﻓﻴﻬﺎ ﻣﺎ ﹶو ﹶﺻ ﹶﻞ إ ﹶﻟﻴ ﹺﻬﻢ ﰲ ذﻟﹺﻚ ﹺﻣ ﹶﻦ‬
‫أن أﺻﺤﺎﺑﻨﺎ ش ﻟـﹶﻢ ﻳﺪﹶ وﻧﹸﻮا ﹺﰲ ذﻟﹺﻚ ﹶﻏﲑ ﳐﹸ ﺘﹶﴫ ﹴ‬
‫ﹶ ﹶ‬ ‫ﱢ‬ ‫ﹶ‬ ‫» ﱠ‬
‫ﻌﺎﲏ وﻛ ﹺ‬
‫ﺸﻒ اﻷﴎار«) ‪ .(١‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﯾﺎران ﻣﺎ ﮐﻪ ﺧﺪای از‬ ‫اﻷﺧﺒﺎر ﹶوﻟـﹶﻢ ﻳﻌﻨﹸﻮا ﺑﹺ ﹶﺒﺴﻂ اﻟـ ﹶﻤ ﹺ ﹶ‬
‫ﹺ‬
‫اﯾﺸﺎن ﺧﺸﻨﻮد ﺑﺎد درﺑﺎرۀ ﺗﻔﺴﯿﺮ ﻗﺮآن ُﺟﺰ ﻣﻄﺎﻟﺒﯽ ﻣﺨﺘﺼﺮ ﺗﺪوﯾﻦ ﻧﮑﺮدﻧﺪ و آنھﺎ را از‬
‫اﺧﺒﺎری ﻓﺮاھﻢ آوردﻧﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ اﯾﺸﺎن رﺳﯿﺪه ﺑﻮد و ﺑﻪ ﮔﺴﺘﺮش ﻣﻌﺎﻧﯽ و ﮐﺸﻒ اﺳﺮار ﻗﺮآن‬
‫ﻧﭙﺮداﺧﺘﻨﺪ«‪.‬‬
‫ﺗﻮﺟﻪ ﺑﺪاﻧﭽﻪ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪ ﻻزم اﺳﺖ ﻣﻨﮫﺞ ﺻﺤﯿﺢ ﺗﻔﺴﯿﺮ را در ﻃﺮﯾﻘﮥ دﯾﮕﺮی ﺑﯿﺎﺑﯿﻢ‬ ‫ﺑﺎ ّ‬
‫ﮐﻪ از آﻓﺎت »ﺳﻄﺤﯽﻧﮕﺮی« و »رواﯾﺖ زدﮔﯽ) ‪ «(٢‬ﺑﺮ ﮐﻨﺎر ﺑﺎﺷﺪ و آن ُﺟﺰ ﺷﯿﻮهای ﮐﻪ ﺧﻮد‬
‫ﺗﺪﺑﺮ و ژرﻓﻨﮕﺮی در ﮐﻼم إﻟﮫﯽ و اﺣﺎﻃﻪ ﺑﺮ ﺟﻮاﻧﺐ‬ ‫ﻗﺮآن ﺳﻔﺎرش ﻧﻤﻮده ﻧﯿﺴﺖ ﯾﻌﻨﯽ ّ‬
‫َ ۡ َ َّ ُ ْ َ َ ۡ ُ ُ ْ‬ ‫َ ُۡ َ‬ ‫َََ‬
‫ﺑﺤﺚ ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﻓﺮﻣﻮد‪﴿ :‬أف� َ� َت َدبَّ ُرون ٱلق ۡر َءان﴾ ]ﻣﺤﻤﺪ‪﴿ .[۲۴ :‬بل كذبوا بِما لم �ِيطوا‬
‫ۡ‬
‫بِعِل ِمهِ﴾ ]ﯾﻮﻧﺲ‪ .[۳۹ :‬و ھﻤﭽﻨﯿﻦ روش »ﺗﻔﺴﯿﺮ ﻗﺮآن ﺑﻪ ﻗﺮآن« ﮐﻪ رﺳﻮل اﮐﺮم ص ﺑﻪ ﯾﺎراﻧﺶ‬
‫آﻣﻮﺧﺖ‪ .‬و ﻣﺎ ﮐﻮﺷﯿﺪهاﯾﻢ ﺗﺎ در اﯾﻦ ﮐﺘﺎب از اﯾﻦ روش ﺟﺪا ﻧﺸﻮﯾﻢ و اﯾﻦ دو ﻣﺸﻌﻞ‬
‫ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ رواﯾﺎﺗﯽ ﮐﻪ ﺑﺎ ﻗﺮآن ﮐﺮﯾﻢ ﺳﺎز ﮔﺎرﻧﺪ ﻧﯿﺰ‬ ‫ھﺪاﯾﺖ را ﭘﯽ ﮔﯿﺮﯾﻢ در ﻋﯿﻦ ﺣﺎل‪ ،‬از ّ‬
‫ﻏﻔﻠﺖ ﻧﻮر زﯾﺪهاﯾﻢ‪ .‬در ﭘﺎﯾﺎن اﯾﻦ ﭘﯿﺸﮕﻔﺘﺎر ﻻزم اﺳﺖ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﻮد ﮐﻪ ﺗﺮﺟﻤﻪھﺎی ﺟﺪﯾﺪ‬
‫ﻗﺮآﻧﯽ در ﺧﻮر ﻗﺪر داﻧﯽ و ﺑﮫﺮه ﺑﺮداری و ﺳﭙﺎسﮔﺰاری ھﺴﺘﻨﺪ و ھﻤﭽﻨﯿﻦ ﺗﻔﺎﺳﯿﺮ ﺑﺰرگ‬
‫و ارزﺷﻤﻨﺪ ﻋﻠﻤﺎی ارﺟﻤﻨﺪ اﺳﻼﻣﯽ ﮐﻪ ﺟﺎی ﺧﻮد دارﻧﺪ ـ ﹶﺷﻜ ﹶﺮ اﷲﹸ ﺗﹶﻌﺎﱄ ﹶﺳﻌﻴ ﹸﻬﻢ ﹶوزا ﹶد اﷲﹸ‬
‫أﺟﺮﻫﻢ ـ ﭘﺲ اﮔﺮ در اﯾﻦﮐﺘﺎب اﻧﮕﺸﺖ ﻧﻘﺪ ﺑﺮ ﭘﺎرهای از آنھﺎ ﻧﮫﺎدهاﯾﻢ‪ ،‬ﻧﻪ از ﺑﺎب ﻧﺎ‬ ‫ﹶ‬
‫ﺳﭙﺎﺳﯽ ﺑﻮده اﺳﺖ ﺑﻠﮑﻪ ﺑﻪ ﻧﻈﺮ اﯾﻦ ﮐﻢﺗﺮﯾﻦ‪ ،‬ﺑﺮای ﮐﺸﻒ ﺣﻘﯿﻘﺖ ﻻزﻣﺴﺖ ﺑﻪ ﻧﻘﺪ آراء‬
‫ّ‬ ‫ﺑﺰرﮔﺎن ﭘﺮداﺧﺖ ﻧﻪ آﻧﮑﻪ در ﺑﺮاﺑﺮ اﻗﻮال اﯾﺸﺎن ﺣﺎﻟﺖ ّ‬
‫ﺗﻌﺒﺪ و ﭘﺮﺳﺘﺶ ﮔﺮﻓﺖ و اﻟﺒﺘﻪ در ھﺮ‬
‫ﺗﻮﺟﻪ ﮐﺮد و از اﻓﮑﺎر ﺻﺤﯿﺢ‬ ‫ﺻﺤﺖ و ﺳﻘﻢ ﺳﺨﻨﺎن ـ ھﺮ دو ـ ّ‬ ‫ﻧﻘﺪ ﻣﻨﺼﻔﺎﻧﮥ ﻋﻠﻤﯽ ﺑﺎﯾﺪ ﺑﻪ ّ‬

‫ﻀﻠ ﹺﻪ وﻛ ﹶﺮ ﹺﻣﻪ‪.‬‬
‫اﻟﺰ ﹶﻟ ﹺﻞ ﻛ ﱢﻠﻬﺎ ﺑﹺ ﹶﻔ ﹺ‬
‫ﻗﺪرداﻧﯽ و ﺳﭙﺎسﮔﺰاری ﻧﻤﻮد‪ .‬ﹶﻋ ﹶﺼ ﹶﻤﻨﹶﺎ اﷲﹸ ﺗﹶﻌﺎﱃ ﹶﻋ ﹺﻦ ﱠ‬

‫‪ -١‬ﻣﺠﻤﻊ اﻟﺒﯿﺎن‪ ،‬اﺛﺮ ﺷﯿﺦ اﺑﻮﻋﻠﯽ ﻃﺒﺮﺳﯽ‪ ،‬ج‪ ،۱‬ص ‪.۲۰‬‬

‫ّ‬
‫‪ -٢‬رواﯾﺖ زدﮔﯽ ﻏﯿﺮ از ﻗﺒﻮل رواﯾﺎت اﺳﺘﻮار و ﻣﻮﺛﻖ و ﺑﻪ وﯾﮋه ﻣﻮاﻓﻖ ﺑﺎ ﻣﺘﻦ ﻗﺮآن اﺳﺖ ﮐﻪ در ﺑﺮﺧﯽ از‬
‫ﻣﻮارد‪ ،‬ﻣﺎ آنھﺎ را ﺷﺎھﺪ آوردهاﯾﻢ‪.‬‬
 ‫ﺑﺎزﻧﮕﺮی در ﻣﻌﺎﻧﯽ ﻗﺮآن‬ ‫‪٢٠‬‬

‫‪ ۱۴۳۲‬ھﺠﺮی ﻗﻤﺮی ﺑﺮاﺑﺮ ﺑﺎ ‪ ۱۳۹۰‬ھﺠﺮی ﺷﻤﺴﯽ‬

‫اﯾﺮان ‪ -‬ﻣﺼﻄﻔﯽ ﺣﺴﯿﻨﯽ ﻃﺒﺎﻃﺒﺎﺋﯽ‬
 ‫َ ُ ُ َ َ َ ُ َ َُ‬
‫ﻋﺮ�ﻮا اﻟﻘﺮآن واﺘﻟ ِﻤﺴﻮا ﻏﺮاﺋ ِﺒﻪ«‬
‫»أ ِ‬
‫ﹼﺒﯽ اﻷﻛﺮمص(‬
‫)اﻟﻨ ﱡ‬

‫ﺑﻪ رﺳﻢ ﺑﺰرﮔﺪاﺷﺖ از ّ‬

‫ﻣﻔﺴﺮ ﺑﻠﻨﺪ ﭘﺎﯾﮥ ﻗﺮآن‪،‬‬
‫ﺷﺎدروان اﺳﺘﺎد‪ ،‬ﻣﯿﺮزا ﯾﻮﺳﻒ ﺷﻌﺎر‬
‫َ‬ ‫َر َﻓ َﻊ ُ‬
‫اﻟﻠﻪ ﺗﻌﺎﻟﯽ درﺟﺘﻪ‬
 ‫‪۱‬‬
‫ﻧﮑﺎﺗﯽ از ﺳﻮرۀ ﻓﺎﺗﺤﮥ اﻟﮑﺘﺎب‬

‫ۡ ۡ ُ َّ‬
‫﴿ َ‬
‫ٱ�مد ِ� ِ﴾‪.‬‬
‫دوﻣﯿﻦ آﯾﻪ از اﯾﻦ ﺳﻮره‪ ،‬ﺑﻪ اﺧﺘﻼف ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻧﻤﻮدهاﻧﺪ‪ .‬ﺑﺮﺧﯽ آن‬ ‫ﮐﻠﻤﮥ » َا َﻟﺤﻤﺪ« را در ّ‬
‫ُ‬
‫را ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎی »ﺳﭙﺎس« آوردهاﻧﺪ) ‪ (١‬ﮐﻪ ھﻤﺎن ﻣﻌﻨﺎی ﺷﮑﺮ اﺳﺖ‪ .‬و ﺑﻌﻀﯽ آن را ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎی‬
‫»ﺳﺘﺎﯾﺶ« داﻧﺴﺘﻪاﻧﺪ) ‪ (٢‬ﮐﻪ ﺛﻨﺎی ﮐﺴﯽ را ﺑﻪ دﻟﯿﻞ ﮐﻤﺎﻻت ذاﺗﯽ وی ﻣﯽرﺳﺎﻧﺪ‪ .‬در‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪای دﯾﮕﺮ ﻣﻌﻨﺎی »ﺳﭙﺎس و ﺳﺘﺎﯾﺶ« را در اﯾﻦ ﺳﻮره و در ھﻤﮥ ﻗﺮآن‪ ،‬ﺑﻪ ھﻤﺮاه‬
‫آوردهاﻧﺪ) ‪.(٣‬‬
‫ﺣﻘﯿﻘﺖ آﻧﺴﺖ ﮐﻪ ﺣﻤﺪ در زﺑﺎن ﻋﺮب ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎی ﺳﭙﺎس و ﺳﺘﺎﯾﺶ ـ ھﺮ دو ـ آﻣﺪه‬
‫ﺴﺎن َ‬ ‫اﺳﺖ‪ .‬اﺑﻦ ﻣﻨﻈﻮر در ﮐﺘﺎب »ﻟ ُ‬
‫اﻟﻌ َﺮب« ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ‪:‬‬ ‫ِ‬
‫ﻄﺎﺋ ﹺﻪ«‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﺗﻮ آدﻣﯽ را ﺑﺮ ﺻﻔﺎت‬
‫اﻟﺬاﺗﹺﻴ ﹺﺔ و ﹶﻋﲇ ﹶﻋ ﹺ‬
‫ﹶ‬ ‫اﻹﻧﺴﺎن ﹶﻋﲇ ﹺﺻﻔﺎﺗﹺ ﹺﻪ ﹼ‬
‫ﹶ‬ ‫»إ ﱠﻧﻚ ﹶﲢ ﹶﻤﺪ‬
‫ذاﺗﯽ وی و ھﻤﭽﻨﯿﻦ ﺑﺮ ﺑﺨﺸﺎﯾﺶ و ﮐﺮﻣﺶ ﻣﯽﺳﺘﺎﯾﯽ«‪.‬‬
‫وﻟﯽ ﻧﮑﺘﻪای ﮐﻪ در ﺗﺮﺟﻤﻪھﺎ و ﺗﻔﺎﺳﯿﺮ ﻗﺮآن از آن ﻏﻔﻠﺖ ﺷﺪه اﯾﻨﺴﺖ ﮐﻪ ﭼﻮن در‬
‫ﱠ‬ ‫ﻗﺮآنﮐﺮﯾﻢ ﭘﺲ از ﺣﻤﺪ‪ ،‬ذﮐﺮﻧﻌﻤﺖ ّ‬
‫ﺣﻖ ـ َﺟﻞ و َﻋﻼ ـ رﻓﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ ﺑﺎﯾﺪ آن را ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎی‬
‫»ﺳﭙﺎس« داﻧﺴﺖ و اﮔﺮ ﭘﺲ از ﺣﻤﺪ‪ ،‬اوﺻﺎف ﺧﺪاوﻧﺪی آﯾﺪ )ﺑﺪون آنﮐﻪ از إﻧﻌﺎم و‬
‫إﺣﺴﺎن وی ﺳﺨﻦ رﻓﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ( ﻣﻌﻨﺎی »ﺳﺘﺎﯾﺶ« ﺑﺮای آن ﻣﻨﺎﺳﺐﺗﺮ اﺳﺖ و ﺑﺎ اﯾﻦ‬
‫ً‬
‫»ﺿﺎﺑﻄﻪ« ﻣﯽﺗﻮان ﻣﯿﺎنآﻧﺪ و ﻣﻌﻨﺎ‪ ،‬ﺗﻔﺎوت ﻧﮫﺎد‪ .‬ﻣﺜﻼ در آﯾﮥ ﺷﺮﯾﻔﮥ‪:‬‬
‫َ‬
‫�ي ه َدٮ ٰ َنا ل َِ�ٰذا﴾ ]اﻷﻋﺮاف‪ .[۴۳ :‬ﺳﭙﺎس ﺧﺪای را ﮐﻪ ﺑﺮ اﯾﻦ )ﺑﮫﺸﺖ‬
‫َ‬ ‫َّ َّ‬ ‫﴿ٱ ۡ َ‬
‫� ۡم ُد ِ�ِ ٱ ِ‬
‫َُ‬
‫ﺟﺎوﯾﺪ( ﻣﺎ را رھﺒﺮی ﮐﺮد ﺣﻤﺪ را ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎی ﺳﭙﺎس ﺑﺎﯾﺪ ﺗﻔﺴﯿﺮ ﻧﻤﻮد و ﻧﯿﺰ در آﯾﮥ ﴿�ق ِل‬

‫‪ -١‬ﺑﻪ ﺗﺮﺟﻤﮥ آﻗﺎی ﻣﺤﻤﺪﻣﮫﺪی ﻓﻮﻻدوﻧﺪ ﻧﮕﺎه ﮐﻨﯿﺪ‪.‬‬

‫‪ -٢‬ﺑﻪ ﺗﺮﺟﻤﮥ آﻗﺎی ﻋﻠﯽ ﻣﻮﺳﻮی ﮔﺮﻣﺎرودی ﻧﮕﺎه ﮐﻨﯿﺪ‪.‬‬
‫‪ -٣‬ﺑﻪ ﺗﺮﺟﻤﮥ آﻗﺎی ﺣﺴﯿﻦ اﺳﺘﺎدوﻟﯽ ﻧﮕﺎه ﮐﻨﯿﺪ‪.‬‬
 ‫‪٢٣‬‬ ‫ﺑﺎزﻧﮕﺮی در ﻣﻌﺎﻧﯽ ﻗﺮآن‬

‫�﴾ ]اﻟﻤﺆﻣﻨﻮن‪» .[۲۸ :‬ﺑﮕﻮ ﺳﭙﺎس ﺧﺪای را ﮐﻪ از‬ ‫ل�ٰلِم َ‬

‫ِ‬
‫َ َّ ٰ َ َ ۡ َ ۡ ِ َّ‬ ‫َّ َّ‬
‫� ۡم ُد ِ�ِ ٱ�ِي �ٮنا مِن ٱلقوم ٱ‬‫ٱ َۡ‬
‫َ ُ ۡ َ ۡ ُ َّ َّ َ ۡ َ َّ ۡ‬ ‫ً‬
‫خذ‬ ‫ﮔﺮوه ﺳﺘﻤﮕﺮان ﻣﺎ را ﻧﺠﺎت داد«‪ّ .‬أﻣﺎ ﻣﺜﻼ در آﯾﮥ ﻣﺒﺎرﮐﮥ ﴿وق ِل ٱ�مد ِ�ِ ٱ�ِي لم �ت ِ‬
‫َ‬
‫َو ٗ�ا﴾ ]اﻹﺳﺮاء‪» .[۱۱۱ :‬ﺑﮕﻮ ﺳﺘﺎﯾﺶ ﺧﺪای را ﮐﻪ ﻓﺮزﻧﺪی ﻧﮕﺮﻓﺖ« ﺣﻤﺪ را در ﻣﻌﻨﺎی‬
‫ﺣﻖ اﺳﺖ ﻧﻪ اﺣﺴﺎن ﺑﺮ‬ ‫ﮐﻤﺎﻟﯿﮥ ّ‬
‫ّ‬ ‫ﺳﺘﺎﯾﺶ ﻣﯽآورﯾﻢ زﯾﺮا ﮐﻪ ﻧﯿﺎز ﻧﺪاﺷﺘﻦ ﺑﻪ ﻓﺮزﻧﺪ‪ ،‬از ﺷﺆون‬
‫ّ‬
‫ﺗﻌﻠﯿﻠﯿﻪ« را‬ ‫ﺑﻨﺪﮔﺎن‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮ اﯾﻦ‪ ،‬ﺟﻤﻠﻪھﺎی ﭘﺲ از ﺣﻤﺪ در آﯾﺎت ﻣﺬﮐﻮر‪ُ ،‬ﺣﮑﻢ »ﺟﻤﻠﻪھﺎی‬
‫ّ‬
‫دارﻧﺪ و ﻋﻠﺖ ﺳﺰاوار ﺑﻮدن ﺣﻤﺪ را ﺗﻮﺿﯿﺢ ﻣﯽدھﻨﺪ‪.‬‬
‫ّأﻣﺎ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺳﭙﺎس و ﺳﺘﺎﯾﺶ را در ﺗﺮﺟﻤﮥ ھﺮ آﯾﻪای ﺑﻪ ھﻤﺮاه آوردهاﻧﺪ‪ ،‬از اﯾﻦ‬
‫ّ‬
‫ﺟﺪی‪ ،‬ﻗﺮﯾﻨﻪای ﺑﺮ ﻏﻠﺒﮥ ﯾﮑﯽ از ﻣﻌﺎﻧﯽ آﯾﺪ‪ ،‬ﻣﻌﻨﺎی‬ ‫ﻗﺎﻋﺪه دور ﺷﺪهاﻧﺪ ﮐﻪ ھﺮﮔﺎه در ﮐﻼم‬
‫دﯾﮕﺮ ﺑﺮﮐﻨﺎر ﻣﯽﺷﻮد ﻣﮕﺮ در ﺟﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﺳﯿﺎق ﮐﻼم ﺑﺮ ھﺮ دو ﻣﻌﻨﯽ دﻻﻟﺖ ﮐﻨﺪ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺳﻮرۀ‬
‫َ ّ ) ‪(١‬‬ ‫ّ‬ ‫ّ‬
‫ب‬‫ﻓﺎﺗﺤﮥ اﻟﮑﺘﺎب ﮐﻪ ﭘﺲ از ذﮐﺮ ﺣﻤﺪ‪ ،‬ھﻢ ﺑﺮ ﻣﺎﻟﮑﯿﺖ ﺣﻖ ﺗﻌﺎﻟﯽ ﺗﺼﺮﯾﺢ ﺷﺪه ﴿ر ِ‬
‫ٱلر� َّ‬
‫ٱلرحِي ِم﴾‪.‬‬ ‫�﴾ و ھﻢ از رﺣﻤﺖ او ﺑﺮ ﺑﻨﺪﮔﺎﻧﺶ ﺳﺨﻦ رﻓﺘﻪ اﺳﺖ ﴿ َّ‬ ‫ۡٱل َ�ٰلَم َ‬
‫ِ‬

‫َ‬ ‫ّ َۡ َ‬‫َ‬
‫ب ٱل�ٰل ِم�﴾‪.‬‬
‫﴿ر ِ‬
‫ّ‬ ‫َ‬
‫ﮐﻠﻤﮥ »اﻟﻌﺎﻟﻤﯿﻦ« ﻣﻠﺤﻖ ﺑﻪ ﺟﻤﻊ ﻣﺬﮐﺮ ﺳﺎﻟﻢ اﺳﺖ و ﺑﺮﺧﯽ از ﻣﺘﺮﺟﻤﺎن آن را ﺑﻪ‬
‫َ‬
‫»ﻋﺎﻟﻢھﺎ) ‪ «(٢‬ﯾﺎ »ﺟﮫﺎنھﺎ) ‪ «(٣‬ﺗﺮﺟﻤﻪ ﮐﺮدهاﻧﺪ و ﺑﯿﺸﺘﺮ ﻣﺘﺮﺟﻤﺎن آن را ﺑﻪ ﺻﻮرت‬
‫»ﺟﮫﺎﻧﯿﺎن« ﺑﻪ ﭘﺎرﺳﯽ ﺑﺮ ﮔﺮداﻧﺪهاﻧﺪ و اﯾﻦ ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ ،‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﯽرﺳﺪ زﯾﺮا ھﺮ ﭼﻨﺪ‬
‫ﻋﺎم دارد وﻟﯽ در ﻗﺮآنﮐﺮﯾﻢ در ﺧﺼﻮص )اھﻞ ﺟﮫﺎن( ﺑﮑﺎر رﻓﺘﻪ‬ ‫ﮐﻠﻤﮥ ﻣﺰﺑﻮر‪ ،‬ﻣﻌﻨﺎی ّ‬

‫ّ‬ ‫‪ّ -١‬‬

‫رب درﺣﺎل اﺿﺎﻓﻪ ﺑﻪﻣﻌﻨﺎی ﻣﺎﻟﮏ آﻣﺪه اﺳﺖ در ﺗﺎرﯾﺦ ﻋﺮب ﻣﯽﺧﻮاﻧﯿﻢ ﮐﻪ ﻋﺒﺪاﻟﻤﻄﻠﺐ )ﻧﯿﺎی‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ اﮐﺮم ص( ﺑﻪ أﺑﺮھﮥ ﺣﺒﺸﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻗﺼﺪ وﯾﺮان ﮐﺮدن ﮐﻌﺒﻪ آﻣﺪه ﺑﻮد ﮔﻔﺖ‪ » :‬ﹼإﲏ أﻧﹶﺎ ﹶر ﱡب اﻹﺑﹺ ﹺﻞ‬
‫إن ﻟﹺﻠ ﹶﺒﻴ ﹺﺖ ﹶر ﹼﺑ ﹰﺎ ﹶﺳﻴﻤﻨﹶ ﹸﻌ ﹸﻪ« )ﺳﯿﺮۀ اﺑﻦ ھﺸﺎم‪،‬ج‪ ،۱‬ص‪ (۵۰‬ﯾﻌﻨﯽ »ﻣﻦ ﻣﺎﻟﮏ ﺷﺘﺮاﻧﻢ واﯾﻦ ﺧﺎﻧﻪ را ﻣﺎﻟﮑﯽ‬
‫ﹶو ﱠ‬
‫َ َ ۡ‬ ‫َۡ ۡ ْ‬
‫ت‪﴾٣‬‬ ‫اﺳﺖ ﮐﻪ ازآن ﺣﻤﺎﯾﺖ ﺧﻮاھﺪﮐﺮد«‪ .‬درﺗﻨﺰﯾﻞ ﻋﺰﯾﺰ ﻧﯿﺰ ﻣﯽﺧﻮاﻧﯿﻢ‪﴿ :‬فل َيع ُب ُدوا َر َّب �ٰذا ٱ�َ ۡي ِ‬
‫ّ‬ ‫ّ‬
‫ﻣﺎﻟﮑﯿﺖ‪ ،‬ﭘﺮورش‬ ‫]ﻗﺮﯾﺶ‪) .[٣ :‬ﭘﺲ ﺑﺎﯾﺪ ﮐﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ اﯾﻦ ﺧﺎﻧﻪ را ﺑﻨﺪﮔﯽ ﮐﻨﻨﺪ(‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ از ﻟﻮازم‬
‫واﺻﻼح وﺗﺪﺑﯿﺮ ﻧﯿﺰھﺴﺖ از اﯾﻦ رو درﻗﺎﻣﻮسھﺎی ﻋﺮﺑﯽ‪ ،‬ذﮐﺮﻣﻌﺎﻧﯽ ﻣﺰﺑﻮرھﻢ رﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬وﻟﯽ ﻣﻌﻨﺎی‬
‫ُ َ‬ ‫َ‬ ‫ُ ۡ ََٰ َّ َ َ ّ ۡ‬
‫ب ٱلع َِّزة ِ � َّما يَ ِصفون‪﴾١٨٠‬‬ ‫اﺻﻠﯽ آن‪ ،‬ھﻤﺎن »ﻣﺎﻟﮏ« اﺳﺖ ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﻓﺮﻣﻮد‪﴿ :‬سب�ن ر�ِك ر ِ‬
‫]اﻟﺼﺎﻓﺎت‪ .[١٨٠ :‬و ﻣﻘﺼﻮد از »رب ﹺ‬
‫اﻟﻌﺰﱠ ه« ﻣﺎﻟﮏ وﺧﺪاوﻧﺪ ّ‬
‫ﻋﺰت اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﹶ ﱢ‬
‫اﻟﺪﯾﻦ ﻓﺎرﺳﯽ ﻧﮕﺎه ﮐﻨﯿﺪ‪.‬‬‫‪ -٢‬ﺑﻪ ﺗﺮﺟﻤﮥ آﻗﺎی ﺟﻼل ّ‬
‫ّ‬
‫‪ -٣‬ﺑﻪ ﺗﺮﺟﻤﮥ ﺧﺎﻧﻢ ﻃﺎھﺮۀ ﺻﻔﺎرزاده ﻧﮕﺎه ﮐﻨﯿﺪ‪.‬‬
 ‫ﺑﺎزﻧﮕﺮی در ﻣﻌﺎﻧﯽ ﻗﺮآن‬ ‫‪٢٤‬‬

‫اﺳﺖ ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬

‫ۡ‬ ‫َ‬
‫� ٱ ۡص َط َفٮٰك َو َط َّه َركِ َوٱ ۡص َط َفٮٰك َ ٰ َ ٓ َ َ َ‬
‫﴿ َ� ٰ َم ۡر َ� ُم إ َّن ٱ َّ َ‬
‫� � ِساءِ ٱل�ٰل ِم�‪] ﴾٤٢‬آل ﻋﻤﺮان‪.[۴۲ :‬‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
‫»ای ﻣﺮﯾﻢ‪ ،‬ھﻤﺎﻧﺎ ﺧﺪا ﺗﻮ را اﻧﺘﺨﺎب ﮐﺮد و ﭘﺎﮐﯿﺰه ﺳﺎﺧﺖ و ﺗﻮ را ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ زﻧﺎن ﺟﮫﺎﻧﯿﺎن ﺑﺮﮔﺰﯾﺪ« و‬
‫ﺴﺎء اﻟﻌﺎﻟـﹶ ﹺﻤﲔ« زﻧﺎن اھﻞ ﺟﮫﺎن اﺳﺖ و ﻧﯿﺰ ﻣﺎﻧﻨﺪ آﻧﭽﻪ از ﻗﻮل ﻟﻮط‬ ‫روﺷﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺮاد از »ﻧﹺ ﹺ‬
‫َ‬ ‫َ ُ‬ ‫ََۡ ُ َ َٰۡ َ َ‬
‫حشة َما َس َبق�م ب ِ َها م ِۡن أ َح ٖد ّم َِن‬ ‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ÷ ﺑﻪ ﻗﻮﻣﺶ آﻣﺪه ﮐﻪ ﮔﻔﺖ‪�﴿ :‬ت�تون ٱل� ِ‬
‫�﴾ ]اﻷﻋﺮاف‪» .[۸۰ :‬آﯾﺎ ﺑﻪ ﮐﺎر زﺷﺘﯽ روی ﻣﯽﮐﻨﯿﺪ ﮐﻪ ھﯿﭻ ﮐﺲ از ﺟﮫﺎﻧﯿﺎن در اﯾﻦ ﮐﺎر ﺑﺮ‬ ‫ٱ ۡل َ�ٰلَم َ‬
‫ِ‬
‫ﺷﻤﺎ ﭘﯿﺸﯽ ﻧﮕﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ؟!«‪ .‬و در آﯾﺎت دﯾﮕﺮی از ﻗﺮآن ﮐﺮﯾﻢ ﻧﯿﺰ ﮐﻠﻤﮥ ﻣﺰﺑﻮر ﺑﻪ ھﻤﯿﻦ ﻣﻌﻨﯽ‬
‫اﺳﺘﻌﻤﺎل ﺷﺪه اﺳﺖ و از ﻗﻮاﻋﺪ ﻗﺮآن ﺷﻨﺎﺳﯽ آﻧﺴﺖ ﮐﻪ ُ‬
‫ﮐﺎرﺑﺮد ﻟﻐﺎت را در ﻗﺮآن ﺑﻪ ﻧﻈﺮ آورﯾﻢ‬
‫و ﻣﻔﮫﻮﻣﯽ را ﮐﻪ از آنھﺎ ﺑﺮ ﻣﯽآﯾﺪ ﺑﺮ ﻣﻌﺎﻧﯽ دﯾﮕﺮ ﺗﺮﺟﯿﺢ دھﯿﻢ ﺑﻪ وﯾﮋه ﮐﻪ ﻣﯽداﻧﯿﻢ ﮐﻠﻤﮥ‬
‫َ‬
‫»ﻋﺎﻟﻢ« در ﻗﺮآن ﮐﺮﯾﻢ ﺗﻨﮫﺎ ﺑﺎ ﯾﺎء و ﻧﻮن ﺟﻤﻊ ﺑﺴﺘﻪ ﺷﺪه )و ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻋﻮاﻟﻢ ﻧﯿﺎﻣﺪه اﺳﺖ( و‬
‫ً‬
‫اﯾﻦ ﮔﻮﻧﻪ ﺟﻤﻊ را ﻣﻌﻤﻮﻻ ﺑﺮای » ﹶذ ﹺوي اﻟ ﹸﻌ ﹸﻘﻮل« ﺑﮑﺎر ﻣﯽﺑﺮﻧﺪ‪.‬‬
‫َ‬ ‫ّ‬
‫ﻧﺎﮔﻔﺘﻪ ﻧﻤﺎﻧﺪ ﮐﻪ ﻋﻠﺖ اﺧﺘﻼف ﻣﺘﺮﺟﻤﺎن را در ﺗﺮﺟﻤﮥ ﮐﻠﻤﮥ »ﻋﺎﻟﻤﯿﻦ« ﺑﺎﯾﺪ ﭘﯿﺮوی از‬
‫ﻣﻔﺴﺮان ﻗﺮآن داﻧﺴﺖ زﯾﺮا ﮐﻪ اﯾﺸﺎن ﭘﯿﺶ از ﻣﺘﺮﺟﻤﺎن در اﯾﻦ ﺑﺎره ﺑﻪ اﺧﺘﻼف ﺳﺨﻦ‬ ‫ّ‬
‫َ‬ ‫ُ‬
‫ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ .‬ﺷﯿﺦ ُاﺑﻮاﻟﻔﺘﻮح رازی در ﺗﻔﺴﯿﺮ ﻣﺸﮫﻮرش در ﻣﻌﻨﯽ ﻋﺎﻟﻤﯿﻦ ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ‪:‬‬
‫أﻫﻞ اﳉﹶﻨﱠ ﹺﺔ ﹶواﻟﻨﹼﺎر«‪ ،‬اھﻞ ﺑﮫﺸﺖ و دوزﺧﻨﺪ و ﺣﺴﻦ )ﺑﺼﺮی( و‬ ‫»ﺻﺎدق ﮔﻔﺖ ÷ » ﹸﻫﻢ ﹸ‬
‫َﻗﺘﺎده و ﻣﺠﺎھﺪ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ َ‬
‫ازﺟﻤﯿﻊ َ‬
‫اﻟﻤﺨﻠﻮﻗﺎت) ‪.«(١‬‬
‫ً‬ ‫ّ‬
‫ﺑﺮد ﻗﺮآﻧﯽ ﮐﻠﻤﮥ ﻣﺬﮐﻮر‪ ،‬ﻗﻮل اﻣﺎم ﺻﺎدق ÷ ﮐﺎﻣﻼ درﺳﺖ‬ ‫ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﺎ ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﮐﺎر ِ‬
‫َ‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺮاد از ﻋﺎﻟﻤﯿﻦ ھﻤﺎن ﺟﮫﺎﻧﯿﺎﻧﻨﺪ ﭼﻪ ﺑﮫﺸﺘﯽ ﺑﺎﺷﻨﺪ ﯾﺎ دوزﺧﯽ و ﻧﺘﻮان ﻣﻌﻨﺎی‬
‫واژه را ﺑﻪ ﺟﻤﯿﻊ ﻣﺨﻠﻮﻗﺎت ﺗﻌﻤﯿﻢ داد‪ .‬ﺧﺪای ﺗﻌﺎﻟﯽ ﺑﻪ رﺳﻮل ﮔﺮاﻣﯿﺶ ص ﻓﺮﻣﻮده‬
‫ََ ٓ َۡ َ َۡ َ‬
‫ك إ َّ� َر ۡ َ‬
‫� ٗة ّل ِۡل َ�ٰلَم َ‬
‫�‪] ﴾١٠٧‬اﻷﻧﺒﯿﺎء‪» .[۱۰۷ :‬ﻣﺎ ﺗﻮ را ﻧﻔﺮﺳﺘﺎدﯾﻢ ﻣﮕﺮ‬ ‫ِ‬ ‫اﺳﺖ‪﴿ :‬وما أرسل�ٰ ِ‬
‫َ‬
‫رﺣﻤﺘﯽ ﺑﺮای ﺟﮫﺎﻧﯿﺎن« و روﺷﻦ اﺳﺖﮐﻪ ﻋﺎﻟﻤﯿﻦ‪ ،‬اھﻞ ﺟﮫﺎﻧﻨﺪ‪ ،‬ﻧﻪ درﺧﺖ و ﮐﻮه و ﺳﺘﺎره‬
‫َ‬ ‫َ َ ّ َ َّ ۡ ُ ُ ۡ َ َ ۡ َ ٰ َ‬
‫و ﺟﻤﯿﻊ ﻣﺨﻠﻮﻗﺎت! ﺑﺎز ﺧﻄﺎب ﺑﻪ ﺑﻨﯽ اﺳﺮاﺋﯿﻞ ﻓﺮﻣﻮد‪﴿ :‬و� ِ� فضلت�م � ٱل�ل ِم�﴾‬
‫]اﻟﺒﻘﺮة‪» .[۴۷ :‬ﻣﻦ ﺷﻤﺎ را ﺑﺮ ﺟﮫﺎﻧﯿﺎن ﺑﺮﺗﺮی دادم« ﯾﻌﻨﯽ ﭼﻮن در روزﮔﺎر ﮔﺬﺷﺘﻪ ﺑﻪ ﻣﻮﺳﯽ ÷‬
‫اﯾﻤﺎن آوردﯾﺪ‪ ،‬ﺑﺮ ﻣﺮدم زﻣﺎﻧﻪ ﺑﺮﺗﺮی ﯾﺎﻓﺘﯿﺪ‪.‬‬

‫‪ -١‬ﺗﻔﺴﯿﺮ اﺑﻮاﻟﻔﺘﻮح رازی‪ ،‬ج‪ ،۱‬ص ‪.۲۹‬‬

 ‫‪٢٥‬‬ ‫ﺑﺎزﻧﮕﺮی در ﻣﻌﺎﻧﯽ ﻗﺮآن‬
‫َ‬ ‫ّ‬ ‫ُ‬
‫ﻋﻤﻮﻣﯿﺖ ﮐﻠﻤﮥ »ﻋﺎﻟﻤﯿﻦ« آورده و‬ ‫ﻗﺮﻃﺒﯽ اﻧﺪﻟﺴﯽ در ﺗﻔﺴﯿﺮش » ِﺷﺒﻪ دﻟﯿﻠﯽ« ﺑﺮ‬
‫ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ‪:‬‬
‫ﹺ‬
‫اﻷرض ﹶوﻣﺎ‬ ‫ﹺ‬
‫ﻤﻮات ﹶو‬‫اﻟﺴ‬ ‫ﻮن وﻣﺎ ﹶر ﱡب اﻟﻌﺎﻟـﹶ ﹺﻤ ﹶ‬
‫ﲔ؟ ﹶ‬ ‫ﻗﺎل ﻓﹺﺮ ﹶﻋ ﹸ‬
‫» ﹶدﻟﻴ ﹸﻠ ﹸﻪ ﻗﻮ ﹸﻟ ﹸﻪ ﺗﹶﻌﺎﱄ‪ :‬ﹶ‬
‫ﻗﺎل‪ :‬ﹶر ﱡب ﱠ‬
‫ﹶﺑﻴﻨ ﹸﹶﻬﻤـﺎ) ‪ .(١‬ﮔﻮﯾﺪ‪ :‬دﻟﯿﻠﺶ ﮔﻔﺘﺎر ﺧﺪای ﺗﻌﺎﻟﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ‪ :‬ﻓﺮﻋﻮن از ﻣﻮﺳﯽ ÷ ﭘﺮﺳﯿﺪ‪َ ،‬ر ﱡب‬
‫َ‬
‫اﻟﻌﺎﻟ ِﻤﯿﻦ ﭼﯿﺴﺖ؟ ﻣﻮﺳﯽ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺧﺪاوﻧﺪ آﺳﻤﺎنھﺎ و زﻣﯿﻦ و آﻧﭽﻪ ﻣﯿﺎن آﻧﺪو اﺳﺖ )ﭘﺲ‬
‫َ‬
‫ﻋﺎﻟﻤﯿﻦ را ﺑﻪ آﺳﻤﺎنھﺎ و زﻣﯿﻦ و َﻣﺎ َ‬
‫ﺑﯿﻨ ُﮫﻤﺎ ﺗﻔﺴﯿﺮ ﮐﺮد!(«‪.‬‬ ‫ﻣﻮﺳﯽ ÷‬
‫در ﭘﺎﺳﺦ ﺑﺎﯾﺪ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻣﻘﺼﻮد ﻣﻮﺳﯽ ÷ آن ﺑﻮد ﮐﻪ ﺧﺪاوﻧﺪﮔﺎر ﺟﮫﺎﻧﯿﺎن ھﻤﺎن ﮐﺴﯽ‬
‫َ‬
‫آن اوﺳﺖ ﻧﻪ آنﮐﻪ ﻓﺮﻋﻮن درﺑﺎرۀ واژۀ ﻋﺎﻟﻤﯿﻦ اﺷﮑﺎل‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ آﺳﻤﺎنھﺎ و زﻣﯿﻦ ﻧﯿﺰ از ِ‬
‫داﺷﺖ و ﻣﻮﺳﯽ ÷ آن را ﺷﺮح و ﺗﻮﺿﯿﺢ داد! در ﻗﺮآنﮐﺮﯾﻢ ﺑﺎز ھﻢ ﺷﺒﯿﻪ اﯾﻦ ﺗﻌﺒﯿﺮ‬
‫ﺳﺎﺣﺮان ﻓﺮﻋﻮن ﺑﺎ دﯾﺪن ﻣﻌﺠﺰۀ ﻣﻮﺳﯽ از ره‬
‫ِ‬ ‫آﻣﺪه اﺳﺖ و در ﺳﻮرۀ ﺷﻌﺮاء ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‬
‫َ ُ ٓ ْ َ َ َّ َ ّ ۡ َ ٰ َ َ َ ّ ُ َ ٰ َ َ‬
‫و� َو�ٰ ُرون‪] ﴾٤٨‬اﻟﺸﻌﺮاء‪.[۴۸-۴۷ :‬‬ ‫ب ٱل�ل ِم�‪ ٤٧‬ر ِ‬
‫بم‬ ‫اﺧﻼص ﮔﻔﺘﻨﺪ‪﴿ :‬قالوا ءامنا بِر ِ‬
‫»ﺑﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ ﺟﮫﺎﻧﯿﺎن اﯾﻤﺎن آوردﯾﻢ‪ ،‬ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﻮﺳﯽ و ھﺎرون«‪ .‬آﯾﺎ ﻣﯽﺗﻮان ﮔﻔﺖ ﮐﻪ ﻣﺮاد از‬
‫َ‬
‫»ﻋﺎﻟ ِﻤﯿﻦ«‪ ،‬ﻣﻮﺳﯽ و ھﺎرون ﺑﻮدﻧﺪ زﯾﺮا ﮐﻪ ذﮐﺮ اﯾﻨﺪوﺗﻦ در آﯾﮥ ﺷﺮﯾﻔﻪ ﭘﺲ از » َر ّب‬
‫َ‬
‫اﻟﻌﺎﻟ ِﻤﯿﻦ« آﻣﺪه اﺳﺖ؟!‪..‬‬

‫ٱلص�ٰط ٱل ُمستقِيم﴾‪.‬‬
‫ۡ ۡ َ‬ ‫ّ َ َ‬ ‫ۡ َ‬
‫﴿ٱهدِنا ِ‬
‫) ‪(٢‬‬ ‫َ‬
‫ھﺪﻧﺎ« ﺑﺮﺧﯽ از ﻣﺘﺮﺟﻤﺎن ﻧﻮﺷﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬ﻣﺎ را »ره ﻧﻤﺎ « و ﺑﻌﻀﯽ‬
‫در ﺗﺮﺟﻤﮥ ﮐﻠﻤﮥ » ِا ِ‬
‫دﯾﮕﺮ ﺗﺮﺟﻤﻪ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪ :‬ﻣﺎ را »راھﺒﺮ ﺑﺎش) ‪ «(٣‬و اﯾﻦ ﻣﻌﻨﺎ درﺳﺖﺗﺮ اﺳﺖ زﯾﺮا ﮐﺴﯽ ﻧﺒﺎﯾﺪ‬
‫اﻧﺘﻈﺎر داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﺧﺪای ﺗﻌﺎﻟﯽ ﭘﺲ از ﻗﺮآن ﻣﺠﯿﺪ ﮐﺘﺎﺑﯽ ﻓﺮو ﻓﺮﺳﺘﺪ و ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن را‬
‫ره ﻧﻤﺎﯾﯽ ﮐﻨﺪ! ﭼﺮا ﮐﻪ ﻗﺮآنﮐﺮﯾﻢ ﺧﻮد ﺑﮫﺘﺮﯾﻦ رھﻨﻤﺎی ﺧﺪاوﻧﺪی اﺳﺖ ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﻓﺮﻣﻮد‪:‬‬
‫ان َ� ۡهدِي ل َِّل� ِ َ َ ۡ ُ‬
‫� أق َوم﴾ ]اﻹﺳﺮاء‪» .[۹ :‬ھﻤﺎﻧﺎ اﯾﻦ ﻗﺮآن ﺑﻪ درﺳﺖﺗﺮﯾﻦ راه‬
‫َّ َ ٰ َ ۡ ُ ۡ َ َ‬
‫﴿إِن �ذا ٱلقرء‬
‫ِ‬
‫رھﻨﻤﺎﯾﯽ ﻣﯽﮐﻨﺪ«‪ّ .‬أﻣﺎ آﻧﭽﻪ در ﺳﻮرۀ ﻓﺎﺗﺤﻪ از ﺧﺪاوﻧﺪ ﺟﮫﺎﻧﯿﺎن درﺧﻮاﺳﺖ ﻣﯽدارﯾﻢ‪،‬‬
‫رھﺒﺮی ﺑﺮای ﭘﯿﻤﻮدن راه اﺳﺖ ﻧﻪ رھﻨﻤﺎﯾﯽ ﺑﺪان راه ﮐﻪ ﺑﻪ وﺳﯿﻠﮥ ﻗﺮآن ﻣﺠﯿﺪ ﺻﻮرت‬
‫َ‬ ‫َ‬
‫ھﺪﻧﺎ« ﻣﻔﮫﻮم »إراﺋﮥ ﻃﺮﯾﻖ« ﻧﯿﺴﺖ ﺑﻠﮑﻪ »إﯾﺼﺎل‬ ‫ﻣﯽﭘﺬﯾﺮد‪ .‬ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت دﯾﮕﺮ‪ :‬ﻗﺼﺪ ﻣﺎ از » ِا ِ‬

‫‪ -١‬اﻟﺠﺎﻣﻊ ﻷﺣﮑﺎم اﻟﻘﺮآن‪ ،‬ج‪ ،۱‬ص ‪.۱۰۵‬‬

‫‪ -٢‬ﺑﻪ ﺗﺮﺟﻤﮥ آﻗﺎی ﻣﮫﺪی إﻟﮫﯽ ﻗﻤﺸﻪای ﻧﮕﺎه ﮐﻨﯿﺪ‪.‬‬
‫‪ -٣‬ﺑﻪ ﺗﺮﺟﻤﮥ آﻗﺎی ﺣﺴﯿﻦ اﺳﺘﺎدوﻟﯽ ﻧﮕﺎه ﮐﻨﯿﺪ‪.‬‬
 ‫ﺑﺎزﻧﮕﺮی در ﻣﻌﺎﻧﯽ ﻗﺮآن‬ ‫‪٢٦‬‬
‫َ‬
‫إﻟﯽ اﻟﻤﻄﻠﻮب« اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺎ درﭘﯽ »ھﺪاﯾﺖ ﺗﺸﺮﯾﻌﯽ« ﻧﯿﺴﺘﯿﻢ‪ ،‬درﺧﻮاﺳﺖ »ھﺪاﯾﺖ ﺗﮑﻮﯾﻨﯽ«‬
‫را دارﯾﻢ ﺗﺎ ﺧﺪاوﻧﺪ رﺣﻤﺎن و رﺣﯿﻢ‪ ،‬ﻣﺎ را دﺳﺘﮕﯿﺮی ﻓﺮﻣﺎﯾﺪ ﺑﻪ ﯾﺎری او راه راﺳﺖ را ﻃﯽ‬
‫ﮐﻨﯿﻢ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮ اﯾﻦ ﺗﺮﺟﻤﮥ »راھﺒﺮ ﺑﺎش« از »ره ﻧﻤﺎ ﺑﺎش« ﺑﻪ ﻣﻘﺼﻮد ﻧﺰدﯾﮏﺗﺮ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ّأﻣﺎ از ﮐﻠﻤﮥ »ﺻﺮاط« ﮐﻪ در ﺗﻤﺎم ﻗﺮآن ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻣﻔﺮد آﻣﺪه‪ ،‬ﻣﻘﺼﻮد »ﺷﺎھﺮاه« ﯾﺎ‬
‫ص َ� ٰ َط َّٱ� َ‬
‫ِين‬ ‫»ﻃﺮﯾﻖ اﺻﻠﯽ« اﺳﺖ ﮐﻪ ھﻤﮥ اﻧﺒﯿﺎء ﺧﺪا † ﺑﺮ آن ﻃﺮﯾﻖ رﻓﺘﻪاﻧﺪ ﴿ ِ‬
‫ََۡۡ َ َ َ‬
‫ت عل ۡي ِه ۡم﴾ ﻧﻪ راهھﺎی ﻓﺮﻋﯽ ﮐﻪ در ﺷﺮاﯾﻊ ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن ﺑﻪ ﺷﮑﻞھﺎی ﻣﺨﺘﻠﻒ ﺗﺸﺮﯾﻊ‬ ‫��عم‬
‫� َع ٗة َوم ِۡن َه ٗ‬ ‫ُ‬ ‫ۡ‬ ‫ُّ‬
‫اجا﴾‬ ‫ِن� ۡم ِ ۡ‬ ‫ِ� َج َعل َنا م‬ ‫ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﭼﻨﺎنﮐﻪ در ﺳﻮرۀ ﻣﺎﺋﺪه ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪﴿ :‬ل ٖ‬
‫ﻣﻘﺮر داﺷﺘﯿﻢ« و راه اﺻﻠﯽ ھﻤﺎن ﻃﺮﯾﻖ‬ ‫]اﻟﻤﺎﺋﺪة‪» .[۴۸ :‬ﺑﺮای ھﺮ ّأﻣﺘﯽ از ﺷﻤﺎ راه و روﺷﯽ را ّ‬

‫يم‪] ﴾٦١‬ﯾﺲ‪» .[۶۱ :‬ﻣﺮا‬ ‫ص َ� ٰ ‪ٞ‬ط ُّم ۡس َت ِق ‪ٞ‬‬ ‫ا‬

‫َٰ َ‬
‫ذ‬ ‫�‬ ‫و�‬ ‫ﺑﻨﺪﮔﯽ ﺧﺪا اﺳﺖﮐﻪ ﻓﺮﻣﻮد‪َ ﴿ :‬وأَن ٱ ۡ� ُب ُ‬
‫د‬
‫ِ‬ ‫ِ�‬ ‫ِ‬
‫ﺑﻨﺪﮔﯽ ﮐﻨﯿﺪ ﮐﻪ اﯾﻨﺴﺖ راه راﺳﺖ«‪.‬‬

‫َّ ّ َ‬ ‫َ‬ ‫َ َۡ‬ ‫ۡ ۡ ُ‬ ‫َۡ‬

‫وب علي ِه ۡم َو� ٱلضآل ِ�﴾‪.‬‬ ‫َ‬
‫﴿��ِ ٱلمغض ِ‬
‫َ‬ ‫ّ‬
‫ﯿﺮ) ‪ «(١‬و ﻣﻮﺿﻊ ﻧﺤﻮی آن‪ ،‬ﻧﻮﺷﺘﻪاﻧﺪ‪:‬‬ ‫در ﭘﺎرهای از ﺗﺮﺟﻤﻪھﺎ ﺑﺪون ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ إﻋﺮاب » ِ‬
‫ﻏ‬
‫َ‬
‫ﯿﺮ« را ﺑﺪل‬
‫ﻣﺤﺘﺮم واژۀ » ِ‬
‫ﻏ‬ ‫»ﻧﻪ راه ﮐﺴﺎﻧﯽﮐﻪ ﺑﺮ آنھﺎ ﺧﺸﻢ ﻓﺮﻣﻮدی) ‪ «...(٢‬ﮔﻮﯾﺎ ﻣﺘﺮﺟﻢ‬
‫ﱠ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫ﺬﯾ َﻦ« در آﯾﮥ ﭘﯿﺸﯿﻦ‬
‫ِ‬ ‫اﻟ‬ ‫»‬ ‫از‬ ‫ﺑﺪل‬ ‫و‬ ‫راﺳﺖ‬ ‫ﻣﺠﺮو‬ ‫«‬ ‫ﯿﺮ‬
‫ﭘﻨﺪاﺷﺘﻪ در ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ » ِ‬
‫ﻏ‬ ‫از » ِﺻﺮاط«‬
‫َ َ َّ َ َ ۡ َ ۡ َ َ َ‬
‫ت عل ۡي ِه ۡم﴾ ﻣﯽآﯾﺪ ﯾﺎ ﻧﻌﺖ و ﺻﻔﺖ ﺑﺮای »اﻟ ِﺬ َﯾﻦ« ﺷﻤﺮده ﻣﯽﺷﻮد و‬
‫ﱠ‬
‫ص�ٰط ٱ�ِين ��عم‬ ‫﴿ ِ‬
‫ََ‬
‫ﯿﮫﻢ« داﻧﺴﺖ و در ھﺮ ﺻﻮرت ﺑﺎ ﺗﺮﺟﻤﮥ ﻓﻮق‬ ‫ﻣﯽﺗﻮان آن را ﺑﺪل از ﺿﻤﯿﺮ در »ﻋﻠ ِ‬
‫ﻧﻤﯽﺳﺎزد و ﺻﺤﯿﺢ آﻧﺴﺖ ﺗﺎ ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺷﻮد‪» :‬ﮐﻪ آﻧﺎن ﻏﯿﺮ از ﻏﻀﺐ ﺷﺪﮔﺎن و ﮔﻤﺮاھﺎﻧﻨﺪ«‪.‬‬
‫ﻣﺴﺮت اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻌﻀﯽ از ﻣﺘﺮﺟﻤﺎن ﻣﺤﺘﺮم ﻗﺮآن‪ ،‬ﺑﺪﯾﻦ ﻧﮑﺘﻪ ّ‬
‫ﺗﻮﺟﻪ‬ ‫ّ‬ ‫ﺟﺎی‬
‫ﻧﻤﻮدهاﻧﺪ) ‪.(٣‬‬
‫***‬

‫ُ‬ ‫َ‬
‫ﻐﺎﯾﺮ(‪.‬‬
‫‪ -١‬ﻏﯿﺮ در اﺻﻞ ﺻﻔﺖ اﺳﺖ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎی اﺳﻢ ﻓﺎﻋﻞ )ﯾﻌﻨﯽ ﻣ ِ‬
‫‪ -٢‬ﺑﻪ ﺗﺮﺟﻤﮥ آﻗﺎی ﻣﮫﺪی إﻟﮫﯽ ﻗﻤﺸﻪای ﻧﮕﺎه ﮐﻨﯿﺪ‪.‬‬
‫‪ -٣‬ﺑﻪ ﺗﺮﺟﻤﮥ آﻗﺎی ﺣﺴﯿﻦ اﺳﺘﺎدوﻟﯽ ﻧﮕﺎه ﮐﻨﯿﺪ‪.‬‬
 ‫‪۲‬‬
‫ﻧﮑﺎﺗﯽ از ﺳﻮرۀ ﺑﻘﺮه‬

‫َ َ ۡ َ‬
‫﴿�ٰل ِك ٱلكِ�ٰب﴾‪.‬‬

‫ﻣﻔﺴﺮان ﺑﻪ اﺧﺘﻼف‬ ‫در اﯾﻦﮐﻪ ﭼﺮا ﺳﻮرۀ ﮐﺮﯾﻤﮥ ﺑﻘﺮه ﺑﺎ ﴿ َ�ٰل َِك ۡٱلك َِ�ٰب﴾ آﻏﺎز ﺷﺪه؟ ّ‬
‫َ‬
‫ذﻟﻚ« ﺑﺮای اﺷﺎره ﺑﻪ اﺷﯿﺎء دور ﯾﺎ ﻏﺎﯾﺐ ﺑﮑﺎر‬ ‫ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ زﯾﺮا در زﺑﺎن ﻋﺮب‪ ،‬ﮐﻠﻤﮥ » ِ‬
‫ﻣﯽرود‪ ،‬ﺑﺮﺧﻼف »ھﺬا« ﮐﻪ ﺑﻪ ﺷﯽء ﻧﺰدﯾﮏ و ﺣﺎﺿﺮ اﺷﺎرت دارد‪ .‬ﺷﯿﺦ ﻃﺒﺮﺳﯽ در‬
‫ّ‬ ‫َ‬
‫ﺗﻔﺴﯿﺮ »ﻣﺠﻤﻊ اﻟﺒﯿﺎن« از ﻗﻮل ﻓ ّﺮاء )ﻣﺘﻮﻓﯽ در ﺳﺎل ‪ ۲۰۷‬ھـ ق( ﻧﻘﻞ ﮐﺮده ﮐﻪ وی ﮔﻮﯾﺪ‬
‫ﺘﺎب ا ﱠﻟ ﹺﺬي ﹶو ﹶﻋﺪ ﹸﺗﻚ« »اﯾﻦ ﻗﺮآن‪ ،‬ھﻤﺎن ﮐﺘﺎﺑﯽ‬ ‫ﻫﺬا اﻟ ﹸﻘ ﹸ ﹺ‬
‫ﺮآن‪ ،‬ذﻟﻚ اﻟﻜ ﹸ‬ ‫ﻣﻌﻨﺎی آﯾﻪ آﻧﺴﺖ ﮐﻪ‪ » :‬ﹶ‬
‫ﻣﺤﻤﺪ ص ـ وﻋﺪه دادهام« و اﯾﻦ ﻣﻌﻨﺎ ﺑﺎ ﻇﺎھﺮ آﯾﻪ‬ ‫اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺶ از اﯾﻦ ﺑﻪ ﺗﻮ ـ ای ّ‬
‫ﭼﻨﺪان ﻣﻼﯾﻤﺘﯽ ﻧﺪارد از اﯾﻦ رو ّﻓﺮاء ﺧﻮد ﺑﺪﯾﻦ ﻗﻮل ﺑﺴﻨﺪه ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ) ‪ .(١‬ﺑﺮﺧﯽ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‬
‫ﮐﻪ »ذﻟﹺﻚ« در اﯾﻨﺠﺎ ﺑﻪ ﺗﻮرات ﯾﺎ اﻧﺠﯿﻞ اﺷﺎرت دارد وﻟﯽ ﺷﯿﺦ ﻃﺒﺮﺳﯽ‪ ،‬اﯾﻦ رأی را دور از‬
‫ﺻﻮاب ﻣﯽداﻧﺪ و ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ ﮐﻪ آﻧﺪو ﮐﺘﺎب دﺳﺘﺨﻮش ﺗﺤﺮﯾﻒ ﺷﺪهاﻧﺪ و در آﯾﮥ ﺷﺮﯾﻔﻪ از‬
‫ﻠﻤﺘ ﹺﱠﻘﲔ) ‪ .(٢‬زﻣﺨﺸﺮی در ﺗﻔﺴﯿﺮ ﮐﺸﺎف‪ ،‬ﮐﻠﻤﮥ‬ ‫ﹺ‬ ‫ﮐﺘﺎﺑﯽ ﺳﺨﻦ رﻓﺘﻪ ﮐﻪ‪ :‬ﻻ رﻳ ﹺ ﹺ‬
‫ّ‬
‫ﺐ ﻓﻴﻪ ﹸﻫﺪي ﻟ ﹸ‬ ‫ﹶ ﹶ‬
‫ﺖ‬‫ﮏ را اﺷﺎره ﺑﻪ اﻟﻒ‪ .‬ﻻم‪ .‬ﻣﯿﻢ ﮐﻪ ﭘﯿﺶ از آن آﻣﺪه‪ ،‬ﺑﺮ ﻣﯽﺷﻤﺮد و ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ‪» :‬و ﹶﻗﻌ ﹺ‬ ‫َ‬
‫ﹶ ﹶ‬ ‫ذﻟ‬
‫ِ‬
‫اﻹﺷﺎر ﹸة إﱄ اﻟـﻢ ﹶﺑﻌﺪﹶ ﻣﺎ ﺳ ﹶﺒ ﹶﻖ اﻟ ﱠﺘﻜ ﱡﻠﻢ ﺑﹺ ﹺﻪ«) ‪ .(٣‬و ﻗﻮل وی ﻧﯿﺰ ﺑﺎ اﻃﻼق »اﻟﮑ ُ‬
‫ﺘﺎب« ﭘﺲ از ذﮐﺮ‬ ‫ِ‬ ‫ﹸ‬ ‫ﹶ‬ ‫ﹶ‬
‫ُ ّ‬ ‫ﻣﻔﺴﺮان ﺳﻠﻒ ﭼﻮن اﺑﻦ ّ‬‫َ‬ ‫َ‬ ‫ﮏ« ﻧﻤﯽﺳﺎزد‪ّ .‬‬ ‫َ‬
‫ﻋﺒﺎس و ﻣﺠﺎھﺪ و ِﻋﮑﺮﻣﻪ و ﺳ ِﺪی ـ ﭼﻨﺎنﮐﻪ‬ ‫ذﻟ‬
‫» ِ‬
‫َ‬ ‫) ‪(٤‬‬
‫ذﻟﮏ را در اﯾﻨﺠﺎ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎی »ھﺬا« ﺗﻔﺴﯿﺮ ﻧﻤﻮدهاﻧﺪ‪،‬‬ ‫ﻃﺒﺮی در ﺗﻔﺴﯿﺮش آورده ـ ﮐﻠﻤﮥ ِ‬
‫ﺑﺪون آنﮐﻪ ﺷﺎھﺪ و دﻟﯿﻠﯽ را ﺑﺮای آن ﻧﺸﺎن دھﻨﺪ‪.‬‬

‫‪ -١‬ﺑﻪ ﮐﺘﺎب »ﻣﻌﺎﻧﯽ اﻟﻘﺮآن« اﺛﺮ ّﻓﺮاء‪ ،‬ج‪ ،۱‬ص ‪ ۱۰‬ﻧﮕﺎه ﮐﻨﯿﺪ‪.‬‬
‫‪ -٢‬ﺑﻪ ﻣﺠﻤﻊ اﻟﺒﯿﺎن‪ ،‬ج‪ ،۱‬ص‪ ۷۷‬ﺑﻨﮕﺮﯾﺪ‪.‬‬
‫ّ‬
‫‪ -٣‬ﺗﻔﺴﯿﺮ ﮐﺸﺎف‪ ،‬ج‪ ،۱‬ص ‪.۳۲‬‬
‫‪ -٤‬ﺑﻪ ﺟﺎﻣﻊ اﻟﺒﯿﺎن‪ ،‬ج‪ ،۱‬ص ‪ ۲۲۸‬و ‪ ۲۲۹‬ﻧﮕﺎه ﮐﻨﯿﺪ‪.‬‬
 ‫ﺑﺎزﻧﮕﺮی در ﻣﻌﺎﻧﯽ ﻗﺮآن‬ ‫‪٢٨‬‬

‫در روش ﺗﻔﺴﯿﺮی ﻣﺎ ﻻزم اﺳﺖ ﻧﺨﺴﺖ ﺑﻪ دﯾﮕﺮ ﺳﻮرهھﺎی ﻗﺮآن ﮐﺮﯾﻢ ﺑﻨﮕﺮﯾﻢ ﺗﺎ از‬
‫ﺗﺪﺑﺮ و ﻧﮑﺘﻪﯾﺎﺑﯽ در آﯾﮥ ﺷﺮﯾﻔﻪ ﺑﭙﺮدازﯾﻢ‪.‬‬ ‫ﺳﻠﯿﻘﮥ ﻗﺮآن در اﯾﻦ ﺑﺎره آ ﮔﺎه ﺷﻮﯾﻢ ﺳﭙﺲ ﺑﻪ ّ‬
‫ﺑﺎ رﺟﻮع ﺑﻪ ﺳﺮ آﻏﺎز ﺑﺮﺧﯽ از ﺳﻮرهھﺎی ﻗﺮآﻧﯽ ﻣﻼﺣﻈﻪ ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ ﮐﻪ اﺳﻢ اﺷﺎره ﺑﻪ‬
‫َ‬ ‫ً‬ ‫ً‬
‫اﺷﯿﺎء دور ﯾﺎ ﻏﺎﯾﺐ‪ ،‬ﺻﺮﯾﺤﺎ ﺑﺮای آﯾﺎت ﻗﺮآﻧﯽ ﺑﮑﺎر رﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺜﻼ در آﻏﺎز ﺳﻮرۀ »ﻧﻤﻞ«‬
‫ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫�﴾ ]اﻟﻨﻤﻞ‪» .[۱ :‬اﯾﻦ آﯾﺎت ﻗﺮآن و )آﯾﻪھﺎی( ﮐﺘﺎﺑﯽ‬
‫ُّ‬ ‫ت ٱ ۡل ُق ۡر َء َ َ‬‫ك َء َا� ٰ ُ‬ ‫ۡ َ‬
‫اب مب ِ ٍ‬ ‫ان و� ِت ٖ‬ ‫ِ‬ ‫﴿ت ِل‬
‫روﺷﻦ اﺳﺖ«‪.‬‬
‫و در آﻏﺎز ﺳﻮرۀ » ِﺣﺠﺮ« ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫�﴾ »اﯾﻦ آﯾﺎت ﮐﺘﺎب و )آﯾﻪھﺎی( ﻗﺮآﻧﯽ روﺷﻦ اﺳﺖ«‪.‬‬ ‫ُّ‬ ‫ت ٱ ۡل ُق ۡر َء َ َ‬‫ك َء َا� ٰ ُ‬ ‫ۡ َ‬
‫اب مب ِ ٍ‬ ‫ان و� ِت ٖ‬ ‫ِ‬ ‫﴿ت ِل‬
‫َ‬ ‫ّ‬ ‫َ‬
‫ذﻟﮏ اﺳﺖ و ﺑﻪ ھﻤﺎن ﻣﻌﻨﯽ ﻣﯽآﯾﺪ و در اﯾﻨﺠﺎ ﺑﻪ‬ ‫و ﻣﯽداﻧﯿﻢﮐﻪ ﮐﻠﻤﮥ » ِﺗﻠﻚ« ﻣﺆﻧﺚ ِ‬
‫ّ‬
‫اﻋﺘﺒﺎر »آﯾﺎت« ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻣﺆﻧﺚ اﺳﺘﻌﻤﺎل ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮ اﯾﻦ ﻧﺘﯿﺠﻪ ﻣﯽﮔﯿﺮﯾﻢ ﮐﻪ در‬
‫آﻳﺎت اﻟ ﹸﻘﺮآن« ﻗﺮآن ﻣﺠﯿﺪ‪ ،‬اﺷﺎره ﺑﻪ ﺧﻮد دارد‪ .‬و اﮐﺜﺮ‬ ‫ﻠﮏ ﹸ‬ ‫»ذﻟﹺ ﹶﮏ اﻟﻜﹺﺘﺎب« ﻧﯿﺰ ﻣﺎﻧﻨﺪ »ﺗﹺ ﹶ‬
‫َ‬ ‫َ َ‬ ‫ّ‬
‫ذﻟﮏ« را ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎی »ھﺬا« ﮔﺮﻓﺘﻪاﻧﺪ‪ ،‬از اﯾﻦ ﻣﻌﻨﯽ دور ﻧﺸﺪهاﻧﺪ ﻟﯿﮑﻦ‬ ‫ﻣﻔﺴﺮان ﺳﻠﻒ ﮐﻪ » ِ‬
‫َ‬
‫ﻧﮑﺘﻪای در ﺳﺨﻦﺷﺎن ﻧﺎﮔﻔﺘﻪ ﻣﺎﻧﺪه ﮐﻪ ﭼﺮا ﺑﺮای ﮐﺘﺎب ﺣﺎﺿﺮ‪ ،‬ﺗﻌﺒﯿﺮ » ِذﻟﮏ« ﺑﮑﺎر رﻓﺘﻪ‬
‫اﺳﺖ؟‪.‬‬
‫ذﻟﮏ )ﻳﺎ ﺗﹺ ﹶ‬
‫َ‬
‫ﻠﮏ( ﻋﻼوه ﺑﺮ ﻣﻌﻨﺎی اﺻﻠﯽ‬ ‫آﻧﭽﻪ از ﻗﺮآنﮐﺮﯾﻢ ﺑﺮ ﻣﯽآﯾﺪ اﯾﻨﺴﺖ ﮐﻪ واژۀ ِ‬
‫رﻓﯿﻊ« ﮐﺴﯽ ﯾﺎ ﭼﯿﺰی ﻧﯿﺰ ﺑﮑﺎر ﻣﯽرود و ﺑﻪ ﻗﻮل ﺷﯿﺦ‬ ‫ِ‬ ‫ﺧﻮد‪ ،‬ﮔﺎھﯽ ﺑﺮای اﺷﺎره ﺑﻪ »ﻣﻘﺎم‬
‫اﻟﻌﺮب ﰲ اﻹﺷﺎر ﹺة ﹶإﱄ‬
‫ﹺ‬ ‫ف ﹺﻋﻨﺪﹶ‬‫ﹶﻌﺎر ﹲ‬ ‫ﹺ‬
‫آﻻءاﻟﺮﲪﻦ«‪» :‬وذﻟﻚ ﹸﻣﺘ ﹶ‬ ‫ﹼ‬ ‫ﻣﺤﻤﺪ ﺟﻮاد ﺑﻼﻏﯽ در ﺗﻔﺴﯿﺮ »‬ ‫ّ‬

‫اﻟﺸﺄن«‪ .‬ﮔﻮاه اﯾﻦ ﺳﺨﻦ را در ﺳﻮرۀ ﺷﺮﯾﻔﮥ ﯾﻮﺳﻒ ﺑﺎﯾﺪ ُﺟﺴﺖ آﻧﺠﺎ ﮐﻪ‬ ‫اﻟ ﹶﻌﻈﻴ ﹺﻢ ﱠ‬
‫اﻟﺮﻓﻴ ﹺﻊ ﹼ‬
‫ﻣﺮأ ﹸة اﻟ ﹶﻌ ﹺﺰﻳﺰ( در ﺣﻀﻮر ﯾﻮﺳﻒ ÷ و در ﻣﻘﺎم ﺗﺠﻠﯿﻞ از وی‪ ،‬ﺑﻪ زﻧﺎن در ﺑﺎره‬ ‫ﹺ‬
‫زﻟﯿﺨﺎ )ا ﹶ‬
‫ُ َّ‬ ‫َ َ ُ َّ‬
‫ﺧﻄﺎب ﻧﻤﻮده ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪﴿ :‬ف�ٰل ِ� َّن ٱ�ِي ل ۡم ُتن ِ� �ِيهِ﴾ ]ﯾﻮﺳﻒ‪ .[۳۲ :‬ﯾﻌﻨﯽ اﯾﻦ ﻓﺮﺷﺘﻪ ‪-‬‬
‫ُرﺧﺴﺎر) ‪ (١‬ﮐﻪ ﺷﻤﺎ را ﺑﻪ ﺣﯿﺮت اﻓﮑﻨﺪه‪ ،‬ھﻤﺎﻧﺴﺖ ﮐﻪ درﺑﺎرۀ وی ﻣﻼﻣﺘﻢ ﮐﺮدﯾﺪ! ﺑﻪ ﻗﻮل‬
‫ﺳﻌﺪی ﺷﯿﺮ از‪:‬‬
‫ﮔﺮش ﺑﺒﯿﻨﯽ و دﺳﺖ از ﺗﺮﻧﺞ ﺑﺸﻨﺎﺳﯽ روا ﺑﻮد ﮐﻪ ﻣﻼﻣﺖ ﮐﻨﯽ زﻟﯿﺨﺎ را!‪.‬‬

‫ۡ َ ٰ َ ٓ َّ َ َ ‪ٞ‬‬
‫ك َكر ‪ٞ‬‬
‫�م﴾ ]ﯾﻮﺳﻒ‪.[۳۱ :‬‬‫ِ‬ ‫‪ -١‬اﺷﺎره ﺑﻪ آﻧﺴﺖ ﮐﻪ زﻧﺎن ﮔﻔﺘﻨﺪ‪﴿ :‬إِن �ذا إِ� مل‬
 ‫‪٢٩‬‬ ‫ﺑﺎزﻧﮕﺮی در ﻣﻌﺎﻧﯽ ﻗﺮآن‬

‫ﻬﺬا ا ﱠﻟ ﹺﺬي« ﺗﺠﻠﯿﻞ ﻋﺎﺷﻘﺎﻧﮥ زﻟﯿﺨﺎ را‬

‫ﻗﺮآن ﻣﺠﯿﺪ در ﻗﺎﻟﺐ » ﹶﻓﺬﻟﹺﻜ ﱠﻦ ا ﱠﻟ ﹺﺬي« ﺑﻪ ﺟﺎی » ﹶﻓ ﹶ‬
‫ﺘﺎب« رﻓﻌﺖ ﻣﻘﺎم‬ ‫ﹺ‬
‫از ﯾﻮﺳﻒ ÷ ﻧﺸﺎن ﻣﯽدھﺪ ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮ اﯾﻦ ﺑﺎﯾﺪ ﮔﻔﺖ ﮐﻪ در »ذﻟﻚ اﻟﻜ ﹸ‬
‫) ‪(١‬‬

‫ﻗﺮآن ﮐﺮﯾﻢ اراده ﺷﺪه اﺳﺖ و ﻟﺬا ﻣﯽﺗﻮاﻧﯿﻢ ﺳﺮ آﻏﺎز ﺳﻮرۀ ﺑﻘﺮه را ﭼﻨﯿﻦ ﺗﺮﺟﻤﻪ ﮐﻨﯿﻢ‪:‬‬
‫ّ‬
‫»اﯾﻦ ﻧﺎﻣﮥ )ﺑﻠﻨﺪﭘﺎﯾﻪ( ھﯿﭻ ﺷﮑﯽ درآن ﻧﯿﺴﺖ) ‪ ،(٢‬رھﻨﻤﺎی ﭘﺮھﯿﺰﮐﺎران اﺳﺖ«‪.‬‬
‫*‬ ‫*‬ ‫*‬

‫َ َ َُۡ َۡ َ ُ ۡ ُ َ ُۡ ُ َ‬ ‫﴿إ َّن َّٱ� َ َ َ ْ َ ٓ َ َ ۡ‬

‫ِين �ف ُروا س َوا ٌء علي ِه ۡم َءأنذر�ه ۡم أم ل ۡم تنذِره ۡم � يؤمِنون‪] ﴾٦‬اﻟﺒﻘﺮة‪.[۶ :‬‬ ‫ِ‬
‫اﻧﺬار ﻣﻌﺎﻧﺪان!‬
‫اﯾﻦ آﯾﮥ ﺷﺮﯾﻔﻪ ﮐﻪ از اﯾﻤﺎن ﻧﯿﺎوردن ﮐﺎﻓﺮان ﺳﺨﻦ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ ،‬در ﺑﺮاﺑﺮ اﯾﻤﺎن آوردن‬
‫ون بٱ ۡل َغ ۡ‬ ‫َّ َ ُ ۡ ُ َ‬
‫ب‪] ﴾...‬اﻟﺒﻘﺮة‪ .[۳:‬در اﯾﻨﺠﺎ ﺑﺮﺧﯽ از‬ ‫ِ‬ ‫ي‬ ‫ِ‬ ‫ﭘﺮھﯿﺰﮐﺎران ﻗﺮار دارد ﴿ٱ�ِين يؤمِن‬
‫ﻣﻔﺴﺮان ﺑﻪ اﻧﺪﯾﺸﻪ اﻓﺘﺎدهاﻧﺪ ﮐﻪ ﭼﺮا ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ ﮐﺎﻓﺮان را ﺑﯿﻢ دھﯽ ﯾﺎ ﺑﯿﻢ ﻧﺪھﯽ‪ ،‬اﯾﻤﺎن‬ ‫ّ‬
‫ّ‬
‫ﻧﻤﯽآورﻧﺪ ﺑﺎ اﯾﻦﮐﻪ ھﺰاران ﺗﻦ از ﮐﻔﺎر ﺑﻪ اﺳﻼم و ﻗﺮآن ﮔﺮوﯾﺪهاﻧﺪ؟!‪ .‬ﻧﺎﮔﺰﯾﺮ آﯾﻪای را ﮐﻪ‬
‫ﺑﺮ»ﻋﻤﻮم« دﻻﻟﺖ دارد‪ ،‬ﺣﻤﻞ ﺑﺮ »ﺧﺼﻮص« ﻧﻤﻮدهاﻧﺪ ﯾﻌﻨﯽ وﯾﮋۀ ﭼﻨﺪ ﺗﻦ ﭘﻨﺪاﺷﺘﻪاﻧﺪ!‬
‫ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﺷﯿﺦ ﻃﺒﺮﺳﯽ در ﻣﺠﻤﻊ اﻟﺒﯿﺎن از ﻗﻮل ﺑﻠﺨﯽ ﮔﻮﯾﺪ ﮐﻪ‪ :‬اﯾﻦ آﯾﻪ درﺑﺎرۀ اﺑﻮﺟﮫﻞ و‬
‫ﻋﺒﺎس ﮔﻮﯾﺪ‪ :‬اﯾﻦ آﯾﻪ در ﺷﺄن ﺑﺮﺧﯽ‬ ‫ﭘﻨﺞ ﺗﻦ از ﺧﺎﻧﺪان وی ﻧﺎزل ﺷﺪه اﺳﺖ! و از ﻗﻮل اﺑﻦ ّ‬

‫ازﻋﻠﻤﺎی ﯾﮫﻮد آﻣﺪه اﺳﺖ! و ﺳﭙﺲ ﺷﯿﺦ ﻃﺒﺮﺳﯽ ﭼﻨﯿﻦ ﻧﺘﯿﺠﻪ ﮔﯿﺮی ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﺪ ﮐﻪ‪:‬‬
‫اﳋﺎص«) ‪» (٣‬روا اﺳﺖ ﮐﻪ ﺧﺪای ﺗﻌﺎﻟﯽ ﻋﻤﻮم‬ ‫ﹼ‬ ‫ﺐ اﷲﹸ ﺗﹶﻌﺎﱃ ﺑﹺﺎﻟﻌﺎ ﱢم ﹶواﻟـ ﹸﻤﺮا ﹸد ﺑﹺ ﹺﻪ‬ ‫ﹺ‬
‫ﻮر أن ﳜﺎﻃ ﹶ‬
‫ﳚ ﹸ‬ ‫» ﹸ‬
‫ﺧﺎﺻﯽ ﺑﺎﺷﻨﺪ!«‪.‬‬ ‫را ﻣﺨﺎﻃﺐ ﻗﺮار دھﺪ و ﻣﺮادش‪ ،‬اﻓﺮاد ّ‬
‫ُ‬
‫ﻣﺎ اﮔﺮ ﺑﻪ روش ﻗﺮآﻧﯽ ﺧﻮد ﺑﺎز ﮔﺮدﯾﻢ و ﺑﻪ ﺑﺮرﺳﯽ واژۀ »ﮐﻔﺮ« در دﯾﮕﺮ آﯾﺎت ﻗﺮآن‬
‫ﭘﺮدازﯾﻢ‪ ،‬ﻣﻼﺣﻈﻪ ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ ﮐﻪ ﺧﺪای ﺗﻌﺎﻟﯽ ﺑﻪ ﺻﻮرت »ﺣﺼﺮ« در ﺳﻮرۀ ﻋﻨﮑﺒﻮت‬
‫َ‬ ‫َ َ ٓ َّ ۡ َ‬ ‫ََ َۡ‬
‫� َ‬
‫ح ُد ��ٰتِنا إِ� ٱل� ٰ ِف ُرون﴾ ]اﻟﻌﻨﮑﺒﻮت‪» .[۴۷ :‬ﮐﺴﯽ ُﺟﺰ ﮐﺎﻓﺮان ﺑﻪ آﯾﺎت ﻣﺎ‬ ‫ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪﴿ :‬وما‬

‫ّ‬ ‫ً‬
‫‪ -١‬اﮔﺮ ﯾﻮﺳﻒ ÷ از زﻧﺎن درﺑﺎری دور ﺑﻮد و دﻗﯿﻘﺎ اورا ﻧﻤﯽدﯾﺪﻧﺪ اﻟﺒﺘﻪ ﭘﯿﺶاز ﺳﺨﻦ زﻟﯿﺨﺎ‪،‬‬
‫َ ٰ َ َّ َ َ ٰ َ َ َ ً ۡ َ ٰ َ ٓ َّ َ َ ‪ٞ‬‬
‫ك َكر ‪ٞ‬‬
‫�م﴾ ]ﯾﻮﺳﻒ‪.[٣١ :‬‬ ‫ِ‬ ‫ﻧﻤﯽﮔﻔﺘﻨﺪ‪�﴿ :‬ش ِ�ِ ما �ذا ��ا إِن �ذا إِ� مل‬
‫‪ -٢‬ﯾﻌﻨﯽ در اﯾﻦ اﻣﺮ ﮐﻪ ﻗﺮآن ازﺳﻮی ﺧﺪاوﻧﺪ ﺟﮫﺎﻧﯿﺎن ﻧﺎزل ﺷﺪه ﺟﺎی ﺗﺮدﯾﺪ ﻧﯿﺴﺖ ﭼﻨﺎنﮐﻪ اﯾﻦ‬
‫ب‬ ‫َّ ّ‬ ‫�ل ٱ ۡلك َِ�ٰ َ َ ۡ َ‬
‫َ ُ‬
‫ب � ر�ب �ِيهِ مِن ر ِ‬ ‫ِ‬ ‫�‬
‫ﻣﻌﻨﯽ را در آﻏﺎز ﺳﻮرۀ ﺳﺠﺪه ﺻﺮﯾﺤﺘﺮ ﺑﯿﺎن ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪﴿ :‬ت ِ‬
‫ٱ ۡل َ�ٰلَم َ‬
‫�‪] ﴾٢‬اﻟﺴﺠﺪة‪.[٢ :‬‬ ‫ِ‬
‫‪ -٣‬ﺑﻪ ﺗﻔﺴﯿﺮ ﻣﺠﻤﻊ اﻟﺒﯿﺎن‪ ،‬ج‪ ،۱‬ص ‪ ۹۲‬ﻧﮕﺎه ﮐﻨﯿﺪ‪.‬‬
 ‫ﺑﺎزﻧﮕﺮی در ﻣﻌﺎﻧﯽ ﻗﺮآن‬ ‫‪٣٠‬‬
‫َُ‬ ‫ّ‬ ‫ُ‬
‫ﺟﺤﺪ ﻧﻤﯽورزد« و َﺟﺤﺪ و ُﺟﺤﻮد در ﻟﻐﺖ‪ ،‬ﺑﺮ ﺿﺪ »اﻗﺮار« اﺳﺖ و ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﻟﻐﻮی ﺑﺰرگ‪ ،‬اﺑﻦ‬
‫ﻓﺎرس در ﮐﺘﺎب » ﹶﻣﻘﺎﻳﻴ ﹸﺲ اﻟ ﱡﻠﻐﺔ« ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ‪ :‬واژۀ ﻣﺰﺑﻮر ﺗﻨﮫﺎ ﺑﻪ ﮐﺴﯽ ﻧﺴﺒﺖ داده ﻣﯽﺷﻮد‬ ‫ِ‬
‫اﳉﺎﺣ ﹺﺪ ﺑﹺ ﹺﻪ أ ﱠﻧ ﹸﻪ‬
‫ﹺ‬ ‫ﻮن ﹼإﻻ ﹶﻣ ﹶﻊ ﹺﻋﻠ ﹺﻢ‬
‫ﮐﻪ ﭼﯿﺰی را ﺑﺎ وﺟﻮد آﮔﺎھﯽ از ُدرﺳﺘﯽ آن‪ ،‬اﻧﮑﺎر ﻧﻤﺎﯾﺪ » ﹶوﻻ ﻳﻜ ﹸ‬
‫َ َ َ ْ‬
‫ح ُدوا ب ِ َها‬ ‫ﹶﺻ ﹺﺤﻴ ﹲﺢ«) ‪ (١‬و ﮔﻮاه اﯾﻦ ﻣﻌﻨﯽ در ﮐﺘﺎب ﺧﺪا آﻣﺪه اﺳﺖ آﻧﺠﺎ ﮐﻪ ﻓﺮﻣﻮد‪﴿ :‬وج‬
‫ُٗ‬ ‫ُ ۡ‬ ‫َ َ ۡ َٓ ُ‬
‫َوٱ ۡست ۡيق َنت َها أنف ُس ُه ۡم ظل ٗما َو ُعل ّو�﴾ ]اﻟﻨﻤﻞ‪ .[۱۴ :‬ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬ﻓﺮﻋﻮﻧﯿﺎن ﻣﻌﺠﺰات ﻣﻮﺳﯽ ÷ را اﻧﮑﺎر‬
‫ﺗﮑﺒﺮ ﺑﻮد!‪.‬‬ ‫ﻧﻤﻮدﻧﺪ در ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ ﻧﻔﻮسﺷﺎن ﺑﻪ ﯾﻘﯿﻦ رﺳﯿﺪه ﺑﻮد و اﻧﮑﺎر آﻧﺎن ﺑﻪ ّﻋﻠﺖ ﻇﻠﻢ و ّ‬
‫ّ‬
‫ﭘﺲ اﮔﺮ اﯾﻦ ﻣﻌﻨﯽ از ﮐﻔﺮ )ﻧﻪ ﻣﻌﺎﻧﯽ دﯾﮕﺮ( را در آﯾﮥ ﺷﺮﯾﻔﻪ ﻣﻌﺘﺒﺮ ﺷﻤﺎرﯾﻢ اﻟﺒﺘﻪ‬
‫ﻋﻤﻮﻣﯿﺖ آن ﺣﻞ ﻣﯽﺷﻮد‪.‬و ﻣﻔﮫﻮم آﯾﻪ ﺑﺪﯾﻦ ﺻﻮرت ﺟﻠﻮه ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﺪ‪» :‬ھﻤﺎﻧﺎ‬ ‫ّ‬ ‫ﻣﺸﮑﻞ‬
‫ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻋﻨﺎد ورزﯾﺪﻧﺪ )و اﻧﺼﺎف را ﺑﻪ ﮐﻨﺎر ﻧﮫﺎدﻧﺪ( ﻣﺴﺎوی اﺳﺖ ﮐﻪ آﻧﺎن را ﺑﯿﻢ دھﯽ‬
‫ﻋﺎم آﯾﮥ ﮐﺮﯾﻤﻪ را ﺑﻪ‬ ‫ﯾﺎ ﺑﯿﻢﺷﺎن ﻧﺪھﯽ‪ ،‬اﯾﻤﺎن ﻧﻤﯽآورﻧﺪ«‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮ اﯾﻦ ﻟﺰوﻣﯽ ﻧﺪارد ﺗﺎ ﻣﻌﻨﺎی ّ‬
‫ﭘﻨﺞ ﺗﻦ از ﺧﺎﻧﺪان اﺑﻮﻟﮫﺐ ﯾﺎ ﭼﻨﺪ ﯾﮫﻮدی ﻟﺠﻮج‪ ،‬اﺧﺘﺼﺎص دھﯿﻢ! ّأﻣﺎ ﺷﺄن ﻧﺰوﻟﯽ ﮐﻪ‬
‫ﻋﻤﻮﻣﯿﺖ آﯾﮥ ﺷﺮﯾﻔﻪ‬ ‫ّ‬ ‫ﺻﺤﺖ ـ ﺑﻨﺎ ﺑﺮ ﻗﺎﻋﺪۀ ﻣﺸﮫﻮر‪،‬‬ ‫ﻣﻔﺴﺮان ﮔﺰارش ﻧﻤﻮدهاﻧﺪ ـ ﺑﻪ ﻓﺮض ّ‬ ‫ّ‬

‫اﻟﺴ ﹶﺒﺐ« و ﺑﻪ ﻗﻮل أھﻞ‬ ‫اﻟﻌﱪ ﹸة ﺑﹺﻌﻤﻮ ﹺم اﻟ ﱠﻠ ﹺ‬

‫ﻔﻆ ﻻ ﺑﹺ ﹸﺨ ﹸﺼ ﹺ‬ ‫ﹺ‬
‫ﻮص ﱠ‬ ‫را ﺗﺨﺼﯿﺺ ﻧﻤﯽدھﺪ زﯾﺮا ﮐﻪ‪ » :‬ﹶ ﹸ ﹸ‬
‫َ‬ ‫ّ‬
‫ﻓﻦ‪» :‬ﻣﻮرد‪ُ ،‬ﻣﺨ ّﺼﺺ ﻧﯿﺴﺖ«!‪.‬‬
‫ِ‬
‫*‬ ‫*‬ ‫*‬

‫َ َ َ َّ ُ َ َ ٰ ُ ُ ۡ َ َ َ ٰ َ ۡ ۡ َ َ َ ٰٓ َ ۡ َ ٰ ۡ َ ٰ ‪ٞ‬‬
‫ِ� َوة﴾ ]اﻟﺒﻘﺮة‪ .[۷ :‬ﻣﻬﺮ زدن ﺑﺮ‬
‫﴿ختم ٱ� � قلو� ِ ِهم و� سمعِ ِهمۖ و� �ب� ِرهِم غ‬
‫دلﻫﺎ!‪.‬‬
‫اﯾﻦ آﯾﮥ ﺷﺮﯾﻔﻪ ﭘﺲ از ذﮐﺮ ﻋﻨﺎد ﮐﺎﻓﺮان از ُﻣﮫﺮ ﻧﮫﺎدن ﺧﺪا ﺑﺮ دلھﺎ و ﺳﻤﻊ اﯾﺸﺎن‬
‫) ‪(٢‬‬

‫ﺳﺨﻦ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ و ﭘﺮده اﻓﺘﺎدن ﺑﺮ دﯾﺪﮔﺎنﺷﺎن را ﯾﺎد ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ّ .‬أﻣﺎ اﯾﻦﮐﻪ ﻣﻌﻨﺎی اﺣﻮال‬
‫ﻣﺰﺑﻮر ﭼﯿﺴﺖ؟ و ﭼﺮا اﯾﻦ ﮐﺎر ﺑﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ ﺳﺒﺤﺎن ﻧﺴﺒﺖ داده ﺷﺪه اﺳﺖ؟ ﭘﺮﺳﺶ ّ‬
‫ﻣﮫﻤﯽ‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ ّ‬
‫ﻣﻔﺴﺮان ﻗﺮآن را ﺑﻪ زﺣﻤﺖ اﻓﮑﻨﺪه ﺑﻪ وﯾﮋه ﻣﻌﺘﺰﻟﯿﺎن و اﺷﺎﻋﺮه ﮐﻪ در اﯾﻦ ﺑﺎره‬
‫ﺑﺎ ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ ﺑﻪ ﻧﺰاع ﺑﺮ ﺧﺎﺳﺘﻪاﻧﺪ!‪.‬‬

‫ّ‬
‫‪ -١‬ﻣﻘﺎﯾﯿﺲ اﻟﻠﻐﻪ‪ ،‬ج‪ ،۱‬ص ‪.۴۲۶‬‬
‫ﻣﻔﺴﺮان » َﺳﻤﻊ« را در اﯾﻦ آﯾﻪ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎی ﻣﺼﺪری )ﺷﻨﻮدن( ﺗﻔﺴﯿﺮﮐﺮدهاﻧﺪ ﻧﻪ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎی‬ ‫‪ -٢‬ﺑﯿﺸﺘﺮ ّ‬
‫ّ‬
‫ﺼﺎد ﹶر اﻟ ﱡﺜﻼﺛﹺﻴ ﹶﺔ ﹸ‬
‫ﻻﲡ ﹶﻤ ﹸﻊ‪.‬‬ ‫ﻋﻠﺖ ﻣﻔﺮدآﻣﺪﻧﺶ ھﻤﯿﻦ أﻣﺮاﺳﺖ ﹺﻷ ﱠن اﻟـﻤ ﹺ‬
‫ﹶ‬ ‫ﮔﻮش و ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ ﮐﻪ‬
 ‫‪٣١‬‬ ‫ﺑﺎزﻧﮕﺮی در ﻣﻌﺎﻧﯽ ﻗﺮآن‬

‫ﻄﺎﻋﻦ« ﺗﻌﺒﯿﺮ آﯾﮥ ﻣﺰﺑﻮر را‬ ‫ﺮآن ﹶﻋ ﹺﻦ ا ﹶﳌ ﹺ‬ ‫ﻋﺒﺪاﻟﺠ ّﺒﺎر ﻣﻌﺘﺰﻟﯽ در ﮐﺘﺎب »ﺗﹶﻨﺰﻳﻪ اﻟ ﹸﻘ ﹺ‬ ‫َ‬
‫ﹸ‬ ‫ﻗﺎﺿﯽ‬
‫ﺤﺎل اﻟـ ﹶﻤﻤﻨﹸﻮ ﹺع ا ﱠﻟ ﹺﺬي‬
‫ﻧﻮﻋﯽ »ﺗﺸﺒﯿﻪ« ﻗﻠﻤﺪاد ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ‪» :‬أ ﱠﻧ ﹸﻪ ﺗﹶﻌﺎﱃ ﹶﺷ ﱠﺒ ﹶﻪ ﺣﺎﻟـﹶ ﹸﻬﻢ ﺑﹺ ﹺ‬

‫ﺸﺎوة«) ‪» (١‬ﺧﺪای ﺗﻌﺎﻟﯽ ﺣﺎل اﯾﺸﺎن را ﺑﻪ ﮐﺴﯽ ﺗﺸﺒﯿﻪ ﻧﻤﻮده ﮐﻪ ﺑﺮ دﯾﺪﮔﺎﻧﺶ‬ ‫ﹶﻋﲆ ﺑ ﹺ ﹺ ﹺ‬
‫ﴫه ﻏ ﹶ‬ ‫ﹶ ﹶ‬
‫ً‬ ‫ّ‬
‫ﭘﺮده اﻓﺘﺎده و ﻣﺎﻧﻊ رؤﯾﺖ وی ﺷﺪه اﺳﺖ«‪ .‬زﻣﺨﺸﺮی در ﺗﻔﺴﯿﺮ ارزﺷﻤﻨﺪ ﮐﺸﺎف ﺻﺮﯾﺤﺎ‬
‫ﺠﺎز«) ‪» (٢‬در اﯾﻨﺠﺎ‬ ‫ﹶﻐﺸﻴ ﹶﺔ ﹶﺛ ﱠﻢ ﹶﻋ ﹶﲆ اﻟـ ﹶﺤ ﹺﻘﻴ ﹶﻘ ﹺﺔ ﹶوإﻧﱠﻤـﺎ ﹸﻫ ﹶﻮ ﹺﻣﻦ ﹺ‬
‫ﺑﺎب اﻟـ ﹶﻤ ﹺ‬ ‫ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ‪» :‬ﻻ ﹶﺧﺘﻢ وﻻ ﺗ ﹺ‬
‫ﹶ ﹶ‬
‫ُﻣﮫﺮ زدن و ﭘﺮده اﻓﮑﻨﺪن‪ ،‬ﻣﻌﻨﺎی ﺣﻘﯿﻘﯽ ﻧﺪارد‪ ،‬و ﻓﻘﻂ ازﺑﺎب ﻣﺠﺎز آﻣﺪه اﺳﺖ«‪.‬‬
‫ّأﻣﺎ اﯾﻦﮐﻪ ﭼﺮا اﻓﻌﺎل ﻣﺰﺑﻮر ﺑﻪ ﺧﺪای ﺗﻌﺎﻟﯽ ﻧﺴﺒﺖ داده ﺷﺪه؟ زﻣﺨﺸﺮی ﮔﻮﯾﺪ‪ » :‬ﹶﻓ ﹺﻠﻴﻨﹶ ﱢﺒ ﹶﻪ‬
‫ﺎﻟﴚ ﹺء اﻟـ ﹶﺨﻠﻘ ﹼﻲ«) ‪» (٣‬ﺑﺮای اﯾﻦﮐﻪ آﮔﺎه ﺳﺎزد‬
‫ﺒﺎت ﹶﻗﺪﹶ ﹺﻣﻬﺎ ﻛ ﱠ‬
‫ﺮط ﹶﲤﻜﻨﹺﻬﺎ و ﹶﺛ ﹺ‬
‫ﹶ‬ ‫ﹶ‬
‫ﻫﺬ ﹺه اﻟﺼ ﹶﻔ ﹶﺔ ﹺﰲ ﹶﻓ ﹺ‬
‫ﱢ‬
‫أن ﹺ‬
‫ﹶﻋﲆ ﱠ‬
‫ﺷﺪت رﺳﻮخ و ﺛﺒﺎﺗﺶ ھﻤﺎﻧﻨﺪ ﭼﯿﺰی اﺳﺖ ﮐﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ آن‬ ‫اﯾﻦ ﺣﺎﻟﺖ ـ در ﻧﻔﺲ ﮐﺎﻓﺮان ـ از ّ‬
‫را ﺧﻠﻖ ﮐﺮده اﺳﺖ«! ﭘﯿﺪاﺳﺖ ﮐﻪ اﯾﻦ ﺗﻌﺒﯿﺮ ﻣﺴﺎﻣﺤﺖ آﻣﯿﺰ را اﺷﺎﻋﺮه ﻧﻤﯽﭘﺬﯾﺮﻧﺪ و از اﯾﻦ رو‬
‫ّ‬
‫اﺑﻦ ﻣﻨﯿﺮ اﺳﮑﻨﺪری در ﺣﺎﺷﯿﮥ ﮐﺸﺎف ﺳﺨﺖ ﺑﺮ زﻣﺨﺸﺮی اﻋﺘﺮاض ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﺪ وﻟﯽ ﺧﻮد ﻧﯿﺰ‬
‫ّ‬
‫اﻷﻓﻌﺎل ﹶﳐ ﹸﻠﻮ ﹶﻗ ﹰﺔ‬
‫ﹸ‬ ‫ﻮن ﺗﹺﻠﻚ‬
‫ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺑﺪرﺳﺘﯽ از ﺣﻞ ﻣﺸﮑﻞ ﺑﺮآﯾﺪ و ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ‪ » :‬ﹶﻣﺎ اﻟـﻤـﺎﻧﹺ ﹸﻊ أن ﹶﺗﻜ ﹶ‬
‫ﺐ اﻟ ﹶﻌﺒﺪﹶ ﹶﻋ ﹶﻠﻴﻬﺎ ﻟﹺـ ﹶﻤﺼ ﹶﻠ ﹶﺤ ﹴﺔ ﹶو ﹺﺣﻜ ﹶﻤ ﹴﺔ اﺳﺘﹶﺄ ﹶﺛ ﹶﺮ اﷲﹸ ﹺﲠﺎ«) ‪» (٤‬ﭼﻪ ﻣﺎﻧﻌﯽ دارد ﮐﻪ اﯾﻦ‬ ‫ﹺ‬
‫ﷲﹼﹺ ﺗﹶﻌﺎﱃ ﹶوﻳﻌﺎﻗ ﹸ‬
‫اﻓﻌﺎل ـ ﯾﻌﻨﯽ ُﻣﮫﺮ ﻧﮫﺎدن و ﭘﺮده اﻓﮑﻨﺪن ـ ﻓﻌﻞ ﺧﺪای ﺗﻌﺎﻟﯽ و آﻓﺮﯾﺪۀ او ﺑﺎﺷﺪ؟ و ﺑﻨﺪهاش را‬
‫ھﻢ ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ آنھﺎ ﮐﯿﻔـﺮ دھﺪ‪ ،‬ﺑﻨﺎ ﺑﺮ ﻣﺼﻠﺤﺖ و ﺣﮑﻤﺘﯽ ﮐﻪ ﺗﻨﮫﺎ ﺧﻮد داﻧﺪ«!‪.‬‬
‫ّ‬
‫ﻣﺎ ﺑﻪ روش ﮔﺬﺷﺘﻪ‪ ،‬ﺣﻞ ﻣﺸﮑﻞ را از ﺧﻮد ﻗﺮآنﮐﺮﯾﻢ ﻣﯽﻃﻠﺒﯿﻢ و در آﯾﮥ ‪ ۲۳‬از ﺳﻮرۀ‬
‫»ﺟﺎﺛﯿﻪ« اﯾﻦ آﯾﮥ روﺷﻨﮕﺮ را ﻣﯽﯾﺎﺑﯿﻢ ﮐﻪ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫ََۡ‬
‫� َس ۡمعِهِۦ وقلبِهِۦ‬
‫َ‬ ‫ۡ‬
‫� عِل ٖ� َو َخ َت َم َ ٰ‬‫َ‬
‫� َ ٰ‬‫ت َمن ٱ َّ�َ َذ إ َ� ٰ َه ُهۥ َه َوٮ ٰ ُه َوأَ َض َّل ُه ٱ َّ ُ‬ ‫﴿أَفَ َر َءيۡ َ‬
‫ِ‬ ‫ِ‬
‫ۢ َ ۡ َّ َ َ َ َ َ َّ ُ َ‬ ‫ۡ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ٗ‬ ‫َ‬ ‫َو َج َع َل َ َ ٰ‬
‫� بَ َ‬
‫ِ� َوة � َمن �هدِيهِ ِمن �ع ِد ٱ�ِۚ أف� تذكرون‪] ﴾٢٣‬اﻟﺠﺎﺛﯿﺔ‪.[۲۳ :‬‬ ‫�ه ِۦ غ ٰ‬
‫) ‪(٥‬‬
‫ِ‬

‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ ُ ُ‬
‫ﻄﺎﻋﻦ‪ ،‬ص ‪.۱۴‬‬‫ﺮآن ﻋ ِﻦ اﻟﻤ ِ‬
‫اﻟﻘ ّ ِ‬ ‫‪ -١‬ﺗﻨﺰﯾﻪ‬
‫َ‬
‫‪ -٢‬ﺗﻔﺴﯿﺮ ﮐﺸﺎف‪ ،‬ج‪ ،۱‬ص ‪.۴۸‬‬
‫َ ّ‬
‫‪ -٣‬ﺗﻔﺴﯿﺮ ﮐﺸﺎف‪ ،‬ج‪ ،۱‬ص ‪.۵۰‬‬
‫ّ‬
‫‪ -٤‬ﺣﺎﺷﯿﮥ ﺗﻔﺴﯿﺮ ﮐﺸﺎف‪ ،‬ج‪ ،۱‬ص ‪.۵۰‬‬
‫‪) -٥‬ﺑﻪ ﻣﻦ ﺑﮕﻮ آﻧﮑﺲ ﮐﻪ ھﻮای ﺧﻮدرا ﻣﻌﺒﻮدﺧﻮﯾﺶ ﮔﺮﻓﺖ وﺧﺪا ﺑﺎ ﻋﻠﻢ ‪.‬ﺑﺮ اﺣﻮاﻟﺶ[ وی را ﺑﻪ‬
‫ﮔﻤﺮاھﯽ ﺳﭙﺮد و ﺑﺮ ﺳﻤﻊ و ﻗﻠﺒﺶ ُﻣﮫﺮ ﻧﮫﺎد و ﺑﺮ دﯾﺪهاش ﭘﺮده اﻓﮑﻨﺪ‪ ،‬آﯾﺎ ﭘﺲ از ﺧﺪا ﮐﯿﺴﺖ‬
‫ﮐﻪ‪.‬ﺑﺘﻮاﻧﺪ[ اورا ھﺪاﯾﺖ ﮐﻨﺪ؟ ﭘﺲ آﯾﺎ ﭘﻨﺪ ﻧﻤﯽﮔﯿﺮﯾﺪ؟ (‪.‬‬
 ‫ﺑﺎزﻧﮕﺮی در ﻣﻌﺎﻧﯽ ﻗﺮآن‬ ‫‪٣٢‬‬

‫اﯾﻦ آﯾﮥ ﮐﺮﯾﻤﻪ ﭘﯿﺶ از آنﮐﻪ ُﻣﮫﺮ ﻧﮫﺎدن ﺑﺮ ﺳﻤﻊ و ﻗﻠﺐ ﺷﺨﺺ ﮔﻤﺮاه را ذﮐﺮ ﮐﻨﺪ‪ ،‬از‬
‫اﯾﻦﮐﻪ وی ھﻮای ﻧﻔﺲ ﺧﻮد را ﺑﻪ ﺧﺪاﯾﯽ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﯾﺎد ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﺪ »اﹺ ﱠﲣ ﹶﹶﺬ إﻟـ ﹶﻬ ﹸﻪ ﹶﻫﻮا ﹸه« و‬
‫ﻣﻌﺮﻓﯽ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬آری ﺗﺴﻠﯿﻢ‬ ‫ﻣﻘﺪﻣﮥ »ﻓﺎﺟﻌﮥ روﺣﯽ وی« ّ‬ ‫درﺣﻘﯿﻘﺖ »ﻧﻔﺲ ﭘﺮﺳﺘﯽ« او را ّ‬
‫ﺣﻖ ﻧﺎﭘﺬﯾﺮی ﺳﻮق‬ ‫ﺷﺪن ﻣﻄﻠﻖ در ﺑﺮاﺑﺮ و ﺳﺎوس ﻧﻔﺴﺎﻧﯽ‪ ،‬ﺻﻔﺎی ﻗﻠﺐ را ﺑﻪ ﺗﯿﺮﮔﯽ و ّ‬
‫ﻣﯽدھﺪ و ﮔﻮش ﭘﻨﺪ ﻧﯿﻮش را ﻧﺎﺷﻨﻮا ﻣﯽﺳﺎزد و دﯾﺪﮔﺎن ﺑﺎﻃﻨﯽ را از رؤﯾﺖ ﺣﻘﺎﯾﻖ ﺑﺎز‬
‫ﻣﯽدارد و »ﺗﮑﺮار ﮔﻨﺎه‪ ،‬ﻧﺪای وﺟﺪان را ﺧﺎﻣﻮش ﻣﯽﮐﻨﺪ«‪ّ .‬أﻣﺎ اﯾﻦ ﻓﺎﺟﻌﻪ از ﯾﮏ ﺳﻮ ﺑﺎ‬
‫ﻋﻤﻞ ﮔﻨﺎھﮑﺎر ﭘﯿﻮﻧﺪ دارد و از ﺳﻮی دﯾﮕﺮ ﺑﻪ ﺧﺪای ﺳﺒﺤﺎن إﺳﻨﺎد داده ﻣﯽﺷﻮد زﯾﺮا او‬
‫ﻣﻘﺮر داﺷﺘﻪ ﺗﺎ ﻧﻔﺲ ﭘﺮﺳﺘﯽ ﺑﻪ ﺗﯿﺮﮔﯽ دل ﺑﯿﺎﻧﺠﺎﻣﺪ و ﻧﯿﺮوی‬ ‫ﻗﺎﻧﻮنﮔﺬار دادﮔﺮی اﺳﺖ ﮐﻪ ّ‬
‫ِ‬
‫َ َ َ َّ ُ َ َٰ‬
‫� قُلُو�همۡ‬ ‫ّ‬
‫ِِ‬ ‫ﻓﮫﻢ و اﻧﺼﺎف را در ﺗﻤﯿﯿﺰ ﺣﻖ‪ ،‬ﻧﺎﺗﻮان ﮐﻨﺪ و ھﻤﯿﻦ اﺳﺖ ﻣﻌﻨﺎی ﴿ختم ٱ�‬
‫َ َ َ ٰ َ ۡ ۡ َ َ َ ٰٓ َ ۡ َ ٰ ۡ َ ٰ ‪ٞ‬‬
‫ِ� َوة﴾ ]اﻟﺒﻘﺮة‪.[۷ :‬‬ ‫و� سمعِ ِهمۖ و� �ب� ِرهِم غ‬
‫ﻣﺆﯾﺪ اﯾﻦ ﻣﻌﻨﯽ اﺳﺖ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬ ‫ﻗﺮآن ﻣﺠﯿﺪ در آﯾﮥ ﺷﺮﯾﻔﮥ دﯾﮕﺮی ﻧﯿﺰ ﮐﻪ روﺷﻨﮕﺮ و ّ‬
‫ِ‬
‫َ‬ ‫َّ َ ُ ْ ۡ‬ ‫َ َّ َ ۡۜ َ َ َ َ ٰ ُ ُ‬
‫� قلو� ِ ِهم ما �نوا يَ�س ُِبون‪] ﴾١٤‬اﻟﻤﻄﻔﻔﯿﻦ‪» .[۱۴ :‬ﭼﻨﺎن ﮐﻪ ﮔﻮﯾﻨﺪ‬ ‫﴿� ۖ بل ران‬
‫ﻧﯿﺴﺖ! ﺑﻠﮑﻪ آﻧﭽﻪ ﻣﺮﺗﮑﺐ ﻣﯽﺷﺪﻧﺪ ﻣﺎﯾﮥ زﻧﮕﺎر دلھﺎی اﯾﺸﺎن ﺷﺪه اﺳﺖ«‪.‬‬
‫در ھﻤﺎن آﯾﮥ ﻣﻮرد ﺑﺤﺚ )از ﺳﻮرۀ ﺑﻘﺮه( در اﺑﺘﺪا ﮐﻔﺮ ورزﯾﺪن را ﺑﻪ ﺧﻮد ﮐﺎﻓﺮان‬
‫َّ َّ َ َ َ ْ‬
‫ِين �ف ُروا﴾ و ﺳﭙﺲ ﺧﺘﻢ ﻗﻠﻮب اﯾﺸﺎن را ﺑﻪ ﺧﺪای ﺗﻌﺎﻟﯽ‬ ‫ﻧﺴﺒﺖ ﻣﯽدھﺪ ﴿إِن ٱ�‬
‫َ َ َ َّ ُ َ َ ٰ ُ ُ‬
‫� قلو� ِ ِه ۡم﴾ و اﯾﻦ ﻣﻌﻨﯽ ﺑﺎ آﯾﮥ دﯾﮕﺮی از ﺳﻮرۀ ﮐﺮﯾﻤﮥ‬ ‫ﻣﻨﺴﻮب ﻣﯽدارد ﴿ختم ٱ�‬
‫ُۡ‬ ‫َ ۡ َ َ َ َّ ُ َ َ‬
‫� عل ۡي َها بِ�ف ِره ِۡم﴾ ]اﻟﻨﺴﺎء‪» .[۱۵۵ :‬ﺑﻠﮑﻪ‬ ‫ﻧﺴﺎء ﻣﻮاﻓﻘﺖ دارد ﮐﻪ ﻓﺮﻣﻮد‪﴿ :‬بل طبع ٱ‬
‫ّ‬
‫ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﻪ ﻋﻠﺖ ﮐﻔﺮﺷﺎن ﺑﺮ دلھﺎی آﻧﺎن ُﻣﮫﺮ زده اﺳﺖ«‪ .‬اﯾﻦھﺎ ھﻤﻪ‪ ،‬ﻗﺎﻧﻮن ﻋﻤﻞ و ﻋﮑﺲ‬
‫اﻟﻌﻤﻞ و ﻋﺪاﻟﺖ إﻟﮫﯽ را ﻧﺸﺎن ﻣﯽدھﺪ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮ اﯾﻦ‪ ،‬ﻣﺎ ھﻤﭽﻮن اھﻞ اﻋﺘﺰال ﺑﻪ‬
‫ﺗﺼﺮف در ﻧﻔﻮس و ﻗﺎﻧﻮنﮔﺬاری روﺣﯽ ﺑﺮ ﮐﻨﺎر‬ ‫دﺳﺘﺎوﯾﺰﻣﺠﺎز) ‪ !(١‬ﺧﺪاوﻧﺪ دادﮔﺮ را از ّ‬
‫ﻧﻤﯽداﻧﯿﻢ و ﻧﯿﺰ ﻣﺎﻧﻨﺪ اﺷﺎﻋﺮه‪ ،‬ﺑﻨﺪﮔﺎن ﺧﺪا را ﺑﯽاﺧﺘﯿﺎر ﻧﺸﻤﺮده ﺧﺪای ﺳﺒﺤﺎن را ﭘﺪﯾﺪ‬
‫آورﻧﺪۀ ﮐﻔﺮ و ﺿﻼل در ﻧﻔﻮس ﺑﯽﮔﻨﺎھﺎن ﻧﻤﯽﭘﻨﺪارﯾﻢ!‪.‬‬
‫*‬ ‫*‬ ‫*‬

‫‪ -١‬اﻟﻔﺎظ » ﹶﺧﺘﻢ« و» ﹺﻏﺸﺎوة« و ﻧﻈﺎﯾﺮ اﯾﻦھﺎ ﻣﺼﺎدﯾﻖ روﺣﯽ دارﻧﺪ‪ ،‬ﭼﻪ آنھﺎ را از ﻇﺎھﺮﺷﺎن ﮔﺬرداده‬
‫»ﻣﺠﺎز« ﺑﺪاﻧﯿﻢ ﯾﺎ در ﻣﻘﺎم ّ‬
‫ﺗﻮﺳ ِﻊ ﻣﻌﻨﺎ »ﺣﻘﯿﻘﺖ« ﺷﻤﺎرﯾﻢ‪.‬‬
 ‫‪٣٣‬‬ ‫ﺑﺎزﻧﮕﺮی در ﻣﻌﺎﻧﯽ ﻗﺮآن‬
‫َّ ُ َ ٗ‬ ‫َّ ‪ُ َ َ ٞ‬‬ ‫ُُ‬
‫﴿ ِ� قلو� ِ ِهم م َرض ف َزاده ُم ٱ� م َرضا﴾ ﺑﯿﻤﺎردﻻن و اﻓﺰودن ﺑﯿﻤﺎری آنﻫﺎ!‬
‫ﺑﺮﺧﯽ از ﻣﺘﺮﺟﻤﺎن ﻗﺮآن‪ ،‬آﯾﮥ ﺷﺮﯾﻔﮥ ﻣﺬﮐﻮر را ﭼﻨﯿﻦ ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻧﻤﻮدهاﻧﺪ‪» :‬در‬
‫ﻗﻠﺐھﺎﯾﺸﺎن ﺑﯿﻤﺎریاﺳﺖ و ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﯿﻤﺎریﺷﺎن را اﻓﺰون ﮐﻨﺪ) ‪ !«(١‬ﻣﺘﺮﺟﻢ ﻣﺤﺘﺮم ﺟﻤﻠﮥ‬
‫﴿‪ ﴾  ‬را ﺟﻤﻠﮥ دﻋﺎﺋﯽ ﮔﻤﺎن ﮐﺮده ﮐﻪ ﻣﻔﮫﻮم ﻧﻔﺮﯾﻦ دارد) ‪ .(٢‬در ﺣﺎﻟﯽﮐﻪ‬
‫ﺟﻤﻠﻪای ﺧﺒﺮی اﺳﺖ ﺑﻪ دﻟﯿﻞ ﺑﯿﺎن و ﺗﻔﺴﯿﺮی ﮐﻪ ﺧﻮد ﻗﺮآنﮐﺮﯾﻢ از اﯾﻦ آﯾﻪ در ﺳﻮرۀ‬
‫ﻣﺒﺎرﮐﮥ »ﺗﻮﺑﻪ« آورده و ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َّ‬ ‫َ‬
‫ي� ٰ ٗنا ۚ فَأ َّما ٱ� َ‬
‫ادتۡ ُه َ�ٰذه ِۦٓ إ َ‬ ‫َ‬
‫َ َ ٓ ُ َ ۡ ُ َ ‪َ َ ۡ ُ ُّ ُ ُ َ َّ ُ ۡ َ ٞ‬‬
‫ِين‬ ‫ِ ِ‬ ‫نزلت سورة ف ِمنهم من �قول �ي�م ز‬ ‫﴿�ذا ما أ ِ‬
‫‪َۡ َ ٞ‬‬ ‫ُ‬ ‫ُ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫َ َ ُ ْ َ َ َ ۡ ُ ۡ َٰٗ َ ُ ۡ َ ۡ َ ۡ ُ َ‬
‫ِين ِ� قلو� ِ ِهم َّم َرض ف َزاد� ُه ۡم‬ ‫ون‪َ ١٢٤‬وأ َّما ٱ� َ‬ ‫ءامنوا فزاد�هم إِي�نا وهم �ستب ِ�‬
‫ۡ ً َٰ ۡ ۡ َ َ ُ ْ َ ُ ۡ َ ٰ ُ َ‬
‫س ِهم وماتوا وهم � ِفرون‪] ﴾١٢٥‬اﻟﺘﻮﺑﺔ‪.[۱۲۵-۱۲۴ :‬‬ ‫رِجسا إِ� رِج ِ‬
‫»و آﻧﮕﺎه ﮐﻪ ﺳﻮرهای ﻓﺮو ﻓﺮﺳﺘﺎده ﺷﻮد‪ ،‬از آﻧﺎن ﮐﺴﯽ ﮔﻮﯾﺪ ﮐﻪ‪ :‬اﯾﻦ )ﺳﻮره( اﯾﻤﺎن‬
‫ﮐﺪاﻣﯿﮏ از ﺷﻤﺎ را اﻓﺰود؟ ّأﻣﺎ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ اﯾﻤﺎن آوردهاﻧﺪ‪ ،‬اﯾﻤﺎنﺷﺎن را اﻓﺰون ﺳﺎزد و‬
‫آﻧﺎن ﺷﺎدﻣﺎﻧﯽ ﮐﻨﻨﺪ * و ّأﻣﺎ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ در دلھﺎﯾﺸﺎن ﺑﯿﻤﺎری اﺳﺖ ﭘﺲ ﭘﻠﯿﺪی ﺑﺮ‬
‫ﭘﻠﯿﺪیﺷﺎن ﺑﯿﺎﻓﺰاﯾﺪ و در ﺣﺎل ﮐﻔﺮ ﺑﻤﯿﺮﻧﺪ«‪.‬‬
‫ٗ‬ ‫ََ َ‬
‫اد ُه ُم ٱ َّ ُ‬
‫� َم َرضا﴾‬ ‫از اﯾﻦ ﺑﯿﺎن روﺷﻦ ﺑﺮ ﻣﯽآﯾﺪ ﮐﻪ إﺳﻨﺎد ﻓﻌﻞ ﺑﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ در ﴿فز‬
‫]اﻟﺒﻘﺮة‪ .[۱۰ :‬ﺑﻪ اﻋﺘﺒﺎر ﺳﻮرهای اﺳﺖ ﮐﻪ ﺧﺪای ﺗﻌﺎﻟﯽ ﻓﺮو ﻣﯽﻓﺮﺳﺘﺪ و ﺑﯿﻤﺎر دﻻن در ﭘﯽ‬
‫ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﺗﺎزه ﺑﺎ ﺳﻮرۀ ﺟﺪﯾﺪ‪ ،‬ﺑﯿﻤﺎریﺷﺎن اﻓﺰون ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮ اﯾﻦ ﺷﺒﮫﮥ »ﺟﺒﺮ« در اﯾﻦ‬
‫ﻣﻘﺎم ﻣﺮدود اﺳﺖ و ﺟﻤﻠﮥ ﻣﺬﮐﻮر )در ﺳﻮرۀ ﺷﺮﯾﻔﮥ ﺑﻘﺮه( ﻧﯿﺰ ﺟﻤﻠﻪای ﺧﺒﺮی ﺷﻤﺮده‬
‫ﻣﯽﺷﻮد ﻧﻪ دﻋﺎﺋﯽ! ﺑﺎﯾﺪ داﻧﺴﺖ ﮐﻪ إﺳﻨﺎد ﻓﻌﻞ ﺑﻪ ﺧﺪای ﺗﻌﺎﻟﯽ ﮔﺎھﯽ ﺑﻪ اﻋﺘﺒﺎر »ﺗﮑﻮﯾﻦ«‬
‫اﺳﺖ و ﮔﺎھﯽ ﺑﻪ اﻋﺘﺒﺎر »ﺗﺸﺮﯾﻊ« و ﮔﺎھﯽ ﺑﻪ اﻋﺘﺒﺎر »ﺗﻘﺪﯾﺮ«‪.‬‬
‫*‬ ‫*‬ ‫*‬
‫َ َٗ‬ ‫َۡ‬ ‫‪ٞ‬‬ ‫َ‬ ‫ّ‬ ‫َ‬ ‫ۡ َ‬ ‫ُّ َ‬ ‫ۡ َ َ‬
‫﴿�ذ قال َر�ك ل ِل َم ٰٓ‬
‫��ِكةِ إ ِ ِ� جاعِل ِ� ٱ� ِ‬
‫�ض خل ِيفة﴾ ]اﻟﺒﻘﺮة‪ .[۳۰ :‬ﻧﺴﻞ آدم ÷‬
‫ﺟﺎﻧﺸﯿﻦ ﭼﻪ ﮐﺴﺎﻧﻨﺪ؟‪.‬‬
‫در ﺳﻮرۀ ﺷﺮﯾﻔﮥ ﺑﻘﺮه ﭘﺲ از آنﮐﻪ درﺑﺎرۀ آﻓﺮﯾﻨﺶ آﺳﻤﺎنھﺎ و زﻣﯿﻦ ﺳﺨﻦ ﺑﻪ ﻣﯿﺎن‬
‫ﻣﯽآﯾﺪ )آﯾﮥ‪ (۲۹‬آﻓﺮﯾﻨﺶ آدﻣﯿﺎن را ﺑﺮ روی زﻣﯿﻦ ﻣﻄﺮح ﻣﯽﺳﺎزد و ﭼﻨﯿﻦ آﻏﺎز ﺳﺨﻦ‬

‫‪ -١‬ﺑﻪ ﺗﺮﺟﻤﮥ آﻗﺎی دارﯾﻮش ﺷﺎھﯿﻦ ﻧﮕﺎه ﮐﻨﯿﺪ‪.‬‬

‫‪ -٢‬از ّ‬
‫ﻣﻔﺴﺮان‪ ،‬اﺑﻮﻣﺴﻠﻢ ﺑﺤﺮ اﺻﻔﮫﺎﻧﯽ ﻧﯿﺰ ﺑﺮ اﯾﻦ ﻗﻮل رﻓﺘﻪ اﺳﺖ )ﻣﺠﻤﻊ اﻟﺒﯿﺎن‪ ،‬ج‪۱‬؛ ص‪.(۱۰۴‬‬
 ‫ﺑﺎزﻧﮕﺮی در ﻣﻌﺎﻧﯽ ﻗﺮآن‬ ‫‪٣٤‬‬

‫ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪» :‬و )ﺑﯿﺎد آر( آﻧﮕﺎه را ﮐﻪ ﺧﺪاوﻧﺪت ﺑﻪ ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن ﮔﻔﺖ ھﻤﺎﻧﺎ ﻣﻦ ﺟﺎﻧﺸﯿﻨﯽ در‬
‫زﻣﯿﻦ ﻗﺮار ﺧﻮاھﻢ داد‪ !«...‬ﺑﺪﯾﻦ ﺻﻮرت ﺑﺤﺚ از آﻓﺮﯾﻨﺶ »اﻧﺴﺎن« ﭘﺲ از ﺧﻠﻘﺖ‬
‫»ﺟﮫﺎن« ﭘﯿﺶ آﻣﺪه اﺳﺖ‪ .‬در اﯾﻨﺠﺎ ﭘﺮﺳﺸﯽ ﺑﻪ ذھﻦ ﺧﻄﻮر ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﭼﺮا ﺧﺪای ﺗﻌﺎﻟﯽ‬
‫ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن را ﭘﯿﺶ از آﻓﺮﯾﻨﺶ آدﻣﯿﺎن از ﺧﻠﻘﺖ آنھﺎ آ ﮔﺎه ﺳﺎﺧﺖ؟ و در اﯾﻦ ﮐﺎر ﭼﻪ‬
‫ﺣﮑﻤﺘﯽ وﺟﻮد داﺷﺖ؟ ﻣﺎ‪ ،‬در ﺗﻔﺎﺳﯿﺮ ﻗﺮآن ﺳﺨﻨﯽ در اﯾﻦ ﺑﺎره ﻧﯿﺎﻓﺘﯿﻢ‪ .‬آﻧﭽﻪ ﺑﻪ ﻧﻈﺮ‬
‫ﻣﯽرﺳﺪ اﯾﻨﺴﺖ ﮐﻪ ﭼﻮن ﻗﻀﺎی إﻟﮫﯽ ﺑﺮ اﯾﻦ اﻣﺮ رﻓﺘﻪ ﺑﻮد ﮐﻪ ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن ﺑﺎ آدﻣﯿﺎن )در‬
‫اﺑﻼغ وﺣﯽ و ﺿﺒﻂ اﻋﻤﺎل و ﻗﺒﺾ ارواح‪ (...‬ﭘﯿﻮﻧﺪ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ از اﯾﻦ رو ﺣﻀﻮر اﻧﺴﺎن در‬
‫ﺻﺤﻨﮥ آﻓﺮﯾﻨﺶ‪ ،‬ﺑﻪ ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن اﻋﻼم ﺷﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﻋﻼوه اﯾﻦ ﺧﺒﺮ ﺑﺎ وﻇﯿﻔﻪای ﮐﻪ ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن‬
‫ﻣﺪﺗﯽ ﺑﻌﺪ ﺑﺪان ﻣﺄﻣﻮر ﺷﺪﻧﺪ ﺗﺎ ﺳﺠﺪه ﺑﺮ آدم ﮐﻨﻨﺪ ﺑﯽارﺗﺒﺎط ﻧﺒﻮد ﭼﻨﺎنﮐﻪ از ﺳﯿﺎق آﯾﺎت‬ ‫ّ‬
‫در اﯾﻦ ﺳﻮره ﺑﺮﻣﯽآﯾﺪ‪.‬‬
‫از اﯾﻦ ﻣﺴﺌﻠﻪ ﮐﻪ ﺑﮕﺬرﯾﻢ‪ ،‬ﺳﺨﻦ ﺑﺮ ﺳﺮآﻧﺴﺖ ﮐﻪ ﭼﺮا از آدﻣﯿﺎن در آﯾﮥ ﮐﺮﯾﻤﻪ ﺑﻪ‬
‫»ﺧﻠﯿﻔﻪ« ﺗﻌﺒﯿﺮ ﺷﺪه اﺳﺖ؟ و ﻣﻘﺼﻮد از ﺧﻠﯿﻔﻪ ﭼﯿﺴﺖ؟!‪ .‬واژۀ »ﺧﻠﯿﻔﮥ« ﮐﻪ درأﺻﻞ‬
‫»ﺧﻠﯿﻒ« ﺑﻮده و ﺗﺎء ﺑﺮای ﻣﺒﺎﻟﻐﻪ ﺑﺮ آن اﻓﺰوده ﺷﺪه اﺳﺖ) ‪ (١‬ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎی ﺟﺎﻧﺸﯿﻦ ﻣﯽآﯾﺪ و‬
‫ﺑﺮای ﯾﮏ ﺗﻦ ﯾﺎ ﯾﮏ ﮔﺮوه ﺑﮑﺎر ﻣﯽرود) ‪ّ .(٢‬اﻣﺎ آن ﯾﮏ ﺗﻦ ﯾﺎ ﮔﺮوه ﭼﻪ ﮐﺲ ﯾﺎ ﭼﻪ ﮐﺴﺎﻧﯽ‬
‫ﺑﻮدهاﻧﺪ؟ ّ‬
‫ﻣﻔﺴﺮان در اﯾﻦ ﺑﺎره آراء ﮔﻮﻧﺎﮔﻮﻧﯽ آوردهاﻧﺪ‪ .‬ﻗﻮل راﺟﺢ ﻧﺰد ﺑﺴﯿﺎری از اﯾﺸﺎن‬
‫آﻧﺴﺖ ﮐﻪ ﻣﺮاد از ﺧﻠﯿﻔﻪ در اﯾﻨﺠﺎ »آدم« ÷ اﺳﺖ و ﻣﻘﺼﻮد از ﺧﻼﻓﺖ وی ﻧﯿﺰ‬
‫»ﺟﺎﻧﺸﯿﻨﯽ ﺧﺪا« ﺑﺮ روی زﻣﯿﻦ ﺑﻮده اﺳﺖ ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﺷﯿﺦ ﻃﺒﺮﺳﯽ در »ﻣﺠﻤﻊ اﻟﺒﯿﺎن«‬
‫أرﺿ ﹺﻪ ﳛﻜ ﹸﻢ‬
‫ﮔﺰارش ﻧﻤﻮده و ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ‪» :‬أراد ﺑﹺﺎﻟـ ﹶﺨﻠﹺﻴ ﹶﻔ ﹺﺔ آدم ÷ ﹶﻓﻬﻮ ﹶﺧ ﹺﻠﻴ ﹶﻔ ﹸﺔ اﷲﹺ ﹺﰲ ﹺ‬
‫ﹸﹶ‬ ‫ﹶﹶ‬ ‫ﹶ‬
‫ﺑﹺﺎﻟـ ﹶﺤ ﱢﻖ«) ‪.(٣‬‬
‫در ﺗﻔﺎﺳﯿﺮ دﯾﮕﺮ ﻧﯿﺰ ﺷﺒﯿﻪ ھﻤﯿﻦ ﻣﻌﻨﯽ را ﻣﻼﺣﻈﻪ ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ ﺑﻪ وﯾﮋه در ﺗﻔﺎﺳﯿﺮ‬
‫ّ‬
‫ﺻﻮﻓﯿﻪ )ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺗﻔﺴﯿﺮ ﻣﻨﺴﻮب ﺑﻪ اﺑﻦ ﻋﺮﺑﯽ( ﮐﻪ در اﯾﻦ ﻣﻘﺎم ﺳﺨﻦ ﺑﻪ ﻣﺒﺎﻟﻐﻪ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ و‬
‫ﺧﻠﯿﻔﻪ را ﻗﻄﺐ ﻋﺎﻟﻢ اﻣﮑﺎن و ﻣﺠﺮای ﻓﯿﺾ ﺧﺪا در زﻣﯿﻦ و آﺳﻤﺎن ﺷﻤﺮدهاﻧﺪ! وﻟﯽ )ﺑﺎ‬
‫ّ‬
‫ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ اﯾﻦﮐﻪ ﺗﻌﺒﯿﺮ ﺧﻠﻴﻔﺘﻲ ﯾﺎ ﺧﻠﻴﻔﺔ اﷲ در ﻗﺮآن ﻧﯿﺎﻣﺪه( رأی ﻣﺰﺑﻮر ﺑﺎ دﻻﻟﺖ آﯾﮥ‬

‫ّ‬
‫‪ -١‬ﻣﺎﻧﻨﺪ »ﺑﺼﯿﺮة« و »ﻋﻼﻣﺔ« و ﻧﻈﺎﯾﺮ اﯾﻦھﺎ‪.‬‬
‫ً‬
‫اما﴾ ]اﻟﻔﺮﻗﺎن‪ .[٧٤ :‬ﺑﻪ ﺟﺎی » ِأﺋ ﱠﻤﺔ« ﺑﮑﺎر رﻓﺘﻪ‬ ‫َ ۡ َ ۡ َ ۡ ُ َّ َ‬
‫ِ� إ َم ً‬
‫‪ -٢‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻟﻔﻆ اﻣﺎم ﮐﻪ در آﯾﮥ ﴿وٱجعلنا ل ِلمتق ِ‬
‫اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ -٣‬ﻣﺠﻤﻊ اﻟﺒﯿﺎن‪ ،‬ج‪ ،۱‬ص‪.۱۶۲‬‬
 ‫‪٣٥‬‬ ‫ﺑﺎزﻧﮕﺮی در ﻣﻌﺎﻧﯽ ﻗﺮآن‬
‫ً‬
‫ﺷﺮﯾﻔﻪ ﻧﻤﯽﺳﺎزد زﯾﺮا ّاوﻻ اﮔﺮ ﺧﻠﯿﻔﻪ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎی »ﺟﺎﻧﺸﯿﻦ ﺧﺪاوﻧﺪ« ﺑﺎﺷـﺪ‪ ،‬در آن ﺻـﻮرت‬
‫ۡ‬ ‫َ َۡ‬
‫� َع ُل � َ‬
‫ِيها َمن ُ�ف ِ‬
‫س ُد � َ‬ ‫ّ‬
‫ِيها‬ ‫ﺳﺨﻦ ﻓﺮﺷﺘﮕـﺎن ﺑﻪ ﮐﻠﯽ ﺑﯽﻣـﻮرد ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﮔﻔﺘﻨﺪ‪�﴿ :‬‬
‫ََۡ ُ ّ ٓ‬
‫� َِما َء﴾ »آﯾﺎ ﮐﺴﯽ را در زﻣﯿﻦ ﻣﯽﮔﻤﺎری ﮐﻪ ﺑﻪ ﻓﺴﺎد در آن ﻣﯽﭘﺮدازد و ﺧﻮنھﺎ‬‫و�س ِفك ٱ‬
‫ﻣﻨﺰه ﻧﯿﺴﺖ؟‬‫ﻣﯽرﯾﺰد؟!‪ «.‬ﻣﮕﺮ ﺷﺄن ﺟﺎﻧﺸﯿﻦ ﺧﺪا ﺑﺎ آن ﻣﺮﺗﺒﮥ واﻻ‪ ،‬از اﯾﻦ ﻧﺴﺒﺖھﺎ دور و ّ‬
‫ﭘﺲ ﭼﮕﻮﻧﻪ ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن ﺑﻪ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﻗﺮار ﺑﻮد ﺑﻪ ﺟﺎی ﺧﺪای ﺳﺒﺤﺎن در زﻣﯿﻦ ﺣﮑﻤﺮاﻧﯽ‬
‫ّ‬ ‫ّ‬
‫ﮐﻨﺪ ﭼﻨﯿﻦ ﻧﺴﺒﺘﯽ دادﻧﺪ؟!‪ .‬ﻃﺮﻓﺪاران ﺧﻠﯿﻔﮥ اﻟﻠﮫﯽ در اﯾﻨﺠﺎ ﺑﻪ اﻧﺪﯾﺸﻪ اﻓﺘﺎدهاﻧﺪ ﺗﺎ ﺣﻞ‬
‫ﻣﺸﮑﻞ ﮐﻨﻨﺪ و ﺑﻨﺎ ﺑﻪ ﮔﺰارش ﻃﺒﺮﺳﯽ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬ﺧﺪای ﺗﻌﺎﻟﯽ ﺑﻪ ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن ﺧﺒﺮ داد ﮐﻪ از‬
‫ﻧﺴﻞ آدم ÷ ﺗﺒﺎھﮑﺎران ﺧﻮﻧﺮﯾﺰی ﭘﺪﯾﺪ ﺧﻮاھﻨﺪ آﻣﺪ و از اﯾﻦ رو ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن ﺳﺨﻦ ﻣﺰﺑﻮر‬
‫را ﻋﺮﺿﻪ داﺷﺘﻨﺪ! وﻟﯽ روﺷﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ اﯾﻦ ّادﻋﺎ در ﻣﺘﻦ ﻗﺮآن ﺟﺎﯾﯽ ﻧﺪارد و ﺗﻔﺴﯿﺮ را ﺑﻪ‬
‫ﻧﺺ ﮐﺘﺎب ﺧﺪا دﻻﻟﺖ ﺑﺮآن ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ‬ ‫ﺑﯿﺮون از ﻣﺘﻦ ﻣﯽﺑﺮد و ﻇﺎھﺮ ﻗﺮآن ﺑﻠﮑﻪ ّ‬
‫َ َٗ‬ ‫َۡ‬ ‫‪ٞ‬‬ ‫ّ‬
‫�ض خل ِيفة﴾ ﻋﺮﺿﻪ داﺷﺘﻨﺪ‪،‬‬ ‫اﻋﻼم ﴿إ ِ ِ� َجاعِل ِ� ٱ� ِ‬
‫ِ‬ ‫ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن ﮔﻔﺘـﮥ ﺧﻮد را در ﺑﺮاﺑﺮ‬
‫ً‬
‫ﻧﻪ ﺳﺨﻨﺎﻧﯽ دﯾﮕﺮ‪ .‬ﺛﺎﻧﯿﺎ ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن ﭘﺎک از ﻣﻔﺎد ﮔﻔﺘﺎر ﺧﺪای ﺗﻌﺎﻟﯽ‪ ،‬آﻓﺮﯾﻨﺶ ﯾﮏ ﺗﻦ را در‬
‫ﻧﯿﺎﻓﺘﻨﺪ ﺑﻠﮑﻪ از ﺧﻠﻘﺖ ﻧﺴﻠﯽ ﺗﺎزه آ ﮔﺎه ﺷﺪﻧﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺗﺒﺎھﮑﺎری و ﺧﻮﻧﺮﯾﺰی در زﻣﯿﻦ ﻣﯽ‪-‬‬
‫ﭘﺮدازد‪ .‬ﭘﺲ ﭼﮕﻮﻧﻪ ﻣﯽﺗﻮان ّادﻋﺎ ﻧﻤﻮد ﮐﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ از ﺗﻌﺒﯿﺮ »ﺧﻠﯿﻔﻪ« ﺗﻨﮫﺎ ﺑﻪ ﯾﮏ ﺗﻦ‬
‫ﻋﻨﺎﯾﺖ داﺷﺘﻪ و »آدم ﺻﻔﯽ) ‪ «(١‬را اراده ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ؟ ﺗﻔﺴﯿﺮ »اﻟﻤﯿﺰان« ﺑﻪ ﺧﻮﺑﯽ اﯾﻦ‬
‫ﻣﻌﻨﯽ را ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻪ ﮐﻪ ﻣﻘﺼﻮد از ﺧﻠﯿﻔﻪ در اﯾﻦ آﯾﮥ ﮐﺮﯾﻤﻪ‪ ،‬ﺗﻨﮫﺎ آدم ÷ ﻧﺒﻮده اﺳﺖ ﺑﻠﮑﻪ‬
‫ﻮر ﹴة‬ ‫ﹺ‬
‫ﻋﻤﻮم ﻓﺮزﻧﺪان وی ﻧﯿﺰ در اﯾﻦ ﻣﻘﺎم دﺧﺎﻟﺖ دارﻧﺪ و ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ‪ » :‬ﹶﻓﺎﳋﻼﻓ ﹸﺔ ﹶﻏ ﹸﲑ ﹶﻣ ﹸ‬
‫ﻘﺼ ﹶ‬
‫ﺸﺎرﻛﻮ ﹶﻧ ﹸﻪ ﻓﹺﻴﻬﺎ«) ‪» (٣‬ﺟﺎﻧﺸﯿﻨﯽ‪ ،‬ﻣﻨﺤﺼﺮ ﺑﻪ ﺷﺨﺺ آدم÷‬ ‫ﺨﺺ آ ﹶد ﹶم ÷ ﹶﺑﻞ) ‪ (٢‬ﹶﺑﻨﹸﻮ ﹸه ﻳ ﹺ‬
‫ﹺ‬ ‫ﹶﻋﲇ ﹶﺷ‬
‫ﻧﺒﻮده اﺳﺖ ﺑﻠﮑﻪ ﻓﺮزﻧﺪان وی ﻧﯿﺰ در اﯾﻦ اﻣﺮ ﺑﺎ او ﻣﺸﺎرﮐﺖ دارﻧﺪ«‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮ اﯾﻦ‪ ،‬ﺧﺪای‬
‫ﺗﻌﺎﻟﯽ ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن را از ﭘﺪﯾﺪ آﻣﺪن ﻧﺴﻠﯽ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان »ﺧﻠﯿﻔﻪ« در روی زﻣﯿﻦ آ ﮔﺎه ﺳﺎﺧﺖ‬
‫ّ‬
‫ﮐﻪ اﻟﺒﺘﻪ ﻧﺴﻞ ﻣﺰﺑﻮر ﺑﺎ آدم ÷ آﻏﺎز ﮔﺮدﯾﺪ‪ّ .‬اﻣﺎ ھﻨﻮز ﭘﺎﺳﺦ اﯾﻦ ﺳﺆال‪ ،‬روﺷﻦ ﻧﺸﺪه ﮐﻪ‬

‫َ ََ‬ ‫َ‬ ‫وحا َو َء َال إبۡ َ�ٰه َ‬ ‫َّ َّ َ ۡ َ َ ٰٓ َ َ‬

‫اد َم َونُ ٗ‬
‫ِيم َو َءال ع ِۡم َ�ٰن �‬ ‫ِ‬ ‫‪ -١‬اﺷﺎره اﺳﺖ ﺑﻪ آﯾﮥ ﮐﺮﯾﻤﻪ‪﴿ :‬إِن ٱ� ٱصط� ء‬
‫ٱ ۡل َ�ٰلَم َ‬
‫�‪] ﴾٣٣‬آل ﻋﻤﺮان‪.[٣٣ :‬‬ ‫ِ‬
‫ﻣﻔﺴﺮﻣﺤﺘﺮم واژۀ »ﺑﻞ« را دراﯾﻨﺠﺎ ﺑﺮای »اﺳﺘﺪراک« آوردهاﻧﺪ ﻧﻪ »إﺿﺮاب« ﮐﻪ ﻣﻌﻨﺎی‬ ‫َ‬ ‫‪ّ -٢‬‬
‫ِ‬
‫ﻣﺸﮫﻮرﺗﺮآﻧﺴﺖ‪.‬‬
‫ّ‬ ‫ّ‬
‫‪ -٣‬ﺗﻔﺴﯿﺮ اﻟﻤﯿﺰان‪ ،‬اﺛﺮ ﺳﯿﺪ ﻣﺤﻤﺪﺣﺴﯿﻦ ﻃﺒﺎﻃﺒﺎﺋﯽ‪ ،‬ج‪ ،۱‬ص ‪.۱۱۶‬‬
 ‫ﺑﺎزﻧﮕﺮی در ﻣﻌﺎﻧﯽ ﻗﺮآن‬ ‫‪٣٦‬‬

‫ﭼﺮا ﻋﻨﻮان »ﺧﻠﯿﻔﻪ« ﺑﺮ اﯾﻦ ﻧﺴﻞ اﻃﻼق ﮔﺸﺘﻪ اﺳﺖ؟ ﺻﺎﺣﺐ ﺗﻔﺴﯿﺮ »اﻟﻤﯿﺰان« ﺑﺎ وﺟﻮد‬
‫آنﮐﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﺬﮐﻮر را ﺑﻪ ﻓﺮزﻧﺪان آدم ÷ ّ‬
‫ﺗﺴﺮی و ﺗﻌﻤﯿﻢ ﻣﯽدھﺪ‪ ،‬ﺑﺎ اﯾﻦ ھﻤﻪ ﻣﺮﻗﻮم‬
‫»آن ﺟﺎﻧﺸﯿﻨﯽ ﮐﻪ‬ ‫) ‪(١‬‬
‫ﻮر ﹸة إﻧﱠﻤـﺎ ﻛﺎﻧﹶﺖ ﹺﺧﻼ ﹶﻓ ﹶﺔ اﷲﹺ ﺗﻌﺎﱄ«‬ ‫ﹺ‬
‫داﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪» :‬اﻟـﺨﻼ ﹶﻓ ﹸﺔ اﻟـ ﹶﻤﺬﻛ ﹶ‬
‫ذﮐﺮش در اﯾﻦ آﯾﻪ رﻓﺘﻪ اﺳﺖ ﺑﯽﺗﺮدﯾﺪ ﺟﺎﻧﺸﯿﻨﯽ ﺧﺪای ﺗﻌﺎﻟﯽ اﺳﺖ«! وﻟﯽ ﻣﺸﮑﻞ اﯾﻨﺠﺎ‬
‫ّ‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ ﭼﮕﻮﻧﻪ ھﻤﮥ أﺑﻨﺎء آدم ÷ ـ ﺣﺘﯽ ﺗﺒﺎھﮑﺎران و ﺟﻨﺎﯾﺖ ﭘﯿﺸﮕﺎنﺷﺎن ـ ﺟﺎﻧﺸﯿﻦ‬
‫ﺧﺪاوﻧﺪ ﺳﺒﺤﺎن ھﺴﺘﻨﺪ؟!‪ .‬ﻣﮕﺮ ﺷﺮط اﺻﻠﯽ در ﺟﺎﻧﺸﯿﻨﯽ‪ ،‬ﺗﻨﺎﺳﺐ ﻣﯿﺎن »ﺧﻠﯿﻔﻪ« و‬
‫ّ‬ ‫ُ َ َ‬
‫ﺨﻠ ٌﻒ ﻣ ُ‬
‫ﻨﻪ« ﻧﯿﺴﺖ؟ ﭘﺲ ﭼﺮا ﺑﺎﯾﺪ ﻣﻔﺴﺪان و ﺳﻔﺎﮐﺎن را ﺟﺎﻧﺸﯿﻦ ﺧﺪای ﺳﺒﺤﺎن ـ‬ ‫ِ‬ ‫»ﻣﺴﺘ‬
‫ّ‬ ‫ُ‬
‫ﺗﻌﺎﻟﯽ ﺷﺄﻧﻪ ـ ﺷﻤﺮد؟!‪ .‬ﺷﮕﻔﺖ آنﮐﻪ ﻣﻔﺴﺮ داﻧﺸﻤﻨﺪ اﻟﻤﯿﺰان‪ ،‬ﺧﻮد ﺑﺪﯾﻦ ﻧﮑﺘﻪ واﻗﻒ‬
‫ﻮن اﳋﹶ ﹺﻠﻴ ﹶﻔ ﹺﺔ ﺣﺎﻛﻴ ﹰﺎ‬ ‫ﺨﻼ ﹶﻓ ﹸﺔ ﹶو ﹺﻫﻲ ﹺﻗﻴﺎ ﹸم ﹶﳾ ﹴء ﹶﻣﻘﺎ ﹶم ﹶ‬
‫آﺧ ﹴﺮ ﻻ ﻳﺘﹺﻢ ﹼإﻻ ﺑﹺﻜ ﹺ‬
‫ﱡ‬
‫اﺳﺖ و ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ‪» :‬اﻟـ ﹺ‬

‫آﺛﺎر ﹺه ﹶوأﺣﻜ ﹺﺎﻣ ﹺﻪ ﹶوﺗﹶﺪاﺑﹺ ﹺﲑ ﹺه«) ‪» (٢‬ﺟﺎﻧﺸﯿﻨﯽ ﻗﯿﺎم ﭼﯿﺰی‬

‫ﻮدﻳ ﹺﺔ ﹶو ﹺ‬ ‫ﻒ ﹺﰲ ﹶﲨﹺﻴ ﹺﻊ ﹸﺷ ﹸﺆﻧﹺ ﹺﻪ اﻟﻮﺟ ﹺ‬
‫ﹸ ﹸ‬
‫ﻟﹺﻠﻤﺴﺘﹶﺨ ﹶﻠ ﹺ‬
‫ﹸ‬
‫ّ‬
‫اﺳﺖ در ﺟﺎی دﯾﮕﺮی و اﯾﻦ اﻣﺮ‪ ،‬ﻣﺤﻘﻖ ﻧﻤﯽﺷﻮد ﻣﮕﺮ اﯾﻦﮐﻪ ﺟﺎﻧﺸﯿﻦ در ھﻤﮥ ﺷﺆون‬
‫وﺟﻮدی و آﺛﺎر و اﺣﮑﺎم و ﺗﺪاﺑﯿﺮش از ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺟﺎی او ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ‪ ،‬ﻧﻤﺎﯾﻨﺪﮔﯽ ﮐﻨﺪ«‪.‬‬
‫ّ‬
‫ﺑﻨﺎﺑﺮ آﻧﭽﻪ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪ‪ ،‬ﻣﺸﮑﻞ ﺟﺎﻧﺸﯿﻨﯽ ﻋﻤﻮم آدﻣﯿﺎن از ﺧﺪای ﺳﺒﺤﺎن‪ ،‬ﻗﺎﺑﻞ ﺣﻞ‬
‫ِ‬
‫ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬اﯾﻨﮏ ﺑﻪ روش ﮔﺬﺷﺘﻪ ﺑﺎﯾﺪ ﺑﻪﺳﻮی ﻗﺮآن ﻣﺠﯿﺪ رﻓﺖ و ﻣﻼﺣﻈﻪ ﮐﺮد ﮐﻪ از ﻣﻨﻈﺮ‬
‫ﮐﺘﺎب إﻟﮫﯽ آدﻣﯿﺎن ﺟﺎﻧﺸﯿﻦ ﭼﻪ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ؟ آری‪ ،‬ﻗﺮآن ﮐﺮﯾﻢ ﺑﻪ ﺻﺮاﺣﺖ دﻻﻟﺖ‬
‫دارد ﺑﺮ اﯾﻦﮐﻪ اﻧﺴﺎنھﺎ ـ ﺧﻮب ﯾﺎ ﺑﺪ ـ ﺟﺎﻧﺸﯿﻦ ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ در روی زﻣﯿﻦ ﻣﯽﮔﺮدﻧﺪ‬
‫ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ ُ‬ ‫ََ ٓ‬
‫� ۡم ُخلفا َء ِم ۢن َ� ۡع ِد ق ۡو ِم ن ٖ‬ ‫َ ۡ ُ ُ ْٓ ۡ َ َ َ ُ‬
‫وح﴾ ]اﻷﻋﺮاف‪» .[۶۹ :‬ﺑﯿﺎد آرﯾـﺪ‬ ‫﴿وٱذكروا إِذ جعل‬
‫زﻣﺎﻧـﯽ را ﮐﻪ ـ ﺧﺪاوﻧﺪ ـ ﭘﺲ از ﻗﻮم ﻧﻮح ﺷﻤﺎ را ﺟﺎﻧﺸﯿﻦ آﻧﺎن ﻗﺮار داد«‪.‬‬
‫و ﻧﯿﺰ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫ۡ َ‬ ‫َ ۡ ُ ُ ْٓ ۡ َ َ ُ ُ ََ ٓ‬
‫ج َعل� ۡم خلفا َء ِم ۢن َ�ع ِد � ٖد﴾ ]اﻷﻋﺮاف‪» .[۷۴ :‬ﺑﯿﺎد آرﯾﺪ زﻣﺎﻧﯽ را ﮐﻪ ـ‬ ‫﴿وٱذكروا إِذ‬
‫ﺧﺪاوﻧﺪ ـ ﭘﺲ از ﻗﻮم ﻋﺎد‪ ،‬ﺷﻤﺎ را ﺟﺎﻧﺸﯿﻦ آﻧﺎن ﺳﺎﺧﺖ«‪.‬‬
‫و ھﻤﭽﻨﯿﻦ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫ۡ‬ ‫َ‬ ‫ۡ‬ ‫ُ َّ َ َ ۡ َ ٰ ُ ۡ َ َ ٰٓ َ‬
‫�ض ِم ۢن َ�ع ِده ِۡم﴾ ]ﯾﻮﻧﺲ‪» .[۱۴ :‬ﺳﭙﺲ ﺷﻤﺎ را ﺑﻌﺪ از‬ ‫��ِف ِ� ٱ� ِ‬ ‫﴿�م جعل��م خ‬

‫‪ -١‬ﺗﻔﺴﯿﺮ اﻟﻤﯿﺰان‪ ،‬ج‪ ،۱‬ص ‪۱۱۶‬‬

‫‪ -٢‬ﺗﻔﺴﯿﺮ اﻟﻤﯿﺰان‪ ،‬ج‪ ،۱‬ص ‪.۱۱۵‬‬
 ‫‪٣٧‬‬ ‫ﺑﺎزﻧﮕﺮی در ﻣﻌﺎﻧﯽ ﻗﺮآن‬

‫اﯾﺸﺎن در زﻣﯿﻦ‪ ،‬ﺟﺎﻧﺸﯿﻦ آﻧﺎن ﮐﺮدﯾﻢ«‪.‬‬

‫ﭘﺲ ﺑﻪ ھﺪاﯾﺖ ﻗﺮآنﮐﺮﯾﻢ در ﯾﺎﻓﺘﯿﻢ ﮐﻪ آدﻣﯿﺎن ﺑﺮ روی زﻣﯿﻦ ﺟﺎﻧﺸﯿﻦ ﯾﮑﺪﯾﮕﺮﻧﺪ‪ .‬از‬
‫اﯾﻦ رو ﻣﯽﺗﻮان ﮔﻔﺖ ﮐﻪ آدم ÷ و ﻓﺮزﻧﺪاﻧﺶ ﻧﯿﺰ ﺟﺎﻧﺸﯿﻦ ِﺷﺒﻪ اﻧﺴﺎنھﺎﯾﯽ ﭘﯿﺶ از‬
‫ادوار زﻣﯿﻦ ﻣﯽزﯾﺴﺘﻨﺪ و ﺳﭙﺲ ﺑﻪ اﻧﻘﺮاض و ﻧﺎﺑﻮدی‬ ‫ِ‬ ‫ﺧﻮد ﺑﻮدﻧﺪ ﮐﻪ آﻧﺎن در دورهای از‬
‫رﻓﺘﻨﺪ ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﺑﺮﺧﯽ از رواﯾﺎت دﯾﻨﯽ ﻧﯿﺰ ﺑﺪﯾﻦ اﻣﺮ اﺷﺎرت دارد‪ .‬از ﺟﻤﻠﻪ در ﺗﻔﺴﯿﺮ‬
‫ﻋﯿﺎﺷﯽ از اﻣﺎم اﺑﻮﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ ﺻﺎدق ÷ آﻣﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ ﻓﺮﻣﻮد‪ » :‬ﹶوﻣﺎ ﹶﻋ ﹺﻠ ﹶﻢ‬ ‫ﻣﺤﻤﺪﺑﻦ ﻣﺴﻌﻮد ّ‬ ‫ّ‬
‫َ َۡ َ ُ َ َ ُۡ ُ َ َ َۡ ُ ّ ٓ‬
‫� َِما َء﴾ ﹶﻟﻮﻻ ﱠأﳖﹸﻢ ﹶﻗﺪ ﻛﺎﻧﹸﻮا ﹶرأوا‬‫سد �ِيها و�سفِك ٱ‬‫ﻼﺋﻜ ﹸﺔ ﺑﹺ ﹶﻘﻮﻟـﹺ ﹺﻬﻢ‪��﴿ :‬عل �ِيها من �ف ِ‬ ‫اﻟـﻤ ﹺ‬
‫ﹶ‬
‫ﺴﻔﻚ اﻟﺪﱢ ﻣﺎ ﹶء«) ‪» (١‬اﮔﺮ ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن ﮐﺴﯽ را در ﮔﺬﺷﺘﻪ ﻧﺪﯾﺪه ﺑﻮدﻧﺪ ﮐﻪ در‬ ‫ﻔﺴﺪﹸ ﻓﹺﻴﻬﺎ وﻳ ﹺ‬
‫ﻣﻦ ﻳ ﹺ‬
‫ﹶ‬ ‫ﹶ‬
‫زﻣﯿﻦ ﺑﻪ ﻓﺴﺎد ﻣﯽﭘﺮدازد و ﺧﻮنھﺎ ﻣﯽرﯾﺰد‪ ،‬در آن ﺻﻮرت‪ ،‬ﺑﺮ اﯾﻦ ﮔﻔﺘﮥ ﺧﻮد ﮐﻪ‪:‬‬
‫ٓ‬ ‫ُ‬ ‫ۡ‬ ‫َ َۡ‬
‫� َع ُل � َ‬
‫ِيها َو� َ ۡسفِك ٱ ّ� َِما َء﴾ ﻋﻠﻢ و آ ﮔﺎھﯽ ﻧﺪاﺷﺘﻨﺪ!«‪.‬‬ ‫ِيها َمن ُ�ف ِ‬
‫س ُد � َ‬ ‫﴿�‬

‫*‬ ‫*‬ ‫*‬

‫َ ۡ َ ٓ َ ٰٓ ُ َ ٓ‬ ‫كةِ َ� َق َال أ َ ُ‬
‫َ َ َّ َ َ َ َ ۡ َ ۡ َ ٓ َ ُ َّ َ ُ َّ َ َ َ ُ ۡ َ َ ۡ َ َ ٰٓ َ‬
‫�ؤ�ءِ إِن‬ ‫و� بِأسماءِ‬
‫ِ ِ‬‫��‬
‫ٔ‬ ‫﴿وعلم ءادم ٱ�سماء �ها �م عرضهم � ٱلم�� ِ‬
‫َ‬ ‫ُ ُ َ‬
‫كنت ۡم � ٰ ِد�ِ�‪] ﴾٣١‬اﻟﺒﻘﺮة‪ .[۳۱ :‬ﺧﺪاوﻧﺪ ﭼﻪ ﻧﺎمﻫﺎﯾﯽ را ﺑﻪ آدم ÷ آﻣﻮﺧﺖ؟‬
‫ﱠ‬ ‫ﭘﺲ از آنﮐﻪ ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن در ﭘﯿﺸﮕﺎه ّ‬
‫ﺣﻖ ـ َﺟﻞ و ﻋﻼ ـ ﻋﺮﺿﻪ داﺷﺘﻨﺪ‪» :‬آﯾﺎ ﮐﺴﯽ را‬
‫در زﻣﯿﻦ ﻣﯽﮔﻤﺎری ﮐﻪ ﺑﻪ ﺗﺒﺎھﯽ در آن ﻣﯽﭘﺮدازد و ﺧﻮنھﺎ ﻣﯿﺮﯾﺰد؟!‪ .‬و ﻣﺎ ﺗﻮ را ّ‬
‫ﻣﻨﺰه‬
‫َ‬ ‫ّٓ َ ۡ َ‬
‫� أعل ُم َما �‬ ‫ﻣﯽﺷﻤﺎرﯾﻢ و ﺳﺘﺎﯾﺶ و ﺗﻘﺪﯾﺲ ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ«‪ .‬ﺧﺪای ﺗﻌﺎﻟﯽ ﻓﺮﻣﻮد‪﴿ :‬إ ِ ِ‬
‫َ َ َ‬
‫� ۡعل ُمون﴾ »ﻣﻦ ﻣﯽداﻧﻢ ﭼﯿﺰی را ﮐﻪ ﺷﻤﺎ ﻧﻤﯽداﻧﯿﺪ«! و اﯾﻦ ﭘﺎﺳﺨﯽ ﺳﺮﺑﺴﺘﻪ ﺑﻪ درﺧﻮاﺳﺖ‬
‫ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن ﺑﻮد و ھﻤﯿﻦ اﻧﺪازه ﻧﺸﺎن ﻣﯽداد ﮐﻪ رازی در آﻓﺮﯾﻨﺶ آدﻣﯿﺎن وﺟﻮد دارد ﮐﻪ‬
‫ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن ازآن ﺑﯽﺧﺒﺮﻧﺪ‪ ،‬ھﺮﭼﻨﺪ ﺧﺪاوﻧﺪ ﺳﺒﺤﺎن ﺳﺨﻦ اﯾﺸﺎن را در ﺗﺒﺎھﮑﺎری و‬
‫ﻣﺤﺪودﯾﺖ آ ﮔﺎھﯽ آﻧﺎن از ﺣﮑﻤﺖ آﻓﺮﯾﻨﺶ اﻧﺴﺎن‬ ‫ّ‬ ‫ﺧﻮﻧﺮﯾﺰی اﻧﺴﺎن ﻧﯿﺰ ّرد ﻧﻔﺮﻣﻮد وﻟﯽ از‬
‫ﺣﺪ اﺟﻤﺎل ﺑﻮد ﮐﻪ ﺷﺎﯾﺴﺘﮕﯽ داﺷﺖ ﺑﻪ‬ ‫ﺳﺮ ﺧﻠﻘﺖ آدﻣﯿﺎن ﺧﺒﺮ داد و اﯾﻦ ﭘﺎﺳﺨﯽ در ّ‬ ‫و ّ‬
‫ﺗﻔﺼﯿﻞ رود و ازآن ﭘﺮده ﺑﺮداﺷﺘﻪ ﺷﻮد‪ .‬ﭘﺲ ﺧﺪای ﺗﻌﺎﻟﯽ ھﻤﮥ أﺳﻤﺎء را ﺑﻪ آدم ÷‬
‫آﻣﻮﺧﺖ‪ّ .‬اﻣﺎ اﯾﻦﮐﻪ اﺳﻤﺎء ﻣﺰﺑﻮر‪ ،‬ﻧﺎمھﺎی ﭼﻪ اﺷﯿﺎء ﯾﺎ اﺷﺨﺎﺻﯽ ﺑﻮدﻧﺪ؟ درﻣﯿﺎن ّ‬
‫ﻣﻔﺴﺮان‬

‫‪ -١‬ﺗﻔﺴﯿﺮ ّ‬
‫اﻟﻌﯿﺎﺷﯽ‪ ،‬ج‪ ،۱‬ص ‪.۲۹‬‬
 ‫ﺑﺎزﻧﮕﺮی در ﻣﻌﺎﻧﯽ ﻗﺮآن‬ ‫‪٣٨‬‬

‫اﺧﺘﻼف ﻧﻈﺮ دﯾﺪه ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﺑﺮﺧﯽ از ﺗﻔﺎﺳﯿﺮ دراﯾﻦ ﺑﺎره‪ ،‬ﺳﻪ ﻗﻮل آوردهاﻧﺪ ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﺷﯿﺦ‬
‫اﺑﻮاﻟﻔﺘﻮح رازی در ﺗﻔﺴﯿﺮ »روح اﻟﺠﻨﺎن« ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ‪:‬‬
‫ََ‬
‫»ﺧﻼف ﮐﺮدﻧﺪ در اﯾﻦﮐﻪ اﯾﻦ ﻧﺎمھﺎ ﭼﻪ ﺑﻮد؟ رﺑﯿﻊ اﻧﺲ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻧﺎم ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن ﺑﻮد‪.‬‬
‫ﻋﺒﺎس‬‫ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ زﯾﺪ اﺳﺖ‪ .‬ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ ّ‬ ‫ﱠ‬ ‫ﺑﻌﻀﯽ دﯾﮕﺮ ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬ﻧﺎم ﻓﺮزﻧﺪان او ﺑﻮد و اﯾﻦ ﻗﻮل‬
‫اﻹﻧﺲ واﻟ ﹶﺒ ﹶﻘ ﹺﺮ واﻟ ﹶﻐﻨﹶ ﹺﻢ ﭼﻮن آدﻣﯽ و ﭘﺮی و‬
‫ﹺ‬ ‫ﮔﻔﺖ‪ :‬اﺳﻤﺎء اﺟﻨﺎس ﺑﯿﺎﻣﻮﺧﺖ او را ﻛﺎﻟـ ﹺﺠ ﱢﻦ و‬
‫ﮔﺎو ﮔﻮﺳﻔﻨﺪ) ‪.!«(١‬‬
‫آﻟﻮﺳﯽ ﺑﻐﺪادی در ﺗﻔﺴﯿﺮ »روح اﻟﻤﻌﺎﻧﯽ« دو اﺣﺘﻤﺎل دﯾﮕﺮ را ﻧﯿﺰ آورده ﮐﻪ ﻣﺮاد‬
‫از اﺳﻤﺎء ﻣﻮرد ﺑﺤﺚ »اﺳﻤﺎء اﻟﻠﻪ« ﯾﺎ اﺳﻤﺎء ﺳﺘﺎرﮔﺎن ﺑﻮده اﺳﺖ) ‪.( ٢‬‬
‫در ﮐﺘﺐ رواﯾﯽ ﺷﯿﻌﻪ از اﻣﺎم اﺑﻮﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ ﺻﺎدق ÷ آوردهاﻧﺪ ﮐﻪ ﻓﺮﻣﻮد‪ » :‬ﱠ‬
‫إن اﷲﹶ‬
‫»ﺧﺪای ﺗﻌﺎﻟﯽ ﻧﺎمھﺎی ھﻤﮥ‬ ‫ﹶﺒﺎرك ﹶوﺗﹶﻌﺎﱄ ﹶﻋ ﱠﻠ ﹶﻢ آ ﹶد ﹶم ÷ أﺳﻤـﺎ ﹶء ﹸﺣ ﹶﺠ ﹺﺞ اﷲﹺ ﻛ ﱢﻠﻬﺎ‪«...‬‬
‫) ‪(٣‬‬
‫ﺗ ﹶ‬
‫ﺣﺠﺖھﺎی ﺧﻮدرا ﺑﻪ آدم ÷ آﻣﻮﺧﺖ«‪ .‬ﭘﺲ روﯾﮫﻤﺮﻓﺘﻪ ﺷﺶ ﻗﻮل در ﺗﻔﺴﯿﺮ اﺳﻤﺎء‬ ‫ّ‬
‫ﮔﺰارش ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺗﻮﺟﻪ ﺑﺪﯾﻦ ﻧﮑﺘﻪ ﮐﻪ ﺧﺪای ﺗﻌﺎﻟﯽ در ﻣﻘﺎم ﺗﻮﺿﯿﺢ و ﭘﺎﺳﺨﮕﻮﯾﯽ ﺑﻪ ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن‪،‬‬ ‫ّاﻣﺎ ﺑﺎ ّ‬
‫)ﺟﺰ ﻗﻮل ّ‬
‫دوم و ﺷﺸﻢ( ﺑﯽاﻋﺘﺒﺎر ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬ﭼﺮا‬ ‫اﺳﻤﺎء را ﺑﻪ آدم ÷ آﻣﻮﺧﺖ‪ ،‬ھﻤﮥ اﻗﻮال ُ‬
‫ﮐﻪ آﻣﻮزش ﻧﺎمھﺎی ﺧﺪاوﻧﺪ و ﻣﻼﺋﮑﻪ )ﮐﻪ ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن آنھﺎ را ﻣﯽداﻧﺴﺘﻨﺪ( و ﺳﺘﺎرﮔﺎن و‬
‫ّ‬
‫ﮔﺎوان و ﮔﻮﺳﭙﻨﺪان‪ ...‬ھﯿﭻ ﻣﻨﺎﺳﺒﺘﯽ ﺑﺎ ﺣﻞ ﻣﺸﮑﻞ ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن ﻧﺪاﺷﺖ و اﮔﺮ داﻧﺴﺘﻦ‬
‫ﻧﺎمھﺎی أﺧﯿﺮ ﻓﻀﯿﻠﺘﯽ ﺑﻪ ﺷﻤﺎر ﻣﯽآﻣﺪ‪ ،‬ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن ھﻢ ﻣﺴﺘﻌﺪ ﺑﻮدﻧﺪ ﺗﺎ از آن ﻓﻀﯿﻠﺖ ﺑﺮ‬
‫ﺧﻮردار ﮔﺮدﻧﺪ و آنھﺎ را از ﺧﺪاوﻧﺪ ـ ﺗﺒﺎرک و ﺗﻌﺎﻟﯽ ـ ﻓﺮا ﮔﯿﺮﻧﺪ ھﻢ ﭼﻨﺎنﮐﻪ از آدم‪،‬‬
‫ﻧﺎمھﺎی ﻣﻮرد ﺑﺤﺚ را ﻓﺮا ﮔﺮﻓﺘﻨـﺪ) ‪ .(٤‬آﯾﺎ داﻧﺴﺘﻦ ﻧﺎم اﺷﯿﺎء‪ ،‬ﭘﺎﺳﺦ اﯾﻦ ﭘﺮﺳﺶ ﺷﻤﺮده‬
‫ٓ‬ ‫ُ‬ ‫َ َۡ‬
‫� َع ُل � َ‬
‫ِيها َمن ُ� ۡفس ُِد � َ‬
‫ِيها َو� َ ۡسفِك ٱ ّ� َِما َء﴾ و آﯾﺎ ﺑﺎ داﻧﺴﺘﻦ‬ ‫ﻣﯽﺷﺪ ﮐﻪ ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن ﮔﻔﺘﻨﺪ‪�﴿ :‬‬
‫ﭼﻨﺪ ﻧﺎم )ﺳﺘﺎره و ﻣﺮغ و درﺧﺖ‪ (...‬ﻻزم ﻣﯽآﻣﺪ ﮐﻪ ﺗﺎ ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن در ﺑﺮاﺑﺮ آدم ÷ ﺳﺠﺪه‬
‫ﮐﻨﻨﺪ؟!‪ .‬از اﯾﻦ ﮔﺬﺷﺘﻪ‪ ،‬ﺑﺎ رﺟﻮع ﺑﻪ آﯾﺎت ﮐﺮﯾﻤﻪ در ﻣﯽﯾﺎﺑﯿﻢ ﮐﻪ ﻧﺎمھﺎی ﻣﺰﺑﻮر‪ ،‬اﺳﻤﺎء‬
‫اﺷﺨﺎص ﺑﻮدهاﻧﺪ‪ ،‬ﻧﻪ اﺳﻤﺎء اﺷﯿﺎء! )و ﻣﮕﺮ ﻧﻪ اﯾﻦﮐﻪ ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن ﻧﯿﺰ درﺑﺎرۀ اﺷﺨﺎص ﻣﺸﮑﻞ‬

‫‪ -١‬ﺗﻔﺴﯿﺮ اﺑﻮاﻟﻔﺘﻮح رازی‪ ،‬ج‪ ،۱‬ص ‪۸۴‬‬

‫‪ -٢‬روح اﻟﻤﻌﺎﻧﻲ‪ ،‬ج‪ ،۱‬ص ‪۲۱۹‬‬
‫اﻟﺪﯾﻦ وﺗﻤﺎم ّاﻟﻨﻌﻤﺔ‪ ،‬ﺗﺄﻟﯿﻒ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻋﻠﯽ ﺑﻦ ﺑﺎﺑﻮﯾﻪ‪ ،‬ص ‪.۱۴‬‬
‫ّ‬ ‫‪ -٣‬ﮐﻤـﺎل ّ‬
‫ﹺ‬
‫ﺄﺳﻤـﺎﺋ ﹺﻬﻢ‪...‬‬‫ﺄﻫﻢ ﺑﹺ‬
‫‪ -٤‬اﺷﺎره ﺑﺪاﻧﭽﻪ ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬ﹶﻓ ﹶﻠ ﹼﻤـﺎ أﻧ ﹶﺒ ﹸ‬
 ‫‪٣٩‬‬ ‫ﺑﺎزﻧﮕﺮی در ﻣﻌﺎﻧﯽ ﻗﺮآن‬

‫و�‬ ‫��‬
‫ٔ‬ ‫كةِ َ� َق َال أَ ُ‬
‫ُ َّ َ َ َ ُ ۡ َ َ ۡ َ َ ٰٓ َ‬
‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫داﺷﺘﻨﺪ ﻧﻪ اﺷﯿﺎء!( ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪�﴿ :‬م عرضهم � ٱلم�� ِ‬
‫� ُؤ َ�ٓ ِء إن ُك ُ‬ ‫َ‬
‫) ‪(١‬‬
‫ِ�﴾ ]اﻟﺒﻘﺮة‪» .[۳۱ :‬ﺳﭙﺲ اﯾﺸﺎن را ﺑﻪ ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن ﻧﺸﺎن داد‬ ‫نت ۡم َ� ٰ ِد� َ‬
‫ِ‬ ‫بِأ ۡس َمآءِ َ ٰٓ‬
‫و ﮔﻔﺖ ﮐﻪ ﻣﺮا از ﻧﺎمھﺎی اﯾﻦ اﺷﺨﺎص ﺧﺒﺮ دھﯿﺪ اﮔﺮ در ّادﻋﺎی ﺧﻮد راﺳﺘﮕﻮﯾﯿﺪ!« ﺿﻤﯿﺮ‬
‫ً‬ ‫ُ‬
‫» ُھﻢ« و ﻧﯿﺰ اﺳﻢ اﺷﺎرۀ »ھﺆﻻء« در زﺑﺎن ﻋﺮب اﺻﻼ ﺑﺮای ﻣﻮﺟﻮدات ﻋﺎﻗﻞ )ذوی اﻟﻌﻘﻮل(‬
‫ً‬
‫ﺑﮑﺎر ﻣﯽروﻧﺪ‪ ،‬ﻧﻪ ﺑﺮای دﺷﺖ و ﮐﻮه و ﮔﺎو و ﮔﻮﺳﻔﻨﺪ! و اﮔﺮ در ﺟﺎﯾﯽ از ﻗﺮآن ﮐﺮﯾﻢ ﻣﺠﺎزا‬
‫و ﺑﺮﺧﻼف اﺻﻞ‪ ،‬اﺳﺘﻌﻤﺎل ﺷﺪهاﻧﺪ ﺑﺎ ﻗﺮﯾﻨﻪای روﺷﻦ ھﻤﺮاھﻨﺪ‪ .‬ﭘﺲ اﻗﻮال ﻣﺰﺑﻮر‪ ،‬ﮔﻤﺎن ‪-‬‬
‫ﻣﻔﺴﺮان ﺑﺮ‬ ‫آﻟﻮد و ﺑﯽدﻟﯿﻞ ﺑﻮده ﺑﻠﮑﻪ ﺑﺎ ﻇﺎھﺮ آﯾﮥ ﺷﺮﯾﻔﻪ ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ دارﻧﺪ‪ ،‬ھﺮ ﭼﻨﺪ اﮐﺜﺮ ّ‬
‫آنھﺎ اﻋﺘﻤﺎد ﮐﺮدهاﻧﺪ!‪.‬‬
‫دوم و ﭼﮫﺎرم از اﯾﻦ ﻋﻮﯾﺼﺎت و اﺷﮑﺎﻻت ﺑﺮﮐﻨﺎرﻧﺪ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮ ﻗﻮل اﺑﻦ زﯾﺪ) ‪،(٢‬‬ ‫ّأﻣﺎ ﻗﻮل ّ‬
‫ﺧﺪای ﺗﻌﺎﻟﯽ اﺳﻤﺎء ھﻤﮥ ﻓﺮزﻧﺪان آدم را ﺑﺪو آﻣﻮﺧﺖ ﺗﺎ ﺑﻪ ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن ﺧﺒﺮ دھﺪ‪ .‬ﻣﻌﻨﺎی‬
‫ﻣﻌﺮﻓﯽﮐﺮد ﮐﻪ‬ ‫اﯾﻦ ﺳﺨﻦ آﻧﺴﺖﮐﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ ﻧﺴﻠﯽ را )از ﻃﺮﯾﻖ آدم÷( ﺑﻪ ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن ّ‬
‫ﮐﻠﯽ آنھﺎ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﻮدﻧﺪ و ﻧﺘﯿﺠﮥ اﯾﻦ ّ‬ ‫ّ‬
‫ﻣﻌﺮﻓﯽ‪ ،‬ﭼﻨﺎن ﺷﺪ ﮐﻪ ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن‬ ‫ﻣﻮرد اﻋﺘﺮاض‬
‫ﺻﺪﯾﻘﺎن و ﺷﮫﯿﺪان و ﺻﺎﻟﺤﺎن ﺑﺴﯿﺎری‬ ‫داﻧﺴﺘﻨﺪ از ﻣﯿﺎن ﻓﺮزﻧﺪان آدم ÷ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮان و ّ‬
‫ﭘﺪﯾﺪ ﺧﻮاھﻨﺪ آﻣﺪ‪ ،‬ھﻤﺎن ﺑﻨﺪﮔﺎﻧﯽ ﮐﻪ از ﺗﺒﻪ ﮐﺎری و ﻓﺴﺎد در زﻣﯿﻦ دوری ﻣﯽﮔﺰﯾﻨﻨﺪ و‬
‫ُ‬
‫در راه ﺗﻘﺪﯾﺲ ﺧﺪاوﻧﺪ ـ ﺗﻌﺎﻟﯽ ﺷﺄﻧﻪ ـ و ﺗﺮوﯾﺞ آﺋﯿﻦ وی و اﻗﺎﻣﮥ ﻋﺪل و ﻗﺴﻂ ﺑﻪ‬
‫ﻣﺠﺎھﺪات ﻓﺮاوان و ﻓﺪا ﮐﺎریھﺎی ﺷﮕﻔﺖآور دﺳﺖ ﻣﯽزﻧﻨﺪ و ﺑﻪ اﻋﻤﺎل و رﻓﺘﺎری روی‬
‫ّ‬
‫ﻣﯽآورﻧﺪ ﮐﻪ از ﻧﻈﺮ ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن ﭘﻨﮫﺎن ﻣﺎﻧﺪه ﺑﻮد و اﯾﻦ ﻏﻔﻠﺖ‪ ،‬ﻣﺎﯾﮥ اﻋﺘﺮاض ﮐﻠﯽ آﻧﺎن را ﺑﺮ‬
‫ﻧﺴﻞ آدم ÷ ﻓﺮاھﻢ َآورد‪.‬‬
‫ﺗﻔﺴﯿﺮ ﻣﺎ‪ ،‬ھﻨﮕﺎﻣﯽ اوج ﻣﯽﮔﯿﺮد ﮐﻪ ﺑﺘﻮاﻧﯿﻢ اﻟﻒ و ﻻم را در »اﻷﺳﻤﺎء« ﺑﺮای ﻋﮫﺪ )و‬
‫ﺣﺠﺖھﺎی ﺧﺪاوﻧﺪ از ﻧﯿﮑﺎن و ﺻﺎﻟﺤﺎن‬ ‫ﻧﻪ ﺟﻨﺲ( در ﻧﻈﺮ آورﯾﻢ و ﻧﺎمھﺎ را ھﻤﺎن اﺳﺎﻣﯽ ّ‬
‫ﺑﺪاﻧﯿﻢ )ﭼﻨﺎنﮐﻪ در ﻗﻮل اﻣﺎم ﺻﺎدق ÷ آﻣﺪه اﺳﺖ( زﯾﺮا ﮐﻪ ھﺪف اﺻﻠﯽ از ّ‬
‫ﻣﻌﺮﻓﯽ ﺑﻨﯽ‬
‫آدم ﺑﻪ ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن‪ ،‬ﺷﻨﺎﺳﺎﯾﯽ ﺑﺮﺟﺴﺘﮕﺎن و اﺻﻼﺣﮕﺮان ﺑﺸﺮ ﺑﻮده اﺳﺖ‪ ،‬ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﺎ‬
‫ّ‬
‫ﺑﺸﺮﯾﺖ ﻣﻤﺘﺎز و ارزﺷﻤﻨﺪ ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﻧﮑﺘﮥ در ﺧﻮر ﯾﺎد آوری اﯾﻨﺴﺖ ﮐﻪ در‬ ‫ﺣﻀﻮر آنھﺎ‪،‬‬

‫‪ -١‬ﻧﺸﺎن دادن ﻧﺴﻞ آدم ﺑﻪ ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن ﺑﻨﺎ ﺑﺮ رواﯾﺖ‪ ،‬درﺻﻮرت »اﺷﺒﺎح ﻧﻮراﻧﯽ« ﺑﻮده اﺳﺖ‪ :‬ﹶﻋ ﹶﺮ ﹶض‬
‫أﻧﻮار ﹺﰲ اﻷﻇﹺ ﱠﻠﺔ )ﺗﻔﺴﯿﺮ اﻟﺒﺮھﺎن‪ ،‬ج‪ ،۱‬ص ‪.( ۷۳‬‬
‫أﺷﺒﺎﺣ ﹸﻬﻢ و ﹸﻫﻢ ﹲ‬
‫ﹶ‬
‫ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ زﯾﺪ‪ ،‬ﻓﺮزﻧﺪ زﯾﺪ ﺑﻦ اﺳﻠﻢ )از ّ‬
‫ﻣﻔﺴﺮان و ﻓﻘﮫﺎی ﻣﺪﯾﻨﻪ( ﺑﻮده و آراء ﺗﻔﺴﯿﺮی وی را‬ ‫ﱠ‬ ‫‪-۲‬‬
‫ﻃﺒﺮی در »ﺟﺎﻣﻊ اﻟﺒﻴﺎن« آورده اﺳﺖ‪.‬‬
 ‫ﺑﺎزﻧﮕﺮی در ﻣﻌﺎﻧﯽ ﻗﺮآن‬ ‫‪٤٠‬‬
‫ّ‬
‫دﻧﯿﺎ ﺑﺎﻏﺒﺎﻧﺎن ﺑﻪ ﻗﺼﺪ ﭘﺪﯾﺪ آﻣﺪن ﮔﻞھﺎی زﯾﺒﺎ و ﻣﻌﻄﺮ ﺑﺬر اﻓﺸﺎﻧﯽ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و در ﻋﯿﻦ‬
‫ﺣﺎل ﻣﯽداﻧﻨﺪ ﮐﻪ ﺧﺎرھﺎﯾﯽ ﻧﯿﺰ در ﺑﺎﻏﺴﺘﺎن اﯾﺸﺎن ﺑﻪ ﻇﮫﻮر ﻣﯽرﺳﻨﺪ‪ّ .‬أﻣﺎ ارزش ﮔﻞھﺎ‬
‫أھﻤ ّﯿﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺪاﯾﺶ ﺧﺎرھﺎ را ﻧﺎدﯾﺪه ﻣﯽﮔﯿﺮﻧﺪ ﺑﻪ‬ ‫آن ﭼﻨﺎن در ﻧﻈﺮ آﻧﺎن واﻻ و ﭘﺮ ّ‬
‫ً‬
‫وﯾﮋه اﮔﺮ ﺑﺪاﻧﻨﺪ ﮐﻪ ﺧﺎرھﺎ در ﭘﺮورش ﮔﻞھﺎ اﺛﺮ ﻣﺜﺒﺖ دارﻧﺪ‪ .‬ﺑﺎﻏﺒﺎن ﺟﮫﺎن ﻧﯿﺰ ﮐﺎﻣﻼ‬
‫ﻣﯽداﻧﺪ ﮐﻪ ﻣﻔﺴﺪان و ﺳﺘﻤﮕﺮاﻧﯽ ﺑﻪ ھﻤﺮاه ﻧﯿﮑﺎن و ﺻﺎﻟﺤﺎن در زﻣﯿﻦ ﭘﺪﯾﺪ ﻣﯽآﯾﻨـﺪ‬
‫وﻟﯽ ﺑﺪون اﯾﻦﮐﻪ ﺧﻮد ﺑﺨﻮاھﻨﺪ‪ ،‬راه ﻣﺒﺎرزه ﺑﺎ زﺷﺘﯽھﺎ و ﺑﺪیھـﺎ را ﺑﻪ روی ﻧﯿﮑﺎن‬
‫ّ‬
‫ﻣﯽﮔﺸﺎﯾﻨﺪ و ﺑﺪﯾﻦ وﺳﯿﻠﻪ‪ ،‬ﻣﻮﺟﺐ ﺗﺮﻗﯽ و ﺗﮑﺎﻣﻞ آﻧﺎن ﻣﯽﮔﺮدﻧﺪ‪ .‬از اﯾﻦ رو ﺑﺎﻏﺒﺎن ﻓﺮزاﻧﮥ‬
‫ھﺴﺘﯽ‪ ،‬ﭘﺪﯾﺪ آﻣﺪن ﻧﺴﻞ ﺑﺸﺮ را ﺑﺎ ھﻤﮥ زﯾﺒﺎﯾﯽھﺎ و زﺷﺘﯽھﺎﯾﺶ ﺗﺼﻮﯾﺐ ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫َ َ َ ٰ َ َ َ ۡ َ ُ ّ َ ّ َ ُ ّٗ ّ َ ۡ ُ ۡ َ َ‬
‫َ َ‬ ‫ِ� ۗ َو� َ ٰ‬
‫� ب ِ َر ّ�ِك هاد ِٗيا‬ ‫� عدو� مِن ٱلمج ِرم‬ ‫ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﻓﺮﻣﻮد‪﴿ :‬و��ل ِك جعلنا ل ِ‬
‫ِ� ن ِ ٍ‬
‫��‪] ﴾٣١‬اﻟﻔﺮﻗﺎن‪» .[۳۱ :‬و ﺑﺪﯾﻦﮔﻮﻧﻪ ﺑﺮای ھﺮ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮی‪ ،‬دﺷﻤﻨﯽ از ﻣﺠﺮﻣﺎن را ﮔﻤﺎردﯾﻢ و‬ ‫َونَ ِص ٗ‬

‫ھﻤﺎن ﺑﺲ ﮐﻪ ﺧﺪاوﻧﺪت رھﻨﻤﺎ و ﯾﺎور ﺑﺎﺷﺪ«‪ .‬اﯾﻦ ﻧﮑﺘﻪای ﺑﻮد ﮐﻪ ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن از آن ﻏﻔﻠﺖ‬
‫داﺷﺘﻨﺪ و ﺑﻪ وﺳﯿﻠﮥ ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ اﻧﺴﺎن ﺑﺮﮔﺰﯾﺪه ﯾﻌﻨﯽ آدم ÷ از آن آ ﮔﺎھﯽ ﯾﺎﻓﺘﻨﺪ و‬
‫اﻋﺘﺮاض ﺧﻮد را ﺑﻪ ﻧﺴﻞ آدﻣﯽ ﭘﺲ ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ) ‪.(١‬‬
‫*‬ ‫*‬ ‫*‬
‫َۡ ّ َۡ ٓ َۡ ۡ َ ٓ‬ ‫َ َ َ ۡ ۡ َ َۡ ُ َ َۡ‬
‫﴿ما ننسخ مِن َءاي ٍة أو ننسِها نأ ِ‬
‫ت ِ��ٖ مِنها أو مِثل ِها﴾ ]اﻟﺒﻘﺮة‪ .[۱۰۶ :‬ﻣﻌﻨﺎی ﻧﺴﺦ و‬
‫ﺣﮑﻤﺖ آن‬
‫اﯾﻦ آﯾﮥ ﺷﺮﯾﻔﻪ در ﺳﻮرۀ ﺑﻘﺮه ﭘﺲ از آن آﻣﺪه ﮐﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑﻪ رﺳﻮل اﮐﺮم ص‬
‫َ ُ َ‬
‫راﻋﻨﺎ! »ﺑﻪ ﺳﺨﻦ ﻣﺎ ﮔﻮش ﻓﺮا ده) ‪ «(٢‬و ﯾﮫﻮدﯾﺎن‪ ،‬ﮐﻠﻤﮥ‬ ‫ﻋﺮض ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ‪ :‬ﯾﺎ رﺳﻮل ِ‬
‫اﻟﻠﻪ ِ‬
‫ً‬
‫راﻋﻨﺎ« در زﺑﺎن اﯾﺸﺎن ﺗﻘﺮﯾﺒﺎ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎی‬ ‫ﻣﺰﺑﻮر را ﺑﺎ اﺳﺘﮫﺰاء ذﮐﺮ ﻣﯽﻧﻤﻮدﻧﺪ ﭼﺮا ﮐﻪ » ِ‬
‫َ‬
‫راﻋﻨﺎ ﺑﻪ رﺳﻮﻟﺶ ﻧﮫﯽ ﻧﻤﻮد و ﻓﺮﻣﻮد‪:‬‬ ‫»ﺷﺮﯾﺮﻧﺎ« ﻣﯽآﻣﺪ‪ .‬ﭘﺲ ﺧﺪای ﺗﻌﺎﻟﯽ از ﮔﻔﺘﻦ ِ‬
‫�ن َع َذ ٌ‬ ‫َ ٰٓ َ ُّ َ َّ َ َ َ ُ ْ َ َ ُ ُ ْ َ َ َ ُ ُ ْ ُ ۡ َ َ ۡ َ ُ ْ َ ۡ َ‬
‫�ٰفِر َ‬
‫اب‬ ‫ِ‬ ‫﴿���ها ٱ�ِين ءامنوا � �قولوا �ٰعِنا وقولوا ٱنظرنا وٱسمع ۗوا ول ِل‬
‫ُ ُ‬
‫راﻋﻨﺎ« و ﺑﮕﻮﯾﯿﺪ »اﻧﻈﺮﻧﺎ« و‬ ‫»‬ ‫ﻣﮕﻮﯾﯿﺪ‬ ‫اﯾﺪ‬‫آورده‬ ‫اﯾﻤﺎن‬ ‫ﮐﻪ‬ ‫ﮐﺴﺎﻧﯽ‬ ‫ای‬‫»‬ ‫‪.‬‬ ‫[‬ ‫‪۱۰۴‬‬ ‫]اﻟﺒﻘﺮة‪:‬‬ ‫﴾‬ ‫‪١٠٤‬‬ ‫أَ ِ� ‪ٞ‬‬
‫م‬
‫ِ‬
‫ﺳﺨﻦ را ﺑﺸﻨﻮﯾﺪ و ﮐﺎﻓﺮان را ﻋﺬاﺑﯽ دردﻧﺎک ﺧﻮاھﺪ ﺑﻮد«‪ .‬آﻧﮕﺎه ﻓﺮﻣﻮد ﮐﻪ ﮐﺎﻓﺮان ازﻣﯿﺎن‬

‫‪ -١‬ﺳﺠﺪۀ ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن درﺑﺮاﺑﺮ آدم ÷ ﻧﺸﺎﻧﮥ ﭘﺲ ﮔﺮﻓﺘﻦ اﻋﺘﺮاض ﻣﺰﺑﻮر ﺑﻮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫راﻋﻨﺎ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎی اﹺﺳﺘ ﹺﹶﻤﻊ ﻟـﹺ ﹶﻤﻘﺎﻟﹺﻨﺎ ﻣﯽآﯾﺪ‪.‬‬
‫‪ -٢‬از ﻗﺎﻣﻮس ﻓﯿﺮوزآﺑﺎدی ﺑﺮﻣﯽآﯾﺪ ﮐﻪ ِ‬
 ‫‪٤١‬‬ ‫ﺑﺎزﻧﮕﺮی در ﻣﻌﺎﻧﯽ ﻗﺮآن‬

‫اھﻞ ﮐﺘﺎب و ﻣﺸﺮﮐﺎن‪ ،‬ﺧﯿﺮﺧﻮاه ﺷﻤﺎ ﻧﯿﺴﺘﻨﺪ و ﺳﭙﺲ‪ ،‬از ﻧﺴﺦ آﯾﺎت ﺳﺨﻦ ﺑﻪ ﻣﯿﺎن آورد‬
‫ُ ُ‬
‫راﻋﻨﺎ« ﻣﺘﻨﺎﺳﺐ ﺑﻮد ﭼﻨﺎنﮐﻪ‬ ‫ﮐﻪ اﯾﻦ ﮔﻔﺘﺎر‪ ،‬ﺑﺎ ﺗﺒﺪﯾﻞ »اﻧﻈﺮﻧﺎ از راه ﻣﺼﻠﺤﺖ« ﺑﻪ ﺟﺎی » ِ‬
‫در ﻧﺴﺦ ﭘﺎرهای از اﺣﮑﺎم ﻧﯿﺰ ﻣﺼﺎﻟﺤﯽ رﻋﺎﯾﺖ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫َ‬ ‫ِ‬
‫ﻨﺴﺦ« ﻧﺎﻓﯿﻪ ﭘﻨﺪاﺷﺘﻪاﻧﺪ و در‬ ‫در ﺑﺮﺧﯽ از ﺗﺮﺟﻤﻪھﺎی ﻗﺮآن‪ ،‬ﮐﻠﻤﮥ »ﻣﺎ« را در »ﻣﺎ ﻧ َ‬

‫ﺑﺮﮔﺮدان آﯾﮥ ﺷﺮﯾﻔﻪ ﺑﻪ ﻓﺎرﺳﯽ‪ ،‬ﻧﻮﺷﺘﻪاﻧﺪ‪» :‬ﻣﺎ ھﯿﭻ ﺣﮑﻤﯽ را ﻣﻨﺴﻮخ ﻧﻤﯽﮐﻨﯿﻢ‪ «(١ )...‬و‬
‫ﺑﺮﺧﯽ دﯾﮕـﺮ ﻧﻮﺷﺘﻪاﻧـﺪ‪» :‬ھﯿﭻ آﯾﻪای را ﻧﺴﺦ ﯾﺎ ﻣﺤﻮ ﻧﮑﻨﯿﻢ‪ «(٢ )...‬و اﯾﻦ‪ ،‬ﺧﻄﺎی روﺷﻨﯽ‬
‫ﻓﻌﻞ ﭘﺲ از ﺧﻮد‬ ‫ّ‬
‫اﺳﺖ زﯾﺮا »ﻣﺎ« در اﯾﻨﺠﺎ »ﺷﺮﻃﯿﻪ« ﺑﻪ ﺷﻤﺎر ﻣﯽآﯾﺪ ُﻧﻪ ﻧﺎﻓﯿﻪ! و از اﯾﻦ رو ِ‬
‫ﻨﺴﺦ« را ﻣﺠﺰوم ﺳﺎﺧﺘﻪ اﺳﺖ )ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﯾﺎء در ﻧﻨﺴﯽھﺎ را ﻧﯿﺰ ﺣﺬف ﻧﻤﻮده( و ﺑﺮای‬ ‫» َﻧ َ‬
‫َ ) ‪َ (٣‬‬ ‫ّ‬
‫ﯿﺮ ِﻣﻨﮫﺎ‪ (...‬ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫أت ِﺑﺨ ٍ‬ ‫ﺟﻤﻠﮥ ﺷﺮﻃﯿﻪ‪ ،‬ﺟﻮاب ﯾﺎ ﺟﺰاء ﺷﺮط آورده اﺳﺖ )ﮐﻪ ن◌ ِ‬
‫ّ‬
‫ﹶﻨﺴﺦ‪ (...‬ﺑﻪ ﻧﺤﻮ اﺟﻤﺎل و ﺑﻪ ﺻﻮرت ﮐﻠﯽ‪ ،‬از‬ ‫از اﯾﻦ ﻣﻮﺿﻮع ﮐﻪ ﺑﮕﺬرﯾﻢ‪ ،‬آﯾﮥ ﮐﺮﯾﻤﮥ )ﻣﺎ ﻧ ﹶ‬
‫َ‬
‫ﻧﺴﺦ ﭘﺎرهای از اﺣﮑﺎم ﻗﺮآﻧﯽ ﺣﮑﺎﯾﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ و آﯾﮥ ‪ ۱۰۱‬از ﺳﻮرۀ ﺷﺮﯾﻔﮥ »ﻧﺤﻞ« ﻧﯿﺰ اﯾﻦ‬
‫َ َ َّ ۡ َ ٓ َ َ ٗ َّ َ َ َ َ َ َّ ُ َ ۡ َ ُ َ ُ َ ّ ُ‬
‫�ل‬ ‫ﻣﻌﻨﺎ را ﺗﺄﯾﯿﺪ ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﺪ ﮐﻪ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪�﴿ :‬ذا بد�ا ءاية م�ن ءاي ٖة وٱ� أعلم بِما � ِ‬
‫َ ُ ٓ ْ َّ َ ٓ َ َ ُ ۡ َ َ ۡ َ ۡ َ ُ ُ ۡ َ َ ۡ َ ُ َ‬
‫�ۚ ِۢ بل أ��هم � �علمون‪] ﴾١٠١‬اﻟﻨﺤﻞ‪» .[۱۰۱ :‬و ھﺮﮔﺎه آﯾﺘﯽ را ﺑﻪ ﺟﺎی‬ ‫قالوا إِ�ما أنت مف�‬
‫آﯾﺖ دﯾﮕﺮ آورﯾﻢ ‪ -‬و ﺧﺪا ﺑﺪاﻧﭽﻪ ﻓﺮو ﻣﯽﻓﺮﺳﺘﺪ داﻧﺎﺗﺮ اﺳﺖ ‪ -‬ﮔﻮﯾﻨﺪ ﮐﻪ ﺗﻮ اﻓﺘﺮا زﻧﻨﺪهای!‬
‫ﭼﻨﯿﻦ ﻧﯿﺴﺖ ﺑﻠﮑﻪ ﺑﯿﺸﺘﺮ اﯾﺸﺎن ﻧﻤﯽداﻧﻨﺪ«‪ .‬آﻧﮕﺎه در آﯾﮥ ﺑﻌﺪ اﺷﺎرﺗﯽ ﺑﻪ ﻣﺼﻠﺤﺖ ﻧﺴﺦ‬
‫ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ ﮐﻪ ﻣﺎﯾﮥ ﺗﺜﺒﯿﺖ ﻣﺆﻣﻨﺎن ﻣﯽﺷﻮد و رھﻨﻤﻮد ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن در روﯾﺪادھﺎ و ﻧﻮﯾﺪی‬
‫َ‬ ‫� ٰ ۡ ۡ‬
‫ى ل ِل ُمسل ِ ِم�﴾ ]اﻟﻨﺤﻞ‪.[۱۰۲ :‬‬ ‫ت ٱ َّ� َ‬
‫ِين َء َام ُنوا ْ َو ُه ٗدى َو� ُ ۡ َ‬ ‫ﺑﺮای آﻧﺎن ﺧﻮاھﺪ ﺑﻮد ﴿ ِ�ُثَ ّب َ‬
‫ِ‬
‫ً‬
‫ﺑﻨﺎﺑﺮ اﯾﻦ‪ ،‬ﻗﻮل ﮐﺴﺎﻧﯽ اﻣﺜﺎل اﺑﻮﻣﺴﻠﻢ ﺑﺤﺮاﺻﻒھﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻧﺴﺦ آﯾﺎت را اﺳﺎﺳﺎ اﻧﮑﺎر‬
‫ﻧﻤﻮدهاﻧﺪ) ‪ ،(٤‬درﺳﺖ ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬
‫ﻧﻮﺷﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬ﯾﮫﻮدﯾﺎن‪ ،‬ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ ﮔﺮوھﯽ ﺑﻮدﻧﺪ ﮐﻪ ﻧﺴﺦ اﺣﮑﺎم را ﺗﮑﺬﯾﺐ ﻧﻤﻮدﻧﺪ ﺑﺪﯾﻦ‬
‫ﺣﻖ ـ ﺳﺒﺤﺎﻧﻪ و‬ ‫دﺳﺘﺎوﯾﺰ ﮐﻪ ﻧﺴﺦ ﺣﮑﻢ‪ ،‬ﺣﮑﺎﯾﺖ از ﺗﻐﯿﯿﺮ ارادۀ إﻟﮫﯽ و ﭘﺸﯿﻤﺎﻧﯽ ذات ّ‬
‫ً‬
‫ﺗﻌﺎﻟﯽ ـ ﻣﯽﮐﻨﺪ! در ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ ّاوﻻ ﻧﺴﺦ در ﻋﺎﻟﻢ ﺗﮑﻮﯾﻦ ﻧﯿﺰ راه دارد و ﺑﺮ ﺗﻐﯿﯿﺮ ارادۀ ﺧﺪاوﻧﺪ‬

‫ّ‬
‫‪ -١‬ﺑﻪ ﺗﺮﺟﻤﮥ ﺧﺎﻧﻢ ﻃﺎھﺮۀ ﺻﻔﺎرزاده ﻧﮕﺎه ﮐﻨﯿﺪ‪.‬‬
‫‪ -٢‬ﺑﻪ ﺗﺮﺟﻤﮥ آﻗﺎی اﺑﻮاﻟﻘﺎﺳﻢ ﭘﺎﯾﻨﺪه ﻧﮕﺎه ﮐﻨﯿﺪ‪.‬‬
‫ّ‬
‫ﻧﺄت« ﻧﯿﺰ در أﺻﻞ »ﻧﺄﺗﻲ« ﺑﻮده و ﺣﺮف ﻋﻠﻪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻋﻼﻣﺖ ﺟﺰم‪ ،‬ﺣﺬف ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬ ‫‪ِ » -٣‬‬
‫ّ‬ ‫ّ‬
‫‪ -٤‬ﺑﻪ ﮐﺘﺎب »ﺟﺎﻣﻊ اﻟﺘﺄوﯾﻞ ﻟـﻤﺤﮑﻢ اﻟﺘﻨﺰﯾﻞ« اﺛﺮ اﺑﻮﻣﺴﻠﻢ ﺑﺤﺮاﺻﻔﮫﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ اھﺘﻤﺎم ﻓﺎﺿﻞ ﻣﺤﺘﺮم‬
‫آﻗﺎی دﮐﺘﺮ ﻣﺤﻤﻮد ﺳﺮﻣﺪی ﮔﺮدآوری ﺷﺪه‪ ،‬ﻧﮕﺎه ﮐﻨﯿﺪ‪.‬‬
 ‫ﺑﺎزﻧﮕﺮی در ﻣﻌﺎﻧﯽ ﻗﺮآن‬ ‫‪٤٢‬‬

‫دﻻﻟﺖ ﻧﺪارد! ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﺧﺪای ﺗﻌﺎﻟﯽ آدم )ﯾﺎ ﻣﻮﺟﻮد ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ( را ﺑﺪون ﭘﺪر و ﻣﺎدر آﻓﺮﯾﺪ‪.‬‬
‫ً‬
‫ّاﻣﺎ اﯾﻦ ﻗﺎﻧﻮن را در آﻓﺮﯾﻨﺶ اﻧﺴﺎنھﺎی ﺑﻌﺪی اداﻣﻪ ﻧﺪاد‪ .‬ﺛﺎﻧﯿﺎ ﻗﻮاﻧﯿﻦ ﺗﮑﻮﯾﻨﯽ ﯾﺎ ﺗﺸﺮﯾﻌﯽ را‬
‫ﺧﺪای ﺗﻌﺎﻟﯽ ﺑﺮای آﻓﺮﯾﺪﮔﺎﻧﺶ وﺿﻊ ﻧﻤﻮده – ﻧﻪ ﺑﺮای ﺧﻮدش! – و اوﺿﺎع آﻓﺮﯾﺪﮔﺎن در‬
‫ً‬ ‫ﻣﻌﺮض ّ‬
‫ﺗﺤﻮل وﺗﻐﯿﯿﺮ اﺳﺖ‪ .‬از اﯾﻦ رو‪ ،‬ﻗﻮاﻧﯿﻦ ﻣﻮﺿﻮﻋﻪ ﻧﯿﺰﮔﺎھﯽ ﺗﻐﯿﯿﺮ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ .‬ﺛﺎﻟﺜﺎ ارادۀ‬
‫ﺗﻌﻠﻖ داﺷﺘﻪ‪ ،‬ﻧﻪ آنﮐﻪ َا َﺑ ّ‬ ‫ّ‬ ‫ّ‬
‫ﺪﯾﺖ آنھﺎ را‬ ‫ﺧﺪاوﻧﺪی از اﺻﻞ‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﻮﻗﺘﯽ ﺑﻮدن ﻗﻮاﻧﯿﻦ ﻣﻨﺴﻮﺧﻪ‬
‫) ‪َ َ (١‬‬
‫ﻌﺎﻟﯽ ُ‬
‫اﻟﻠﻪ ﻋﻦ ھﺬا‪.‬‬ ‫اراده ﻓﺮﻣﻮده ﺑﺎﺷﺪ و ﺳﭙﺲ ﭘﺸﯿﻤﺎن ﮔﺮدد ! ﺗ‬
‫َ‬ ‫ُ‬ ‫ﻣﺤﻞ ّ‬ ‫ّ‬
‫ﺗﻌﺠﺐ اﯾﻨﺠﺎ اﺳﺖ ﮐﻪ ﯾﮫﻮدﯾﺎن در »ﺗﻮرات ﻣﺤ ﱠﺮ ِف« ﺧﻮد از ﭘﺸﯿﻤﺎﻧﯽ ﺧﺪای‬
‫ﺳﺒﺤﺎن ﺳﺨﻦ ﺑﻪ ﻣﯿﺎن آوردهاﻧﺪ و آﻧﮕﺎه ﺑﺮ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﻃﻌﻦ ﻣﯽزﻧﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻧﺴﺦ اﺣﮑﺎم‬
‫ﺣﻖ ﻣﯽاﻧﺠﺎﻣﺪ! در ﺗﻮرات ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ‪:‬‬ ‫ﻋﻘﯿﺪه دارﻧﺪ و ﻧﺴﺦ ﺑﻪ ﭘﺸﯿﻤﺎﻧﯽ و ﺗﻐﯿﯿﺮ در ذات ّ‬
‫ﺗﺼﻮر از ﺧﯿﺎلھﺎی دل‬ ‫»ﺧﺪاوﻧﺪ دﯾﺪ ﮐﻪ ﺷﺮارت اﻧﺴﺎن در زﻣﯿﻦ ﺑﺴﯿﺎر اﺳﺖ و ھﺮ ّ‬
‫ً‬
‫وی داﺋﻤﺎ ﻣﺤﺾ ﺷﺮارت اﺳﺖ و ﺧﺪاوﻧﺪ ﭘﺸﯿﻤﺎن ﺷﺪ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن را ﺑﺮ زﻣﯿﻦ ﺳﺎﺧﺘﻪ ﺑﻮد و‬
‫در دل ﺧﻮد ﻣﺤﺰون ﮔﺸﺖ) ‪ !«(٢‬آﯾﺎ ﻧﺴﺒﺖ ﭘﺸﯿﻤﺎﻧﯽ و ﺣﺰن ﺑﻪ ﺧﺪای ﺳﺒﺤﺎن دادن‪،‬‬
‫ﻋﻘﯿﺪه ﺑﻪ ﺗﻐﯿﯿﺮ در ذات ّ‬
‫ﺣﻖ ﻧﯿﺴﺖ؟‪.‬‬
‫ﺗﻮﺟﻪ داﺷﺖ‪ .‬ﻧﺨﺴﺖ آنﮐﻪ‪ :‬ﻧﺴﺦ در ﻣﻌﺎرف دﯾﻦ‬ ‫درﺑﺎرۀ ﻧﺴﺦ ﺑﻪ ﭼﻨﺪ ﻧﮑﺘﻪ ﺑﺎﯾﺪ ّ‬
‫)ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺗﻮﺣﯿﺪ و ﻣﻌﺎد و اﻣﺜﺎل اﯾﻦھﺎ( راه ﻧﺪارد و آﯾﺎﺗﯽ ﮐﻪ از اﯾﻦ ﻣﻘﻮﻻت ﺳﺨﻦ‬
‫ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ ،‬از ﻣﻨﺴﻮخ ﺷﺪن ﺑﺮﮐﻨﺎرﻧﺪ‪ّ .‬دوم آنﮐﻪ‪ :‬ﻧﺴﺦ ﺷﺎﻣﻞ ﻣﺎﺟﺮاھﺎی ﮔﺬﺷﺘﻪ )ﻣﺎﻧﻨﺪ‬
‫ً‬
‫ﻗﺼﺺ اﻧﺒﯿﺎء † ﻧﻤﯽﺷﻮد و درﺳﺖ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﻣﺜﻼ ﺑﮕﻮﯾﻨﺪ‪ :‬ﻣﻮﺳﯽ ÷ در ﺑﯿﺎﺑﺎن‬
‫آﺗﺸﯽ دﯾﺪ‪ .‬و ﺳﭙﺲ اﯾﻦ ﺧﺒﺮ ﻣﻨﺴﻮخ ﮔﺮدد ﮐﻪ ﻣﻮﺳﯽ ÷ آﺗﺶ ﻣﺬﮐﻮر را در آن ﺑﯿﺎﺑﺎن‬
‫ﺳﻮم آنﮐﻪ‪ :‬ﻧﺴﺦ‪ ،‬اﻣﻮر ﺛﺎﺑﺖ‬ ‫ﻧﺪﯾﺪ! زﯾﺮا ﮐﻪ اﯾﻦ اﻣﺮ ﺑﻪ »ﺗﻨﺎﻗﺾ« ﺑﺎز ﻣﯽﮔﺮدد ﻧﻪ »ﻧﺴﺦ«‪ّ .‬‬

‫اﺧﻼﻗﯽ را در ﺑﺮ ﻧﻤﯽﮔﯿﺮد ﯾﻌﻨﯽ ھﯿﭻﮔﺎه اﻧﺼﺎف و ﻋﺪاﻟﺖ و اﺧﻼص و ﻋﻔﺎف و اﻣﺜﺎل اﯾﻦ‬
‫اﻣﻮر ﻧﺴﺦ ﭘﺬﯾﺮ ﻧﯿﺴﺘﻨﺪ زﯾﺮا ﮐﻪ اﺳﺎس ﺗﺮﺑﯿﺖ دﯾﻨﯽ ﺑﺮ ﻓﻀﺎﺋﻞ اﺧﻼﻗﯽ اﺳﺘﻮار اﺳﺖ‪ .‬ﺗﻨﮫﺎ‬
‫و ﺗﻨﮫﺎ ﻧﺴﺦ ﺑﺎ ﺑﺨﺸﯽ از اﺣﮑﺎم ﻋﻤﻠﯽ ﺳﺮوﮐﺎر دارد ﮐﻪ ﺑﻪ ﻣﻘﺘﻀﺎی ﺗﻐﯿﯿﺮ ﺷﺮاﺋﻂ در ﻋﺼﺮ‬
‫ّ‬
‫ﻧﺒﻮی ص ﺗﻐﯿﯿﺮ ﻧﻤﻮدهاﻧﺪ و اﻟﺒﺘﻪ ﭘﺲ از »اﮐﻤﺎل دﯾﻦ« ﻧﺴﺦ اﺣﮑﺎم ﺟﺎﯾﺰ ﻧﯿﺴﺖ وﻟﯽ‬
‫َ‬ ‫ّ‬
‫ﺗﻐﯿﯿﺮ ﻣﻮﻗﺖ آنھﺎ ﺑﻨﺎﺑﺮ ﻗﻮاﻋﺪ ﻓﻘﮫﯽ )ﭼﻮن ﻗﺎﻋﺪۀ ﻻ َﺣ َﺮج و ﻻ ﺿ َﺮر و اﺿﻄﺮار و اﻣﺜﺎل اﯾﻦ‬

‫ّ‬
‫‪ -١‬ﻧﺴﺦ ﺣﮑﻢ ﺷﺒﯿﻪ ﺑﻪ ﻧﺴﺨﮥ ﻣﻮﻗﺘﯽاﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﺰﺷﮏ ﺑﺮای ﺑﯿﻤﺎرﺧﻮد ّاولﺑﺎر‪ ،‬ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ ﺗﺎ ﭘﺲازآن‬
‫ً‬
‫آﻣﺎدۀ ﻧﺴﺨﮥ ﻧﮫﺎﯾﯽ ﺷﻮد و ﮐﺎﻣﻼ ﺑﮫﺒﻮد ﯾﺎﺑﺪ‪.‬‬
‫‪ -٢‬ﺗﻮرات )ﻋﮫﺪ ﻋﺘﯿﻖ(‪ ،‬ﺳﻔﺮﭘﯿﺪاﯾﺶ‪ ،‬ﺑﺎب ﺷﺸﻢ‪.‬‬
 ‫‪٤٣‬‬ ‫ﺑﺎزﻧﮕﺮی در ﻣﻌﺎﻧﯽ ﻗﺮآن‬
‫ً‬
‫ﻗﻮاﻋﺪ( ﺟﺎﯾﺰ اﺳﺖ و ﭼﻮن ﻣﻮاﻧﻊ رﻓﻊ ﺷﻮﻧﺪ و ﻣﺜﻼ َﺣ َﺮ ج از ﻣﯿﺎن رود‪ ،‬ﺣﮑﻢ ﺑﻪ اﺻﻞ ﺧﻮد‬
‫ﺑﺎز ﻣﯽﮔﺮدد‪ ،‬ﺑﺮ ﻋﮑﺲ ﻣﻨﺴﻮﺧﺎت ﮐﻪ ﺑﺎزﮔﺸﺘﻨﯽ ﻧﯿﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫ّ‬
‫ﺣﮑﻤﺖ ﻧﺴﺦ ﮐﻪ ﻣﺒﺘﻨﯽ ﺑﺮ ﺗﮑﺎﻣﻞ اﺣﮑﺎم ﯾﺎ ﺗﺴﮫﯿﻞ آنھﺎ و ﺑﻪ ﻃﻮر ﮐﻠﯽ ﺗﺮﺑﯿﺖ‬
‫ﺗﺪرﯾﺠﯽ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑﻮده در ذﯾﻞ ھﺮ ﮐﺪام از اﺣﮑﺎم ﻣﺰﺑﻮر‪ ،‬درﺧﻮر ﺑﺤﺚ و ﺗﺤﻘﯿﻖ اﺳﺖ‪.‬‬
‫*‬ ‫*‬ ‫*‬

‫نقل ُِب َ َ ٰ‬
‫�‬
‫ُ َ َ َ ۡ َ ٓ َّ َ ۡ َ َ َ َ َّ ُ َّ ُ َ َّ َ َ‬ ‫ۡ ۡ َ َ َّ‬
‫﴿ َو َما َج َعل َنا ٱل ِق ۡبلة ٱل ِ� كنت عليها إِ� �ِ علم من يتبِع ٱلرسول مِمن ي‬
‫َّ ُ‬ ‫� َّٱ� َ َ َ‬
‫ِين هدى ٱ�﴾ ]اﻟﺒﻘﺮة‪ .[۱۴۳ :‬ﺗﻐﯿﯿﺮ ﻗﺒﻠﻪ و ﻋﻠﻢ إﻟﻬﯽ!‬
‫َ َ ۡ َ َ َ ً َّ َ َ‬
‫عقِ َب ۡي �هِ �ن �نت لكبِ�ة إِ�‬
‫َ‬
‫ﺗﻐﯿﯿﺮ ﻗﺒﻠﻪ در ﺻﺪر اﺳﻼم‪ ،‬آزﻣﺎﯾﺶ ﺑﺰرﮔﯽ ﺑﺮای ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑﻮد‪ .‬ﻗﺮآن ﮐﺮﯾﻢ در ﺳﻮرۀ‬
‫ﺷﺮﯾﻔﮥ ﺑﻘﺮه‪ ،‬ﺗﻤﮫﯿﺪات ﮐﻼﻣﯽ ﻓﺮاواﻧﯽ را ﺑﺮای اﯾﻦ اﻣﺮ ﺑﮑﺎر ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬در آﯾﮥ ‪۱۲۴‬‬
‫ِ‬
‫ھﻤﺖ او و‬ ‫ﺳﻮرۀ ﺑﻘﺮه‪ ،‬اﻣﺎﻣﺖ اﺑﺮاھﯿﻢ ÷ را ﻣﻄﺮح ﻓﺮﻣﻮده و ﺳﭙﺲ از ﺧﺎﻧﮥ ﮐﻌﺒﻪ ﮐﻪ ﺑﻪ ّ‬
‫ﻓﺮزﻧﺪش اﺳﻤﺎﻋﯿﻞ ÷ ﺗﺠﺪﯾﺪ ﺑﻨﺎ ﺷﺪ‪ ،‬ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ و دﻋﺎی اﺑﺮاھﯿﻢ ÷ را درﺑﺎرۀ‬
‫ّ‬
‫ﻣﮑﻪ و ّاﻣﺖ و ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﮔﺮاﻣﯽ اﺳﻼم ص ﺑﺎزﮔﻮ ﻧﻤﻮده اﺳﺖ و ﺑﺎ اﯾﻦ ﺳﺨﻨﺎن‪ّ ،‬‬
‫اھﻤ ّﯿﺖ‬ ‫ﺷﮫﺮ‬
‫ﮐﻌﺒﻪ را ﮐﻪ ﺑﺎﻧﯽ آن از ﺑﺎﻧﯽ ﺑﯿﺖ اﻟﻤﻘﺪس ﻋﺎﻟﯽ ﻣﻘﺎﻣﺘﺮ ﺑﻮد ﯾﺎدآور ﻣﯽﺷﻮد و اذھﺎن‬
‫ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن را آﻣﺎده ﻣﯽﺳﺎزد ﺗﺎ ﺑﻪ ﻗﺒﻠﮥ ﺟﺪﯾﺪ ﺑﺎز ﮔﺮدﻧﺪ و ﺻﻒ ﺧﻮد را از ﯾﮫﻮد ﺧﯿﺎﻧﺘﮕﺮ ﺑﻪ‬
‫ً‬ ‫ّ‬
‫ﮐﻠﯽ ﺟﺪا ﺳﺎزﻧﺪ‪ .‬ﺿﻤﻨﺎ ﺷﺐھﺎﺗﯽ را ﮐﻪ درﺑﺎرۀ ﺗﻐﯿﯿﺮ ﻗﺒﻠﻪ ﭘﯿﺶ ﻣﯽآﯾﺪ‪ ،‬ﺧﺎﻃﺮ ﻧﺸﺎن‬
‫ً‬
‫ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ و ﺑﻪ آنھﺎ ﭘﺎﺳﺦ ﻣﯽدھﺪ و در آﯾﮥ ‪ ۱۴۳‬ﺗﺼﺮﯾﺢ ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﺪ ﮐﻪ اﺳﺎﺳﺎ ﻗﺒﻠﮥ ﮔﺬﺷﺘﻪ‬
‫ﻣﻘﺮر ﺷﺪه ﺑﻮد ﺗﺎ ﺧﺪای ﺗﻌﺎﻟﯽ ﭘﯿﺮوان رﺳﻮﻟﺶ را از ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ راه ارﺗﺪاد‬ ‫ﺑﺮای آزﻣﺎﯾﺶ ّ‬
‫در ﭘﯿﺶ ﻣﯽﮔﯿﺮﻧﺪ‪ ،‬ﺟﺪا ﺳﺎزد‪ .‬در اﯾﻦ آﯾﮥ ﮐﺮﯾﻤﻪ دو ﻧﮑﺘﻪ ﺟﺎی ﯾﺎدآوری و ﺑﺤﺚ دارد‪.‬‬
‫ﯾﮑﯽ آنﮐﻪ ﺑﺮﺧﯽ از ﻣﺘﺮﺟﻤﺎن ﻗﺮآن ﺟﻤﻠﮥ » ﹶوإن ﻛﺎﻧﹶﺖ ﹶﻟﻜﺒﹺ ﹶﲑ ﹰة‪ «...‬را ﺑﻪ ﺻﻮرت ﺟﻤﻠﮥ‬
‫ُ‬
‫ﺷﺮﻃﯽ ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻧﻤﻮده و ﻧﻮﺷﺘﻪاﻧﺪ‪» :‬ھﺮﭼﻨﺪ ﮐﻪ اﯾﻦ اﻣﺮ ﺟﺰ ﺑﺮ ھﺪاﯾﺖ ﯾﺎﻓﺘﮕﺎن دﺷﻮار ﻣﯽ‪-‬‬
‫ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ اﯾﻦﮐﻪ ﮐﻠﻤﮥ »ھﺮﭼﻨﺪ« ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎی »اﮔﺮﭼﻪ« ﻣﯽآﯾﺪ ﺑﺎﯾﺪ ّ‬
‫ﺗﻮﺟﻪ داﺷﺖ‬ ‫ﻧﻤﻮد) ‪ .«(١‬ﺑﺎ ّ‬
‫ّ‬ ‫ّ‬
‫ﺷﺮﻃﯿﻪ ﻧﯿﺴﺖ ﺑﻠﮑﻪ ﻣﺨﻔﻔﻪ از ﺛﻘﯿﻠﻪ اﺳﺖ دﻟﯿﻠﺶ ھﻢ‬ ‫ﮐﻪ ﮐﻠﻤﮥ »إن« در ﺟﻤﻠﮥ ﻣﺰﺑﻮر‪،‬‬
‫ﺣﺮف ﻻم اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺮ ﺳﺮ ﮐﻠﻤﮥ » ﹶﻟﻜﺒﹺ ﹶﲑ ﹰة« ﻣﻼﺣﻈﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﻧﮑﺘﮥ ّدوم ﺑﺤﺜﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫َ‬
‫درﺑﺎرۀ » ِﻟ َﻨﻌﻠ َﻢ« ﭘﯿﺶ ﻣﯽآﯾﺪ‪ .‬ﺑﺮﺧﯽ ﭘﻨﺪاﺷﺘﻪاﻧﺪ ﮐﻪ ﺧﺪای ﺳﺒﺤﺎن‪ ،‬از آﯾﻨﺪۀ ﺑﺸﺮ آ ﮔﺎھﯽ‬
‫َ َ‬
‫ﻧﺪارد! و ﺗﻌﺒﯿﺮ »ل ِ◌ﻧﻌﻠ َﻢ« را ﮐﻪ ﻧﻈﺎﯾﺮی ھﻢ در ﻗﺮآن دارد‪ ،‬دﺳﺘﺎوﯾﺰ ﻗﻮل ﺧﻮد ﻗﺮار‬

‫ّ‬
‫ﻋﺒﺪاﻟﻤﺤﻤﺪ آﯾﺘﯽ ﻧﮕﺎه ﮐﻨﯿﺪ‪.‬‬ ‫‪ -١‬ﺑﻪ ﺗﺮﺟﻤﮥ آﻗﺎی‬
 ‫ﺑﺎزﻧﮕﺮی در ﻣﻌﺎﻧﯽ ﻗﺮآن‬ ‫‪٤٤‬‬
‫ّ‬ ‫َ‬
‫دادهاﻧﺪ در ﺣﺎﻟﯽﮐﻪ ﻣﺮاد از » ِﻟ َﻨﻌﻠ َﻢ« ﻋﻠﻤﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﭘﺎداش و ﮐﯿﻔﺮ ﺗﻌﻠﻖ ﻣﯽﮔﯿﺮد) ‪ (١‬و‬
‫ّ‬
‫از اﯾﻦ ﺗﻌﻠﻖ‪ ،‬ﭘﺲ از ﺑﻪ وﺟﻮد آﻣﺪن »ﻣﻌﻠﻮم« ﯾﻌﻨﯽ ﻋﻤﻞ ﺧﻮب ﯾﺎ ﺑﺪ اﻓﺮاد‪ ،‬ﯾﺎد ﻣﯽﺷﻮد‬
‫ّ‬ ‫ّ‬
‫ﭼﻨﺎنﮐﻪ زﻣﺨﺸﺮی در ﺗﻔﺴﯿﺮﮐﺸﺎف ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻌﻨﯽ اﺷﺎره ﮐﺮده اﺳﺖ) ‪ (٢‬و اﻟﺒﺘﻪ اﯾﻦ ﻋﻠﻢ ﺑﺎ‬
‫ﺐ‬
‫آ ﮔﺎھﯽ ﭘﯿﺸﯿﻦ ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﻨﺎﻓﺎت ﻧﺪارد زﯾﺮا ﮐﻪ ّ‬
‫ﺣﻖ ﺗﻌﺎﻟﯽ ﺑﻪ وﺻﻒ »ﻋﺎﻟـﹺ ﹸﻢ اﻟ ﹶﻐﻴ ﹺ‬

‫اﻟﺸﻬﺎدة« ﻣﻮﺻﻮﻓﺴﺖ و از اﺣﻮال آﯾﻨﺪۀ آدﻣﯿﺎن ﻧﯿﺰ ﺧﺒﺮ دارد ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪َ ﴿ :‬و َما‬ ‫ﹶو ﱠ‬
‫ِيم َخب ُ‬ ‫� َعل ٌ‬ ‫س بأَ ّي أَ�ض َ� ُم ُ‬
‫وتۚ إ َّن ٱ َّ َ‬ ‫َۡ‬ ‫َۡ‬
‫�﴾ ]ﻟﻘﻤﺎن‪ .[۳۴ :‬ﯾﻌﻨﯽ »‪ ...‬ھﯿﭻ ﮐﺲ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫تدرِي �ف ُ ۢ ِ ِ ٖ‬
‫ﻧﻤﯽداﻧـﺪ ﮐﻪ ﻓﺮدا ﭼﻪ دﺳﺘﺎوردی ﺧﻮاھﺪ داﺷـﺖ و ھﯿﭻ ﮐﺲ ﻧﻤﯽداﻧـﺪ ﮐﻪ در ﮐﺪام ﺳﺮ‬
‫زﻣﯿﻦ ﺧﻮاھﺪ ُﻣﺮد‪ ،‬درﺣﻘﯿﻘﺖ ﺧﺪا داﻧﺎ و ﺑﺎﺧﺒﺮ اﺳﺖ«‪.‬‬
‫ﺗﺪﺑﺮ ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻪ روﺷﻨﯽ در‬ ‫اﮔﺮ اﻓﺮاد ﻣﺰﺑﻮر‪ ،‬در ھﻤﺎن آﯾﮥ ‪ ۱۴۳‬از ﺳﻮرۀ ﺑﻘﺮه ّ‬
‫ﻣﯽﯾﺎﻓﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﺧﺪای ﺗﻌﺎﻟﯽ ﭘﯿﺶ از ﺗﻐﯿﯿﺮ ﻗﺒﻠﻪ ﻣﯽداﻧﺴﺘﻪ ﮐﻪ ﭼﻪ ﮐﺴﯽ از رﺳﻮﻟﺶ ﭘﯿﺮوی‬
‫ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﺪ و ﭼﻪ ﮐﺴﯽ از اﺳﻼم ﺑﺮ ﻣﯽﮔﺮدد‪ .‬زﯾﺮا در ذﯾﻞ ھﻤﺎن آﯾﮥ ﺷﺮﯾﻔﻪ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫�﴾ ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬و ھﻤﺎﻧﺎ آن ﺑﺴﯿﺎر ﺳﻨﮕﯿﻦ و دﺷﻮار‬ ‫ِين َه َدى ٱ َّ ُ‬ ‫� ٱ َّ� َ‬‫َ َ ۡ َ َ َ ً َّ َ َ‬
‫﴿�ن �نت لكبِ�ة إِ�‬
‫ﺑﻮد ﻣﮕﺮ ﺑﺮ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺧﺪا از ﭘﯿﺶ ھﺪاﯾﺖﺷﺎن ﮐﺮده ﺑﻮد« ﭘﺲ ﺧﺪاوﻧﺪ ﭘﯿﺶ از ﺗﻐﯿﯿﺮ ﻗﺒﻠﻪ‬
‫ﺧﺒﺮ داﺷﺖ ﮐﻪ ھﺪاﯾﺖ ﺷﺪﮔﺎﻧﺶ از اﺳﻼم ﺑﺎز ﻧﻤﯽﮔﺮدﻧﺪ و آنھﺎ را ﻣﯽﺷﻨﺎﺧﺖ ﭼﺮا ﮐﻪ‬
‫ﺧﻮد‪ ،‬آﻧﮫﺎ را ھﺪاﯾﺖ ﮐﺮده ﺑﻮد‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮ اﯾﻦ ﺗﻐﯿﯿﺮ ﻗﺒﻠﻪ‪ ،‬ﻣﻮﺟﺐ ﺷﻨﺎﺧﺖ آﻧﺎن ﻧﺸﺪ ﺑﻠﮑﻪ‬
‫ﻣﺆﻣﻨﺎن ﺛﺎﺑﺖ ﻗﺪم را از ﺳﺴﺖ ﺑﺎوران ﺟﺪا ﺳﺎﺧﺖ ﺗﺎ ھﺮ ﮐﺪام‪ ،‬ﺑﻪ ﭘﺎداش و ﮐﯿﻔﺮ ﺧﻮد‬
‫� يَ ِم َ‬
‫�‬
‫َ‬ ‫� َما ٓ أَ ُ‬
‫نت ۡم َعل ۡيهِ َح َّ ٰ‬ ‫ِ� َ َ ٰ‬
‫� ِ�َ َذ َر ٱل ۡ ُم ۡؤ ِمن َ‬ ‫رﺳﻨﺪ‪ .‬ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﻓﺮﻣﻮد‪َّ ﴿ :‬ما َ� َن ٱ َّ ُ‬

‫ب﴾ ]آل ﻋﻤﺮان‪. [۱۷۹ :‬‬ ‫ۡ َ َ َ َّ ّ‬

‫ٱ�بِيث مِن ٱلطي ِ ِ‬
‫) ‪(٣‬‬

‫َ‬ ‫َ‬
‫َ‬ ‫ُ‬ ‫ْ‬
‫� ٰ َه ُدوا مِن� ۡم َو َ� ۡعل َم‬ ‫� ٱ َّ� َ‬
‫ِين َ‬ ‫‪ -١‬آﯾﮥ ﮐﺮﯾﻤﮥ‪﴿ :‬أ ۡم َحسِبۡ ُت ۡم أن تَ ۡد ُخلُوا ْ ٱ ۡ َ‬
‫� َّن َة َول َ َّما َ� ۡعلَ ِم ٱ َّ ُ‬
‫َّ‬
‫ل�ٰ� َ‬
‫�ن‪] ﴾١٤٢‬آل ﻋﻤﺮان‪ .[١٤٢ :‬اﯾﻦ ﻣﻌﻨﯽ را ﺑﻪ روﺷﻨﯽ ﻣﯽرﺳﺎﻧﺪ‪.‬‬ ‫ٱ ِِ‬
‫ّ‬
‫‪ -٢‬ﺗﻔﺴﯿﺮ ﮐﺸﺎف‪ ،‬ج‪ ،۱‬ص ‪.۲۰۰‬‬
‫‪» -٣‬ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﺮآن ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﻣﺆﻣﻨﺎن را ﺑﻪ ﺣﺎﻟﯽﮐﻪ ﺷﻤﺎ ﺑﺮآن ھﺴﺘﯿﺪ واﮔﺬارد‪ ،‬ﺗﺎ آﻧﮑﻪ ﻧﺎﭘﺎک را از ﭘﺎک‬
‫ﺟﺪا ﺳﺎزد«‪.‬‬
 ‫‪۳‬‬
‫ﻧﮑﺎﺗﯽ از ﺳﻮرۀ آلﻋﻤﺮان‬

‫ُ َ‬ ‫ُ َ َّ ٓ َ َ َ َ َ ۡ َ ۡ َ ٰ َ ۡ ُ َ َ ٰ ‪َ ۡ ُّ ُ َّ ُ ٌ ٰ َ َ ۡ ُّ ٞ‬‬
‫ب َوأخ ُر‬ ‫ٰ‬
‫﴿هو ٱ�ِي أنزل عليك ٱلكِ�ب مِنه ءا�ت �ك�ت هن أم ٱلك ِ‬
‫ِ�‬
‫ُمتَ َ ٰ َ ‪ٞ‬‬
‫�بِ�ٰت﴾ ]آل ﻋﻤﺮان‪ .[۷ :‬ﺟﺪا ﺳﺎزی ﻣﺤﮑﻤﺎت از ﻣﺘﺸﺎﺑﻬﺎت‬
‫ﻗﺮآن ﮐﺮﯾﻢ در اﯾﻦ آﯾﮥ ﻣﺒﺎرﮐﻪ از دو دﺳﺘﻪ آﯾﺎت ﻣﺤﮑﻢ و ﻣﺘﺸﺎﺑﻪ ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ و‬
‫ﻣﻔﺴﺮان از دﯾﺮ ﺑﺎز در ﻣﻘﺼﻮد ﻗﺮآن از ﻣﺤﮑﻢ و ﻣﺘﺸﺎﺑﻪ‪ ،‬اﺧﺘﻼف ﻧﻈﺮ داﺷﺘﻪاﻧﺪ‪ .‬آراء‬ ‫ّ‬
‫َ َ‬
‫ﺘﺎده و ُﺳ ّ ِﺪی و ُﺟﺰ اﯾﺸﺎن را در ﺗﻔﺴﯿﺮ‬ ‫ﻋﺒﺎس و ﻣﺠﺎھﺪ و ﻗ‬ ‫ﻣﻔﺴﺮان ﻗﺪﯾﻢ اﻣﺜﺎل اﺑﻦ ّ‬ ‫ّ‬
‫أﺑﻮﺟﻌﻔﺮ ﻃﺒﺮی و أﺑﻮﻋﻠﯽ ﻃﺒﺮﺳﯽ ﻣﯽﺗﻮان ﯾﺎﻓﺖ و رأی ّ‬
‫ﻣﻔﺴﺮان ﺟﺪﯾﺪ را در ﺗﻔﺎﺳﯿﺮ َ‬
‫اﻟﻤﻨﺎر‬
‫و اﻟﻤﯿﺰان و ﮐﺎﺷﻒ و ﻓﯽ ﻇﻼل اﻟﻘﺮآن و أﺿﻮاء اﻟﺒﯿﺎن و ّاﻟﺘﻔﺴﯿﺮ اﻟﻤﻨﯿﺮ و اﻣﺜﺎل اﯾﻦھﺎ ﺑﺎﯾﺪ‬
‫ﻣﻔﺴﺮان ﻗﺪﯾﻢ در ﺗﻌﺮﯾﻒ ﻣﺤﮑﻢ و ﻣﺘﺸﺎﺑﻪ از اﯾﻦ ﻗﺮار‬ ‫ﺟﺴﺘﺠﻮ ﮐﺮد‪ .‬ﮔﺰﯾﺪهای از آراء ّ‬
‫ِ‬
‫اﺳﺖ‪:‬‬
‫ﹺ‬
‫ﻨﺴﻮخ«) ‪» (١‬ﻣﺤﮑﻢ‪ ،‬ھﻤﺎن آﯾﺎت ﻧﺎﺳﺨﻨﺪ‬ ‫ﹸ‬ ‫‪» -۱‬اﻟـ ﹸﻤﺤﻜ ﹸﻢ اﻟﻨﹼﺎﺳ ﹸﺦ واﻟـ ﹸﻤﺘﹶﺸﺎﺑﹺ ﹸﻪ ا ﹶ‬
‫ﻟـﻤ‬
‫وﻣﺘﺸﺎﺑﻪ‪ ،‬ﻣﻨﺴﻮﺧﺎﺗﻨﺪ«‪.‬‬
‫‪» -۲‬اﻟـ ﹸﻤﺤﻜ ﹸﻢ ﻣﺎ ﻟـﻢ ﹶﺗ ﹶﺘﻜ ﱠﺮر أﻟﻔﺎ ﹸﻇ ﹸﻪ واﻟـ ﹸﻤﺘﹶﺸﺎﺑﹺ ﹸﻪ ﻣﺎ ﹶﺗﻜ ﱠﺮ ﹶر أﻟﻔﺎ ﹸﻇ ﹸﻪ«) ‪» (٢‬ﻣﺤﮑﻢ آﻧﺴﺖ ﮐﻪ‬
‫ﻣﮑﺮر ﻧﺒﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺮ ﺧﻼف ﻣﺘﺸﺎﺑﻪ«‪.‬‬ ‫واژهھﺎﯾﺶ ّ‬
‫ﺟﻬ ﹺ‬ ‫ﹺ‬ ‫ﹺ‬ ‫ﹺ ﹺ‬
‫ﲔ‬ ‫‪» -۳‬اﻟـ ﹸﻤﺤﻜ ﹸﻢ ﻣﺎ ﻻ ﳛﺘﹶﻤ ﹸﻞ ﻣ ﹶﻦ اﻟﺘﱠﺄوﻳ ﹺﻞ ﹼإﻻ ﹶوﺟﻬ ﹰﺎ واﺣﺪ ﹰا واﻟـ ﹸﻤﺘﹶﺸﺎﺑﹺ ﹸﻪ ﻣﺎ ﳛﺘﹶﻤ ﹸﻞ ﹶو ﹶ‬
‫ﺼﺎﻋﺪ ﹰا«) ‪» (٣‬ﻣﺤﮑﻢ آﻧﺴﺖ ﮐﻪ ﺗﻨﮫﺎ ﯾﮏ وﺟﻪ از ﻣﻌﻨﯽ را در ﺑﺮ دارد و ﻣﺘﺸﺎﺑﻪ‪،‬‬ ‫ﹶﻓ ﹺ‬

‫دو وﺟﻪ ﯾﺎ ﺑﺎﻻﺗﺮ را ﺑﻪ ھﻤﺮاه دارد«‪.‬‬

‫‪ -١‬ﺑﻪ ﺗﻔﺴﯿﺮ ﻃﺒﺮﺳﯽ‪ ،‬ج‪ ،۲‬ص ‪ ۱۵‬و ﺗﻔﺴﯿﺮ ﻃﺒﺮی‪ ،‬ج‪ ،۵‬ص ‪ ۱۹۲‬ﺑﻨﮕﺮﯾﺪ‪.‬‬
‫‪ -٢‬ﺑﻪ ﺗﻔﺴﯿﺮ ﻃﺒﺮﺳﯽ‪ ،‬ج‪ ،۲‬ص ‪ ۱۵‬و ﺗﻔﺴﯿﺮ ﻃﺒﺮی‪ ،‬ج‪ ،۵‬ص ‪ ۱۹۷‬ﺑﻨﮕﺮﯾﺪ‪.‬‬
‫‪ -٣‬ﺑﻪ ﺗﻔﺴﯿﺮ ﻃﺒﺮﺳﯽ‪ ،‬ج‪ ،۲‬ص ‪ ۱۵‬و ﺗﻔﺴﯿﺮ ﻃﺒﺮی‪ ،‬ج‪ ،۵‬ص ‪ ۱۹۷‬ﺑﻨﮕﺮﯾﺪ‪.‬‬
 ‫ﺑﺎزﻧﮕﺮی در ﻣﻌﺎﻧﯽ ﻗﺮآن‬ ‫‪٤٦‬‬

‫»ﻣﺤﮑﻢ آﻧﺴﺖ ﮐﻪ‬ ‫) ‪(١‬‬

‫‪» -۴‬اﻟـ ﹸﻤﺤﻜ ﹸﻢ ﻣﺎ ﻳﻌ ﹶﻠ ﹸﻢ ﺗﹶﺄوﻳ ﹸﻠ ﹸﻪ واﻟـ ﹸﻤﺘﹶﺸﺎﺑﹺ ﹸﻪ ﻣﺎ ﻟـﻢ ﻳﻌ ﹶﻠﻢ ﺗﺄوﻳ ﹸﻠ ﹸﻪ«‬
‫ﺗﺄوﯾﻠﺶ ﻣﻌﻠﻮم ﺷﻮد‪ ،‬ﺑﺮﺧﻼف ﻣﺘﺸﺎﺑﻪ«‪.‬‬
‫ﺨﻼﻓﹺ ﹺﻪ«) ‪» (٢‬ﻣﺤﮑﻢ‬ ‫ﻈﺎﻫ ﹺﺮ ﹺه ﹺﻣﻦ ﹶﻏﲑ ﹶﻗﺮﻳﻨﹶ ﹴﺔ واﻟـﻤﺘﺸﺎﺑﹺﻪ ﺑﹺ ﹺ‬
‫ﹸ‬ ‫ﹸ‬
‫‪» -۵‬اﻟـﻤﺤﻜﻢ ﻣﺎ ﹸﻋ ﹺﻠﻢ اﻟـﻤﺮاد ﺑﹺ ﹺ‬
‫ﹸ‬ ‫ﹶ‬ ‫ﹸ‬ ‫ﹸ‬
‫ﻣﺮاد آﯾﻪ ﻣﻌﻠﻮم ﮔﺮدد‪ ،‬ﺑﺮﺧﻼف‬ ‫آﻧﺴﺖﮐﻪ از ﻇﺎھﺮش ـ ﺑﺪون ھﯿﭻ ﻗﺮﯾﻨﻪای ـ ِ‬
‫ﻣﺘﺸﺎﺑﻪ«‪.‬‬
‫ﮐﻢﺗﺮﯾﻦ اﯾﺮادی ﮐﻪ ﺑﺮ اﯾﻦ اﻗﻮال ﻣﯽﺗﻮان ﮔﺮﻓﺖ آﻧﺴﺖ ﮐﻪ ھﯿﭻ ﮐﺪام ﮔﻮاه و دﻟﯿﻠﯽ‬
‫ﻣﻔﺴﺮان ﺟﺪﯾﺪ ھﻢ ﮔﺎھﯽ ﺑﺮﺧﯽ از اﯾﻦ آراء را‬ ‫ﺑﺮ درﺳﺘﯽ ﺧﻮد ﺑﻪ ھﻤﺮاه ﻧﺪارﻧﺪ! ّ‬
‫ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻪاﻧﺪ و ﮔﺎھﯽ ﺑﯿﺎﻧﺎﺗﯽ دارﻧﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ ھﺮ ﺻﻮرت از راھﯽ ﮐﻪ ﻣﺎ در اﯾﻨﺠﺎ ﻣﯽﭘﯿﻤﺎﯾﯿﻢ‬
‫ﺟﺪاﺳﺖ‪ ،‬ھﺮ ﭼﻨﺪ در ﺳﺨﻨﺎنﺷﺎن ﻧﮑﺘﻪھﺎﯾﯽ درﺧﻮر ﺑﮫﺮه ﮔﯿﺮی وﺟﻮد دارد‪.‬‬
‫ﻣﺎ ﺑﻪ روش ھﻤﯿﺸﮕﯽ‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ ﺑﻪ ﺧﻮد ﻗﺮآنﮐﺮﯾﻢ ﺑﺎز ﮔﺮدﯾﻢ و ﺑﮑﻮﺷﯿﻢ ﺗﺎ از اﯾﻦ راه‬
‫ﺗﻌﺮﯾﻔﯽ از ﻣﺤﮑﻢ و ﻣﺘﺸﺎﺑﻪ ﺑﺪﺳﺖ آورﯾﻢ و آﻧﺪو دﺳﺘﻪ آﯾﺎت را از ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ ﺟﺪا ﺳﺎزﯾﻢ‪ .‬در‬
‫ﻗﺮآن ﻣﺠﯿﺪ ﺿﻤﻦ آﯾﮥ ‪ ۷‬از ﺳﻮرۀ ﺷﺮﯾﻔﮥ آل ﻋﻤﺮان »دو وﯾﮋﮔﯽ« ﺑﺮای ﻣﺘﺸﺎﺑﮫﺎت ذﮐﺮ‬
‫ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﻧﺨﺴﺖ آنﮐﻪ‪ :‬اﯾﻦ دﺳﺘﻪ از آﯾﺎت‪ ،‬دﺳﺘﺎوﯾﺰ »ﻓﺘﻨﻪ« ﺑﺮای ﮐﺞ دﻻن ﻗﺮار‬
‫َٓ‬ ‫ۡ‬ ‫ون َما � َ َ ٰ‬
‫� َب َه مِن ُه ٱبۡتِغا َء‬
‫ُ ُ ۡ َ ۡ ‪َ ُ َّ َ َ ٞ‬‬ ‫ﻣﯽﮔﯿﺮﻧﺪ ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪﴿ :‬فَأَ َّما ٱ َّ� َ‬
‫ِين ِ� قلو� ِ ِهم ز�غ �يتبِع‬
‫ﻣﺘﺸﺎﺑﮫﺎت‬ ‫درﭘﯽ‬ ‫ﺟﻮﯾﯽ‬ ‫ﻓﺘﻨﻪ‬ ‫ﺑﺮای‬ ‫اﺳﺖ‪،‬‬ ‫ﺑﺎﻃﻞ‬ ‫ﺑﻪ‬ ‫ﻣﯿﻞ‬ ‫ﯾﺸﺎن‬ ‫ھﺎ‬ ‫دل‬ ‫در‬ ‫ﮐﻪ‬ ‫ﮐﺴﺎﻧﯽ‬ ‫ﺎ‬ ‫ٱ ۡلفِ ۡت َنةِ﴾ » ّ‬
‫اﻣ‬
‫ِ‬
‫َ َۡ َ‬
‫ﻗﺮآن ﻣﯽروﻧﺪ«‪ّ .‬دوم آنﮐﻪ‪ :‬ﺗﺄوﯾﻞ ﻣﺘﺸﺎﺑﮫﺎت ﺑﺮ ﻣﺮدﻣﺎن ﻣﻌﻠﻮم ﻧﯿﺴﺖ ﴿ َو َما َ� ۡعل ُم تأوِ�ل ُه ٓۥ‬
‫ً‬
‫إِ� ٱ�﴾ ﺑﻨﺎﺑﺮ اﯾﻦ‪ ،‬ﻣﺤﮑﻤﺎت ﻗﺮآن )ﺑﺮ ﻋﮑﺲ ﻣﺘﺸﺎﺑﮫﺎت( آﯾﺎﺗﯽ ﺷﻤﺮده ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ ﮐﻪ ّأوﻻ‬
‫َّ َّ ُ‬
‫ً‬
‫دﺳﺘﺎوﯾﺰ ﻓﺘﻨﻪﮔﺮی ﻗﺮار ﻧﻤﯽﮔﯿﺮﻧﺪ و ﺛﺎﻧﯿﺎ ﺗﺄوﯾﻞ آنھﺎ روﺷﻦ ﺑﻮده ﺑﺮای آﺷﻨﺎﯾﺎن ﺑﺎ ﻗﺮآن‬
‫ﻣﻌﻠﻮم اﺳﺖ‪ .‬در ﭘﺮﺗﻮ اﯾﻦ ﺿﺎﺑﻄﮥ ﻗﺮآﻧﯽ‪ ،‬ﻣﻨﺎﺳﺒﺖ دارد ﮐﻪ ﻧﻤﻮﻧﻪای از آﯾﺎت ﻣﺤﮑﻢ را در‬
‫اﯾﻨﺠﺎ ﺑﯿﺎورﯾﻢ وﻟﯽ ﺑﺮای رﻓﻊ ھﺮ ﮔﻮﻧﻪ ﺗﺮدﯾﺪی ﻻزم ﻣﯽداﻧﯿﻢ ﺗﺎ ﮔﻮاه ﺧﻮد را از ﺳﻮرهای‬
‫اﻧﺘﺨﺎب ﮐﻨﯿﻢ ﮐﻪ ﻗﺮآن ﮐﺮﯾﻢ آن را »ﺳﻮرهای ﻣﺤﮑﻢ« ﺧﻮاﻧﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻣﺤﻤﺪ ص ﻧﺸﺎﻧﯽ از آن ﺳﻮرۀ ﻣﺤﮑﻢ ﻣﯽﯾﺎﺑﯿﻢ ﮐﻪ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬ ‫اﺑﺘﺪا در ﺳﻮرۀ ﻣﺒﺎرﮐﮥ ّ‬
‫َ َ ُ ُ َّ َ َ َ ُ ْ َ ۡ َ ُ ّ َ ۡ ُ َ ‪ُ َ ۡ َ َ ُ َ ٞ َ َ ۡ ُّ ٞ َ ُ ۡ َ ُ ٓ َ َ ٞ‬‬
‫﴿و�قول ٱ�ِين ءامنوا لو� ن ِزلت سورة ۖ فإِذا أنزِلت سورة �كمة وذكِر �ِيها ٱلقِتال‬
‫ۡ‬ ‫َّ َ ‪َ َ ّ ۡ َ ۡ َ َ َ َ ۡ َ َ ُ ُ َ ٞ‬‬ ‫َ َ ۡ َ َّ َ ُ ُ‬
‫ت﴾ ]ﻣﺤﻤﺪ‪.[۲۰ :‬‬ ‫� عل ۡيهِ م َِن ٱل َم ۡو ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫غ‬‫م‬‫ل‬‫ٱ‬ ‫ر‬‫ظ‬‫�‬ ‫ك‬ ‫�‬‫ِ‬ ‫إ‬ ‫ون‬ ‫ر‬ ‫نظ‬ ‫ي‬ ‫ض‬ ‫ر‬ ‫م‬ ‫م‬‫ه‬
‫ِ‬ ‫ر�يت ٱ�ِين ِ� قل ِ‬
‫و�‬

‫‪ -١‬ﺑﻪ ﺗﻔﺴﯿﺮ ﻃﺒﺮﺳﯽ‪ ،‬ج‪ ،۲‬ص ‪ ۱۵‬و ﺗﻔﺴﯿﺮ ﻃﺒﺮی‪ ،‬ج‪ ،۵‬ص ‪ ۱۹۹‬ﺑﻨﮕﺮﯾﺪ‪.‬‬
‫‪ -٢‬ﺑﻪ ﺗﻔﺴﯿﺮ ﻃﺒﺮﺳﯽ‪ ،‬ج‪ ،۲‬ص ‪ ۱۴‬ﺑﻨﮕﺮﯾﺪ‪.‬‬
 ‫‪٤٧‬‬ ‫ﺑﺎزﻧﮕﺮی در ﻣﻌﺎﻧﯽ ﻗﺮآن‬

‫ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﮐﺴﺎﻧﯽﮐﻪ اﯾﻤﺎن آوردهاﻧﺪ ﮔﻮﯾﻨﺪ‪ :‬ﭼﺮا ﺳﻮرهای )درﺑﺎرۀ ﺟﮫﺎد( ﻧﺎزل ﻧﺸﺪه؟ )ﺗﺎ ﺑﺎ‬
‫دﺷﻤﻦ ﺳﺘﻤﮕﺮ ﭘﯿﮑﺎر ﮐﻨﯿﻢ( وﻟﯽ ھﻨﮕﺎﻣﯽﮐﻪ ﺳﻮرهای ﻣﺤﮑﻢ ﻓﺮو ﻓﺮﺳﺘﺎده ﻣﯽﺷﻮد و ذﮐﺮ ﮐﺎرزار‬
‫ِ‬
‫در آن ﻣﯽرود‪ ،‬ﺑﯿﻤﺎر دﻻن را ﻣﯽﺑﯿﻨﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺗﻮ ﻣﯽﻧﮕﺮﻧﺪ ھﻤﭽﻮن ﮐﺴﯽ ﮐﻪ از ﺗﺮس ﻣﺮگ‪ ،‬ﻏﺶ‬
‫ﺑﻪ ﺳﺮاﻏﺶ آﻣﺪه اﺳﺖ!‪.«...‬‬
‫اﯾﻨﮏ ﺑﺎﯾﺪ آن ﺳﻮرۀ ﻣﺤﮑﻤﯽ را ﮐﻪ ذﮐﺮ ﮐﺎرزار در آن رﻓﺘﻪ ﺑﯿﺎﺑﯿﻢ و آﯾﺎﺗﺶ را ﺑﻪ‬
‫ﻋﻨﻮان ﻧﻤﻮﻧﻪای از ﻣﺤﮑﻤﺎت ﻗﺮآﻧﯽ‪ ،‬ﻧﺸﺎن دھﯿﻢ‪ .‬در ﺑﺮرﺳﯽ ﻗﺮآن ﻣﺠﯿﺪ‪ ،‬ﻣﻘﺼﻮد ﺧﻮد را‬
‫در ﺳﻮرۀ ﺷﺮﯾﻔﮥ »ﺻﻒ« ﻣﻼﺣﻈﻪ ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ‪ .‬در آﻏﺎز ﺳﻮرۀ ﻣﺰﺑﻮر از ﮐﺴﺎﻧﯽ ﺑﻪ ﺳﺨﺘﯽ‬
‫اﻧﺘﻘﺎد ﺷﺪه ﮐﻪ ﻗﻮل ﻣﺒﺎرزه ﺑﺎ ﺳﺘﻤﮕﺮان را داده ﺑﻮدﻧﺪ وﻟﯽ ﭼﻮن ﺣﮑﻢ ﮐﺎرزار ﻧﺎزل ﺷﺪ از‬
‫َ َ‬
‫َ‬ ‫َُ ُ َ‬ ‫ْ‬
‫ِين َء َام ُنوا ل َِم �قولون َما �‬ ‫�� ُّ� َها ٱ َّ� َ‬‫اﻗﺪام ﺑﻪ ﺟﮫﺎد ﺳﺮﺑﺎز زدﻧﺪ و ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪ٰٓ ﴿ :‬‬
‫َۡ ُ َ‬
‫�ف َعلون‪] ﴾٢‬اﻟﺼﻒ‪» .[۲ :‬ای ﻣﺆﻣﻨﺎن! ﭼﺮا ﻗﻮﻟﯽ ﻣﯽدھﯿﺪ ﮐﻪ ﺑﺪان ﻋﻤﻞ ﻧﻤﯽﮐﻨﯿﺪ؟!‪«.‬‬
‫َ َّ َ َ ُ ُ ْ َ َ ۡ ُ َ‬ ‫ََُ ۡ‬
‫ِند ٱ�ِ أن �قولوا َما � �ف َعلون‪] ﴾٣‬اﻟﺼﻒ‪» .[۳ :‬ﻧﺰد ﺧﺪا ﺳﺨﺖ ﻧﺎﭘﺴﻨﺪ آﯾﺪ‬ ‫� َمق ًتا ع‬ ‫﴿ك‬
‫ﻣﺤﺒﺖ ﺧﺪای ﺗﻌﺎﻟﯽ را ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ »ﺟﮫﺎد‬ ‫ﮐﻪ ﺳﺨﻨﯽ ﺑﮕﻮﯾﯿﺪ و ﺑﺪان ﻋﻤﻞ ﻧﮑﻨﯿﺪ«‪ .‬آﻧﮕﺎه ّ‬
‫ۡ‬ ‫ّٗ َ َ َّ‬ ‫َّ َّ َ ُ ُّ َّ َ َ ُ َ‬
‫ِين يُ�ٰتِلون ِ� َسبِيلِهِۦ َصفا ك�� ُهم ُ�ن َ�ٰ ‪ٞ‬ن‬ ‫ﮔﺮان« اﻋﻼم ﻣﯽدارد ﮐﻪ‪﴿ :‬إِن ٱ� �ِب ٱ�‬
‫ّ‬ ‫َّ ۡ ُ ‪ٞ‬‬
‫صوص‪] ﴾٤‬اﻟﺼﻒ‪» .[۴ :‬ھﻤﺎﻧﺎ ﺧﺪاوﻧﺪ ﮐﺴﺎﻧﯽ را دوﺳﺖ ﻣﯽدارد ﮐﻪ ﺻﻒ زده و ﻣﻨﻈﻢ در‬ ‫مر‬
‫راه او ﮐﺎرزار ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬ھﻤﭽﻮن ﺑﻨﯿﺎﻧﯽ ھﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ از ﻓﻠﺰ رﯾﺨﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ«‪ .‬و ﺑﺪﯾﻦ ﺗﺮﺗﯿﺐ‪،‬‬
‫ﺳﻮرۀ ﮐﺮﯾﻤﮥ »ﺻﻒ« ﻧﻤﻮﻧﻪای از ﻣﺤﮑﻤﺎت ُﺳ َﻮر ﻗﺮآﻧﯽ ﺑﺸﻤﺎر ﻣﯽرود و آﯾﻪھﺎی »ﺧﻠﻞ‬
‫ُ‬
‫ﻧﺎﭘﺬﯾﺮش) ‪ «(١‬را ﺑﺎ آﯾﺎت دﯾﮕﺮ ﻗﺮآن ﺑﺎﯾﺪ ﺳﻨﺠﯿﺪ ﺗﺎ ھﻤﮥ ﻣﺤﮑﻤﺎت را ﮐﻪ »ا ّم اﻟﮑﺘﺎب) ‪«(٢‬‬
‫ﺧﻮاﻧﺪه ﺷﺪهاﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﺧﻮﺑﯽ ﺷﻨﺎﺧﺖ‪.‬‬
‫ّاﻣﺎ در ﻣﻮرد ﻣﺘﺸﺎﺑﮫﺎت‪ ،‬ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﮔﻔﺘﯿﻢ دو ﻧﺸﺎﻧﮥ روﺷﻦ در ﺳﻮرۀ آل ﻋﻤﺮان ﺑﺮای‬
‫ﻣﺘﺸﺎﺑﮫﺎت دﯾﺪه ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﺷﻨﺎﺧﺖ ﻣﺘﺸﺎﺑﻪ را آﺳﺎن ﻣﯽﺳﺎزد‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮ اﯾﻦ ﻻزﻣﺴﺖ آﯾﺎﺗﯽ‬
‫را ﺟﺴﺘﺠﻮ ﮐﻨﯿﻢ ﮐﻪ ﻧﺸﺎﻧﻪھﺎی ﻣﺬﮐﻮر در ﺧﻼل آنھﺎ ﺑﻪ ﻧﻈﺮ آﯾﻨﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻧﻤﻮﻧﻪ در‬
‫َ َ َ َ ُّ ً َ ۡ‬
‫ﺳﻮرۀ ﺷﺮﯾﻔﮥ »ﺻﺎﻓﺎت« ﭘﺲ از وﺻﻒ ﻧﻌﻤﺖھﺎی ﺑﮫﺸﺘﯽ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪﴿ :‬أ�ٰل ِك خ ۡ�‪ ٞ‬ن ُز� أم‬
‫ّ‬

‫‪ -١‬ﻣﺤﮑﻢ در ﻟﻐﺖ ﺑﻪ ھﻤﯿﻦ ﻣﻌﻨﯽ آﻣﺪه اﺳﺖ )اﺻﻞ ﻟﻐﺖ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎی ﻣﻨﻊ ﻣﯽآﯾﺪ و ﮐﻼم ﻣﺤﮑﻢ ﺳﺨﻨﯽ‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ ﻧﻔﻮذ ھﺮ ﮔﻮﻧﻪ ﺧﻠﻠﯽ را در ﺧﻮد ﻣﻨﻊ ﻣﯽﮐﻨﺪ(‪.‬‬
‫ُ‬
‫‪ -٢‬ا ّم اﻟﮑﺘﺎب ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎی اﺻﻞ و ﻣﺮﺟﻊ ﮐﺘﺎب اﺳﺖ و ﻧﺸﺎن ﻣﯽدھﺪ ﮐﻪ ﭘﯿﮑﺮۀ اﺻﻠﯽ ﻗﺮآن را آﯾﺎت ﻣﺤﮑﻢ‬
‫ﭘﻮﺷﺎﻧﺪهاﻧﺪ‪.‬‬
 ‫ﺑﺎزﻧﮕﺮی در ﻣﻌﺎﻧﯽ ﻗﺮآن‬ ‫‪٤٨‬‬
‫َ‬
‫يم‪﴾٦٤‬‬
‫ح ِ‬ ‫� أ ۡصل ٱ ۡ َ‬
‫� ِ‬
‫َّ َ َ َ َ ‪ۡ َ ٞ‬‬
‫� ُر ُج ِ ٓ‬ ‫ة‬‫ر‬ ‫ج‬ ‫ش‬ ‫ا‬ ‫ه‬‫�‬ ‫ِ‬ ‫إ‬ ‫‪٦٣‬‬‫�‬ ‫ِ‬
‫َّ َ َ ۡ َ ٰ َ ۡ َ ٗ ّ َّ‬
‫ِل�ٰلِم َ‬ ‫وم‪ ٦٢‬إِنا جعل�ها ف ِتنة ل‬
‫ُّ‬ ‫َش َ‬
‫ج َرةُ ٱ َّلزق ِ‬
‫ِ‬
‫ّ‬
‫]اﻟﺼﺎﻓﺎت‪» .[۶۴-۶۲ :‬آﯾﺎ اﯾﻦ ‪.‬ﺑﮫﺸﺖ ﺑﺮﯾﻦ ﺑﺮای ﭘﺬﯾﺮاﯾﯽ ﺑﮫﺘﺮاﺳﺖ ﯾﺎ درﺧﺖ زﻗﻮم) ‪(١‬؟* ﻣﺎ آن را‬
‫ﺑﺮای ﺳﺘﻤﮕﺮان ﻓﺘﻨﻪای ﺳﺎﺧﺘﯿﻢ * آن درﺧﺘﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ از دل آﺗﺶ ﺑﯿﺮون ﻣﯽآﯾﺪ«!‪.‬‬
‫ّ‬
‫از درﺧﺖ )زﺷﺘﻨﺎک و ﺗﻠﺦ زﻗﻮم( ﮐﻪ ﺧﻮراک ﮔﻨﺎھﮑﺎران در دوزخ اﺳﺖ ﭼﻨﺪ ﺟﺎی‬
‫ّ‬ ‫ِ‬
‫ﻗﺮآن ﮐﺮﯾﻢ ﺳﺨﻦ ﺑﻪ ﻣﯿﺎن آﻣﺪه) ‪ (٢‬و در دو ﺳﻮره )ﺻﺎﻓﺎت و إﺳﺮاء( ﺗﺼﺮﯾﺢ ﺷﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫درﺧﺖ ﻣﺰﺑﻮر ﻣﺎﯾﮥ »ﻓﺘﻨﻪ« ﯾﺎ اﺑﺘﻼء ﺑﺮای ﻣﺮدم ﺳﺘﻤﮕﺮ ﻣﯽﮔﺮدد )ﺧﻮد ﺑﻪ ﮔﻤﺮاھﯽ‬
‫دراﻓﺘﺎده و دﯾﮕﺮان را ﻧﯿﺰ ﺑﻪ ﺷﺒﮫﻪ ﻣﯽاﻓﮑﻨﻨﺪ( و در ﺗﻔﺎﺳﯿﺮ آوردهاﻧـﺪ ﮐﻪ ﻣﺸﺮﮐﺎن‪ ،‬ذﮐﺮ‬
‫ﻮن ﹺﰲ اﻟﻨﹼﺎر‬
‫ﻒ ﻳﻜ ﹸ‬ ‫آن درﺧﺖ را در ﻗﺮآن ﻣﺠﯿﺪ ﺑﻪ اﺳﺘﮫﺰاء ﻣﯽﮔﺮﻓﺘﻨﺪ و ﻣﯽﮔﻔﺘﻨﺪ‪» :‬ﻛﻴ ﹶ‬
‫اﻟﺸ ﹶﺠ ﹶﺮ«) ‪ (٣‬؟!‪» .‬ﭼﮕﻮﻧﻪ ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ در آﺗﺶ درﺧﺘﯽ ﺑﻤﺎﻧﺪ ﺑﺎ آنﮐﻪ‬ ‫ﹶﺷ ﹶﺠ ﹶﺮ ﹲة ﹶواﻟﻨ ﹸﹼﺎر ﹸﲢ ﹺﺮ ﹸق ﱠ‬
‫آﺗﺶ درﺧﺖ را ﻣﯽﺳﻮزاﻧﺪ و از ﺑﯿﻦ ﻣﯽﺑﺮد؟!‪ّ .«.‬أﻣﺎ ﻣﺆﻣﻨﺎن ﮐﻪ ﺑﻪ ﻗﺪرت ﻣﻄﻠﻖ آﻓﺮﯾﺪﮔﺎر ـ‬
‫ﱠ‬
‫وﻋﻼ ـ اﯾﻤﺎن داﺷﺘﻨﺪ‪َ ،‬آﻣ ّﻨﺎ و َﺻ ﱠﺪﻗﻨﺎ ﻣﯽﮔﻔﺘﻨﺪ ﺑﯽآنﮐﻪ از اﺳﺮار ﻧﺴﻮﺧﺘﻦ آن درﺧﺖ‬ ‫ﺟﻞ َ‬
‫آ ﮔﺎھﯽ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ ﮐﻪ‪َ ﴿ :‬و َما َ� ۡعلَ ُم تَأۡو�لَ ُه ٓۥ إ َّ� ٱ َّ ُ‬
‫�﴾!‪.‬‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
‫اﯾﻦ ﻧﻤﻮﻧﻪای ﻗﺮآﻧﯽ از ﻣﺘﺸﺎﺑﮫﺎت ﺷﻤﺮده ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ھﺮ دو وﯾﮋﮔﯽ آﯾﺎت ﻣﺘﺸﺎﺑﻪ‪ ،‬در‬
‫آن ﮔﺮدآﻣﺪهاﻧﺪ‪ .‬ﻧﻤﻮﻧﮥ دﯾﮕﺮ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ »ﻋﺪد ﻧﮕﮫﺒﺎﻧﺎن دوزخ« اﺳﺖ‪ .‬ﻗﺮآن ﻣﺠﯿﺪ در‬
‫ّ‬
‫ﺷﻤﺎر ﺧﺎزﻧﺎن دوزخ‪ ،‬ﻧﻮزده ﻓﺮﺷﺘﻪاﻧﺪ و در اﯾﻦﺑﺎره‬ ‫ِ‬ ‫ﺳﻮرۀ ﮐﺮﯾﻤﮥ » ُﻣ ﱠﺪ ِﺛﺮ« ﺧﺒﺮ داده ﮐﻪ‬
‫ۡ‬ ‫َ َ ۡ َ ۡ َ َ َ َ َ َ َ َ َ ۡ َ ٓ َ ۡ َ ٰ َ َّ َّ َ َ ٰٓ َ ٗ‬
‫��ِكة ۖ َو َما َج َعل َنا‬ ‫ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾـﺪ‪﴿ :‬عليها � ِسعة ع�‪ ٣٠‬وما جعلنا أص�ب ٱ�ارِ إِ� م‬
‫َّ َ ُ ۡ َّ ۡ َ ٗ ّ َّ َ َ َ ْ‬
‫ِين �ف ُروا﴾ ]اﻟﻤﺪﺛﺮ‪» .[۳۱-۳۰ :‬ﺑﺮ آن ‪.‬دوزخ ﻧﻮزده ﻧﮕﮫﺒﺎن ﻣﺄﻣﻮرﻧﺪ و‬ ‫عِد�هم إِ� ف ِتنة ل ِ�‬
‫ﺷﻤﺎر آﻧﺎن را ُﺟﺰ اﺑﺘﻼء و ﻓﺘﻨﻪ ﺑﺮای ﮐﺎﻓﺮان‬
‫ِ‬ ‫ﻣﺎ ﻣﺼﺎﺣﺒﺎن آﺗﺶ را ُﺟﺰ ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن ﻗﺮار ﻧﺪادﯾﻢ و‬
‫ﻣﻘﺮر ﻧﺪاﺷﺘﯿﻢ‪ «...‬در ﺗﻔﺎﺳﯿﺮ ﻗﺮآن آوردهاﻧﺪ ﮐﻪ ﻋﺪد ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن ﻣﺰﺑﻮر‪ ،‬ﻣﺎﯾﮥ اﺳﺘﮫﺰاء‬ ‫ّ‬
‫ﮐﺎﻓﺮان ﮔﺮدﯾﺪ و ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬ﭼﮕﻮﻧﻪ ﻧﻮزده ﻓﺮﺷﺘﻪ‪ ،‬ھﺰاران دوزﺧﯽ را ﮐﻔﺎﯾﺖ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ؟!‪.‬‬
‫ُ‬
‫ﯿﮑ ُﻤ ُ‬ ‫َ‬ ‫َ ّ ُ َ‬
‫ﻮھﻢ! ﻣﻦ ﺑﻪ ﺗﻨﮫﺎﯾﯽ‪ ،‬ﺷﻤﺎ را‬ ‫أﮐﻔ‬
‫أﺑﻮاﻷﺷﺪ ﺟﻤﺤﯽ ﮐﻪ ﭘﮫﻠﻮان ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﻪ دﯾﮕﺮان ﮔﻔﺖ‪ :‬أﻧﺎ ِ‬

‫ّ‬
‫‪ -١‬درﺧﺖ زﻗﻮم ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﻧﻮﺷﺘﻪاﻧﺪ درﺧﺘﯽ اﺳﺖ ﺗﻠﺦ ﻣﺰه‪ ،‬ﺑﺪﺑﻮ‪ ،‬زﺷﺖ ﻣﻨﻈﺮ و ﺷﯿﺮهای از آن ﺑﯿﺮون‬
‫ﻣﯽآﯾﺪ ﮐﻪ ﭼﻮن ﺑﻪ ﭘﯿﮑﺮ اﻧﺴﺎن رﺳﺪ آن را ّ‬
‫ﻣﺘﻮرم ﻣﯽﺳﺎزد‪ .‬ﺑﻪ ﮐﺘﺎب »ﻣﻌﺠﻢ أﻟﻔﺎظ اﻟﻘﺮآن اﻟﮑﺮﯾﻢ‪،‬‬
‫ج‪ ،۱‬ص ‪ «۵۳۷‬ﻧﮕﺎه ﮐﻨﯿﺪ‪.‬‬
‫ّ‬
‫‪ -٢‬ﻋﻼوه ﺑﺮ ﺳﻮرۀ ﺻﺎﻓﺎت ﺑﻪ ﺳﻮرهھﺎی دﺧﺎن‪ ،‬آﯾﮥ ‪ ۴۳‬و‪ ۴۴‬و ﺳﻮرۀ إﺳﺮاء‪ ،‬آﯾﮥ ‪ ۶۰‬ﻧﮕﺎه ﮐﻨﯿﺪ‪.‬‬
‫ّ‬
‫‪ -٣‬ﺑﻪ ﺗﻔﺴﯿﺮ ﮐﺸﺎف زﻣﺨﺸﺮی‪ ،‬ج‪ ،۴‬ص ‪ ۴۶‬و ﺗﻔﺴﯿﺮ ﻃﺒﺮی‪ ،‬ج‪ ،۱۹‬ص‪ ۵۵۹‬و دﯾﮕﺮ ﺗﻔﺎﺳﯿﺮ ﺑﻨﮕﺮﯾﺪ‪.‬‬
 ‫‪٤٩‬‬ ‫ﺑﺎزﻧﮕﺮی در ﻣﻌﺎﻧﯽ ﻗﺮآن‬

‫در ﺑﺮاﺑﺮ آنھﺎ ﮐﻔﺎﯾﺖ ﻣﯽﮐﻨﻢ) ‪ !(١‬وﻟﯽ ﻣﺆﻣﻨﺎن‪ ،‬ﺧﺒﺮ ﻗﺮآن ﻣﺠﯿﺪ را ﺗﺼﺪﯾﻖ ﻧﻤﻮدﻧﺪ ﮐﻪ‬
‫ﻧﯿﺮوی ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن ﺧﺪا را ﻓﻮق ﭘﻨﺪار ﮐﺎﻓﺮان ﻣﯽداﻧﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺑﯽآنﮐﻪ راز ﻧﻮزده ﻓﺮﺷﺘﻪ را )ﮐﻪ‬
‫َ َ ۡ َ ُ ُ َ ّ َ َّ ُ‬
‫ﭼﺮا ﺑﯿﺸﺘﺮ ﯾﺎ ﮐﻤﺘﺮ ﻧﯿﺴﺘﻨﺪ؟( ﺑﺪاﻧﻨﺪ ﴿ َوما �عل ُم جنود َر�ِك إِ� ه َو﴾ ]اﻟﻤﺪﺛﺮ‪.[۳۱ :‬‬
‫ّ‬
‫اﻟﺒﺘﻪ ﻣﺘﺸﺎﺑﮫﺎت ﻗﺮآن ﮐﺮﯾﻢ ﺑﻪ ﻧﻤﻮﻧﻪھﺎﯾﯽ ﮐﻪ آوردﯾﻢ‪ ،‬ﻣﺤﺪود ﻧﯿﺴﺘﻨﺪ و )ﻣﺎ در اﯾﻨﺠﺎ‬
‫ً‬
‫ﻗﺼﺪ ﻧﺪارﯾﻢ ﺗﺎ ھﻤﮥ ﻣﺘﺸﺎﺑﮫﺎت را ﺑﻪ ﺗﻔﺼﯿﻞ ﺑﺎزﮔﻮ ﮐﻨﯿﻢ‪ (.‬ﻣﺜﻼ آﯾﺎﺗﯽ ﮐﻪ ذات و ﺻﻔﺎت‬
‫ﺧﺪای ﺳﺒﺤﺎن را ﯾﺎد ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ از ﻣﺼﺎدﯾﻖ آﯾﺎت ﻣﺘﺸﺎﺑﻪ ﺷﻤﺮده ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻌﻨﯽ ﮐﻪ‬
‫ﺣﻖ‪ ،‬در‬‫ﺗﺄوﯾﻞ آنھﺎ ﺑﺮ ﮐﺴﯽ آﺷﮑﺎر ﻧﯿﺴﺖ زﯾﺮا ﻣﻌﺮﻓﺖ ﺧﻠﻖ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ذات و ﺻﻔﺎت ّ‬
‫ﻣﺮﺗﺒﮥ »ﻋﻠﻢ اﺟﻤﺎﻟﯽ« ﻗﺮار دارد ﻧﻪ در ﻣﻘﺎم »ﮐﺸﻒ ﺗﻔﺼﯿﻠﯽ« و از اﯾﻦ رو در ﻗﺮآن ﻣﺠﯿﺪ‬
‫ۡٗ‬ ‫َ َ َۡ ُ َ ُ ُ َ‬ ‫َ ۡ َ َ َۡ َ َۡ‬
‫ﻣﯽﺧﻮاﻧﯿﻢ ﮐﻪ‪�﴿ :‬عل ُم ما �� �يدِي ِه ۡم َوما خلفه ۡم َو� �ِيطون بِهِۦ عِلما‪] ﴾١١٠‬ﻃﻪ‪.[۱۱۰ :‬‬
‫»‪.‬ﺧﺪاوﻧﺪ ﺳﺒﺤﺎن آﻧﭽﻪ را ﮐﻪ در ﭘﯿﺶ رو دارﻧﺪ و آﻧﭽﻪ را ﮐﻪ در ﭘﺸﺖ ﺳﺮ‪ ،‬ھﻤﻪ را ﻣﯽداﻧﺪ وﻟﯽ‬
‫ﻣﮫﻢ‪ ،‬ﮔﺮوھﯽ از ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن را ﺑﻪ »ﻓﺘﻨﻪ« در‬ ‫داﻧﺶ آﻧﺎن او را ﻓﺮا ﻧﻤﯽﮔﯿﺮد«‪ .‬ﻏﻔﻠﺖ از اﯾﻦ ّ‬
‫ﺣﻖ را ﺑﺎ ﺧﻮد ﺑﻪ ﻗﯿﺎس ﮔﺮﻓﺘﻪاﻧﺪ و ﺑﻪ »ﺗﺸﺒﯿﻪ« و »ﺗﺠﺴﯿﻢ« ﮔﺮﻓﺘﺎر‬ ‫اﻓﮑﻨﺪه و ﺻﻔﺎت ّ‬

‫ﺒﺤﺎن اﷲﹺ وﺗﹶﻌﺎﻟﯽ ﹶﻋ ﹼﲈ ﹶﻳ ﹺﺼ ﹸﻔﻮن‪.‬‬

‫ﺷﺪهاﻧﺪ ﹶﻓ ﹸﺴ ﹶ‬
‫ﺑﯽﺟﮫﺖ ﻧﺒﻮد ﮐﻪ اﻣﯿﺮ ﻣﺆﻣﻨﺎن ﻋﻠﯽ ÷ در ﺧﻄﺒﮥ ﻣﻌﺮوف ﺑﻪ »أﺷﺒﺎح) ‪ «(٢‬ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‬
‫ُ‬
‫را از ﻓﺮو رﻓﺘﻦ در ﻣﺘﺸﺎﺑﮫﺎت ﻣﻨﻊ ﻧﻤﻮد و از ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺘﻦ در ﮐﻨﻪ ذات و ﺻﻔﺎت آﻓﺮﯾﺪﮔﺎر‬
‫آنھﺎ را ﺑﺮﺣﺬر داﺷﺖ و در ﺣﻘﯿﻘﺖ ﺑﺪاﻧﺎن اﻋﻼم ﺧﻄﺮ ﻓﺮﻣﻮد‪.‬‬

‫*‬ ‫*‬ ‫*‬

‫ۡ‬ ‫ّ‬ ‫ُ ّ‪ٞ‬‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ۡ ۡ َُ ُ َ‬ ‫َ َ َ ۡ َ ُ َ ۡ َ ُ ٓ َّ َّ ُ َ َّ ٰ ُ َ‬

‫﴿وما �علم تأوِ�لهۥ إِ� ٱ�ۗ وٱل�سِخون ِ� ٱلعِل ِم �قولون ءامنا بِهِۦ � مِن عِن ِد‬
‫َر�ِنا‪ ﴾...‬راﺳﺨﺎن در داﻧﺶ و ﺗﺄوﯾﻞ ﻣﺘﺸﺎﺑﻬﺎت‬
‫َّ‬
‫در ﺑﺤﺚ از ﻣﺤﮑﻤﺎت و ﻣﺘﺸﺎﺑﮫﺎت ﻗﺮآن‪ ،‬روﺷﻦ ﺷﺪ ﮐﻪ ﺗﺄوﯾﻞ آﯾﺎت ﻣﺘﺸﺎﺑﻪ ﺑﺮ ﮐﺴﯽ‬
‫ﻣﻔﺴﺮان ﻗﺮآن از دﯾﺮ زﻣﺎن ﺗﺎﮐﻨﻮن در اﯾﻦ ﺑﺎره‬‫ُﺟﺰ ﺧﺪای ﺗﻌﺎﻟﯽ ﻣﻌﻠﻮم ﻧﯿﺴﺖ وﻟﯽ ﭼﻮن ّ‬
‫اﺧﺘﻼف ﻧﻤﻮدهاﻧﺪ‪ ،‬ﻻزﻣﺴﺖ در اﯾﻨﺠﺎ ﺑﻪ روﺷﻨﮕﺮی ﺑﯿﺸﺘﺮی ﭘﺮداﺧﺘﻪ ﺷﻮد‪ .‬در آﯾﮥ ﺷﺮﯾﻔﮥ‬
‫ﻣﻮرد ﺑﺤﺚ‪ ،‬ﺧﺪاوﻧﺪ ﺳﺒﺤﺎن دو اﯾﺮاد از ﮐﮋدﻻن ﻣﯽﮔﯿﺮد‪ .‬ﯾﮑﯽ آنﮐﻪ اﯾﺸﺎن آﯾﺎت ﻣﺘﺸﺎﺑﻪ‬

‫‪ -١‬ﺑﻪ ﺗﻔﺴﯿﺮ ﻃﺒﺮی‪ ،‬ج ‪ ،۲۳‬ص ‪ ۴۳۸‬ﻧﮕﺎه ﮐﻨﯿﺪ‪.‬‬

‫‪ -٢‬ﺑﻪ ﺧﻄﺒﮥ ‪ ۹۱‬ﻧﮫﺞ اﻟﺒﻼﻏﻪ ﺑﻨﮕﺮﯾﺪ‪.‬‬
 ‫ﺑﺎزﻧﮕﺮی در ﻣﻌﺎﻧﯽ ﻗﺮآن‬ ‫‪٥٠‬‬

‫دوم آنﮐﻪ اﯾﻨﺪﺳﺘﻪ‪ ،‬درﺟﺴﺘﺠﻮی آ ﮔﺎھﯽ از ﺗﺄوﯾﻞ‬ ‫را ﭘﯽ ﻣﯽﮔﯿﺮﻧﺪ ﺗﺎ ﻓﺘﻨﻪﮔﺮی ﮐﻨﻨﺪ‪ّ .‬‬
‫‪َ َّ َ ٞ‬‬ ‫ُُ‬ ‫ﻣﺘﺸﺎﺑﮫﺎت ﺑﺮﻣﯽآﯾﻨﺪ‪ .‬ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪﴿ :‬فَأَ َّما ٱ َّ� َ‬
‫ِين ِ� قلو� ِ ِه ۡم َز ۡ�غ � َيتب ِ ُعون َما‬
‫ۡ ۡ َ ٓ ۡ َۡ ۡ َ ٓ َۡ‬
‫�َ َ ٰ‬
‫� َب َه مِن ُه ٱبتِغا َء ٱلفِتنةِ َوٱبتِغا َء تأوِ�لِهِ﴾ » ّأﻣﺎ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ در دلھﺎﯾﺸﺎن ﻣﯿﻞ ﺑﻪ ﺑﺎﻃﻞ اﺳﺖ‬
‫ﺑﺮای ﻓﺘﻨﻪ ﺟﻮﯾﯽ و ﺑﺮای ﺟﺴﺘﻦ ﺗﺄوﯾﻞ ﻣﺘﺸﺎﺑﮫﺎت‪ ،‬در ﭘﯽ آنھﺎ ﻣﯽروﻧﺪ« و اﮔﺮ داﻧﺴﺘﻦ ﺗﺄوﯾﻞ‬
‫ﻣﺘﺸﺎﺑﮫﺎت ﺑﺮای ﺑﺸﺮ ﺟﺎﯾﺰ ﺑﻮد و راﺳﺨﺎن در ﻋﻠﻢ ھﻢ آن را ﻣﯽداﻧﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬در آن ﺻﻮرت راه‬
‫اﯾﺮاد ﮔﺮﻓﺘﻦ از اﯾﻦ ﻣﻘﻮﻟﻪ ﺑﺴﺘﻪ ﺑﻮد و ﻻزم ﺑﻮد ﮐﻪ ﺗﻨﮫﺎ ﯾﮏ اﯾﺮاد ﺑﺮ ﮐﮋدﻻن وارد آﯾﺪ و‬
‫ﮔﻔﺘﻪ ﺷﻮد ﮐﻪ اﯾﺸﺎن ُﺣﺴﻦ ّﻧﯿﺖ ﻧﺪاﺷﺘﻪ و ﻗﺼﺪ ﻓﺘﻨﻪﮔﺮی دارﻧﺪ‪ ،‬ھﻤﯿﻦ و ﺑﺲ! ﺑﻨﺎﺑﺮ اﯾﻦ‬
‫آ ﮔﺎھﯽ از ﺗﺄوﯾﻞ ﻣﺘﺸﺎﺑﮫﺎت درﺧﻮر آدﻣﯽ ﻧﺒﻮده و در اﻧﺤﺼﺎر ﺧﺪای ﺗﻌﺎﻟﯽ اﺳﺖ و از اﯾﻦ‬
‫ۡ ۡ ُ ُ َ‬ ‫َ َّ ُ َ‬
‫ل�ٰسِخون ِ� ٱلعِل ِم َ�قولون َء َام َّنا‪ ﴾...‬ﺑﺮای »اﺳﺘﯿﻨﺎف« آﻣﺪه‬ ‫رو »واو« در آﻏﺎز ﺟﻤﻠﮥ ﴿وٱ‬
‫اﺳﻤﯿﮥ ﺟﺪﯾﺪی ﺧﺒﺮ ﻣﯽدھﺪ‪.‬‬ ‫ّ‬ ‫اﺳﺖ ﻧﻪ ﺑﺮای »ﻋﻄﻒ« و از ﺷﺮوع ﺟﻤﻠﮥ‬
‫ﺷﮕﻔﺖ آنﮐﻪ ھﻤﯿﻦ ﻣﻌﻨﺎی دﻗﯿﻖ را در ﭼﮫﺎرده ﻗﺮن ﭘﯿﺶ ﺣﮑﯿﻢ اﺳﻼم و اﻣﯿﺮ‬
‫ﻣﺆﻣﻨﺎن ﻋﻠﯽ ÷ ﺑﻪ روﺷﻨﯽ ﺑﯿﺎن ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ) ‪ (١‬و در ﭘﺎﺳﺦ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺑﺪو ﮔﻔﺖ‪» :‬ﻳﺎ‬
‫ﲔ ﹺﺻﻒ ﹶﻟﻨﺎ ﹶر ﱠﺑﻨﺎ ﹺﻣﺜ ﹶﻠﻤـﺎ ﻧﹶﺮا ﹸه ﹶﻋﻴﺎﻧ ﹰﺎ« »ای اﻣﯿﺮ ﻣﺆﻣﻨﺎن ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﺎ را ﭼﻨﺎن ﺑﺮ‬ ‫ﺆﻣﻨﹺ ﹶ‬
‫ﹺأﻣﲑ اﻟـﻤ ﹺ‬
‫ﹶ ﹸ‬
‫اﯾﻤﺎن وﺻﻒ ﮐﻦ ﮐﻪ ﮔﻮﯾﯽ آﺷﮑﺎرا او را ﻣﯽﺑﯿﻨﯿﻢ!« ﭼﻨﯿﻦﻓﺮﻣﻮد‪:‬‬
‫ﹸﻮر ﹺﻫﺪاﻳﺘﹺ ﹺﻪ‪ ،‬ﹶوﻣﺎ‬ ‫ﺮآن ﹶﻋ ﹶﻠﻴ ﹺﻪ ﹺﻣﻦ ﹺﺻ ﹶﻔﺘﹺ ﹺﻪ ﹶﻓﺎﺋﺘ ﱠﹶﻢ ﺑﹺ ﹺﻪ ﹶواﺳﺘ ﹺﹶﻀﺊ ﺑﹺﻨ ﹺ‬
‫ﺎﺋﻞ‪ :‬ﹶﻓﻤـﺎ ﹶد ﱠﻟﻚ اﻟ ﹸﻘ ﹸ‬
‫اﻟﺴ ﹸ‬
‫» ﹶﻓﺎﻧ ﹸﻈﺮ أ ﹶﳞﺎ ﹼ‬
‫ﺮﺿ ﹸﻪ‪ ،‬ﹶوﻻ ﹺﰲ ﹸﺳﻨﱠ ﹺﺔ اﻟﻨﱠﺒﹺ ﱢﻲ ص ﹶو ﹺأﺋ ﱠﻤ ﹺﺔ اﻟـ ﹸﻬﺪﹶ ي‬ ‫ﺘﺎب ﹶﻋ ﹶﻠﻴﻚ ﹶﻓ ﹸ‬‫ﻠﻤ ﹸﻪ ﹺﳑﹼﺎ ﹶﻟﻴ ﹶﺲ ﹺﰲ اﻟﻜ ﹺ‬ ‫ﻛ ﱠﻠ ﹶﻔﻚ اﻟ ﱠﺸﻴ ﹸ ﹺ‬
‫ﻄﺎن ﻋ ﹶ‬
‫اﺳ ﹺ‬‫أن اﻟﺮ ﹺ‬ ‫أ ﹶﺛﺮه‪ ،‬ﹶﻓﻜﻞ ﹺﻋﻠﻤﻪ ﹶإﱄ اﷲﹺ ﺳﺒﺤﺎ ﹶﻧﻪ‪ ،‬ﹶﻓ ﱠ ﹺ‬
‫ﲔﰲ‬ ‫ﺨ ﹶ‬ ‫ﺈن ذﻟﻚ ﹸﻣﻨﺘ ﹶﹶﻬﻲ ﹶﺣ ﱢﻖ اﷲﹺ ﹶﻋ ﹶﻠﻴﻚ‪ .‬ﹶواﻋ ﹶﻠﻢ ﱠ ﹼ‬ ‫ﹸ‬ ‫ﹸ‬ ‫ﹶﹸ‬ ‫ﹸﹸ‬
‫اﻹﻗﺮار ﺑﹺ ﹸﺠﻤ ﹶﻠ ﹺﺔ ﻣﺎ ﹶﺟ ﹺﻬ ﹸﻠﻮا‬
‫ﹸ‬ ‫ﻮب‪،‬‬ ‫ﴬو ﹶﺑ ﹺﺔ ﹸد ﹶ‬
‫ون اﻟ ﹸﻐﻴ ﹺ‬ ‫ﹺ‬ ‫ﹺ‬
‫أﻏﻨﺎﻫﻢ ﹶﻋ ﹺﻦ اﻗﺘﺤﺎ ﹺم ﱡ‬
‫اﻟﺴﺪﹶ د اﻟـ ﹶﻤ ﹸ‬ ‫ﹸ‬ ‫اﻟﻌﻠ ﹺﻢ ﹸﻫ ﹸﻢ ا ﱠﻟ ﹺﺬﻳ ﹶﻦ‬
‫ﹺ‬

‫ﳛﻴ ﹸﻄﻮا ﺑﹺ ﹺﻪ ﹺﻋﻠﻤـ ﹰﺎ‪،‬‬‫ﺠﺰ ﹶﻋﻦ ﺗﹶﻨﺎو ﹺل ﻣﺎ ﻟـﹶﻢ ﹺ‬

‫ﹸ‬ ‫ﻮب‪ ،‬ﹶﻓﻤﺪﹶ ﹶح اﷲﹸ ﹺ‬
‫اﻋﱰا ﹶﻓ ﹸﻬﻢ ﺑﹺﺎﻟ ﹶﻌ ﹺ‬ ‫ﺤﺠ ﹺ ﹶ‬ ‫ﺐ اﻟـ ﹶﻤ ﹸ‬ ‫ﹶﻔﺴ ﹶﲑ ﹸه ﹺﻣ ﹶﻦ اﻟ ﹶﻐﻴ ﹺ‬‫ﺗ ﹺ‬

‫ﺤﺚ ﹶﻋﻦ ﻛ ﹺﻨﻬ ﹺﻪ ﹸر ﹸﺳﻮﺧ ﹰﺎ‪ ،‬ﹶﻓﺎﻗﺘ ﹺﹶﴫ ﹶﻋﲇ ذﻟﹺﻚ‪ ،‬ﹶوﻻ‬ ‫ﹺ‬
‫ﹶو ﹶﺳ ﱠﻤﻲ ﺗﹶﺮﻛ ﹸﻬ ﹸﻢ اﻟ ﱠﺘ ﹶﻌ ﱡﻤ ﹶﻖ ﻓﻴﻤـﺎ ﻟـﹶﻢ ﻳﻜ ﱢﻠ ﹸ‬
‫ﻔﻬ ﹸﻢ اﻟ ﹶﺒ ﹶ‬
‫ﻮن ﹺﻣ ﹶﻦ اﻟـﻬﺎﻟﹺﻜﲔ«‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ای ﭘﺮﺳﺶ ﮐﻨﻨﺪه‪،‬‬ ‫ﻘﻠﻚ ﹶﻓ ﹶﺘﻜ ﹶ‬‫ﺪر ﹶﻋ ﹺ‬ ‫ﹸﺗ ﹶﻘﺪﱢ ر ﹶﻋ ﹶﻈ ﹶﻤ ﹶﺔ اﷲﹺ ﹸﺳﺒﺤﺎ ﹶﻧ ﹸﻪ ﹶﻋﲇ ﹶﻗ ﹺ‬
‫ﻧﯿﮏ ﺑﻨﮕﺮ! آﻧﭽﻪ را ﮐﻪ ﻗﺮآن درﺑﺎرۀ ﺻﻔﺎت ﺧﺪاوﻧﺪ‪ ،‬ﺗﻮ را رھﻨﻤﺎﯾﯽ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪ ،‬از آن‬
‫ﭘﯿﺮوی ﮐﻦ و از ﻧﻮر ھﺪاﯾﺘﺶ روﺷﻨﯽ ﺑﺠﻮی و ھﺮ ﭼﯿﺰی ﮐﻪ ﺷﯿﻄﺎن ﺗﻮ را ﺑﻪ داﻧﺴﺘﻦ آن‪،‬‬

‫‪ -١‬اﯾﻦ ﺧﻄﺒﮥﻣﺒﺎرﮐﻪ »أﺷﺒﺎح« ﻧﺎم دارد ودر» َﻧﮫﺞ اﻟﺒﻼﻏﻪ« ﺑﻪ ﺷﻤﺎرۀ ‪ ۹۱‬ﺿﺒﻂ ﺷﺪه اﺳﺖ و ّ‬
‫ﻣﺤﻤﺪﺑﻦ‬
‫ّ‬ ‫ّ‬
‫ﻋﻠﯽ ﺑﻦ ﺑﺎﺑﻮﯾﻪ در »ﮐﺘﺎب اﻟﺘﻮﺣﯿﺪ« ص ‪ ۵۵‬و‪ ۵۶‬ﺳﻨﺪﺧﻄﺒﻪ را آورده اﺳﺖ‪.‬‬
 ‫‪٥١‬‬ ‫ﺑﺎزﻧﮕﺮی در ﻣﻌﺎﻧﯽ ﻗﺮآن‬

‫ﺳﻨﺖ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ص و ﭘﯿﺸﻮاﯾﺎن‬ ‫وا ﻣﯽدارد ﮐﻪ در ﮐﺘﺎب ﺧﺪا ﺑﺮ ﺗﻮ واﺟﺐ ﻧﺸﺪه و در ّ‬

‫ﺣﻖ ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﺮ ﺗﻮ‬‫ھﺪاﯾﺖ اﺛﺮی از آن ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬داﻧﺶ آن را ﺑﻪ ﺧﺪا واﮔﺬار ﮐﻪ اﯾﻦ ﻧﮫﺎﯾﺖ ّ‬
‫ِ‬
‫اﺳﺖ و ﺑﺪان ﮐﻪ راﺳﺨﺎن در داﻧﺶ ﮐﺴﺎﻧﯽ ھﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ اﻋﺘﺮافﺷﺎن ﺑﻪ ﻧﺎداﻧﯽ درﺑﺎرۀ ﻏﯿﺐ‬
‫ﭘﻮﺷﯿﺪه‪ ،‬اﯾﺸﺎن را از ورود ﺑﻪ درھﺎی ﺑﺴﺘﮥ آن‪ ،‬ﺑﯽﻧﯿﺎز ﺳﺎﺧﺘﻪ اﺳﺖ و ﺧﺪاوﻧﺪ اﻋﺘﺮاف‬
‫آﻧﺎن را ﺑﻪ ﻋﺠﺰ و ﻧﺎداﻧﯽ از اﺣﺎﻃﮥ ﺑﺮ آن اﻣﻮر‪ ،‬ﺳﺘﺎﯾﺶ ﻧﻤﻮده و ﻓﺮو ﻧﺮﻓﺘﻦ اﯾﺸﺎن را در‬
‫ُ‬
‫ﭼﯿﺰھﺎﯾﯽ ﮐﻪ ادراک ﮐﻨﻪ آنھﺎ را از راﺳﺨﺎن ﻧﺨﻮاﺳﺘﻪ‪ ،‬رﺳﻮخ در داﻧﺶ ﻧﺎﻣﯿﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﭘﺲ ﺗﻮ ﻧﯿﺰ ﺑﻪ ھﻤﯿﻦ اﻧﺪازه ﺑﺴﻨﺪه ﮐﻦ و ﻋﻈﻤﺖ ﺧﺪاوﻧﺪ ﭘﺎک را ﺑﺎ ﻋﻘﻞ ﺧﻮد ﻧﺴﻨﺞ ﮐﻪ از‬
‫اھﻞ ھﻼﮐﺖ ﺧﻮاھﯽ ﺷﺪ«‪.‬‬
‫ﭼﻨﺎن ﮐﻪ ﻣﻼﺣﻈﻪ ﻣﯽﺷﻮد اﻣﺎم ÷ ﺗﺼﺮﯾﺢ ﻓﺮﻣﻮده ﮐﻪ راﺳﺨﺎن در ﻋﻠﻢ از ﺷﻨﺎﺧﺖ‬
‫ﺗﺄوﯾﻞ ﻣﺘﺸﺎﺑﮫﺎت ﻧﺎﺗﻮاﻧﻨﺪ و اﯾﻦ اﻣﺮ اﺧﺘﺼﺎص ﺑﻪ ﺧﺪای ﺗﻌﺎﻟﯽ دارد‪ .‬در اﯾﻨﺠﺎ ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ‬
‫اﺋﻤﻪ † ﺧﻼف اﯾﻦ ﻣﻌﻨﯽ ﻣﻼﺣﻈﻪ ﻣﯽﮔﺮدد! ﭘﺎﺳﺦ‬ ‫ﮔﻔﺘﻪ ﺷﻮد ﮐﻪ‪ :‬در ﺑﺮﺧﯽ از ﻣﺄﺛﻮرات ّ‬
‫ّ‬
‫آﻧﺴﺖﮐﻪ‪ :‬ﻣﺎ ﻣﻮﻇﻒ ھﺴﺘﯿﻢ ﺑﻪ ھﻨﮕﺎم »ﺗﻌﺎرض آﺛﺎر« ﺧﺒﺮی را ﺑﭙﺬﯾﺮﯾﻢ ﮐﻪ ﺑﺎ ﻗﺮآن ﻣﺠﯿﺪ‬
‫ﻣﻮاﻓﻘﺖ دارد )ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺧﻄﺒﮥ ﻋﻠﯽ ÷( و اﺧﺒﺎر دﯾﮕﺮ را ﺗﺮک ﮐﻨﯿﻢ ﭼﻨﺎنﮐﻪ اﯾﻦ دﺳﺘﻮر از‬
‫اﺋﻤﮥ ُھﺪی † ﺑﻪ ﮔﻮﻧﻪای ﻣﺘﻮاﺗﺮ رﺳﯿﺪه اﺳﺖ و ﺟﺎی ﺗﺮدﯾﺪ ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬‫ّ‬
‫ﺑﺎز ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﺑﮕﻮﯾﻨﺪ‪ :‬ﭼﮕﻮﻧﻪ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ راﺳﺨﺎن در داﻧﺶ‪ ،‬ﻣﻌﻨﺎی ﺑﺨﺸﯽ از‬
‫ّ‬
‫ﮐﺘﺎب ﺧﺪا را ﻧﺪاﻧﻨﺪ؟!‪ .‬ﭘﺎﺳﺦ آﻧﺴﺖ ﮐﻪ‪ :‬راﺳﺨﺎن در ﻋﻠﻢ اﻟﺒﺘﻪ ﻣﻌﺎﻧﯽ ﻗﺮآن را در‬
‫ﻣﯽﯾﺎﺑﻨﺪ‪ ،‬آﻧﭽﻪ را ﮐﻪ ﻧﻤﯽداﻧﻨﺪ »ﺗﺄوﯾﻞ ﻣﺘﺸﺎﺑﮫﺎت« اﺳﺖﮐﻪ ﺑﺎ ﺑﺮﺧﯽ از اﺳﺮار ﻏﯿﺐ و‬
‫اﻣﻮر إﻟﮫﯽ ﭘﯿﻮﻧﺪ دارد ﭼﻨﺎنﮐﻪ از ﺷﻮاھﺪ ﻗﺮآﻧﯽ و ﺧﻄﺒﮥ اﻣﯿﺮ ﻣﺆﻣﻨﺎن ÷ ﺑﺮ ﻣﯽآﯾﺪ‪.‬‬
‫َ َ‬
‫اﺳﺮاری ﮐﻪ در ﻟﺴﺎن ﺷﺮع‪ ،‬آنھﺎ را »ﻋﻠﻢ ُﻣﺴﺘﺄﺛﺮ« ﻣﯽﺧﻮاﻧﻨﺪ ﯾﻌﻨﯽ اﻣﻮری ﮐﻪ داﻧﺶ‬
‫ﺧﺎص ﺧﺪاوﻧﺪ اﺳﺖ‪ .‬در ﻗﺮآن ﻣﺠﯿﺪ ھﻢ ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻌﻨﯽ ﺗﺼﺮﯾﺢ ﺷﺪه ﮐﻪ ﺑﺮﺧﯽ از اﻣﻮر‬ ‫آنھﺎ ّ‬
‫ُ‬ ‫َ َ َ ۡ َ ُ َ ۡ ‪َ ۡ ُ ٓ َّ ٞ‬‬
‫� ل ُهم ّمِن ق َّرة ِ‬
‫ﻏﯿﺐ را ﮐﺴﯽ ُﺟﺰ ﺧﺪا ﻧﻤﯽداﻧﺪ و ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪﴿ :‬ف� �علم �فس ما أخ ِ َ‬
‫�﴾ ]اﻟﺴﺠﺪة‪» .[۱۷ :‬ھﯿﭻ ﮐﺲ ﻧﻤﯽداﻧﺪ ﮐﻪ ﭼﻪ ﭼﯿﺰھﺎﯾﯽ ‪.‬در ﻋﺎﻟﻢ ﻏﯿﺐ ﺑﺮای اﯾﺸﺎن ﭘﻨﮫﺎن‬
‫أَ ۡ� ُ‬
‫ٖ‬
‫ﺷـﺪه ﮐﻪ ﻣﺎﯾﮥ روﺷﻨﯽ دﯾﺪﮔﺎن ﻣﯽﺷﻮد!‪.«..‬‬
‫ُ‬
‫در اﯾﻨﺠﺎ ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﻮد‪ :‬ھﺮ ﭼﻨﺪ ﭘﺎرهای از اﻣﻮر إﻟﮫﯽ و اﺳﺮار آﺧﺮت را ﺟﺰ‬
‫ﺧﺪای ﺳﺒﺤﺎن ﮐﺴﯽ ﻧﻤﯽداﻧﺪ وﻟﯽ ﭼﻪ ﻣﺎﻧﻌﯽ دارد ﮐﻪ ﺧﺪای ﺗﻌﺎﻟﯽ اﻣﻮر ﻣﺰﺑﻮر را ﺑﻪ‬
‫ﻠﻢ‬ ‫راﺳﺨﺎن در ﻋﻠﻢ آﻣﻮﺧﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ؟ ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﺻﺎﺣﺐ ﺗﻔﺴﯿﺮ اﻟﻤﯿﺰان ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪ » :‬ﱠ ﹺ‬
‫إن اﻟﻌ ﹶ‬
 ‫ﺑﺎزﻧﮕﺮی در ﻣﻌﺎﻧﯽ ﻗﺮآن‬ ‫‪٥٢‬‬
‫ﻨﺎﰲ ذﻟﹺﻚ ورود اﻹﺳﺘﹺ ﹺ‬
‫ﻘﺼﻮ ﹲر ﹺﰲ اﻵﻳ ﹺﺔ ﹶﻋ ﹶﻠﻴ ﹺﻪ ﺗﹶﻌﺎﱄ ﹶوﻻ ﻳ ﹺ‬ ‫ﺑﹺﺎﻟﺘ ﹺ‬
‫ﺜﻨﺎء ﹶﻋ ﹶﻠﻴﻪ«) ‪» (١‬ﻋﻠﻢ ﺑﻪ ﺗﺄوﯾﻞ‬ ‫ﹸﹸ ﹶ‬ ‫ﱠﺄوﻳ ﹺﻞ ﹶﻣ ﹸ‬
‫ﻣﺘﺸﺎﺑﮫﺎت در آﯾﮥ ﻗﺮآن‪ ،‬اﺧﺘﺼﺎص ﺑﻪ ﺧﺪای ﺗﻌﺎﻟﯽ دارد وﻟﯽ اﯾﻦ اﻣﺮ‪ ،‬ﻣﻨﺎﻓﯽ ﺑﺎ ورود‬
‫اﺳﺘﺜﻨﺎء در آن ﻧﯿﺴﺖ«‪.‬‬
‫ﭘﺎﺳﺦ آﻧﺴﺖ ﮐﻪ‪ :‬اﯾﻦ اﺣﺘﻤﺎل ﺑﺎ ﺧﻄﺒﮥ اﻣﺎم ÷ ﺳﺎز ﮔﺎری ﻧﺪارد زﯾﺮا ﮐﻪ اﻣﺎم ÷‬
‫در آن ﺧﻄﺒﻪ‪ ،‬ﺳﺆال ﮐﻨﻨﺪه را ﺗﺮﻏﯿﺐ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ ﮐﻪ در اﺳﺮار ﭘﻮﺷﯿﺪۀ إﻟﮫﯽ وارد ﻧﺸﻮد و‬
‫ّ‬
‫ﺑﺪون اﻃﻼع از آنھﺎ‪ ،‬اﺳﺮار ﻣﺰﺑﻮر را ﺗﺼﺪﯾﻖ ﮐﻨﺪ ھﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ راﺳﺨﺎن در ﻋﻠﻢ آنھﺎ را‬
‫ﺗﺼﺪﯾﻖ ﻧﻤﻮدهاﻧﺪ‪ .‬اﯾﻨﮏ اﮔﺮ ّادﻋﺎ ﮐﻨﯿﻢ ﮐﻪ راﺳﺨﺎن در داﻧﺶ‪ ،‬اﺳﺮار ﻏﯿﺐ را ﻣﯽداﻧﻨﺪ و‬
‫داﻧﺴﺘﻪ ﺗﺼﺪﯾﻖ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬ﺑﯿﺎن اﻣﺎم ÷ ﻧﻘﺼﺎن ﻣﯽﭘﺬﯾﺮد و دﯾﮕﺮ ﻟﺰوﻣﯽ ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺗﺎ أﻣﯿﺮ‬
‫ﻣﺆﻣﻨﺎن ÷ اﯾﻤﺎن راﺳﺨﺎن داﻧﺶ را ﺑﺮای ﺳﺎﺋﻞ ﻣﻄﺮح ﻓﺮﻣﺎﯾﺪ!‪.‬‬
‫ً‬ ‫در ﭘﺎﯾﺎن اﯾﻦ ﺑﺤﺚ‪ ،‬ﺑﺮای ﺑﺮﺧﯽ از ّ‬
‫ﻣﻔﺴﺮان‪ ،‬ﭘﺮﺳﺸﯽ ﭘﯿﺶ آﻣﺪه ﮐﻪ‪ :‬اﺳﺎﺳﺎ ﭼﺮا در‬
‫ﮐﺘﺎب ﺧﺪا ﺳﺨﻦ از ﻣﺘﺸﺎﺑﮫﺎت رﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﺘﺸﺎﺑﮫﺎﺗﯽ ﮐﻪ ﺗﺄوﯾﻞ آنھﺎ را ُﺟﺰ ﺧﺪا ﮐﺴﯽ‬
‫ﻧﻤﯽداﻧﺪ؟!‪ .‬ﻓﺨﺮ رازی در ﺗﻔﺴﯿﺮ »ﻣﻔﺎﺗﯿﺢ اﻟﻐﯿﺐ« ﭘﻨﺞ ﻓﺎﯾﺪه ﺑﺮای ورود ﻣﺘﺸﺎﺑﮫﺎت در‬
‫ﻗﺮآن ﻣﺠﯿﺪ ﺑﺮ ﺷﻤﺮده اﺳﺖ) ‪ (٢‬ﮐﻪ ھﯿﭻ ﮐﺪام از آنھﺎ واﻓﯽ ﺑﻪ ﻣﻘﺼﻮد ﻧﯿﺴﺖ و از اﯾﻦ رو‬
‫ﻣﺎ از ﺑﺎز آوردن وﺟﻮه ﻣﺰﺑﻮر‪ ،‬ﺧﻮدداری ورزﯾﺪﯾﻢ‪ .‬آﻧﭽﻪ از رﺟﻮع ﺑﻪ ﺧﻮد ﻗﺮآن در اﯾﻦ‬
‫ﻣﻮرد اﺳﺘﻔﺎده ﻣﯽﺷﻮد اﯾﻨﺴﺖ ﮐﻪ اﯾﻤﺎن آدﻣﯽ ﺑﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ و ﮐﻼم او‪ ،‬از دو راه ﺑﻪ ﮐﻤﺎل‬
‫دوم از ﻃﺮﯾﻖ ﺗﺴﻠﯿﻢ و ﺗﺼﺪﯾﻖ ﭼﻨﺎنﮐﻪ‬ ‫ﻣﯽﭘﯿﻮﻧﺪد‪ .‬ﯾﮑﯽ از ﻃﺮﯾﻖ داﻧﺶ و ﭘﮋوھﺶ و ّ‬
‫راﺳﺨﺎن در داﻧﺶ ﺑﺎ ﻋﻠﻢ ﺑﻪ ﻣﺤﮑﻤﺎت ﻗﺮآن و ّ‬
‫ﺗﺪﺑﺮ و ﭘﮋوھﺶ در آنھﺎ‪ ،‬ﻣﻘﺎم ّاول را اﺣﺮاز‬
‫َ َ‬
‫دوم ﮐﻪ رھﯿﺎﻓﺘﻦ ﺑﻪ »ﻋﻠﻢ ُﻣﺴﺘﺄﺛﺮ« ﯾﺎ آ ﮔﺎھﯽ از ﺗﺄوﯾﻞ ﻣﺘﺸﺎﺑﮫﺎت‬ ‫ﻧﻤﻮدهاﻧﺪ و در ﻣﻘﺎم ّ‬
‫ُ ّ‪ٞ‬‬
‫ﺣﻖ اﯾﻤﺎن‬‫� ّم ِۡن عِند َر ّ� َنا﴾ ]آل ﻋﻤﺮان‪» .[۷ :‬ﻣﺎ ﺑﻪ ﮐﻼم ّ‬
‫ِ ِ‬ ‫ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﮔﻮﯾﻨﺪ‪َ ﴿ :‬ء َام َّنا بِهِۦ‬
‫آوردﯾﻢ‪ ،‬ھﻤﮕﯽ آن از ﺳﻮی ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﺎ اﺳﺖ« و ﺑﺪﯾﻦ وﺳﯿﻠﻪ ﺗﺴﻠﯿﻢ و اﺧﻼص ﺧﻮد را ﺑﻪ‬
‫ﭘﯿﺸﮕﺎه ﺧﺪای ﻷ ﺗﻘﺪﯾﻢ داﺷﺘﻪاﻧﺪ‪.‬‬
‫*‬ ‫*‬ ‫*‬

‫‪ -١‬ﺑﻪ ﺗﻔﺴﯿﺮ »اﻟﻤﯿﺰان«‪ ،‬ج‪ ،۳‬ص ‪ ۲۷‬ﻧﮕﺎه ﮐﻨﯿﺪ‪.‬‬

‫‪ -٢‬ﺑﻪ ﺗﻔﺴﯿﺮ ﻣﻔﺎﺗﯿﺢ اﻟﻐﯿﺐ‪ ،‬ج‪ ،۲‬ص ‪ ۴۰۳‬و ‪ ۴۰۴‬ﺑﻨﮕﺮﯾﺪ‪.‬‬
 ‫‪٥٣‬‬ ‫ﺑﺎزﻧﮕﺮی در ﻣﻌﺎﻧﯽ ﻗﺮآن‬

‫ۡ ۡ‬ ‫َّ ُ َ َ ۡ َ َ ٰٓ َ ُ ُ ْ ُ ْ ۡ ۡ َ ٓ‬ ‫َ َ َّ ُ َ َّ َ ٓ َ‬
‫��ِكة َوأولوا ٱلعِل ِم قا� ِ َمۢ� بِٱلقِس ِ‬
‫ط﴾ ]آل ﻋﻤﺮان‪.[۱۸ :‬‬ ‫إِ� هو وٱلم‬ ‫ٱ� �ن ُهۥ � إِ� ٰ َه‬ ‫﴿ش ِهد‬
‫ﻗﺎﺋﻢ ﺑﻪ ﻗﺴﻂ ﮐﯿﺴﺖ؟‬
‫در ﺗﺮﺟﻤﮥ اﯾﻦ آﯾﮥ ﺷﺮﯾﻔﻪ‪ ،‬ﺑﺮﺧﯽ از ﻣﺘﺮﺟﻤﺎن ﻏﻔﻠﺖ ﻏﺮﯾﺒﯽ ﻧﺸﺎن دادهاﻧﺪ و‬
‫ﻧﻮﺷﺘﻪاﻧﺪ ﮐﻪ‪:‬‬
‫»ﺧﺪاوﻧﺪ ﺧﻮد ﺑﺮﯾﮕﺎﻧﮕﯽ ذات اﻗﺪﺳﺶ ﮔﻮاھﯽ ﻣﯽدھﺪ و ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن و داﻧﺸﻤﻨﺪان إﻟﮫﯽ ﮐﻪ ﺑﺮ‬
‫ﻗﺴﻂ و ﻋﺪل ﻣﺄﻣﻮرﻧﺪ ﻧﯿﺰ ﮔﻮاھﯽ ﻣﯽدھﻨﺪ‪ «(١ )...‬در اﯾﻦ ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ ،‬ﻋﻼوه ﺑﺮ اﯾﻦﮐﻪ ﻣﺘﺮﺟﻢ‬
‫ﻣﺤﺘﺮم‪ ،‬ﻓﻌﻞ ﻣﺎﺿﯽ » َﺷﮫ َﺪ« را ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻣﻀﺎرع »ﮔﻮاھﯽ ﻣﯽدھﺪ« ﺑﺮ ﮔﺮداﻧﺪه‪ » ،‬ﹺ‬
‫ﻗﺎﺋ ﹰﲈ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
‫ﺎﻟﻘﺴﻂ« را ﻧﯿﺰ ﻋﻤﻞ ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن و داﻧﺸﻤﻨﺪان ﺷﻤﺮده اﺳﺖ ﮐﻪ اﮔﺮ ﭼﻨﯿﻦ ﺑﻮد‪ ،‬ﻻزم‬ ‫ﺑﹺ ﹺ‬

‫ﺎﻟﻘﺴﻂ« ﺑﻪ‬‫ﻗﺎﺋ ﹰﲈ ﺑﹺ ﹺ‬
‫ﺎﻟﻘﺴﻂ« ﺑﻪ ﻟﻔﻆ ﺟﻤﻊ آﯾﺪ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮ اﯾﻦ ﺗﻌﺒﯿﺮ » ﹺ‬
‫ﲔ ﺑﹺ ﹺ‬
‫ﻗﺎﺋ ﹺﻤ ﹶ‬
‫ﻣﯽآﻣﺪ ﺑﻪ ﺻﻮرت » ﹺ‬

‫اﺻﻄﻼح ﻧﺤﻮی »ﺣﺎل« ﺑﺮای ﻟﻔﻆ ﺟﻼﻟﻪ )اﻟﻠﻪ( ﯾﺎ ﺑﺮای ﺿﻤﯿﺮ » ُھ َﻮ« اﺳﺖ‪.‬‬
‫ً‬
‫ﻗﺎﺋﻤﺎ« در ﻋﯿﻦ آنﮐﻪ ﺑﺮای ﻟﻔﻆ ﺟﻼﻟﻪ ﺑﻪ ﮐﺎر رﻓﺘﻪ‪،‬‬ ‫ﺑﻌﻀﯽ اﺣﺘﻤﺎل دادهاﻧﺪ ﮐﻪ » ِ‬
‫أﻣﺪ ُح« را در ﺗﻘﺪﯾﺮ دارد و ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ ﮐﻪ ﻗﯿﺎم ﺑﻪ‬ ‫ﻣﻨﺼﻮب ﺑﻪ »ﻣﺪح« ﺑﺎﺷﺪ ﯾﻌﻨﯽ ﻓﻌﻞ » َ‬
‫ً‬ ‫ﻋﺪاﻟﺖ‪ ،‬ﺻﻔﺖ ﺛﺎﺑﺖ ّ‬
‫ﺣﻖ ﺗﻌﺎﻟﯽ ﺷﻤﺮده ﻣﯽﺷﻮد و ﻣﺘﻨﺎﺳﺐ ﺑﺎ »ﺣﺎل« ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﻣﻌﻤﻮﻻ‬
‫ﺗﻐﯿﯿﺮ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬ﮔﻮﯾﻨﺪۀ اﯾﻦ ﻗﻮل‪ ،‬اﺣﮑﺎم ﻧﺤﻮی را ﺑﻪ ﻣﺒﺎﺣﺚ ﮐﻼﻣﯽ ﮐﺸﺎﻧﺪه! و ﺑﻪ‬
‫ﺣﻖ ﺗﻌﺎﻟﯽ »ﺻﻔﺖ ﻓﻌﻞ«‬ ‫ﺎﻟﻘﺴﻂ« ﺑﺮای ّ‬ ‫ﻗﺎﺋ ﹰﲈ ﺑﹺ ﹺ‬
‫ھﺮﺻﻮرت‪ ،‬ﻣﯽﺗﻮان ﺑﺪو ﭘﺎﺳﺦ داد ﮐﻪ » ﹺ‬

‫ﻣﺤﺴﻮب ﻣﯽﺷﻮد و اﻓﻌﺎل إﻟﮫﯽ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺧﻠﻖ ﺗﻐﯿﯿﺮ ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﻨﺪ ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﮔﺎھﯽ »ﻓﻀﻞ‬
‫�‬‫ﺧﺪا« ﯾﺎ »رﺣﻤﺖ او« ﺑﻪ ﺟﺎی ﻋﺪﻟﺶ ﺷﺎﻣﻞ اﺣﻮال ﺧﻠﻖ ﻣﯽﮔﺮدد ﮐﻪ ﻓﺮﻣﻮد‪َ ﴿ :‬ع َ ٰ‬
‫ُّ ُ َ َ َ َ ُ‬
‫َر�� ۡم أن ي ۡر�� ۡم﴾ ]اﻹﺳﺮاء‪.[۸ :‬‬
‫ﺣﺎﻟﯿﻪ ﺑﺮای ّ‬ ‫ﺿﻤﻨﺎ ﺑﺎﯾﺪ داﻧﺴﺖ ﮐﻪ ﺟﻤﻠﻪھﺎی ّ‬ ‫ً‬
‫ﺣﻖ‬
‫ّ‬
‫ﺗﻌﺎﻟﯽ ﻓﺮاوان ﺑﻪ ﮐﺎر رﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ّ .‬اﻣﺎ اﻟﺒﺘﻪ ﺻﻔﺎت ﺧﺪا ﺑﺎ اﺣﻮال ﺧﻠﻖ ﺳﻨﺠﯿﺪه ﻧﻤﯽﺷﻮد‬
‫�ء‪] ﴾ٞ‬اﻟﺸﻮری‪» .[۱۱ :‬ھﯿﭻ ﭼﯿﺰی ھﻤﺎﻧﻨﺪ او ﻧﯿﺴﺖ«‪.‬‬ ‫زﯾﺮا ﮐﻪ ﴿لَ ۡي َس َك ِم ۡثلِهِۦ َ ۡ‬

‫ﺎﻟﻘﺴﻂ« ﺑﻼﻓﺎﺻﻠﻪ ﭘﺲ از‬ ‫ﻗﺎﺋ ﹰﲈ ﺑﹺ ﹺ‬

‫ﺗﻮﺟﻪ در آﯾﮥ ﺷﺮﯾﻔﻪ اﯾﻨﺴﺖ ﮐﻪ ﺑﺪاﻧﯿﻢ ﭼﺮا » ﹺ‬ ‫ﻧﮑﺘﮥ ﻗﺎﺑﻞ ّ‬
‫ً ُ‬
‫» ﹶﺷ ﹺﻬﺪﹶ اﷲﹸ« ذﮐﺮ ﻧﺸﺪه و ﺑﺎ ﺗﺄﺧﯿﺮ آﻣﺪه اﺳﺖ؟ ﻇﺎھﺮا ُﻋﻠ ّﻮ رﺗﺒﮥ ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن و داﻧﺸﻤﻨﺪان‪،‬‬
‫ﮐﺮه ـ ﺷﺪه‬ ‫ﻣﻮرد ﻋﻨﺎﯾﺖ ﺑﻮده ﮐﻪ ﺷﮫﺎدت آﻧﺎن ﺑﻪ ﺗﻮﺣﯿﺪ‪ ،‬ﻗﺮﯾﻦ ﮔﻮاھﯽ ﺧﺪاوﻧﺪ ـ َﺟ ﱠﻞ ذ ُ‬
‫ِ‬
‫ّ‬
‫ﭼﻨﺎنﮐﻪ اﯾﻦ ﻣﻌﻨﯽ را از ﻣﺤﻘﻖ ﺗﻔﺘﺎزاﻧﯽ ﻧﻘﻞ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪.‬‬

‫ّ‬
‫‪ -١‬ﺑﻪ ﺗﺮﺟﻤﮥ ﺧﺎﻧﻢ ﻃﺎھﺮه ﺻﻔﺎرزاده ﻧﮕﺎه ﮐﻨﯿﺪ‪.‬‬
 ‫ﺑﺎزﻧﮕﺮی در ﻣﻌﺎﻧﯽ ﻗﺮآن‬ ‫‪٥٤‬‬

‫*‬ ‫*‬ ‫*‬

‫ََ ٓ‬ ‫ََ ٓ ُ‬ ‫ُ َّ ُ َّ َ ٰ َ ۡ ُ ۡ ُ ۡ ۡ ُ ۡ َ َ َ َ ٓ ُ َ َ ُ ۡ ۡ َ‬
‫�ع ٱل ُملك م َِّمن �شا ُء َوتعِ ُّز َمن �شا ُء‬
‫ك تؤ ِ� ٱلملك من �شاء وت ِ‬ ‫﴿ق ِل ٱللهم �ل ِك ٱلمل ِ‬
‫� َ ۡ‬
‫�ءٖ قَد ‪ٞ‬‬ ‫َ‬ ‫ۡ‬
‫َ ُ ُّ َ َ َ ٓ ُ َ َ َ ۡ ُ َّ َ َ ٰ ُ ّ‬
‫ِير‪] ﴾٢٦‬آل ﻋﻤﺮان‪ .[۲۶ :‬ﺧﺪای‬ ‫� ِ‬ ‫وتذِل من �شاء ۖ �ِيدِك ٱ�� ۖ إِنك‬
‫ﺳﺒﺤﺎن و ﻓﺮﻣﺎﻧﺮواﯾﺎن!‬
‫ﻧﺒﻮت« ﺗﻔﺴﯿﺮ‬ ‫ﻣﻔﺴﺮان » ُﻣﻠﮏ« را ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎی » ّ‬ ‫در ﺗﻔﺴﯿﺮ اﯾﻦ آﯾﮥ ﮐﺮﯾﻤﻪ‪ ،‬ﺑﺮﺧﯽ از ّ‬
‫ﻣﻔﺴﺮان ﻗﺪﯾﻢ‬ ‫ﻧﻤﻮدهاﻧﺪ‪ .‬ﻧﻪ ﻓﺮﻣﺎﻧﺮواﯾﯽ و ﭘﺎدﺷﺎھﯽ! ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﺑﻪ ﮔﺰارش ﻃﺒﺮی‪ ،‬از ﻣﯿﺎن ّ‬
‫»ﻣﺠﺎھﺪ« ﺑﺮ اﯾﻦ ﻗﻮل رﻓﺘﻪ اﺳﺖ) ‪ (١‬و ﻓﺨﺮ رازی در ﺗﻔﺴﯿﺮ »ﻣﻔﺎﺗﯿﺢ اﻟﻐﯿﺐ« ﮐﻮﺷﯿﺪه ﺗﺎ‬
‫ﹺ‬ ‫رأی وی را ﺗﻘﻮﯾﺖ ﮐﻨﺪ و ﻧﻮﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪» :‬اﻟﻨﱡ ﹸﺒ ﱠﻮ ﹸة أﻋ ﹶﻈ ﹸﻢ ﹶﻣﺮاﺗﹺ ﹺ‬
‫ﺐ اﻟـ ﹸﻤﻠﻚ ﻷ ﱠن اﻟ ﹸﻌ ﹶﻠﻤـﺎ ﹶء ﻟـﹶ ﹸﻬﻢ ﹲ‬
‫أﻣﺮ‬
‫أﻣﺮ ﹸﻫﻢ ﻧﺎﻓﹺ ﹲﺬ ﹺﰲ‬
‫ﻠﻖ ﹶواﻷﻧﺒﹺﻴﺎ ﹸء ﹸ‬
‫ﻠﻖ واﻟـﺠﺒﺎﺑﹺﺮ ﹸة ﻟـﹶﻬﻢ أﻣﺮ ﹶﻋﲆ ﹶﻇ ﹺ‬
‫ﻮاﻫ ﹺﺮ اﻟـ ﹶﺨ ﹺ‬ ‫ﹲ‬
‫ﹺ‬ ‫ﹺ‬
‫ﹶﻋﻈﻴ ﹲﻢ ﹶﻋﲆ ﹶﺑﻮاﻃ ﹺﻦ اﻟـ ﹶﺨ ﹺ ﹶ ﹶ ﹶ ﹸ‬
‫اﻟ ﹶﺒﻮاﻃﹺ ﹺﻦ ﹶواﻟ ﱠﻈ ﹺ‬
‫ﻮاﻫﺮ«) ‪ .(٢‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮی ﺑﺰرگﺗﺮﯾﻦ ﻣﺮﺗﺒﮥ ﻓﺮﻣﺎﻧﺮواﯾﯽ اﺳﺖ زﯾﺮا‬
‫داﻧﺸﻤﻨﺪان ﺗﺄﺛﯿﺮ ﺑﺴﯿﺎری ﺑﺮ ﺑﺎﻃﻦ ﻣﺮدم دارﻧﺪ و ﺳﻼﻃﯿﻦ ﺑﺮ ﻇﺎھﺮ اﻣﻮر ﻣﺮدم ﺣﮑﻮﻣﺖ‬
‫ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ وﻟﯽ اﻣﺮ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮان در ﺑﺎﻃﻦ و ﻇﺎھﺮ ﻣﺮدم ﻧﺎﻓﺬ اﺳﺖ«‪.‬‬
‫َ‬ ‫ۡ‬ ‫ۡ‬ ‫ََ ُ‬
‫�ع ٱل ُملك‬ ‫أﻣﺎ اﯾﻦ ﻣﻌﻨﺎ‪ ،‬ﺑﺎ آﯾﮥ ﺷﺮﯾﻔﻪ ﺳﺎزﮔﺎر ﻧﯿﺴﺖ زﯾﺮا در آﻧﺠﺎ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪﴿ :‬وت ِ‬
‫ّ‬
‫ََ ٓ‬
‫م َِّمن �شا ُء﴾ » ُﻣﻠﮏ را از ھﺮ ﮐﺲ ﺑﺨﻮاھﯽ ﺑﺮ ﻣﯽﮔﯿﺮی« و ھﯿﭻ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮی را ﺧﺪای ﺳﺒﺤﺎن‬
‫ّ‬ ‫از ﻣﻘﺎم ّ‬
‫ﻧﺒﻮت ﻋﺰل ﻧﻔﺮﻣﻮد و ﺣﺘﯽ ﯾﻮﻧﺲ ÷ ﭘﺲ از آنﮐﻪ در ﮐﺎم ﻧﮫﻨﮓ اﻓﺘﺎد‪ ،‬دوﺑﺎره‬
‫َ َْ‬ ‫َ ۡ‬
‫ﺑﺮ ﺑﯿﺶ از ﺻﺪ ھﺰار ﺗﻦ ﺑﻪ رﺳﺎﻟﺖ ﻓﺮﺳﺘﺎده ﺷﺪ ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪َ ﴿ :‬وأ ۡر َسل َ�ٰ ُه إ ِ ٰ� مِائةِ‬
‫َۡ َۡ َ ُ َ‬
‫�دون‪] ﴾١٤٧‬اﻟﺼﺎﻓﺎت‪ .[۱۴۷ :‬ﻓﺨﺮ رازی‪ ،‬اﺷﮑﺎل ﻣﺰﺑﻮر را درﯾﺎﻓﺘﻪ و در ﺻﺪد‬ ‫�ل ٍف أو ي ِز‬
‫ﭘﺎﺳﺨﮕﻮﯾﯽ ﺑﺮ آﻣﺪه اﺳﺖ و ﺳﻌﯽ ﻧﻤﻮده ﺗﺎ ﺑﻪ ﮐﻤﮏ ﺗﻮﺟﯿﮫﺎﺗﯽ آن را ﺑﺮﻃﺮف ﺳﺎزد وﻟﯽ‬
‫ّ ّ‬
‫ﺣﺪ أﻗﻞ ﻻزم ﻣﯽآﯾﺪ ﮐﻪ ﺑﺪون ھﯿﭻ‬ ‫وﺟﻮھﯽ ﮐﻪ ذﮐﺮ ﻧﻤﻮده‪ ،‬ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻨﯽ ﻧﯿﺴﺖ زﯾﺮا‬
‫ﻗﺮﯾﻨﻪای‪ ،‬آﯾﮥ ﺷﺮﯾﻔﻪ ﺣﻤﻞ ﺑﺮ »ﻣﺠﺎز« ﮔﺮدد‪ .‬ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﯽرﺳﺪ ﮐﻪ ﻃﺮﻓﺪاران اﯾﻦ ﺗﻔﺴﯿﺮ‪،‬‬
‫ﻣﮫﻤﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ذھﻦ ﻣﯽآﯾﺪ ﺑﮕﺮﯾﺰﻧﺪ و آن اﺷﮑﺎل اﯾﻨﺴﺖ ﮐﻪ‪ :‬ﺧﺪای‬ ‫ﺧﻮاﺳﺘﻪاﻧﺪ ﺗﺎ از اﺷﮑﺎل ّ‬
‫ﺳﺒﺤﺎن ﭼﺮا ﺳﻠﻄﻨﺖ را ﮔﺎھﯽ ﺑﻪ ﻧﻤﺮود و ﻓﺮﻋﻮن و ﯾﺰﯾﺪ و اﻣﺜﺎل اﯾﻦ ﺳﺘﻢﮔﺮان داده‬
‫اﺳﺖ؟!‪..‬‬

‫‪ -١‬ﺑﻪ ﺗﻔﺴﯿﺮ ﻃﺒﺮی‪ ،‬ج‪ ،۵‬ص ‪ ۳۰۴‬ﻧﮕﺎه ﮐﻨﯿﺪ‪.‬‬

‫‪ -٢‬ﺗﻔﺴﯿﺮ ﻓﺨﺮرازی‪ ،‬ج‪ ،۲‬ص ‪.۴۳۱‬‬
 ‫‪٥٥‬‬ ‫ﺑﺎزﻧﮕﺮی در ﻣﻌﺎﻧﯽ ﻗﺮآن‬

‫در اﯾﻨﺠﺎ ﺑﺰرﮔﺎن ﻣﻌﺘﺰﻟﻪ ﮔﺎم ﺑﻪ ﻣﯿﺪان ﻧﮫﺎدهاﻧﺪ ﺗﺎ اﺷﮑﺎل ﻣﺰﺑﻮر را ﺣﻞ ﮐﻨﻨﺪ‪ .‬اﺑﻮﻋﻠﯽ‬
‫ﹺ‬
‫ﻮز‬
‫ﳚ ﹸ‬‫ﹶﺺ ﺑﹺ ﹸﻤ ﹸﻠﻮك اﻟ ﹶﻌﺪل ﹶﻓﺄ ﹼﻣﺎ ﹸﻣ ﹸﻠﻮك اﻟ ﱡﻈﻠ ﹺﻢ ﹶﻓﻼ ﹸ‬ ‫ُﺟ ّﺒﺎﺋﯽ در اﯾﻦ ﺑﺎره ﮔﻔﺘﻪاﺳﺖ‪ » :‬ﹶ‬
‫ﻫﺬا اﻟـ ﹸﺤﻜ ﹸﻢ ﹸﳐﺘ ﱞ‬
‫»اﯾﻦ ﺣﮑﻢ وﯾﮋۀ ﭘﺎدﺷﺎھﺎن دادﮔﺮ اﺳﺖ ّأﻣﺎ درﺑﺎرۀ ﻓﺮﻣﺎن‬ ‫ﻮن ﹸﻣﻠﻜ ﹸﻬﻢ ﺑﹺﺈﻳﺘﺎﹺ ﹺء اﷲﹺ«‬
‫) ‪(١‬‬
‫أن ﻳﻜ ﹶ‬
‫رواﯾﺎن ﺳﺘﻤﮕﺮ‪ ،‬روا ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﻮد ﺧﺪاوﻧﺪ ﭘﺎدﺷﺎھﯽ را ﺑﻪ اﯾﺸﺎن داده اﺳﺖ«! ﺷﺒﯿﻪ‬
‫َ‬
‫ﻌﺒﯽ ﮔﺰارش ﮐﺮدهاﻧﺪ و او ﻧﯿﺰ اﻃﻼق آﯾﮥ ﺷﺮﯾﻔﻪ را اﻧﮑﺎر ﻧﻤﻮده اﺳﺖ‪ّ .‬أﻣﺎ‬ ‫ھﻤﯿﻦ رأی را از ﮐ ِ‬
‫دﻓﺎﻋﯿﮥ ﻣﻨﻔﯽ« ﺷﻤﺮده ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ در ﭘﺎرهای از ﻣﻮارد‪،‬‬ ‫اﯾﻦﮔﻮﻧﻪ ﭘﺎﺳﺦھﺎ ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﺎ‪ ،‬ﻧﻮﻋﯽ » ّ‬
‫َّ َ َ ۡ ۡ‬
‫ك﴾ در‬ ‫ﻧﻈﺎﯾﺮ آن را در آﺛﺎر ﻣﻌﺘﺰﻟﻪ ﻣﯽﺑﯿﻨﯿﻢ‪ .‬ﺣﻘﯿﻘﺖ آﻧﺴﺖﮐﻪ ﺗﻌﺒﯿﺮ ﴿ٱلل ُه َّم �ٰل ِك ٱل ُمل ِ‬
‫ﺻﺪر آﯾﮥ ﮐﺮﯾﻤﻪ ﻧﺸﺎن ﻣﯽدھﺪ ﮐﻪ ﺳﻠﻄﻨﺖ و ﻓﺮﻣﺎﻧﺮواﯾﯽ ﺑﻪ ﻃﻮر ﻣﻄﻠﻖ در اﺧﺘﯿﺎر ﺧﺪاوﻧﺪ‬
‫ﺳﺒﺤﺎن اﺳﺖ ﺑﻨﺎﺑﺮ اﯾﻦ ھﺮ ﮐﺲ ﺑﻪ ﭘﺎدﺷﺎھﯽ دﺳﺖ ﯾﺎﻓﺘﻪ‪ ،‬آن را ﺑﻪ ﻧﺤﻮی از ﺧﺪای ﺗﻌﺎﻟﯽ‬
‫ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺎ اﮔﺮ ﺑﻪ روش ھﻤﯿﺸﮕﯽ ﺧﻮد ﺑﻪ ﻗﺮآن ﻣﺠﯿﺪ ﺑﺎز ﮔﺮدﯾﻢ ﻣﻼﺣﻈﻪ ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ‬
‫ﮐﻪ ﺧﺪای ﺗﻌﺎﻟﯽ ﻓﺮﻣﺎﻧﺮواﯾﯽ را ﻧﺼﯿﺐ ﻣﺮدم ﺧﻮب و ﺑﺪ ھﺮ دو دﺳﺘﻪ‪ ،‬ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‬
‫َ‬ ‫َ ّ َ‬
‫ب ق ۡد َءات ۡي َت ِ�‬ ‫ّ‬
‫ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﻗﺮآن ﻣﺠﯿﺪ از ﻗﻮل ﯾﻮﺳﻒ ِﺻ ِﺪﯾﻖ ÷ ﻧﻘﻞ ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﮔﻔﺖ‪﴿ :‬ر ِ‬
‫ۡ ۡ‬
‫ك﴾ ]ﯾﻮﺳﻒ‪» .[۱۰۱ :‬ﺧﺪای ﻣﻦ‪ ،‬ﺗﻮ ﻣﺮا از ﻓﺮﻣﺎﻧﺮواﯾﯽ ﻧﺼﯿﺐ دادی« و ھﻤﭽﻨﯿﻦ درﺑﺎرۀ‬ ‫م َِن ٱل ُمل ِ‬
‫َ َ َ ٰ ُ َّ ُ ۡ ۡ َ‬
‫ٱ� ٱل ُملك﴾ ]اﻟﺒﻘﺮة‪» .[۲۵۱ :‬ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﺪو ﻓﺮﻣﺎﻧﺮواﯾﯽ‬ ‫ﻧﺒﯽ ÷ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪﴿ :‬وءاتٮه‬
‫داود ّ‬
‫داد«! ّأﻣﺎ درﺑﺎرۀ ﭘﺎدﺷﺎه ُﻣﻠﺤﺪی ﮐﻪ ﺑﺎ اﺑﺮاھﯿﻢ ﺧﻠﯿﻞ ÷ در ﻣﻮﺿﻮع ﺧﺪا ﺷﻨﺎﺳﯽ ﺟﺪل‬
‫َ َ َ ٰ ُ َّ ُ ۡ ۡ َ‬
‫ٱ� ٱل ُملك﴾ ]اﻟﺒﻘﺮة‪» .[۲۵۸ :‬ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﺪو ﻓﺮﻣﺎﻧﺮواﯾﯽ‬ ‫ﻣﯽﻧﻤﻮد ﻧﯿﺰ ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪﴿ :‬وءاتٮه‬
‫ً‬ ‫داد«! ﭘﺲ ّاو ًﻻ ُﻣﻠﮏ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎی ّ‬
‫ﻧﺒﻮت ﻧﯿﺴﺖ زﯾﺮا ﻣﻠﺤﺪاﻧﯽ ھﻢ ﺑﺪان ﻧﺎﺋﻞ آﻣﺪﻧﺪ! و ﺛﺎﻧﯿﺎ رأی‬
‫ﻣﻌﺘﺰﻟﻪ ﮐﻪ آن را وﯾﮋۀ ﻧﯿﮑﺎن و ﺻﺎﻟﺤﺎن داﻧﺴﺘﻪاﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺎ ﻣﺪﻟﻮل ﻗﺮآﻧﯽ ﻧﻤﯽﺳﺎزد‪.‬‬
‫اﮐﻨﻮن ﺑﺎﯾﺪ ﺑﻪ ﮐﻤﮏ ﻗﺮآن ﻣﺠﯿﺪ ﻣﻼﺣﻈﻪ ﮐﻨﯿﻢ ﮐﻪ دادن ُﻣﻠﮏ ﺑﻪ ﺳﺘﻤﮕﺮان‪ ،‬ﭼﮕﻮﻧﻪ‬
‫و از ﭼﻪ راه اﺳﺖ؟ ﻗﺮآن ﮐﺮﯾﻢ درﺑﺎرۀ »دادهھﺎی إﻟﮫﯽ« از ﺳﻪ ﻃﺮﯾﻖ ﺳﺨﻦ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ .‬از‬
‫راه ﺗﮑﻮﯾﻦ ﯾﺎ ﺗﺸﺮﯾﻊ و ﯾﺎ ﺗﻘﺪﯾﺮ! ﮔﺎھﯽ ﺧﺪای ﺗﻌﺎﻟﯽ از راه ﺗﮑﻮﯾﻦ ﺑﻪ ﮐﺴﯽ ﭼﯿﺰی‬
‫ﻣﯽﺑﺨﺸﺪ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻓﺮزﻧﺪی ﮐﻪ ﻧﺼﯿﺐ ﮐﺴﯽ ﺷﻮد‪ .‬و ﮔﺎھﯽ از راه وﺣﯽ و ﺗﺸﺮﯾﻊ ﭼﯿﺰی را‬
‫َ ُ ۡ ٓ َ َ ُ‬
‫ﺑﻪ ﮐﺴﯽ ﻣﯽدھﺪ ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﺑﻪ ﻣﻮﺳﯽ ÷ ﻓﺮﻣﻮد‪﴿ :‬فخذ َما َءات ۡي ُتك َو�ن ّم َِن‬
‫َّ‬
‫ٱل�كِر َ‬
‫�ن﴾ ]اﻷﻋﺮاف‪» .[۱۴۴ :‬ﭘﺲ آﻧﭽﻪ را ﺑﻪ ﺗﻮ دادم ﺑﮕﯿﺮ و از ﺳﭙﺎسﮔﺰاران ﺑﺎش« و اﯾﻦ‬‫ٰ ِ‬

‫‪ -١‬ﺑﻪ ﻧﻘﻞ ﻓﺨﺮرازی در ﺗﻔﺴﯿﺮ ﻣﻔﺎﺗﯿﺢ اﻟﻐﯿﺐ‪ ،‬ج‪ ،۲‬ص ‪.۴۳۲‬‬

 ‫ﺑﺎزﻧﮕﺮی در ﻣﻌﺎﻧﯽ ﻗﺮآن‬ ‫‪٥٦‬‬

‫ﺳﻮم ﮐﻪ راه ﺗﻘﺪﯾﺮ‬‫ھﺮ دو ﻣﻘﺎم‪ ،‬ﺑﺎ رﺿﺎﯾﺖ ﺧﺪاوﻧﺪ و ﺧﯿﺮ ﺑﻨﺪﮔﺎن ھﻤﺮاه اﺳﺖ‪ّ .‬أﻣﺎ راه ّ‬
‫ﺷﺮ ھﺮ دو را در ﺑﺮ ﻣﯽﮔﯿﺮد) ‪ .(١‬ﻣﺎﻧﻨﺪ آنﮐﻪ در ﺳﺮ زﻣﯿﻨﯽ ﻣﺮدم ﺑﻪ‬ ‫إﻟﮫﯽ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺧﯿﺮ و ّ‬
‫ﻓﺴﺎد و ﮔﻨﺎه روی آورﻧﺪ و ﻣﺤﯿﻄﯽ ﭘﺪﯾﺪ آﯾﺪ ﺑﺮای ﭘﯿﺸﺮﻓﺖ ﺳﺘﻤﮕﺮان آﻧﮕﺎه ﺧﺪای‬
‫ّ‬
‫ﺳﺒﺤﺎن از ﺗﺴﻠﻂ اﺷﺮار ﺑﺮ آﻧﺎن ـ ﺑﻪ دﻟﯿﻞ ﻓﺴﺎدﺷﺎن ـ ﺟﻠﻮﮔﯿﺮی ﻧﮑﻨﺪ و در ﻧﺘﯿﺠﻪ‪،‬‬
‫ﺳﺘﻤﮕﺮان از اﻣﮑﺎﻧﺎت ﺧﺪا دادی ﺑﺮای ﺳﻠﻄﻪ ﺑﺮ آن ﻗﻮم ﺑﮫﺮه ﮔﯿﺮﻧﺪ و ﺑﺮ اﯾﺸﺎن ﭼﯿﺮه‬
‫ﺷﻮﻧﺪ ﭼﻨﺎنﮐﻪ در ﻗﺮآنﮐﺮﯾﻢ ﻣﯽﺧﻮاﻧﯿﻢ ﺑﻨﯽ إﺳﺮاﺋﯿﻞ ﺑﻪ ﺳﺒﺐ ﻓﺴﺎد و ﺳﺮ ﮐﺸﯽ در‬
‫َۡ‬ ‫َّ‬ ‫َ ۡ‬
‫س ُدن ِ� ٱ� ِ‬ ‫ﻓﻠﺴﻄﯿﻦ ﴿�ُف ِ‬
‫ّ‬
‫�ض﴾ ]اﻹﺳﺮاء‪ .[۴ :‬ﮔﺮﻓﺘﺎر ﺗﺴﻠﻂ دﺷﻤﻨﺎن ﺧﻮد ﺷﺪﻧﺪ و ﺑﻪ‬
‫ﺳﺨﺘﯽ ﺳﺮﮐﻮب ﮔﺸﺘﻨﺪ و ﺧﺪای ﺗﻌﺎﻟﯽ اﯾﻦ اﻣﺮ را ﺑﻪ ﺧﻮد ﻧﺴﺒﺖ ﻣﯽدھﺪ و ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫اسوا ْ خ َِ� ٰ َل ّ‬
‫ٱ�ِيَارِ﴾ ]اﻹﺳﺮاء‪ .[۵ :‬ﯾﻌﻨﯽ‪:‬‬ ‫ج ُ‬‫ادا َّ�َا ٓ أُ ْو� بَأۡس َشدِيد فَ َ‬
‫َ ََۡ َ َۡ ُ ۡ َ ٗ‬
‫﴿�عثنا علي�م عِب‬
‫ٖ‬ ‫ِ ٖ‬
‫»ﮔﺮوھﯽ از ﺑﻨﺪﮔﺎن ﺧﻮد را ﺑﺮ ﺷﻤﺎ ﮔﻤﺎردﯾﻢ ﮐﻪ ﺳﺨﺖ ﺗﻮاﻧﻤﻨﺪ ﺑﻮدﻧﺪ ﭘﺲ در ﻣﯿﺎن ﺧﺎﻧﻪھﺎ‬
‫)ﺑﺮای دﺳﺘﮕﯿﺮی ﺷﻤﺎ( ﺑﻪ ﺟﺴﺘﺠﻮ ﭘﺮداﺧﺘﻨﺪ« و ﮔﺮوه ﻣﺰﺑﻮر ھﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ در ﺗﺎرﯾﺦ‬
‫َ َ َ‬
‫ﺑﺎﺑﻠﯿﺎن ﺑﻮدﻧﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺳﺮ ﮐﺮدﮔﯽ ﭘﺎدﺷﺎه ﺧﻮد ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬ﻧﺒﻮﺧﺪﻧ ﱠﺼﺮ )ﮐﻪ در‬ ‫) ‪(٢‬‬
‫ﯾﮫﻮد آﻣﺪه‪ِ ،‬‬
‫ﺨﺖ ﱠاﻟﻨﺼﺮ ﻣﺸﮫﻮر اﺳﺖ( ﺑﺮ ﺑﻨﯽ اﺳﺮاﺋﯿﻞ ھﺠﻮم آوردﻧﺪ و ﺑﻪ دﺳﺘﮕﯿﺮی و‬ ‫ﻣﯿﺎن ﻋﺮب ﺑﻪ ُﺑ ُ‬
‫ﮐﺸﺘﺎر آﻧﺎن ﭘﺮداﺧﺘﻨﺪ و اﯾﻦ ﺗﻘﺎﺑﻞ ﺗﺎرﯾﺨﯽ‪ ،‬ﻧﻤﻮﻧﻪای از ﺗﻘﺪﯾﺮھﺎی إﻟﮫﯽ ﺷﻤﺮده ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫)ﺳﻠﻄﻪ و ﻓﺮﻣﺎﻧﺮواﯾﯽ دﯾﮕﺮ ﺳﺘﻤﮕﺮان ﺑﺮ ﻣﺮدم ﻓﺎﺳﺪ و ﺳﺘﻢ ﭘﺬﯾﺮ ﻧﯿﺰ اﯾﻦﭼﻨﯿﻦ اﺳﺖ(‪.‬‬ ‫ُ‬
‫ﺟﺒﺎران از راه وﺣﯽ و ﺗﮑﻮﯾﻦ ﻧﯿﺴﺖ ﺗﺎ ﻣﻮرد رﺿﺎﯾﺖ ﺧﺪای‬ ‫ﻧﺘﯿﺠﻪ آﻧﺴﺖ ﮐﻪ ﺣﮑﻮﻣﺖ ّ‬
‫ّ‬
‫اﻟﺒﺘﻪ ﻓﺮﻣﺎﻧﺮواﯾﺎن ّ‬
‫ﺟﺒﺎر ھﻢ در ﭘﯿﺸﮕﺎه ﺧﺪاوﻧﺪ‪ ،‬ﻣﺴﺌﻮل اﻋﻤﺎل‬ ‫ﺳﺒﺤﺎن و ﻣﺎﯾﮥ ﺧﯿﺮ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬و‬
‫ﻣﺪتﺷﺎن ﻧﺒﺎﯾﺪ ﻣﺎﯾﮥ ﻓﺮﯾﺐ ﻣﺮدم ﮔﺮدد‪ .‬دﻟﯿﻞ روﺷﻦ‬ ‫ﻋﺰت ﮐﻮﺗﺎه ّ‬ ‫ﺧﻮﯾﺸﻨﺪ و ﻏﻠﺒﻪ و ّ‬
‫ِ‬ ‫ﱠ‬
‫ﻧﺎﺧﺸﻨﻮدی ﺧﺪای ﺗﻌﺎﻟﯽ از آﻧﺎن اﯾﻨﺴﺖ ﮐﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ ـ َﺟﻞ و َﻋﻼـ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮان ﺧﻮد ﭼﻮن‬
‫ﺟﺒﺎراﻧﯽ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻧﻤﺮود) ‪ (٣‬و ﻓﺮﻋﻮن ارﺳﺎل ﻓﺮﻣﻮد ﺗﺎ‬‫اﻟﺴﻼم را ﺑﻪﺳﻮی ّ‬ ‫اﺑﺮاھﯿﻢ و ﻣﻮﺳﯽ َﻋ َﻠﯿﮫ َﻤﺎ ﱠ‬
‫ِ‬
‫َۡ‬
‫ٱ� ۡم ُد ِ َّ�ِ َربّ‬
‫ِ‬ ‫ﺑﻪ ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﺑﺎ اﯾﺸﺎن ﭘﺮ دازﻧﺪ و ﺑﺎ ﮐﻔﺮ و ﺳﺘﻢ آﻧﺎن ﻣﺒﺎرزه ﮐﻨﻨﺪ و ﴿‬
‫�﴾‪.‬‬‫ۡٱل َ�ٰلَم َ‬
‫ِ‬
‫*‬ ‫*‬ ‫*‬

‫ﴍ ﹺه )اﻟﺘﺎج اﻟﺠﺎﻣﻊ ﻟﻸﺻﻮل‪ ،‬ج‪ ،۱‬ص‪.(۲۵‬‬ ‫ﹺ ﹺﹺ‬ ‫ﹺ‬

‫ّ‬
‫‪ -١‬ﭼﻨﺎنﮐﻪ در ﺣﺪﯾﺚ ﻧﺒﻮی آﻣﺪه‪ ....‬و )أن( ﺗﹸﺆﻣ ﹶﻦ ﺑﹺﺎﻟ ﹶﻘﺪﹶ ر ﹶﺧﲑه ﹶو ﹶ ﱢ‬
‫‪ -٢‬ﺑﻪ ﺟﻠﺪ ّاول ﺗﺎرﯾﺦ ﯾﮫﻮد اﯾﺮان‪ ،‬اﺛﺮ ﺣﺒﯿﺐ ﻟﻮی ﻧﮕﺎه ﮐﻨﯿﺪ‪.‬‬
‫ّ‬
‫ﻣﺤﺎﺟﮥ وی ﺑﺎ اﺑﺮاھﯿﻢ ÷ در ﺳﻮرۀ ﺑﻘﺮه آﯾﮥ ‪۲۵۸‬‬ ‫‪ -٣‬ﻧﺎم اﯾﻦ ﺷﺨﺺ در ﻗﺮآن ﮐﺮﯾﻢ ﻧﯿﺎﻣﺪه و ﺗﻨﮫﺎ از‬
‫ﺳﺨﻦ رﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
 ‫‪٥٧‬‬ ‫ﺑﺎزﻧﮕﺮی در ﻣﻌﺎﻧﯽ ﻗﺮآن‬
‫ُ ۡ َ ٰٓ َ ۡ َ ۡ َ ٰ َ َ َ ۡ ْ َ ٰ َ َ َ َ ٓ َ ۡ َ َ َ َ ۡ َ ُ ۡ َ َّ َ ۡ ُ َ َّ َّ َ َ َ ُ ۡ‬
‫� َك‬ ‫ب �عالوا إِ� � ِمةٖ سواء ِۢ بيننا و�ين�م �� �عبد إِ� ٱ� و� � ِ‬ ‫﴿قل �أهل ٱلكِ� ِ‬
‫َّ َ َ َّ ۡ ْ َ ُ ُ ْ ۡ َ ُ ْ ََّ‬ ‫َ‬
‫َ ۡ ٗ َ َ َ َّ َ َ ۡ ُ َ َ ۡ ً ۡ َ ٗ ّ ُ‬
‫ون ٱ�ِۚ فإِن ت َولوا �قولوا ٱشهدوا بِ�نا‬ ‫خذ �عضنا �عضا أر�ا�ا مِن د ِ‬ ‫بِهِۦ ش�ٔا و� �ت ِ‬
‫َ‬ ‫ُ ۡ‬
‫مسل ُِمون‪] ﴾٦٤‬آل ﻋﻤﺮان‪ .[۶۴ :‬ﻓﺮاﺧﻮاﻧﯽ اﻫﻞ ﮐﺘﺎب ﺑﻪ ﺗﻮﺣﯿﺪ‬
‫آﯾﮥ ﺷﺮﯾﻔﮥ ﻓﻮق ﯾﮑﯽ از ﻣﺸﮫﻮرﺗﺮﯾﻦ آﯾﺎت ﻗﺮآن ﺑﻪ ﺷﻤﺎر ﻣﯽآﯾﺪ و در ﻧﺎﻣﮥ رﺳﻮل اﮐﺮمص‬
‫ﺑﻪ اﻣﭙﺮاﺗﻮر روم ﺷﺮﻗﯽ ﻧﯿﺰ از آن ﯾﺎد ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬وﻟﯽ ّ‬
‫ﻣﺘﺄﺳﻔﺎﻧﻪ در ﺑﯿﺸﺘﺮ ﺗﺮﺟﻤﻪھﺎی‬
‫ﭘﺎرﺳﯽ‪ ،‬ﺑﻪ درﺳﺘﯽ آن را ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻧﮑﺮدهاﻧﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻧﻤﻮﻧﻪ‪ ،‬ﯾﮑﯽ از ﻣﺘﺮﺟﻤﺎن ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ‪:‬‬
‫ﺣﻖ ﮐﻪ ﻣﯿﺎن ﻣﺎ و ﺷﻤﺎ ﯾﮑﺴﺎن اﺳﺖ )و ھﻤﻪ ﺣ ّﻖ‬‫»ﺑﮕﻮ‪ :‬ای اھﻞ ﮐﺘﺎب‪ ،‬ﺑﯿﺎﯾﯿﺪ از آن ﮐﻠﻤﮥ ّ‬
‫ﻣﯽداﻧﯿﻢ( ﭘﯿﺮوی ﮐﻨﯿﻢ و آن ﮐﻠﻤﻪ اﯾﻨﺴﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ُﺟﺰ ﺧﺪای ﯾﮑﺘﺎ ھﯿﭻﮐﺲ را ﻧﭙﺮﺳﺘﯿﻢ و ﭼﯿﺰی‬
‫را ﺑﺎ او ﺷﺮﯾﮏ ﻗﺮار ﻧﺪھﯿﻢ و ﺑﺮﺧﯽ‪ ،‬ﺑﺮﺧﯽ را ﺑﻪ ﺟﺎی ﺧﺪا ﺑﻪ ّ‬
‫رﺑﻮﺑﯿﺖ ﺗﻌﻈﯿﻢ ﻧﮑﻨﯿﻢ‪.«(١ )...‬‬
‫دوﻣﯽ ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ‪» :‬ﺑﮕﻮ‪ :‬ای اھﻞ ﮐﺘﺎب‪ ،‬ﺑﯿﺎﯾﯿﺪ از آن ﮐﻠﻤﻪای ﮐﻪ ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﮥ ﻣﺎ و ﺷﻤﺎ‬ ‫ّ‬
‫اﺳﺖ ﭘﯿﺮوی ﮐﻨﯿﻢ آﻧﮑﻪ ُﺟﺰ ﺧﺪای را ﻧﭙﺮﺳﺘﯿﻢ و ھﯿﭻ ﭼﯿﺰ را ﺷﺮﯾﮏ او ﻧﺴﺎزﯾﻢ‪.«(٢ )...‬‬
‫ﺳﻮﻣﯽ ﺗﺮﺟﻤﻪ ﮐﺮده اﺳﺖ‪» :‬ﺑﮕﻮ ای اھﻞ ﮐﺘﺎب‪ ،‬ﺑﯿﺎﯾﯿﺪ ﺑﺮ ﺳﺮ ﺳﺨﻨﯽ ﮐﻪ ﺑﯿﻦ ﻣﺎ و ﺷﻤﺎ‬ ‫ّ‬
‫ﯾﮑﺴﺎن اﺳﺖ ﺑﺎﯾﺴﺘﯿﻢ ﮐﻪ ُﺟﺰ ﺧﺪاوﻧﺪ را ﻧﭙﺮﺳﺘﯿﻢ و ﺑﺮای او ھﯿﭻﮔﻮﻧﻪ ﺷﺮﯾﮑﯽ ﻧﯿﺎورﯾﻢ‪.«(٣ )...‬‬
‫ﭼﮫﺎرﻣﯽ ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ‪» :‬ﺑﮕﻮ ای اھﻞ ﮐﺘﺎب‪ ،‬ﺑﯿﺎﯾﯿﺪ ﺑﺮ ﺳﺮ ﮐﻼﻣﯽ ﮐﻪ ﺑﯿﻦ ﻣﺎ و ﺷﻤﺎ‬
‫ﻣﺸﺘﺮک اﺳﺖ ﺑﺎﯾﺴﺘﯿﻢ ﮐﻪ ُﺟﺰ ﺧﺪای را ﺑﻨﺪﮔﯽ ﻧﮑﻨﯿﻢ و ھﯿﭻ ﮐﺲ را در ﻗﺪرت و ﺗﺪﺑﯿﺮ ﺑﺎ‬
‫ّ‬
‫او ﺷﺮﯾﮏ ﺗﻠﻘﯽ ﻧﮑﻨﯿﻢ و در ﺑﺮاﺑﺮ ﺧﺪا اﻓﺮادی از ﺧﻮدﻣﺎن را ﺻﺎﺣﺐ اﺧﺘﯿﺎر ﺧﻮد‬
‫ﻧﮕﯿﺮﯾﻢ‪.«(٤ )...‬‬
‫ﭘﻨﺠﻤﯽ ﻣﺮﻗﻮم داﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪» :‬ﺑﮕﻮ ای اھﻞ ﮐﺘﺎب‪ ،‬ﺑﯿﺎﯾﯿﺪ ﺑﻪﺳﻮی ﺳﺨﻨﯽ ﮐﻪ ﻣﯿﺎن ﻣﺎ‬
‫و ﺷﻤﺎ ﯾﮑﺴﺎن اﺳﺖ ﮐﻪ ُﺟﺰ ﺧﺪاوﻧﺪ ﯾﮕﺎﻧﻪ را ﻧﭙﺮﺳﺘﯿﻢ و ﭼﯿﺰی را ھﻤﺘﺎی او ﻗﺮار‬
‫ﻧﺪھﯿﻢ‪.«(٥ )...‬‬
‫ﻣﺎ ﭘﻨﺞ ﻧﻤﻮﻧﻪ از ﺗﺮﺟﻤﻪھﺎ را اﻧﺘﺨﺎب ﮐﺮدﯾﻢ ﺗﺎ ﻧﺸﺎن دھﯿﻢ ﮐﻪ ﭼﻪ اﻧﺪازه در ﺑﺮﮔﺮدان‬
‫اﯾﻦ آﯾﮥ ﺷﺮﯾﻔﻪ ﺑﻪ ﭘﺎرﺳﯽ‪ ،‬ﻏﻔﻠﺖ ﺷﺪه اﺳﺖ ﺑﺎ اﯾﻦﮐﻪ ﺗﺮﺟﻤﻪھﺎی ﻣﺰﺑﻮر‪ ،‬ﺑﺮﺟﺴﺘﻪ و‬

‫‪ -١‬ﺑﻪ ﺗﺮﺟﻤﮥ آﻗﺎی ﻣﮫﺪی إﻟﮫﯽ ﻗﻤﺸﻪای ﻧﮕﺎه ﮐﻨﯿﺪ‪.‬‬

‫ّ‬
‫ﻋﺒﺪاﻟﻤﺤﻤﺪ آﯾﺘﯽ ﻧﮕﺎه ﮐﻨﯿﺪ‪.‬‬ ‫‪ -٢‬ﺑﻪ ﺗﺮﺟﻤﮥ آﻗﺎی‬
‫ﺧﺮﻣﺸﺎھﯽ ﺑﻨﮕﺮﯾﺪ‪.‬‬ ‫ّ‬
‫‪ -٣‬ﺑﻪ ﺗﺮﺟﻤﮥ آﻗﺎی ﺑﮫﺎءاﻟﺪﯾﻦ ّ‬
‫‪ -٤‬ﺑﻪ ﺗﺮﺟﻤﮥ آﻗﺎی ﻋﻠﯽ اﮐﺒﺮ ﻃﺎھﺮی ﻗﺰوﯾﻨﯽ ﻧﮕﺎه ﮐﻨﯿﺪ‪.‬‬
‫‪ -٥‬ﺑﻪ ﺗﺮﺟﻤﮥ آﻗﺎی ﻧﺎﺻﺮ ﻣﮑﺎرم ﺷﯿﺮازی ﺑﻨﮕﺮﯾﺪ‪.‬‬
 ‫ﺑﺎزﻧﮕﺮی در ﻣﻌﺎﻧﯽ ﻗﺮآن‬ ‫‪٥٨‬‬

‫ﻣﺘﺄﺳﻔﺎﻧﻪ ﻣﺘﺮﺟﻤﺎن آنھﺎ ـ ﺷﺎﯾﺪ ﻧﺎ ﺧﻮد آ ﮔﺎه ـ‬ ‫أھﻤ ّﯿﺖ ﺷﻤﺮده ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪ّ .‬اﻣﺎ ّ‬ ‫درﺧﻮر ّ‬
‫ﮔﻤﺎن ﮐﺮدهاﻧﺪ ﮐﻪ اﯾﻦ آﯾﮥ ﮐﺮﯾﻤﻪ‪ ،‬ﺧﻄﺎب ﺑﻪ »ﻣﺴﯿﺤﯿﺎن ّاو ّﻟﯿﻪ« اﺳﺖ ﮐﻪ از ﺗﻮﺣﯿﺪ ﺧﺎﻟﺺ‬
‫ﺣﻖ‬ ‫ﻣﻨﺤﺮف ﻧﺸﺪه ﺑﻮدﻧﺪ و از اﯾﻦ رو ﻧﻮﺷﺘﻪاﻧﺪ‪» :‬ﺑﻪﺳﻮی ﮐﻠﻤﻪای ﺑﯿﺎﯾﯿﺪ ﮐﻪ ھﻤﻪ آن را ّ‬
‫ﻣﯽداﻧﯿﻢ« و ﯾﺎ »ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﮥ ﻣﺎ و ﺷﻤﺎ اﺳﺖ« وﯾﺎ »ﻣﯿﺎن ﻣﺎ و ﺷﻤﺎ ﯾﮑﺴﺎن اﺳﺖ« و ﯾﺎ »ﻣﯿﺎن‬
‫ﻣﺎ و ﺷﻤﺎ ﻣﺸﺘﺮک اﺳﺖ«‪ !...‬و آن ﮐﻠﻤﻪ) ‪ (١‬ھﻢ اﯾﻨﺴﺖ ﮐﻪ ﻏﯿﺮ ﺧﺪا را ﺷﺮﯾﮏ وی ﻧﺪاﻧﯿﻢ و‬
‫ﮐﺘﺎب‬
‫ِ‬ ‫ﻏﯿﺮ او را ﻋﺒﺎدت ﻧﮑﻨﯿﻢ‪ .‬ﻏﺎﻓﻞ از آنﮐﻪ ﺧﻄﺎب آﯾﮥ ﺷﺮﯾﻔﻪ در درﺟﮥ ّاول‪ ،‬ﺑﻪ اھﻞ‬
‫ّ‬
‫ﻣﻌﺎﺻﺮ ﺑﺎ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﮔﺮاﻣﯽ اﺳﻼم ص اﺳﺖﮐﻪ ﺑﻪ ﺗﺜﻠﯿﺚ و اﺑﻦ اﻟﻠﮫﯽ ﻣﺴﯿﺢ و ﭘﺮﺳﺘﺶ وی‬
‫َّ َ ُ ٓ ْ‬ ‫ً‬
‫ﻋﻘﯿﺪه داﺷﺘﻨﺪ )و ھﻨﻮزھﻢ دارﻧﺪ!( و ﻗﺮآن ﻣﺠﯿﺪ ﺻﺮﯾﺤﺎ اﻋﻼم ﻧﻤﻮده اﺳﺖ ﮐﻪ‪﴿ :‬ٱ�ذوا‬
‫ار ُه ۡم َو ُر ۡه َ�ٰ َن ُه ۡم أَ ۡر َ� ٗ‬
‫ا�ا ّمِن ُدون ٱ َّ�ِ َوٱل ۡ َمس َ‬
‫ِيح ٱ ۡ� َن َم ۡر َ� َم﴾ ]اﻟﺘﻮﺑﺔ‪» .[۳۱ :‬آﻧﺎن ﻋﻠﻤﺎی‬ ‫أَ ۡح َب َ‬
‫ِ‬
‫دﯾﻨﯽ وراھﺒﺎن ﺧﻮد را ـ ﻏﯿﺮ از ﺧﺪا ـ ﺑﻪ ارﺑﺎﺑﯽ ﮔﺮﻓﺘﻪاﻧﺪ و ﻧﯿﺰ ﻣﺴﯿﺢ ﭘﺴﺮ ﻣﺮﯾﻢ را‪ .«..‬ﭘﺲ‬
‫ﭼﮕﻮﻧﻪ ﻣﯽﺗﻮان آنھﺎ را ﺑﻪﺳﻮی ﺳﺨﻨﯽ ﻓﺮا ﺧﻮاﻧﺪ ﮐﻪ ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﮥ ﻣﺎ و اﯾﺸﺎن اﺳﺖ؟!‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮ‬
‫ﻣﻔﺴﺮان ﻗﺪﯾﻢ اﻣﺜﺎل‬ ‫اﯾﻦ‪ ،‬ﮐﻠﻤﮥ » َﺳﻮاء« ﮐﻪ در اﯾﻦ آﯾﮥ ﺷﺮﯾﻔﻪ ﺑﻪ ﮐﺎر رﻓﺘﻪ ﭼﻨﺎنﮐﻪ ّ‬
‫ﻃﺒﺮی و ﻃﺒﺮﺳﯽ آوردهاﻧﺪ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎی »ﻋﺪل« اﺳﺖ‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ ﻗﺮآن ﮐﺮﯾﻢ‪ ،‬اھﻞ ﮐﺘﺎب را ﮐﻪ‬
‫از ﺗﻮﺣﯿﺪ ﻣﻨﺤﺮف ﺷﺪه ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻪﺳﻮی ﺳﺨﻨﯽ ﻋﺎدﻻﻧﻪ ﻣﯿﺎن ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن و اﯾﺸﺎن ﻓﺮا‬
‫ﻣﺘﺄﺳﻔﺎﻧﻪ‪ ،‬ﺷﺮک و اﻧﺴﺎن ﭘﺮﺳﺘﯽ را‬ ‫ﺧﻮاﻧﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﻧﻪ ﺳﺨﻨﯽ ﮐﻪ ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﮥ آﻧﺎن ﺑﺎﺷﺪ! آنھﺎ ّ‬
‫ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻪ ﺑﻮدﻧﺪ )و اﻣﺮوز ھﻢ ﺑﺮآن ھﺴﺘﻨﺪ(!‪.‬‬
‫ﺷﯿﺦ ﻃﺒﺮﺳﯽ در »ﻣﺠﻤﻊ اﻟﺒﯿﺎن« آﯾﮥ ﮐﺮﯾﻤﻪ را ﭼﻨﯿﻦ ﺗﻔﺴﯿﺮ ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫ﺪل( ﹶﺑﻴﻨﹶﻨﺎ ﹶو ﹶﺑﻴﻨﹶﻜﻢ‬ ‫ﺘﺎب ﺗﹶﻌﺎ ﹶﻟﻮا )أي ﻫ ﹸﻠﻤﻮا( إﱄ ﻛ ﹺﻠﻤ ﹴﺔ ﺳ ﹴ‬
‫ﻮاء )أي ﹶﻋ ﹴ‬ ‫أﻫﻞ اﻟﻜ ﹺ‬‫» ﹸﻗﻞ )ﻳﺎ ﹶﳏ ﹶ ﱠﻤﺪ( ﻳﺎ ﹶ‬
‫ﹶ ﹶ‬ ‫ﹶ ﱡ‬
‫ﻣﺤﻤﺪ ﮐﻪ ای اھﻞ ﮐﺘﺎب‪ ،‬ﺑﻪﺳﻮی ﺳﺨﻨﯽ‬‫ﻋﺎد ﹶﻟ ﹴﺔ ﻻ ﻣﻴ ﹶﻞ ﻟـﻬﺎ(«) ‪ .(٢‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﺑﮕﻮ ای ّ‬
‫)أي ﹺ‬
‫ﺑﯿﺎﯾﯿﺪ ﮐﻪ ﻣﯿﺎن ﻣﺎ و ﺷﻤﺎ ﻋﺎدﻻﻧﻪ اﺳﺖ ﯾﻌﻨﯽ اﻧﺤﺮاف از ّ‬
‫ﺣﻖ در آن ﻧﯿﺴﺖ«‪ .‬ﻃﺒﺮی ﻧﯿﺰ‬
‫در ﺗﻔﺴﯿﺮش ﺑﺮ ھﻤﯿﻦ ﻗﻮل رﻓﺘﻪ اﺳﺖ و از ﻗﻮل َﻗﺘﺎده آورده ﮐﻪ‪» :‬ﺳ ﹴ‬
‫ﻮاء ﹶﺑﻴﻨﹶﻨﺎ ﹶو ﹶﺑﻴﻨﹶﻜﹸﻢ«‬ ‫ﹶ‬
‫ﻳﻌﻨﯽ‪ » :‬ﹶﻋ ﹴ‬
‫ﺪل ﹶﺑﻴﻨﹶﻨﺎ ﹶو ﹶﺑﻴﻨﹶﻜﹸﻢ«) ‪.(٣‬‬

‫َ ﱠ‬
‫ﻻإﻟﻪ إﻻ اﻟﻠﻪ«‪ .‬ﺑﻪﻗﻮل اﺑﻦ ﻣﺎﻟﮏ‪:‬‬‫‪ -١‬ﻣﺮاد از»ﮐﻠﻤﻪ« دراﯾﻨﺠﺎ »ﮐﻼم« ﯾﻌﻨﯽ ﺳﺨﻦ اﺳﺖ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﮐﻠﻤﮥ »‬
‫ﻠﻤ ﹲﻪ ﹺﲠﺎ ﻛﻼ ﹲم ﹶﻗﺪ ﻳﺆﹶ ﹼم«‪.‬‬
‫»وﻛ ﹶ‬
‫‪ -٢‬ﺗﻔﺴﯿﺮ ﻣﺠﻤﻊ اﻟﺒﯿﺎن‪ ،‬ج‪.۱۰۵ ،۳‬‬
‫‪ -٣‬ﺗﻔﺴﯿﺮ ﺟﺎﻣﻊ اﻟﺒﯿﺎن‪ ،‬ج‪ ،۵‬ص ‪.۴۷۸‬‬
 ‫‪٥٩‬‬ ‫ﺑﺎزﻧﮕﺮی در ﻣﻌﺎﻧﯽ ﻗﺮآن‬
‫ﻗﺮﯾﻨﮥ ّ‬
‫ﺻﺤﺖ اﯾﻦ ﺗﻔﺴﯿﺮ آﻧﺴﺖ ﮐﻪ در ﭘﺎﯾﺎن ھﻤﯿﻦ آﯾﻪ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪ » :‬ﹶﻓﺈن ﺗ ﹶﹶﻮ ﱠﻟﻮا« »ﭘﺲ‬
‫رﺑﻮﺑﯿﺖ را ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻪ ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬دﯾﮕﺮ ﺑﺤﺚ از‬ ‫اﮔﺮ روی ﮔﺮداﻧﺪﻧﺪ«! در ﺻﻮرﺗﯽ ﮐﻪ آنھﺎ ﺗﻮﺣﯿﺪ ّ‬
‫روی ﮔﺮداﻧﺪن ﭘﯿﺶ ﻧﻤﯽآﻣﺪ زﯾﺮا ﺻﺪر آﯾﻪ ﺑﺎ ذﯾﻠﺶ ﻧﻤﯽﺳﺎﺧﺖ!‪.‬‬
‫ﱠﺨ ﹶﺬ( اﺳﺖ ﮐﻪ ﺻﯿﻐﮥ‬ ‫دوﻣﯿﻦ اﯾﺮاد ﺑﺮ ﺑﻌﻀﯽ از اﯾﻦ ﺗﺮﺟﻤﻪھﺎ‪ ،‬ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﮐﻠﻤﮥ )ﻻ ﻳﺘ ﹺ‬ ‫ّأﻣﺎ ّ‬
‫ﹶ‬
‫ّ‬ ‫ﻣﺬﮐﺮ ﻏﺎﯾﺐ ﺷﻤﺮده ﻣﯽﺷﻮد و ﺷﮕﻔﺖ آنﮐﻪ آن را ﺑﺎ )ﻻ ﹶﻧﺘ ﹺ‬ ‫ّ‬
‫ﱠﺨ ﹶﺬ( ﯾﻌﻨﯽ ﺻﯿﻐﮥ ﻣﺘﮑﻠﻢ‬ ‫ﻣﻔﺮد‬
‫خ َذ َ� ۡع ُض َنا َ� ۡع ًضا أ َ ۡر َ� ٗ‬
‫ا�ا ّمِن‬ ‫َ َّ‬
‫ﻣﻊ اﻟﻐﯿﺮ‪ ،‬ﺧﻠﻂ ﮐﺮدهاﻧﺪ! و ﺑﻪ ﺟﺎی آﻧﮑﻪ در ﺗﺮﺟﻤﮥ ﴿ َو� َ�ت ِ‬
‫َّ‬ ‫ُ‬
‫ون ٱ�ِ﴾ ﺑﻨﻮﯾﺴﻨﺪ‪» :‬و ﺑﺮﺧﯽ از ﻣﺎ ﺑﺮﺧﯽ دﯾﮕﺮ را ـ ﻏﯿﺮﺧﺪا ـ ﺑﻪ ارﺑﺎﺑﯽ ﻧﮕﯿﺮد«‬ ‫د ِ‬
‫واژهھﺎی »ﻧﮕﯿﺮﯾﻢ« و »ﻧﺴﺎزﯾﻢ« و »ﻧﯿﺎورﯾﻢ« و»ﻧﮑﻨﯿﻢ« را ﺑﻪ ﮐﺎر ﺑﺮدهاﻧﺪ!‪.‬‬

‫*‬ ‫*‬ ‫*‬

‫ون‪ ١٦٩‬فَرح َ‬ ‫َّ َ ۡ َ ٰ َ ۢ َ ۡ َ ۡ َ ٓ ٌ َ َ ّ ۡ ُ ۡ َ ُ َ‬ ‫� َّٱ� َ‬

‫ِين قُتِلُوا ْ � َ‬ ‫ََ َۡ‬
‫� َس َ َّ‬
‫ِ�‬ ‫ِ‬ ‫ق‬‫ز‬ ‫ر‬ ‫ي‬ ‫م‬‫ه‬‫ِِ‬ ‫�‬ ‫ر‬ ‫ِند‬‫ع‬ ‫ء‬ ‫ا‬ ‫ي‬‫ح‬ ‫أ‬ ‫ل‬‫ب‬ ‫ۚ‬ ‫�‬‫ت‬ ‫�‬ ‫م‬ ‫أ‬ ‫ِ‬ ‫ٱ�‬ ‫يل‬
‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ب‬ ‫س‬ ‫ِ‬ ‫﴿و�‬
‫َ ٌ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫َ ۡ‬ ‫َ َۡ َۡ َ ُ ْ‬ ‫َّ‬ ‫ََۡ َۡ ُ َ‬ ‫َ ۡ‬ ‫ب َما ٓ َءاتَٮ ٰ ُه ُم َّ ُ‬
‫حقوا ب ِ ِهم ّم ِۡن خلفِ ِه ۡم �� خ ۡوف‬ ‫�ون بِٱ�ِين لم يل‬ ‫ٱ� مِن فضلِهِۦ و�ستب ِ‬ ‫ِ‬
‫َ َۡ ۡ ََ ُ ۡ ََُۡ َ‬
‫علي ِهم و� هم �زنون‪] ﴾١٧٠‬آل ﻋﻤﺮان‪ .[۱۷۰-۱۶۹ :‬ﺷﺎدﻣﺎﻧﯽ ﺷﻬﯿﺪان!‬
‫ُ‬
‫اﯾﻦ دو آﯾﮥ ﮐﺮﯾﻤﻪ درﻣﻮرد ﺷﮫﺪای ﻏﺰوۀ »ا ُﺣﺪ« ﻧﺎزل ﺷﺪهاﻧﺪ وﻟﯽ ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﭘﯿﺶ از‬
‫ﻣﺨﺼﺺ ﻧﯿﺴﺖ« و از اﯾﻦ رو ھﺮ دو آﯾﻪ‪ ،‬ﻋﻤﻮم ﺷﮫﺪای راه ﺧﺪا را در‬ ‫اﯾﻦ ﮔﻔﺘﯿﻢ‪» :‬ﻣﻮرد‪ّ ،‬‬
‫ِ‬
‫ﺑﺮ ﻣﯽﮔﯿﺮﻧﺪ‪ .‬در ﺗﺮﺟﻤﮥ اﯾﻦ دو آﯾﻪ ﺑﺮﺧﯽ از ﻣﺘﺮﺟﻤﺎن در دو ﻣﻮﺿﻊ‪ ،‬ﺑﻪ ﺧﻄﺎ اﻓﺘﺎدهاﻧﺪ‪.‬‬
‫ﯾﮑﯽ آﻧﮑﻪ ﮔﻤﺎن ﮐﺮدهاﻧﺪ ﮐﻪ ﻓﻌﻞ ﻧﮫﯽ »ﻻ ﹶﲢ ﹶﺴ ﹶﺒ ﱠﻦ« ﺟﻤﻊ اﺳﺖ و آن را ﺑﻪ ﺻﻮرت‬
‫ِ‬
‫»ﻧﭙﻨﺪارﯾﺪ) ‪ «(١‬و ﯾﺎ »ﻣﺸﻤﺎرﯾﺪ) ‪ «(٢‬ﺑﻪ ﻓﺎرﺳﯽ ﺑﺮ ﮔﺮداﻧﺪهاﻧﺪ! ﺑﺎ آنﮐﻪ ﻓﻌﻞ ﻣﺰﺑﻮر‪ ،‬ﻣﻔﺮد‬
‫ّ‬
‫اﺳﺖ و ﺑﺎ ﻧﻮن ﺗﺄﮐﯿﺪ ﺛﻘﯿﻠﻪ ھﻤﺮاه ﺷﺪه و ﻻزﻣﺴﺖ ﺑﻪ ﺻﻮرت »اﻟﺒﺘﻪ ﻣﭙﻨﺪار« ﺗﺮﺟﻤﻪ ﺷﻮد‪.‬‬
‫ون« را در آﯾﮥ ﮐﺮﯾﻤﻪ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎی »ﺑﺸﺎرت ﻣﯽدھﻨﺪ) ‪«(٣‬‬‫ﹶﺒﴩ ﹶ‬‫ﹺ‬ ‫ّ‬
‫دوم آﻧﮑﻪ ﺑﺮﺧﯽ‪ ،‬ﻓﻌﻞ » ﹶﻳﺴﺘ ﹸ‬
‫آوردهاﻧﺪ ﮐﻪ اﯾﻦ ﻧﯿﺰ ﺧﻄﺎ اﺳﺖ و اﺳﺘﺒﺸﺎر در ﻗﺮآن ﻣﺠﯿﺪ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎی »ﺷﺎدﻣﺎن ﺷﺪن«‬

‫ّ‬
‫‪ -١‬ﺑﻪ ﺗﺮﺟﻤﮥ آﻗﺎی ﻣﮫﺪی إﻟﮫﯽ ﻗﻤﺸﻪای و ﺧﺎﻧﻢ ﻃﺎھﺮۀ ﺻﻔﺎرزاده ﻧﮕﺎه ﮐﻨﯿﺪ‪.‬‬
‫‪ -٢‬ﺑﻪ ﺗﺮﺟﻤﮥ آﻗﺎی دارﯾﻮش ﺷﺎھﯿﻦ ﺑﻨﮕﺮﯾﺪ‪.‬‬
‫ّ‬
‫ﻋﺒﺪاﻟﻤﺤﻤﺪ آﯾﺘﯽ و آﻗﺎی ﻗﻤﺸﻪای ﻧﮕﺎه ﮐﻨﯿﺪ‪.‬‬ ‫‪ -٣‬ﺑﻪ ﺗﺮﺟﻤﮥ آﻗﺎی‬
 ‫ﺑﺎزﻧﮕﺮی در ﻣﻌﺎﻧﯽ ﻗﺮآن‬ ‫‪٦٠‬‬
‫ُ َّ‬ ‫َ ۡ َۡ ُ ْ‬
‫�وا بِبَ ۡيعِ� ُم ٱ�ِي‬‫ﺑﮑﺎر رﻓﺘﻪ اﺳﺖ ﻧﻪ »ﺑﺸﺎرت دادن « ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪﴿ :‬فٱستب ِ‬
‫) ‪(١‬‬

‫بَ َا� ۡع ُتم بِهِ﴾ ]اﻟﺘﻮﺑﺔ‪» .[۱۱۱ :‬ﭘﺲ ﺑﺪان داد و ﺳﺘﺪی ﮐﻪ ﮐﺮدهاﯾﺪ ﺷﺎدﻣﺎن ﺑﺎﺷﯿﺪ« و ﯾﺎ‬
‫َ َ َّ َّ َ َ َ ُ ْ َ َ َ ۡ ُ ۡ َ ٰ ٗ َ ُ ۡ َ ۡ َ ۡ ُ َ‬
‫�ون﴾ ]اﻟﺘﻮﺑﺔ‪» .[۱۲۴ :‬ﭘﺲ‬ ‫ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪﴿ :‬فأما ٱ�ِين ءامنوا فزاد�هم إِي�نا وهم �ستب ِ‬
‫ﮐﺴﺎﻧﯽﮐﻪ اﯾﻤﺎن آوردهاﻧﺪ‪ ،‬اﯾﻤﺎنﺷﺎن را ﻣﯽاﻓﺰاﯾﺪ و آﻧﺎن ﺷﺎدﻣﺎن ﻣﯽﮔﺮدﻧﺪ«‪ .‬ﯾﺎ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫�ون﴾ ]اﻟﺰﻣﺮ‪» .[۴۵ :‬و ﭼﻮن ذﮐﺮ ﻏﯿﺮ ﺧﺪا آورده ﺷﻮد‬
‫ُ ٓ َ ُ ۡ َۡ َۡ ُ َ‬ ‫﴿ ُذك َِر ٱ َّ� َ‬
‫ِين مِن دونِهِۦ إِذا هم �ستب ِ‬
‫در آن ھﻨﮕﺎم اﯾﺸﺎن ﺷﺎد ﻣﯽﮔﺮدﻧﺪ!« و اﻣﺜﺎل اﯾﻦ آﯾﺎت‪.‬‬
‫ﺷﮫﺪای راه ﺧﺪا ﭼﻮن ﺑﻪ ﻧﻌﻤﺖ و ﻓﻀﻞ إﻟﮫﯽ دﺳﺖ ﯾﺎﺑﻨﺪ‪ ،‬ﻋﻼوه ﺑﺮ اﯾﻦﮐﻪ ﺧﻮد ﺷﺎدﻣﺎن‬
‫ﻣﯽﮔﺮدﻧﺪ‪ ،‬درﺑﺎرۀ دوﺳﺘﺎنﺷﺎنﮐﻪ درﺟﺒﮫﮥ ﻧﺒﺮد ﺑﻪ ﭘﯿﮑﺎر ﻣﯽﮔﺬراﻧﻨﺪ ﻧﯿﺰ ﻣﺴﺮور ﺧﻮاھﻨﺪ ﺷﺪ‬
‫زﯾﺮا ﮐﻪ در ﻣﯽﯾﺎﺑﻨﺪ آنھﺎ ھﻢ ﭼﻮن ﮔﺎم در ﺟﮫﺎن دﯾﮕﺮ ﻧﮫﻨﺪ از ﻧﻌﻤﺖھﺎ و ﻓﻀﻞ ﺧﺪاوﻧﺪ‬
‫ﺑﮫﺮهﻣﻨﺪ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪ .‬و اﯾﻦ ﻣﺎﺟﺮا را ﺑﺎ ﺗﻤﺜﯿﻠﯽ ﻣﯽﺗﻮان ﺗﻮﺿﯿﺢ داد‪ :‬ﮔﺮوھﯽ ھﻤﺪل و ھﻤﺮاه را‬
‫ّ‬
‫در ﻧﻈﺮ ﮔﯿﺮﯾﻢ ﮐﻪ در ﭘﯽ ﻓﺘﺢ ﻗﻠﻪای ﺑﻠﻨﺪ رھﺴﭙﺎر ﮐﻮه ﺑﺲ ﻋﻈﯿﻤﯽ ﺷﺪهاﻧﺪ و از راهھﺎی‬
‫ّ‬
‫دﺷﻮار و ﺧﻄﺮﻧﺎک ﻣﯽﮔﺬرﻧﺪ وﻟﯽ ﺑﺮﺧﯽ از اﯾﺸﺎن زودﺗﺮ از دﯾﮕﺮان ﺑﻪ ﻗﻠﻪ ﻣﯽرﺳﻨﺪ و ﭼﻮن ﺑﺎ‬
‫ّ‬
‫ﺧﺴﺘﮕﯽ و ﻋﻄﺶ ﻓﺮاوان ﺑﻪ ﻣﻘﺼﺪ رﺳﯿﺪﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺎ ﺟﺎﯾﮕﺎھﯽ ﻣﺼﻔﺎ و ﭼﺸﻤﻪھﺎی آب زﻻل و‬
‫ﻧﺴﯿﻤﯽ ﺟﺎن ﻧﻮاز و ﮔﻞھﺎ و ﮔﯿﺎھﺎﻧﯽ ﻓﺮح ﺑﺨﺶ روﺑﺮو ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪ .‬در اﯾﻨﺠﺎ دﺳﺘﮥ ﭘﯿﺸﺮو ﮐﻪ‬
‫ّ‬
‫ﺑﻪ ﻗﻠﮥ ﮐﻮه رﺳﯿﺪه ﺑﻮدﻧﺪ ﺧﻮد‪ ،‬ﺷﺎد ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ و ﺑﻪ ﻋﻼوه‪ ،‬ﺑﺮای دوﺳﺘﺎﻧﯽ ﮐﻪ در راه ھﺴﺘﻨﺪ‬
‫ﻧﯿﺰ ﻣﺴﺮور ﺧﻮاھﻨﺪ ﺷﺪ ﮐﻪ ﺑﺎ ﭘﯿﻮﺳﺘﻦ ﺑﻪ اﯾﺸﺎن از آن ھﻤﻪ ﺻﻔﺎ و زﯾﺒﺎﯾﯽ ﺑﮫﺮه ﻣﯽﮔﯿﺮﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺣﺎل ﺷﮫﯿﺪان راه ﺧﺪا اﯾﻦ ﭼﻨﯿﻦ اﺳﺖ ﺑﻠﮑﻪ ﺻﺪ ﭼﻨﺪان ﺑﺮﺗﺮ!‪.‬‬ ‫ِ‬
‫ون« ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻧﻤﻮدهاﻧﺪ ﮔﻮﯾﺎ ﭼﻨﺎن‬ ‫ون« را ﺑﻪ ﺟﺎی » ﹸﻳ ﹶﺒ ﱢﴩ ﹶ‬ ‫ﹶﺒﴩ ﹶ‬ ‫ﹺ‬
‫ﮐﺴﺎﻧﯽﮐﻪ ﻓﻌﻞ » ﹶﻳﺴﺘ ﹸ‬
‫ﭘﻨﺪاﺷﺘﻪاﻧﺪ ﮐﻪ ﺷﮫﺪاء ﭘﺲ از ﮐﺸﺘﻪ ﺷﺪن‪ ،‬ﺑﻪ ﺳﺮاغ ﯾﺎران زﻧﺪۀ ﺧﻮد ﻣﯽآﯾﻨﺪ ﺗﺎ ﺑﺪانھﺎ‬
‫اﻟﺒﺘﻪ ﺑﺮﺧﻼف ّ‬ ‫ّ‬
‫ﻧﺺ آﯾﮥ ﮐﺮﯾﻤﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ از ﻋﺪم ﭘﯿﻮﺳﺘﮕﯽآﻧﺪ و‬ ‫ﺑﺸﺎرت دھﻨﺪ! و اﯾﻦ ﭘﻨﺪار‬
‫َۡ َۡ َ ُ ْ‬
‫حقوا﴾‪.‬‬ ‫دﺳﺘﻪ ﺣﮑﺎﯾﺖ ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﺪ وﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪﴿ :‬لم يل‬
‫در اﯾﻨﺠﺎ ﺑﻪ دو ﻧﮑﺘﮥ ﺗﻔﺴﯿﺮی ﻧﯿﺰ ﻻزﻣﺴﺖ اﺷﺎره ﮐﻨﯿﻢ‪ .‬ﯾﮑﯽ آﻧﮑﻪ ﺷﮫﯿﺪان ﺑﻪ ﻟﺤﺎظ‬
‫ُ ُّ‬
‫ﺣﯿﺎت دﻧﯿﻮی‪ ،‬ﻣﺮگ را ﭼﺸﯿﺪه و ُﻣﺮدهاﻧﺪ ﭼﻨﺎنﮐﻪ در ﻗﺮآن ﻣﺠﯿﺪ ﻣﯽﺧﻮاﻧﯿﻢ‪�﴿ :‬‬

‫ﹺ‬ ‫َّ‬
‫ﻣﺜﻞ‪ » :‬ﹶﻓ ﹺﺮ ﹶح ﹶ‬
‫ُ‬
‫ﻳﻔﺮ ﹸح ﹶوزﻧ ﹰﺎ و ﹶﻣﻌﻨﻲ و ﹸﻫ ﹶﻮ‬ ‫ﴩ ﺑﹺﻜﺬا )ﻳ ﹶ ﹸ‬
‫ﺒﴩ( ﹸ‬ ‫اﻟﻤﺼﺒﺎح اﻟﻤﻨﯿﺮ« اﺛﺮ ﻓﯿﻮﻣﯽ آﻣﺪه اﺳﺖ‪ :‬ﹶﺑ ﹶ‬
‫‪ -١‬در » ِ‬
‫ﺒﺸﺎر أﻳﻀ ﹰﺎ« )ص ‪(۴۹‬‬ ‫ﹺ‬
‫اﻹﺳﺘ ﹸ‬
 ‫‪٦١‬‬ ‫ﺑﺎزﻧﮕﺮی در ﻣﻌﺎﻧﯽ ﻗﺮآن‬
‫َٓ َ ُ ۡ‬ ‫َۡ‬
‫ت﴾ ]آل ﻋﻤﺮان‪» .[۱۸۵ :‬ھﺮ ﻧﻔﺴﯽ ﭼﺸﻨﺪۀ ﻣﺮگ اﺳﺖ«‪ .‬ﭘﺲ ﺣﯿﺎت آﻧﺎن‬ ‫�ف ٖس ذا�ِقة ٱل َم ۡو ِ‬
‫در ﻣﺮﺣﻠﮥ دﯾﮕﺮی از ﻋﺎﻟﻢ ھﺴﺘﯽ اداﻣﻪ ﻣﯽﯾﺎﺑﺪ ﮐﻪ ﻓﮫﻢ ﻋﺎدی از ادراک آن ﻧﺎﺗﻮان اﺳﺖ‬
‫َّ َ ۡ ُ َ‬ ‫ۡ َ ۡ ٓ َ‬
‫از اﯾﻦ رو در ﺳﻮرۀ ﮐﺮﯾﻤﮥ ﺑﻘﺮه ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ ﴿بَل أح َياء‪َ ٞ‬و� ٰ ِ‬
‫�ن � �شع ُرون﴾ ]اﻟﺒﻘﺮة‪.[۱۵۴ :‬‬
‫دوم آﻧﮑﻪ ﺗﻌﺒﯿﺮ ﴿ع َ‬
‫ِند َر ّ� ِ ِه ۡم﴾ در اﯾﻦ آﯾﺎت‬ ‫»ﺑﻠﮑﻪ اﯾﺸﺎن زﻧﺪهاﻧﺪ وﻟﯽ ﺷﻤﺎ درک ﻧﻤﯽﮐﻨﯿﺪ«‪ّ .‬‬
‫ﺣﻖ‬ ‫ﺑﺮای اﻇﮫﺎر »ﻟﻄﻒ و ﮐﺮاﻣﺖ ﺧﺪاوﻧﺪ« ﺑﮑﺎر رﻓﺘﻪ اﺳﺖ ﻧﻪ ﺑﺮای ھﺮ ﺟﺎﯾﮕﺎھﯽ ﮐﻪ ّ‬
‫َ َ‬
‫ﺣﻀﻮر اﺣﺎﻃﯽ دارد! از اﯾﻦ رو درﺑﺎرۀ اھﻞ ﺑﮫﺸﺖ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪﴿ :‬ل ُه ۡم د ُار‬ ‫ِ‬ ‫ﺗﻌﺎﻟﯽ در آﻧﺠﺎ‬
‫ِند َر ّ� ِ ِه ۡم﴾ ]اﻷﻧﻌﺎم‪» .[۱۲۷ :‬ﺑﺮای آﻧﺎن ﺳﺮای ﺳﻼﻣﺖ اﺳﺖ ﻧﺰد ﺧﺪاوﻧﺪﮔﺎرﺷﺎن« ﯾﺎ‬ ‫لس َ�ٰم ع َ‬
‫ٱ َّ ِ‬
‫ۡ‬
‫ِيك ُّمق َتدِر ِۢ‪﴾٥٥‬‬ ‫َ َ‬ ‫� � َج َّ�ٰت َو َ� َهر‪َ � ٥٤‬م ۡق َعد ۡ‬ ‫َّ ۡ ُ َّ َ‬
‫صد ٍق عِند مل ٖ‬ ‫ِ ِ‬ ‫ٖ ِ‬ ‫ٖ‬ ‫ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪﴿ :‬إِن ٱلمتقِ ِ‬
‫ّ‬
‫]اﻟﻘﻤﺮ‪» .[۵۵-۵۴ :‬ھﻤﺎﻧﺎ ﻣﺘﻘﯿﺎن در ﺑﺎﻏﺴﺘﺎنھﺎ و ﮐﻨﺎر ﻧﮫﺮھﺎ ﺟﺎی ﮔﯿﺮﻧﺪ در ﻗﺮارﮔﺎه راﺳﺘﯿﻦ‬
‫ﻧﺰد ﭘﺎدﺷﺎھﯽ ﺗﻮاﻧﻤﻨﺪ«! ﺑﻨﺎ ﺑﻪ ﮔﺰارش ﻗﺮآن ﻣﺠﯿﺪ‪ ،‬ھﻤﺴﺮ ﯾﮏ ﺗﺎ ﭘﺮﺳﺖ ﻓﺮﻋﻮن‪ ،‬در دﻋﺎء‬
‫ِند َك بَ ۡي ٗتا � ٱ ۡ َ َّ‬
‫�نةِ﴾ ]اﻟﺘﺤﺮﯾﻢ‪.[۱۱ :‬‬
‫ﺣﻖ ـ َﺟ ﱠﻞ َو ﻋﻼ ـ ﻣﯽﮔﻔﺖ‪َ ﴿ :‬ر ّب ٱبۡن � ع َ‬
‫ﺑﻪ درﮔﺎه ّ‬
‫ِ‬ ‫ِ ِ ِ‬
‫»ﺧﺪای ﻣﻦ! ﻣﺮا ﺧﺎﻧﻪای در ﺑﮫﺸﺖ ﻧﺰد ﺧﻮد ﺑﺴﺎز«‪ .‬ﮔﻮﯾﯽ ﮐﻪ ھﻤﺴﺮ ﻓﺮﻋﻮن ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪:‬‬
‫ﺧﺪاوﻧﺪا ﻣﺮا ﺧﺎﻧﻪای در ﺑﮫﺸﺖ ﻋﻄﺎ ﮐﻦ ﮐﻪ زﯾﺮ ﺳﺎﯾﮥ ﻟﻄﻒ ﺧﻮدت ﺑﺎﺷﺪ )ﻧﻪ در ﮐﺎخ‬
‫ً‬
‫ﻓﺮﻋﻮن!( آری ﻣﻌﻨﺎی ﺗﻌﺒﯿﺮات ﻗﺮآﻧﯽ را ﻏﺎﻟﺒﺎ از ﺧﻮد ﻗﺮآن ﺑﺎﯾﺪ آﻣﻮﺧﺖ‪.‬‬

‫*‬ ‫*‬ ‫*‬

‫َ َ َ ۡ َ َ َّ َّ َ َ َ ُ ٓ ْ َ َّ َ ُ ۡ َ ُ ۡ َ ۡ ‪ۡ ْ ُ َ ۡ َ ۡ ُ َ ۡ ُ َ َّ ۡ ُ َ ّ ٞ‬‬
‫اد ٓوا إِث ٗماۖ‬ ‫﴿و� �س� ٱ�ِين �فروا ��ما �م ِ� لهم خ� ِ�نف ِ‬
‫س ِه ۚم إِ�ما �م ِ� لهم ل ِ�د‬
‫َ ُ َ َ ‪ٞ ُّ ٞ‬‬
‫َوله ۡم عذاب م ِه�‪] ﴾١٧٨‬آل ﻋﻤﺮان‪ .[۱۷۸ :‬ﻻم ﻋﺎﻗﺒﺖ‪ ،‬ﻧﻪ ﻻم ﺗﻌﻠﯿﻞ!‬
‫َۡ َ ُ ْ ۡ‬
‫ِ�داد ٓوا إِث ٗما﴾‬
‫ً‬
‫در ﺗﺮﺟﻤﻪھﺎی ﻣﺘﺪاول از ﻗﺮآن ﮐﺮﯾﻢ ﻏﺎﻟﺒﺎ ﺣﺮف »ﻻم« را در ﻋﺒﺎرت ﴿ل‬
‫ﭼﻨﺎن ﺑﻪ ﻓﺎرﺳﯽ ﺑﺮ ﮔﺮداﻧﺪهاﻧﺪ ﮐﻪ ﻣﻌﻨﺎی ﺗﻌﻠﯿﻞ ﻓﻌﻞ و ﻏﺮض ﺧﺪاوﻧﺪ را ﻣﯽرﺳﺎﻧﺪ‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ‬
‫ﺧﺪای ﺳﺒﺤﺎن از آن رو ﺑﻪ ﮐﺎﻓﺮان ﻣﮫﻠﺖ ﻣﯽدھﺪ ﮐﻪ آﻧﺎن ﺑﺮﮔﻨﺎھﺎنﺷﺎن ﺑﯿﺎﻓﺰاﯾﻨﺪ!‬
‫درﺣﺎﻟﯽﮐﻪ ﺣﺮف »ﻻم« در اﯾﻨﺠﺎ از ﻋﺎﻗﺒﺖ و ﻧﺘﯿﺠﮥ ﻣﮫﻠﺖ ﺧﺪاوﻧﺪی ﺣﮑﺎﯾﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ ﻧﻪ‬
‫از ﻣﮫﻠﺖ ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﻪ ﻗﺼﺪ اﻓﺰاﯾﺶ ﮔﻨﺎه!‪.‬‬
‫اﻟﺒﺘﻪ ﺑﺪﯾﻦ ﻧﮑﺘﻪ ّ‬‫ّ‬
‫ﺗﻮﺟﻪ داﺷﺘﻪاﻧﺪ وﻟﯽ ﺑﻪ ھﺮ ﺻﻮرت‪ ،‬ﺗﺮﺟﻤﻪھﺎی‬ ‫ﻣﺘﺮﺟﻤﺎن ﻣﺤﺘﺮم‬
‫اﯾﺸﺎن در ذھﻦ ﺧﻮاﻧﻨﺪۀ ﭘﺎرﺳﯽ زﺑﺎن‪ ،‬ھﻤﺎن ﻣﻌﻨﺎی ﻧﺎ ﺻﻮاب را اﻟﻘﺎء ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬ﭼﻨﺎنﮐﻪ‬
 ‫ﺑﺎزﻧﮕﺮی در ﻣﻌﺎﻧﯽ ﻗﺮآن‬ ‫‪٦٢‬‬

‫ﯾﮑﯽ از اﯾﺸﺎن ﻣﺮﻗﻮم داﺷﺘﻪ‪» :‬ﺑﻪ آنھﺎ ﻣﮫﻠﺖ ﻣﯽدھﯿﻢ ﺗﺎ ﺑﯿﺸﺘﺮ ﺑﻪ ﮔﻨﺎھﺎنﺷﺎن‬
‫ﺳﻮﻣﯽ‬‫دوﻣﯽ ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ‪» :‬ﺑﻪ آﻧﺎن ﻣﮫﻠﺖ ﻣﯽدھﯿﻢ ﺗﺎ ﮔﻨﺎھﮑﺎرﺗﺮ ﺷﻮﻧﺪ) ‪ّ .«(٢‬‬ ‫ﺑﯿﺎﻓﺰاﯾﻨﺪ) ‪َ «(١‬‬
‫ﻧﻮﺷﺘﻪاﺳﺖ‪» :‬ﻓﻘﻂ ﻣﮫﻠﺖﺷﺎن ﻣﯽدھﯿﻢ ﺗﺎ ﮔﻨﺎهﺷﺎن ﺑﯿﺸﺘﺮ ﺷﻮد) ‪ .«(٣‬ﭼﮫﺎرﻣﯽ ﻣﺮﻗﻮم‬
‫ﻧﻤﻮده‪» :‬ﻣﺎ ﺑﻪ آﻧﺎن ﻣﮫﻠﺖ ﻣﯽدھﯿﻢ ﻓﻘﻂ ﺑﺮای اﯾﻦﮐﻪ ﺑﺮ ﮔﻨﺎھﺎن ﺧﻮد ﺑﯿﺎﻓﺰاﯾﻨﺪ) ‪.«(٤‬‬
‫ﭘﻨﺠﻤﯽ ﻧﻮﺷﺘﻪ‪» :‬ھﻤﺎﻧﺎ ﻣﮫﻠﺖﺷﺎن ﻣﯽدھﯿﻢ ﺗﺎ ﺑﺮ ﮔﻨﺎه ﺧﻮد ﺑﯿﺎﻓﺰاﯾﻨﺪ) ‪.«(٥‬‬
‫واﺿﺢ اﺳﺖ ﮐﻪ اﮔﺮ آﯾﮥ ﺷﺮﯾﻔﻪ ﺑﺪﯾﻦ ﺷﮑﻞھﺎ ﺗﺮﺟﻤﻪ ﺷﻮد‪ ،‬ﺑﻪ ﮔﻤﺎن اﻓﺮاد ﻣﯽاﻓﮑﻨﺪ‬
‫ﮐﻪ ﺧﺪای ﺳﺒﺤﺎن ﺑﺎ اﻓﺰاﯾﺶ ﮔﻨﺎھﺎن ﻣﻮاﻓﻘﺖ دارد و ﮐﺎﻓﺮان در اﯾﻦ ﺑﺎره ﻣﻄﯿﻊ ﺧﺪا‬
‫ھﺴﺘﻨﺪ و از ﺧﻮاﺳﺖ او ﭘﯿﺮوی ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ! و در اﯾﻦ ﺻﻮرت‪ ،‬وﻋﺪۀ ﻋﺬاب اﯾﺸﺎن در ﭘﺎﯾﺎن آﯾﻪ‬
‫ّ‬ ‫اب ُّمه ‪ٞ‬‬‫َ َُ ۡ َ َ ‪ٞ‬‬
‫�﴾ ﺑﻪ ﮐﻠﯽ ﺑﯽﺗﻨﺎﺳﺐ ﻣﯽﺷﻮد!‪.‬‬ ‫ِ‬ ‫﴿ولهم عذ‬
‫ّ‬
‫راه ﺣﻞ اﯾﻦ ﻣﺸﮑﻞ ـ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻧﻈﺎﯾﺮ آن ـ رﺟﻮع ﺑﻪ ﺧﻮد ﻗﺮآن ﻣﺠﯿﺪ اﺳﺖ و ﻗﺮآن ﮐﺮﯾﻢ‬
‫ﺑﺮای ﺣﺮف ﻻم )ﻋﻼوه ﺑﺮ ﻣﻌﻨﺎی ﺗﻌﻠﯿﻞ اﻓﻌﺎل و ﻏﺮض از آنھﺎ( ﻣﻌﻨﺎی ﻋﺎﻗﺒﺖ و ﻧﺘﯿﺠﮥ‬
‫ً‬
‫ﻓﻌﻞ را ﻧﯿﺰ ﺑﮑﺎر ﺑﺮده اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺗﻨﺎﺳﺐ ﻣﻮﺿﻮع ﺑﺎﯾﺪ رﻋﺎﯾﺖ ﺷﻮد‪ .‬ﻣﺜﻼ در ﺳﻮرۀ ﻗﺼﺺ‬
‫ً‬ ‫َ ُ َ َ َ ٗ‬ ‫ُ‬ ‫َ ۡ َ‬
‫ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪﴿ :‬فٱ�َق َط ُه ٓۥ َءال ف ِۡر َع ۡون ِ�َكون ل ُه ۡم ع ُد ّو� َو َح َزنا﴾ ]اﻟﻘﺼﺺ‪ .[۸ :‬روﺷﻦ اﺳﺖ‬
‫ﮐﻪ ﺧﺎﻧﻮادۀ ﻓﺮﻋﻮن‪ ،‬ﻣﻮﺳﯽ ÷ را در ﮐﻮدﮐﯽ از آب ﻧﮕﺮﻓﺘﻨﺪ ﺗﺎ ﻣﺎﯾﮥ دﺷﻤﻨﯽ و اﻧﺪوهﺷﺎن‬
‫ُ َّ ُ َ ۡ ّ َ َ َ َ َ ۡ ُ ُ ُ َ َ ٰٓ َ َ َ َ َ ٓ‬
‫� ِ� ولك ۖ � �قتلوه ع� أن ينفعنا‬ ‫ﮔﺮدد ﺑﻪ وﯾﮋه ﮐﻪ زن ﻓﺮﻋﻮن ﺑﺪو ﮔﻔﺖ‪﴿ :‬قرت � ٖ‬
‫َ‬ ‫َ ۡ َ َّ َ‬
‫خذهُۥ َو ٗ�ا﴾ ]اﻟﻘﺼﺺ‪» .[۹ :‬او ﻧﻮر ﭼﺸﻢ ﻣﻦ و ﺗﻮاﺳﺖ! وی را ﻣﮑﺸﯿﺪ ﭼﻪ ﺑﺴﺎ ﺳﻮدﻣﺎن‬
‫ُ‬
‫أو �ت ِ‬
‫دھﺪ ﯾﺎ ﻣﺎ ﺑﻪ ﻓﺮزﻧﺪﯾﺶ ﮔﯿﺮﯾﻢ«‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮ اﯾﻦ ﻣﻌﻨﺎی آﯾﮥ ﮐﺮﯾﻤﻪ ﭼﻨﯿﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ‪ :‬ﺧﺎﻧﻮادۀ‬
‫ﻓﺮﻋﻮن‪ ،‬ﻣﻮﺳﯽ ÷ را )از آب( ﺑﺮ ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ وﻟﯽ ﺳﺮ اﻧﺠﺎم وی دﺷﻤﻦ و ﻣﺎﯾﮥ اﻧﺪوهﺷﺎن‬
‫ﺷﺪ‪ .‬در آﯾﮥ ﻣﻮرد ﺑﺤﺚ ﻧﯿﺰ ﺣﺮف ﻻم‪ ،‬ﺑﺮای ﻋﺎﻗﺒﺖ آﻣﺪه و ﻻزﻣﺴﺖ آﯾﮥ ﺷﺮﯾﻔﻪ را ﺑﺪﯾﻦ‬
‫ّ‬
‫ﺻﻮرت ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻧﻤﻮد‪» :‬ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﮐﺎﻓﺮ ﺷﺪﻧﺪ اﻟﺒﺘﻪ ﻧﭙﻨﺪارﻧﺪ ﻣﮫﻠﺘﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ اﯾﺸﺎن‬
‫ﻣﯽدھﯿﻢ‪ ،‬ﺑﻪ ﻧﻔﻊ آنھﺎ اﺳﺖ‪ُ ،‬ﺟﺰ اﯾﻦ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ آﻧﺎن ﻣﮫﻠﺖ ﻣﯽدھﯿﻢ و در ﻧﺘﯿﺠﻪ ﺑﺮ‬
‫ﮔﻨﺎه)ﺧﻮد( ﻣﯽاﻓﺰاﯾﻨﺪ و ﻋﺬاﺑﯽ ﺧﻮار ﮐﻨﻨﺪه دارﻧﺪ«‪ .‬اﯾﻦ ﻣﻌﻨﺎ را ّ‬
‫ﻣﻔﺴﺮان ِﻓ َﺮق‪ ،‬ﺑﻪ ﺧﻮﺑﯽ‬

‫ّ‬
‫ﻋﺒﺪاﻟﻤﺤﻤﺪ آﯾﺘﯽ ﻧﮕﺎه ﮐﻨﯿﺪ‪.‬‬ ‫‪ -١‬ﺑﻪ ﺗﺮﺟﻤﮥ آﻗﺎی‬
‫‪ -٢‬ﺑﻪ ﺗﺮﺟﻤﮥ آﻗﺎی ﻣﺴﻌﻮد اﻧﺼﺎری ﺑﻨﮕﺮﯾﺪ‪.‬‬
‫‪ -٣‬ﺑﻪ ﺗﺮﺟﻤﮥ آﻗﺎی اﺑﻮاﻟﻘﺎﺳﻢ ﭘﺎﯾﻨﺪه ﻧﮕﺎه ﮐﻨﯿﺪ‪.‬‬
‫‪ -٤‬ﺑﻪ ﺗﺮﺟﻤﮥ آﻗﺎی ﻧﺎﺻﺮ ﻣﮑﺎرم ﺑﻨﮕﺮﯾﺪ‪.‬‬
‫اﻟﺪﯾﻦ ﻣﺠﺘﺒﻮی ﻧﮕﺎه ﮐﻨﯿﺪ‪.‬‬ ‫‪ -٥‬ﺑﻪ ﺗﺮﺟﻤﮥ آﻗﺎی ﺟﻼل ّ‬
 ‫‪٦٣‬‬ ‫ﺑﺎزﻧﮕﺮی در ﻣﻌﺎﻧﯽ ﻗﺮآن‬
‫ﻋﻦ اﳌﹶ ﹺ‬
‫ﻄﺎﻋﻦ« آﯾﮥ ﺷﺮﯾﻔﻪ‬ ‫ﻋﺒﺪاﻟﺠﺒﺎر در ﮐﺘﺎب »ﺗﻨﺰﻳﻪ اﻟ ﹸﻘ ﹺ‬
‫ﺮآن ﹺ‬ ‫ّ‬
‫ﹸ‬ ‫درﯾﺎﻓﺘﻪاﻧﺪ‪ .‬از ﻣﻌﺘﺰﻟﯿﺎن‪ ،‬ﻗﺎﺿﯽ‬
‫اﻣﺎﻣﯿﻪ‪ ،‬ﺷﯿﺨﯿﻦ )ﻃﻮﺳﯽ و ﻃﺒﺮﺳﯽ( در ﺗﻔﺴﯿﺮﺷﺎن‬ ‫را ﺑﺪرﺳﺘﯽ ﺗﻮﺿﯿﺢ داده اﺳﺖ) ‪ .(١‬از ّ‬
‫ﺣﻖ ﻣﻄﻠﺐ را اداء ﮐﺮدهاﻧﺪ و ﺷﻮاھﺪی از ﺷﻌﺮ و ﻧﺜﺮ در اﯾﻦ ﺑﺎره ﻧﺸﺎن دادهاﻧﺪ )ﻣﺎﻧﻨﺪ‬ ‫ّ‬
‫ﻗﻮل ﺷﺎﻋﺮ‪:‬‬
‫َﻧ َ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬
‫ﺮاب اﻟــــــــﺪﱠ ﹺ‬
‫ﻫﺮ ﹶن‬ ‫دورﻧــــــــﺎ ﻟـــــــــﹺ ﹶﺨ ﹺ‬ ‫ﺠﻤ ُﻌﮫﺎ‬ ‫ﯿﺮاث‬
‫اﻟﻤ ِ‬ ‫ِﻟﺬ ِوی‬ ‫أﻣﻮاﻟﻨﺎ‬
‫» ﹶو ﹸ‬
‫) ‪(٢‬‬
‫ِ‬

‫ﻮت ﹶواﺑﻨﹸﻮ ﻟﹺ ﹶ‬
‫ﻠﺨﺮاب!) ‪«(٣‬‬ ‫و ﻗﻮل ﻣﻌﺮوف‪»:‬ﻟﹺﺪﹸ وا ﻟﹺﻠﻤ ﹺ‬
‫ﹶ‬
‫ً‬
‫ّأﻣﺎ أﺷﺎﻋﺮه‪ ،‬اﺳﺎﺳﺎ ﻧﻤﯽﭘﺬﯾﺮﻧﺪ ﮐﻪ ﺣﺮف »ﻻم« ﯾﺎ ﻏﯿﺮ آن در ﻗﺮآنﮐﺮﯾﻢ ﺑﺮای ﺗﻌﻠﯿﻞ‬
‫اﻓﻌﺎل إﻟﮫﯽ و ﺑﯿﺎن ﻏﺮض وی ﺑﮑﺎر رﻓﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ! ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﻓﺨﺮ رازی در ﺗﻔﺴﯿﺮش‬
‫ّ‬
‫ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ‪ .(٤ ) :‬ھﺮ ﭼﻨﺪ ﺳﺨﻦ رازی ﻣﺤﻞ اﺷﮑﺎل اﺳﺖ) ‪ (٥‬وﻟﯽ در ھﺮ ﺻﻮرت‪ ،‬او ﻧﯿﺰ ﺣﺮف‬
‫ﻻم را در آﯾﮥ ﻣﻮرد ﺑﺤﺚ ﺑﺮای ﻋﺎﻗﺒﺖ داﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬

‫*‬ ‫*‬ ‫*‬

‫ﹺ‬
‫اﳌﻄﺎﻋﻦ«‪ ،‬ص ‪ ۸۳‬ﻧﮕﺎه ﮐﻨﯿﺪ‪.‬‬ ‫ﹶﻦ‬ ‫ﹺ‬
‫اﻟﻘﺮآن ﻋ ﹺ‬ ‫‪ -١‬ﺑﻪ ﮐﺘﺎب »ﺗﻨﺰﻳ ﹸﻪ‬
‫‪ -٢‬ﺳﺮاﻧﺠﺎم داراﯾﯽھﺎی ﺧﻮد را ﺑﺮای ارث ﺑﺮدن ﮔﺮد ﻣﯽآورﯾﻢ * و ﺧﺎﻧﻪ ھﺎﯾﻤﺎن را ﺑﺮای وﯾﺮان ﮐﺮدن‬
‫روزﮔﺎر ﻣﯽﺳﺎزﯾﻢ!‪.‬‬
‫‪ -٣‬در ﻧﮫﺎﯾﺖ ﺑﺮای ُﻣﺮدن ﺑﺰاﯾﯿﺪ و ﺑﺮای وﯾﺮان ﺳﺎﺧﺘﻦ‪ ،‬ﺑﻨﺎ ﮐﻨﯿﺪ! )اﯾﻨﺴﺖ ﻋﺎﻗﺒﺖ أﻣﺮ در ﮐﺎر دﻧﯿﺎ(‪.‬‬
‫‪ -٤‬ﻧﺰدﻣﺎ ﺗﻌﻠﯿﻞ اﻓﻌﺎل إﻟﮫﯽ ﺑﺮای اﻏﺮاض ﺧﺎص ﭼﻨﺎنﮐﻪ از ﺑﻨﺪﮔﺎن ﺳﺮ ﻣﯽزﻧﺪ‪ ،‬ﻣﺤﺎل اﺳﺖ وﻟﯽ اﯾﻦﮐﻪ‬
‫ﺧﺪای ﺗﻌﺎﻟﯽ ﮐﺎری ﮐﻨﺪ ﮐﻪ از آن ﭼﯿﺰ دﯾﮕﺮی ﺣﺎﺻﻞ آﯾﺪ‪ ،‬ﻣﻤﺘﻨﻊ ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬
‫ُُۡ‬ ‫َّ‬ ‫ت ٱ ۡ َّ َ َ‬
‫ۡ‬ ‫‪ -٥‬زﯾﺮا ﻗﻮل ﻣﺰﺑﻮر ﺑﺎ آﯾﺎﺗﯽ ﭼﻨﺪ ﺳﺎزﮔﺎر ﻧﯿﺴﺖ از ﺟﻤﻠﻪ‪َ ﴿ :‬و َما َخلَ ۡق ُ‬
‫�ن وٱ ِ��س إِ� ِ�َعبد ِ‬
‫ون‪﴾٥٦‬‬ ‫ِ‬
‫ون( ﺑﺮای ﻏﺮض ﻧﺒﻮده و ﻋﺎﻗﺒﺖ اﻣﺮ را ﺑﺮﺳﺎﻧﺪ‪ ،‬در آن‬ ‫]اﻟﺬارﯾﺎت‪ .[۵۶ :‬ﮐﻪ اﮔﺮ ﺣﺮف ﻻم در )ﻟﹺﻴﻌﺒﺪﹸ ﹺ‬
‫ﹸ‬
‫ۡ‬ ‫ﺻﻮرت ھﻤﮥ ﺟﻦ و اﻧﺲ ﺳﺮ اﻧﺠﺎم ﺑﺎﯾﺪ ﻋﺒﺎدﺗﮕﺮ ﺧﺪا ﺷﻮﻧﺪ و ﻧﯿﺰ در آﯾﮥ ﴿ ِ�َ ُق َ‬
‫وم ٱ�َّ ُ‬
‫اس ب ِٱلق ِۡس ِط﴾‬
‫]اﻟﺤﺪﯾﺪ‪ .[۲۵ :‬ھﻤﯿﻦ ﻣﺸﮑﻞ ﭘﯿﺶ ﻣﯽآﯾﺪ‪.‬‬
 ‫‪۴‬‬
‫ﻧﮑﺎﺗﯽ از ﺳﻮرۀ ﻧﺴﺎء‬

‫ّ َ ٓ َّ َ َ ۡ َ َ َ‬ ‫َ َ ُ ْ َ َ َ َ َُٓ ُ ّ‬
‫﴿ َو� تنكِحوا ما ن�ح َءاباؤ�م م َِن ٱلنِساءِ إِ� ما قد سلف‪] ﴾...‬اﻟﻨﺴﺎء‪ .[۲۲ :‬ﻣﻌﻨﺎی‬
‫اﯾﻦ اﺳﺘﺜﻨﺎء ﭼﯿﺴﺖ؟‬
‫ﻋﻤﻪ‪ ...‬در اﺳﻼم ﺣﺮام ﺷﺪه اﺳﺖ‬ ‫ازدواج ﺑﺎ ارﺣﺎم ﻧﺰدﯾﮏ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻣﺎدر‪ ،‬ﺧﻮاھﺮ‪ ،‬ﺧﺎﻟﻪ‪ّ ،‬‬
‫)ﻧﺴﺎء‪ (۲۳ :‬وﻟﯽ در ﭘﺎرهای از ﻣﺬاھﺐ ـ ﻣﺎﻧﻨﺪ آﺋﯿﻦ زرﺗﺸﺖ ـ ازدواج ﺑﺎ ارﺣﺎم ﻧﺰدﯾﮏ‬
‫)ﻣﺜﻞ ﺧﻮاھﺮ( ﺟﺎﯾﺰ ﺑﻮد و آن را ﺧﻮﯾﺪ و ده )ﯾﺎ ﺧﻮﯾﺘﻮدس( ﻣﯽﮔﻔﺘﻨﺪ) ‪.(١‬‬
‫ﺟﺎھﻠﯿﺖ‪ ،‬رﺳﻢ ﺑﺮ اﯾﻦ ﺑﻮد ﮐﻪ ﭘﺲ از ﻣﺮگ ﭘﺪر‪ ،‬ﭘﺴﺮ ﺑﺰرگ ِﺗﺮ وی »زن‬ ‫ّ‬ ‫ﻋﺮب دوران‬
‫در ِ‬
‫ﭘﺪر« را ﺑﻪ ﻣﯿﺮاث ﻣﯽ ُﺑﺮد و اﮔﺮ او را ﺑﺮای ﻧﮑﺎح ﻧﻤﯽﭘﺴﻨﺪﯾﺪ‪ ،‬ﺑﻪ دﯾﮕﺮی ﻣﯽﺑﺨﺸﯿﺪ! و آﯾﮥ‬
‫‪ ۱۹‬از ﺳﻮرۀ ﺷﺮﯾﻔﮥ ﻧﺴﺎء ﻧﺎﻇﺮ ﺑﻪ ھﻤﯿﻦ ﮐﺎر ﻧﺎﭘﺴﻨﺪ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ‬ ‫َ ٰٓ َ ُّ َ َّ َ َ َ ُ ْ َ َ ُّ َ ُ ۡ َ َ ُ ْ ّ َ ٓ‬
‫﴿���ها ٱ�ِين ءامنوا � �ِل ل�م أن ت ِرثوا ٱلنِسا ]اﻟﻨﺴﺎء‪.[۱۹ :‬‬
‫﴾‬ ‫ء‬
‫»ای ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ اﯾﻤﺎن آوردهاﯾﺪ ﺑﺮ ﺷﻤﺎ ﺣﻼل ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ زﻧﺎن را ﺑﻪ ﻣﯿﺮاث ﺑﺮﯾﺪ‪ «...‬و در‬
‫آﯾﮥ ‪ ۲۲‬از ھﻤﯿﻦ ﺳﻮره ﺑﻪ ﺗﺄﮐﯿﺪ آﻣﺪه اﺳﺖ‪» :‬ﺑﺎ زﻧﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﭘﺪرانﺗﺎن آنھﺎ را ﺑﻪ ازدواج‬
‫ﺧﻮد در آوردﻧﺪ‪ ،‬زﻧﺎ ﺷﻮﯾﯽ ﻧﮑﻨﯿﺪ‪ ،‬ﻣﮕﺮ آﻧﭽﻪ ﭘﯿﺶ از اﯾﻦ ﮔﺬﺷﺖ‪.«...‬‬
‫ََ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬
‫ﺳﺨﻦ در ﻣﻌﻨﺎی ﴿إِ� َما ق ۡد َسلف﴾ ]اﻟﻨﺴﺎء‪ (٢ ).[۲۳ :‬اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺮاد از آن ﭼﯿﺴﺖ؟‬
‫ﻒ ﹶﻓﺪﹶ ﹸﻋﻮه ﹶﻓﻬﻮ ﹺ‬
‫ﺟﺎﺋ ﹲﺰ ﹶﻟﻜﻢ« »ﻣﮕﺮ آﻧﭽﻪ‬ ‫ﺑﺮﺧﯽ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ ﻣﻌﻨﺎﯾﺶ اﯾﻨﺴﺖ ﮐﻪ‪ » :‬ﹼإﻻ ﻣﺎ ﹶﻗﺪ ﹶﺳ ﹶﻠ ﹶ‬
‫ﹸ ﹸﹶ‬
‫ﭘﯿﺶ از اﯾﻦ ﮔﺬﺷﺖ ﮐﻪ آن را وا ﮔﺬارﯾﺪ وﻟﯽ ﺑﺮایﺗﺎن ﺟﺎﺋﺰ اﺳﺖ«!! ّأﻣﺎ أﺑﻮاﻟﻘﺎﺳﻢ ﺑﻠﺨﯽ‬
‫أﺋﻤﮥ ﻣﻌﺘﺰﻟﻪ( ﺑﻪ ﮔﺰارش ﺷﯿﺦ ﻃﺒﺮﺳﯽ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ‪ :‬اﯾﻦ رأی ﺑﺮ ﺧﻼف »اﺟﻤﺎع«‬ ‫)از ّ‬
‫)ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ُﻣﺴﺘﻨﯿﺮ( ﮐﻪ از ﺑﺰرﮔﺎن‬‫ّ‬ ‫ﻄﺮب‬ ‫ﺑﺸﻤﺎر ﻣﯽآﯾﺪ و در آﺋﯿﻦ اﺳﻼم ﺳﺎﺑﻘﻪ ﻧﺪارد‪ُ .‬ﻗ ُ‬
‫ﺳﯿﺒ َﻮﯾﻪ ﺑﻮده ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ ﻣﻌﻨﺎی اﺳﺘﺜﻨﺎء ﻣﺰﺑﻮر اﯾﻨﺴﺖ ﮐﻪ‪» :‬ﻟﻜﻦ ﻣﺎ ﹶﺳ ﹶﻠ ﹶ‬
‫ﻒ‬ ‫ﻧﺤﻮ و ﺷﺎﮔﺮد ِ‬

‫‪ -١‬ﺑﻪ ﮐﺘﺎب »وﻧﺪﯾﺪاد« ﺑﺎ ﺗﻮﺿﯿﺢ آﻗﺎی ھﺎﺷﻢ رﺿﯽ ) ج‪ ،۲‬ص ‪ ۹۲۵‬ﺑﻪ ﺑﻌﺪ( ﻧﮕﺎه ﮐﻨﯿﺪ‪.‬‬
‫َ َ ۡ َ ُ ْ َ ۡ َ ۡ ُ ۡ َ ۡ َّ َ َ ۡ َ َ َ‬
‫� إِ� ما قد سلف﴾‪.‬‬ ‫‪ -٢‬اﯾﻦ ﺑﺨﺶ از آﯾﻪ‪ ،‬در آﯾﮥ ‪ ۲۳‬ﺳﻮرۀ ﻧﺴﺎء ﺗﮑﺮار ﺷﺪه اﺳﺖ ﴿أن �معوا �� ٱ�خت ِ‬
 ‫‪٦٥‬‬ ‫ﺑﺎزﻧﮕﺮی در ﻣﻌﺎﻧﯽ ﻗﺮآن‬

‫ﹶﻓﺎﺟﺘﹶﻨﹺ ﹸﺒﻮ ﹸه ﹶو ﹶد ﹸﻋﻮ ﹸه« »وﻟﯽ از آﻧﭽﻪ ﭘﯿﺶ از اﯾﻦ ﮔﺬﺷﺖ دوری ﮔﺰﯾﻨﯿﺪ و آن را رھﺎ ﺳﺎزﯾﺪ«‪.‬‬
‫اﻟﺴ ُﻌﻮد آن‬ ‫ﻣﻔﺴﺮان ﭼﻮن أﺑﯽ ﱡ‬
‫ِ‬
‫اﯾﻦ ﺗﻔﺴﯿﺮ ﻧﯿﺰ در ﺧﻮر آﯾﮥ ﺷﺮﯾﻔﻪ ﻧﯿﺴﺖ ھﺮ ﭼﻨﺪ ﺑﺮﺧﯽ از ّ‬
‫َ‬
‫ﻨﮑ ُﺤﻮا ـ اﻓﺎده ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ و ﺑﻪ‬ ‫ُ‬ ‫) ‪(١‬‬
‫را ﭘﺴﻨﺪﯾﺪهاﻧﺪ ‪ .‬زﯾﺮا ھﯿﭻ ﻣﻌﻨﺎﯾﯽ را ـ ﺟﺰ ﺗﺄﮐﯿﺪ ﺑﺮای ﻻ ﺗ ِ‬
‫ﻓﻦ‪» :‬اﻟﺘﱠﺄﺳﻴ ﹸﺲ ﹶﺧ ﹲﲑ ﹺﻣ ﹶﻦ اﻟﺘﱠﺄﻛﻴ ﹺﺪم!«‪.‬‬ ‫ﻗﻮل أھﻞ ّ‬
‫ّ‬
‫ﺣﻞ ﻣﺸﮑﻞ‪ ،‬رﺟﻮع ﺑﻪ ﻗﺮآن و ﯾﺎﻓﺘﻦ ﻧﻈﺎﯾﺮ اﯾﻦ اﺳﺘﺜﻨﺎء اﺳﺖ‪ .‬در ﺳﻮرۀ ﺷﺮﯾﻔﮥ‬ ‫راه ِ‬
‫ﻣﺎﺋﺪه ﭘﺲ از آنﮐﻪ ﺣﮑﻢ ﺗﺤﺮﯾﻢ ﺷﮑﺎر در ﺣﺎل إﺣﺮام را ﺑﯿﺎن ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪ ،‬در ﭘﯽ آن ﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫ََ‬ ‫َ َ َّ ُ َ‬
‫ٱ� � َّما َسلف﴾ ]اﻟﻤﺎﺋﺪة‪» .[۹۵ :‬آﻧﭽﻪ را ﭘﯿﺶ از اﯾﻦ ﮔﺬﺷﺖ‪ ،‬ﺧﺪا ﻋﻔﻮ ﻧﻤﻮد«‪ .‬ﺷﺒﯿﻪ‬ ‫﴿� فا‬
‫ُ ّ َّ َ َ َ ُ ٓ ْ َ َ ْ ۡ َ‬
‫نت ُهوا ُ�غف ۡر‬ ‫اﯾﻦ ﺗﻌﺒﯿﺮ را در ﺳﻮرۀ اﻧﻔﺎل ﻣﯽﯾﺎﺑﯿﻢ ﮐﻪ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪﴿ :‬قل ل ِ�ِين �فروا إِن ي‬
‫َ َّ َ ۡ َ َ‬
‫ل ُهم ما قد َسلف﴾ ]اﻷﻧﻔﺎل‪» .[۳۸ :‬ﺑﻪ ﮐﺎﻓﺮان ﺑﮕﻮ‪ :‬اﮔﺮ )از ﮐﻔﺮ( ﺑﺎز اﯾﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬آﻧﭽﻪ ﭘﯿﺶ از اﯾﻦ‬
‫َ‬ ‫َّ‬
‫ﮔﺬﺷﺖ ﻣﻮرد ﻋﻔﻮ ﻗﺮار ﻣﯽﮔﯿﺮد«‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮ اﯾﻦ ﻣﯽﺗﻮان ﮔﻔﺖ ﮐﻪ در اﺳﺘﺜﻨﺎی ﴿إِ� َما ق ۡد‬
‫ََ‬
‫ﻒ ﹺﻣﻦ‬ ‫َسلف﴾ ﻧﯿﺰ ھﻤﯿﻦ ﻣﻌﻨﺎ اراده ﺷﺪه ﮐﻪ ﺧﻄﺎب ﺑﻪ ﻣﺆﻣﻨﺎن ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪ » :‬ﹼإﻻ ﻣﺎ ﻗﺪ ﹶﺳ ﹶﻠ ﹶ‬
‫ﺎح ﻓﺈ ﱠﻧ ﹸﻪ ﹶﻣﻌ ﹸﻔ ﱞﻮ ﹶﻋﻨﻪ«! )ﻣﮕﺮ آﻧﭽﻪ از زﻧﺎ ﺷﻮﯾﯽ ﻣﺰﺑﻮر در ﮔﺬﺷﺘﻪ روی داد ﮐﻪ ﻋﻔﻮ‬ ‫ذﻟﹺﻚ اﻟﻨﱢﻜ ﹺ‬
‫ً‬ ‫ّ‬
‫ﺷﺪه اﺳﺖ(‪ .‬و اﻟﺒﺘﻪ ﺗﻌﺒﯿﺮ »ﻋﻔﻮ« ﻧﺸﺎن ﻣﯽدھﺪ ﮐﻪ اﯾﻦ ﮐﺎر ﻗﺒﻼ ھﻢ ﻧﺎﭘﺴﻨﺪ ﺑﻮده و ﺑﺎ‬
‫اﻋﻼم ﺗﺤﺮﯾﻢ از ﺳﻮی ﻗﺮآن زﺷﺘﯽ آن آﺷﮑﺎر ﺗﺮ ﺷﺪه اﺳﺖ ﭼﻨﺎنﮐﻪ در دﻧﺒﺎﻟﮥ آﯾﮥ ﻣﺰﺑﻮر‬
‫ً‬ ‫ٓ‬ ‫ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪﴿ :‬إنَّ ُهۥ َ� َن َ� ٰ َ ٗ ۡ ٗ‬
‫حشة َو َمقتا َو َسا َء َسبِي�﴾ »ھﻤﺎﻧﺎ آن ﻋﻤﻞ‪ ،‬زﺷﺘﮑﺎری و ﻣﺎﯾﮥ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
‫ّ‬
‫ﺧﺸﻢ )ﺧﺪاوﻧﺪ( و ﺑﺪراھﯽ اﺳﺖ«‪ .‬ﭼﻨﯿﻦ وﺻﻔﯽ اﻟﺒﺘﻪ‪ ،‬ﻧﺎﭘﺴﻨﺪی ازدواج ﻣﺰﺑﻮر را ﻗﺒﻞ از‬ ‫ِ‬
‫ﺗﺤﺮﯾﻢ ﻗﺮآن ﮐﺮﯾﻢ ﻧﯿﺰ ﻧﺸﺎن ﻣﯽدھﺪ‪.‬‬
‫*‬ ‫*‬ ‫*‬
‫َۡ‬ ‫َ ُ‬ ‫ٱ� ۡوف أَ َذ ُ‬
‫�ذا َجا ٓ َء ُه ۡم أ َ ۡم ‪ٞ‬ر ّم َِن ۡٱ�َ ۡمن أَو ۡ َ‬
‫�� أ ْو ِ� ٱ� ۡم ِر‬ ‫اعوا ْ بهِۦ َول َ ۡو َر ُّدوهُ إ َ� َّ‬
‫ٱلر ُسو ِل ٰٓ‬ ‫ِ‬
‫َ‬
‫ِ‬ ‫ِۖ‬ ‫ِ ِ‬ ‫﴿‬

‫ِين �ست�بِطونهۥ مِنه ۡم﴾ ]اﻟﻨﺴﺎء‪ .[۸۳ :‬رﺟﻮع ﺑﻪ ﻣﺴﺆوﻻن أﻣﻮر‬

‫م ِۡن ُه ۡم لَ َعل َِم ُه َّٱ� َ َ ۡ َ ُ َ ُ ۡ ُ‬
‫اﯾﻦ آﯾﮥ ﺷﺮﯾﻔﻪ ﮐﺴﺎﻧﯽ را ﺳﺮزﻧﺶ ﻧﻤﻮده اﺳﺖ ﮐﻪ ﭼﻮن از اﺧﺒﺎر وﯾﮋهای آ ﮔﺎه‬
‫ﻣﯽﺷﺪﻧﺪ‪ ،‬آنھﺎ را در ﻣﯿﺎن ﻣﺮدم ﭘﺮاﮐﻨﺪه ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ ﺑﺎ آﻧﮑﻪ ﻻزم ﺑﻮد اﺧﺒﺎر ﻣﺰﺑﻮر را ﺑﻪ‬

‫ﻠﻤﺒﺎ ﹶﻟﻐﹶﺔ ﹺﰲ اﻟﺘ ﹺ‬

‫ﱠﺤﺮﻳ ﹺﻢ«‪ .‬ﺳﭙﺲ‬ ‫ﹺ ﹺ‬ ‫ّ‬ ‫ّ‬
‫‪ -١‬أﺑﯽ اﻟﺴﻌﻮد در ﺗﻔﺴﯿﺮش ﺑﻪ ﻋﻨﻮان »ﻗﻮل اول« ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ » :‬ﹸﻣﻔﻴﺪﹲ ﻟ ﹸ‬
‫ﻣﯽاﻓﺰاﯾﺪ ﮐﻪ اﯾﻦ ﮐﻼم ﺑﻪ ﺗﻌﻠﯿﻖ ﺑﺮﻣﺤﺎل ﻣﯽﻣﺎﻧﺪ!‪.‬‬
 ‫ﺑﺎزﻧﮕﺮی در ﻣﻌﺎﻧﯽ ﻗﺮآن‬ ‫‪٦٦‬‬
‫ُ‬
‫ﻓﺮﻣﺎﻧﺪاران‬
‫ِ‬ ‫ﯾﺎ‬ ‫اﻷﻣﺮ‬ ‫ﯽ‬ ‫وﻟ‬
‫ِ‬ ‫ا‬ ‫رﺳﻮل ﺧﺪا ص و ﻓﺮﻣﺎﻧﺪاران ﺧﻮدﺷﺎن ﮔﺰارش ﮐﻨﻨﺪ‪ّ .‬أﻣﺎ آﯾﺎ‬
‫ّ‬ ‫آﻧﺎن ﭼﻪ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﺑﻮدﻧﺪ؟ اﯾﻦ ﻣﺴﺌﻠﻪ در ﻣﯿﺎن ّ‬
‫ﻣﻔﺴﺮان ﻣﺤﻞ اﺧﺘﻼف اﺳﺖ و در ﺗﻌﯿﯿﻦ‬ ‫ِ‬
‫ُ‬ ‫ُ‬
‫ﻣﺼﺎدﯾﻖ اوﻟﯽاﻷﻣﺮ‪ ،‬ﺑﻪ ﺗﻔﺎوت ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ .‬در اﯾﻨﺠﺎ ﻻزﻣﺴﺖ اﺑﺘﺪا درﺑﺎرۀ ﻣﻔﮫﻮم اوﻟﯽ‬
‫ُ‬
‫اﻷﻣﺮ ﺗﺤﻘﯿﻖ ﮐﻨﯿﻢ ﺳﭙﺲ ﺑﻪ ﺗﻌﯿﯿﻦ ﻣﺼﺪاق آنھﺎ ﺑﭙﺮدازﯾﻢ‪ .‬اوﻟﯽاﻷﻣﺮی ﮐﻪ در اﯾﻦ آﯾﮥ‬
‫ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺖ »اﻣﻦ« و »ﺧﻮف« ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن را ﺑﺮ ﻋﮫﺪه‬ ‫ّ‬ ‫ﺷﺮﯾﻔﻪ ذﮐﺮ آن رﻓﺘﻪ‪ ،‬ﮐﺴﺎﻧﯽ ﺑﻮدﻧﺪ ﮐﻪ‬
‫داﺷﺘﻨﺪ ﭼﻨﺎنﮐﻪ در آﯾﮥ ﮐﺮﯾﻤﻪ ﺑﺎ » ﹺﻣﻦ ﺑﻴﺎﻧ ﹼﻴﻪ« ﮐﻠﻤﮥ اﻣﺮ ﺗﻮﺿﯿﺢ داده ﺷﺪه اﺳﺖ و‬
‫اﻷﻣﻦ أو اﳋﹶﻮف(‪ .‬ﭘﯿﺪا اﺳﺖ ﮐﻪ ﭼﻨﯿﻦ اﻣﺮی‪ ،‬از ﻧﻮع اﺣﮑﺎم دﯾﻨﯽ و‬ ‫ﹺ‬ ‫أﻣﺮ ﹺﻣ ﹶﻦ‬
‫ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ ) ﹲ‬
‫ﺣﻼل و ﺣﺮام ﻧﺒﻮده اﺳﺖ زﯾﺮا ﺗﺒﻠﯿﻎ و اﻧﺘﺸﺎر اﺣﮑﺎم ﻣﺰﺑﻮر ﻣﻨﻊ ﻧﺸﺪه وﻟﯽ آﯾﮥ ﺷﺮﯾﻔﻪ از‬
‫إذاﻋﻪ« ﯾﻌﻨﯽ اﻧﺘﺸﺎر اﺧﺒﺎر أﻣﻦ و ﺧﻮف در ﻣﯿﺎن ﻣﺮدم ﻧﮫﯽ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮ اﯾﻦ‪ ،‬اﻣﺮ ﻣﻮرد‬ ‫» َ‬
‫ﺑﺤﺚ ﺑﻪ اﺻﻄﻼح زﻣﺎن ﻣﺎ »اﻣﻮر ﻧﻈﺎﻣﯽ« و اﺧﺒﺎر ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﺻﻠﺢ و ﺟﻨﮓ اﺳﺖ‪ .‬اﯾﻨﮏ‬
‫ﺑﺎﯾﺪ دﯾﺪ ﮐﻪ ﻣﺮﺟﻊ اﺧﺒﺎر ﻣﺬﮐﻮر در ﺻﺪر اﺳﻼم ـ ﻏﯿﺮ از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ اﮐﺮم ص ـ ﭼﻪ ﮐﺴﺎﻧﯽ‬
‫ﺑﻪ ﺷﻤﺎر ﻣﯽآﻣﺪﻧﺪ؟ ﮔﺮوھﯽ از ّ‬
‫ﻣﻔﺴﺮان ﻗﺪﯾﻢ آنھﺎ را ﻋﻠﻤﺎء و ﻓﻘﮫﺎﺋﯽ داﻧﺴﺘﻪاﻧﺪ ﮐﻪ ﺑﺎ‬
‫وﺟﺰ اﯾﺸﺎن‬ ‫رﺳﻮل ﺧﺪا ص ﻣﻼزم ﺑﻮدﻧﺪ ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﺣﺴﻦ ﺑﺼﺮی و َﻗﺘﺎدۀ ﺑﻦ د َ‬
‫ﻋﺎﻣﻪ و َز ّﺟﺎج ُ‬
‫ِ‬
‫ﺑﺮ اﯾﻦ ﻗﻮل رﻓﺘﻪاﻧﺪ‪ .‬ﺑﺮﺧﯽ از ّ‬
‫ﻣﻔﺴﺮان أﺷﻌﺮی ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻓﺨﺮ رازی ﻗﻮل ﻣﺰﺑﻮر را ﺗﻘﻮﯾﺖ ﻧﻤﻮده‬
‫و ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬آﻧﭽﻪ واﺑﺴﺘﻪ ﺑﻪ أﻣﻦ و ﺧﻮف اﺳﺖ ﮐﻪ ذﮐﺮش در آﯾﮥ ﺷﺮﯾﻔﻪ آﻣﺪه‪ ،‬وﯾﮋۀ اﺧﺒﺎر‬
‫ﻧﻈﺎﻣﯽ ﻧﯿﺴﺖ ﺗﺎ ﺑﻪ ﻋﻠﻤﺎء ﻣﺮﺑﻮط ﻧﺒﺎﺷﺪ ﺑﻠﮑﻪ ﺷﺎﻣﻞ ھﻤﮥ اﺣﮑﺎم ﺗﮑﻠﯿﻔﯽ ﻣﯽﮔﺮدد ﭼﻨﺎنﮐﻪ‬
‫ﺒﺎب اﻟ ﱠﺘﻜ ﹺﻠﻴﻒ«) ‪ .(١‬وﻟﯽ رأی وی‬
‫ﺣﺎﺻﻞ ﹺﰲ ﻛ ﱢﻞ ﻣﺎ ﻳ ﹶﺘ ﹶﻌ ﱠﻠ ﹸﻖ ﺑﹺ ﹺ‬
‫ﹲ‬ ‫رازی ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ‪» :‬اﻷﻣ ﹸﻦ واﻟـ ﹶﺨ ﹸ‬
‫ﻮف‬
‫ﺑﺎ ﻣﻔﺎد آﯾﮥ ﺷﺮﯾﻔﻪ ﻧﻤﯽﺳﺎزد زﯾﺮا ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﮔﻔﺘﯿﻢ آﯾﮥ ﮐﺮﯾﻤﻪ اﻧﺘﺸﺎر اﺧﺒﺎر ﻣﺰﺑﻮر را ﻣﻨﻊ ﻣﯽ‪-‬‬
‫ﻧﻤﺎﯾﺪ و درﺻﻮرﺗﯽﮐﻪ آن اﺧﺒﺎر‪ ،‬اﺣﮑﺎم ﺗﮑﻠﯿﻔﯽ را ﺑﺎزﮔﻮ ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬اﻧﺘﺸﺎر آنھﺎ ﻣﻤﻨﻮع ﻧﺒﻮد‪.‬‬
‫ُ‬
‫أﺋﻤﮥ ﻣﻌﺘﺰﻟﻪ ﭼﻮن اﺑﻮﻋﻠﯽ ُﺟ ّﺒﺎﺋﯽ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪﮐﻪ ﻣﺮاد از ﻓﺮﻣﺎﻧﺪاران‪ ،‬اﻣﺮای ﺳﭙﺎه‬ ‫ﺑﻌﻀﯽ از ّ‬
‫ﹺ‬
‫اﻷﻣﺮ ﹶﻣﻦ ﹶﻟ ﹸﻪ‬ ‫ﻮز ﹺﻷ ﱠن ﹸا ﹺ‬
‫وﱄ‬ ‫ﳚ ﹸ‬ ‫ُ ّ‬
‫ﺑﻮدهاﻧﺪ‪ ،‬ﻧﻪ ﻋﻠﻤﺎء و ﻓﻘﮫﺎء! ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﺟﺒﺎﺋﯽ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪» :‬ﻫﺬا ﻻ ﹸ‬
‫ﹼﺎس ﺑﹺ ﹺﻮﻻﻳ ﹴﺔ«) ‪ .(٢‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬اﯾﻦ ﺳﺨﻦ )ﮐﻪ ﻣﺮاد از ﻓﺮﻣﺎﻧﺪاران‪ ،‬ﻋﻠﻤﺎء ھﺴﺘﻨﺪ( روا‬
‫اﻷﻣﺮ ﹶﻋ ﹶﲆ اﻟﻨ ﹺ‬
‫ﹸ‬
‫ُ‬
‫ﻧﯿﺴﺖ زﯾﺮا ا ِوﻟﯽ اﻷﻣﺮ ﮐﺴﺎﻧﯽ ھﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ از ﻓﺮﻣﺎﻧﺮواﯾﯽ و وﻻﯾﺖ ﺑﺮ ﻣﺮدم ﺑﺮ ﺧﻮردارﻧﺪ )و‬
‫در روزﮔﺎر ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ص ﻋﻠﻤﺎء ﭼﻨﯿﻦ ﻣﻘﺎﻣﯽ ﻧﺪاﺷﺘﻨﺪ(«‪.‬‬

‫‪ -١‬ﺑﻪ ﺗﻔﺴﯿﺮ ﻣﻔﺎﺗﯿﺢ اﻟﻐﯿﺐ‪ ،‬ج‪ ،۳‬ص ‪ ۲۷۱‬ﻧﮕﺎه ﮐﻨﯿﺪ‪.‬‬

‫ّ‬
‫اﻟﺘﺒﯿﺎن‪ ،‬اﺛﺮ ﺷﯿﺦ ﻃﻮﺳﯽ‪ ،‬ج‪ ،۱‬ص ‪ ۴۵۳‬ﺑﻨﮕﺮﯾﺪ‪.‬‬ ‫‪ -٢‬ﺑﻪ ﺗﻔﺴﯿﺮ ِ‬
 ‫‪٦٧‬‬ ‫ﺑﺎزﻧﮕﺮی در ﻣﻌﺎﻧﯽ ﻗﺮآن‬

‫ﻣﻔﺴﺮان ﺷﯿﻌﯽ‪ ،‬ﺻﺎﺣﺐ ﺗﻔﺴﯿﺮ »اﻟﻤﯿﺰان« ﻧﯿﺰ اﯾﻦ ﻗﻮل را ﻧﭙﺴﻨﺪﯾﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ‬ ‫از ّ‬
‫اﻟﻔ ﹺ‬
‫ﻘﻪ‬ ‫ﻣﺮاد از ﻓﺮﻣﺎﻧﺪاران‪ ،‬ﻋﻠﻤﺎء ﺑﺎﺷﻨﺪ و در اﯾﻦ ﺑﺎره ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ‪» :‬إﻧﱠﻤـﺎ ﹺﺧﱪ ﹸﲥﻢ ﹺﰲ ﹺ‬
‫ﹶ ﹸ‬
‫ف﴾ ﹺﻫﻲ‬ ‫�ذا َجا ٓ َء ُه ۡم أَ ۡم ‪ٞ‬ر ّم َِن ۡٱ�َ ۡمن أَو ۡ َ‬
‫ٱ� ۡو ِ‬
‫َ‬
‫ﻮر ﹸد ﻗﻮﻟﹺ ﹺﻪ‪﴿ :‬‬
‫ﹶﺤﻮ ذﻟﻚ و ﹶﻣ ﹺ‬
‫ﺚ ﹶوﻧ ﹺ‬ ‫واﻟـﺤ ﹺﺪﻳ ﹺ‬
‫ِ ِ‬ ‫ﹶ ﹶ‬
‫ﺗﺨﺼﺺ ﻋﻠﻤﺎء در ﻓﻘﻪ و ﺣﺪﯾﺚ و اﻣﺜﺎل‬ ‫أﻋﺮاق ﺳﻴﺎﺳﻴ ﹲﺔ«) ‪» (١‬آ ﮔﺎھﯽ و ّ‬ ‫ﹲ‬ ‫اﻷﺧﺒﺎر ا ﱠﻟﺘﹺﻲ ﹺﻫﻲ‬
‫ﹸ‬
‫اﯾﻦھﺎ اﺳﺖ وﻟﯽ آﯾﮥ ﺷﺮﯾﻔﻪ در ﻣﻮرد أﻣﻦ و ﺧﻮف آﻣﺪه و ﺑﻪ اﺧﺒﺎری ﮐﻪ رﮔﻪھﺎی ﺳﯿﺎﺳﯽ‬
‫دارﻧﺪ ﻣﺮﺑﻮط ﻣﯽﺷﻮد«‪.‬‬
‫ﻧﻈﺮ ﻣﺬﮐﻮر ﺻﺤﯿﺢ اﺳﺖ زﯾﺮا ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﮔﻔﺘﯿﻢ آﯾﮥ ﮐﺮﯾﻤﻪ از إذاﻋﻪ )ﯾﺎ اﻧﺘﺸﺎر( اﺧﺒﺎر‬
‫ﻣﺰﺑﻮر ﻧﮫﯽ ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ و اﯾﻦ ﻣﻮﺿﻮع ﺑﺎ اﺧﺒﺎر ﻧﻈﺎﻣﯽ ﯾﺎ ﺻﻠﺢ و ﺟﻨﮓ ﻣﻨﺎﺳﺒﺖ دارد‪ ،‬ﻧﻪ‬
‫ُ‬
‫ﺑﺎ ﻣﺴﺎﺋﻞ ﻓﻘﮫﯽ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮ اﯾﻦ‪ ،‬ا ِوﻟﯽ اﻷﻣﺮ در اﯾﻦ آﯾﮥ ﺷﺮﯾﻔﻪ ھﻤﺎن ﻓﺮﻣﺎﻧﺪھﺎن ﺳﭙﺎه و واﻟﯿﺎن‬
‫ﻋﺼﺮ رﺳﻮل اﮐﺮم ص ﺑﻮدﻧﺪ‪ّ .‬أﻣﺎ ﺻﺎﺣﺐ ﺗﻔﺴﯿﺮ »اﻟﻤﯿﺰان« اﯾﻦ رأی را ﻧﭙﺬﯾﺮﻓﺘﻪ و‬
‫ً‬
‫ﻓﺮﻣﺎﻧﺪاران را »اﻣﺎﻣﺎن ﻣﻌﺼﻮم« ﻣﯽﺷﻤﺮد‪ .‬وﻟﯽ ّاوﻻ ھﻤﮥ اﻣﺎﻣﺎن † در روزﮔﺎر رﺳﻮل‬
‫ﺧﺪا ص ﺣﻀﻮر ﻧﺪاﺷﺘﻨﺪ ﺗﺎ ﺑﻨﺎ ﺑﻪ ﻣﻔﺎد آﯾﮥ ﺷﺮﯾﻔﻪ ﺟﺎی ﻣﻼﻣﺖ از اﻓﺮاد ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﭼﺮا ﺑﻪ‬
‫اﺋﻤﻪ † ﺑﺎ رﺳﻮل اﮐﺮم ص‬ ‫اﻣﺎﻣﺎن † رﺟﻮع ﻧﮑﺮدﻧﺪ؟!‪ .‬و ُﺟﺰ اﻣﺎم ﻋﻠﯽ ÷ ﮐﺴﯽ از ّ‬
‫ﺎاﻟﺴﻼم ﻧﯿﺰ ﭘﺲ از ھﺠﺮت رﺳﻮلﺧﺪا ص زاده ﺷﺪﻧﺪ و در‬ ‫ﻣﻌﺎﺻﺮ ﻧﺒﻮد و ﺣﺴﻨﯿﻦ َﻋ َﻠﯿﮫ َﻤ ﱠ‬
‫ِ‬
‫زﻣﺎن ﻧﺰول اﯾﻦ ﺳﻮره )ﻧﺴﺎء( ﮐﻮدک ﺑﻮدﻧﺪ و در اﻣﻮر ﺳﯿﺎﺳﯽ و ﻧﻈﺎﻣﯽ‪ ،‬ﻣﺮﺟﻊ ﻣﺮدم‬
‫ً‬
‫ﻏﺎﻟﺒﺎ در ّ‬ ‫ً‬
‫ﺗﻘﯿﻪ ﺑﻪ ﺳﺮ ﻣﯽﺑﺮدﻧﺪ و ﮔﺎھﯽ‬ ‫ﺷﻤﺮده ﻧﻤﯽﺷﺪﻧﺪ‪ .‬ﺛﺎﻧﯿﺎ اﻣﺎﻣﺎن اھﻞ ﺑﯿﺖ †‬
‫)ھﻤﭽﻮن ﻣﻮﺳﯽ ﺑﻦ ﺟﻌﻔﺮ÷( ﮔﺮﻓﺘﺎر زﻧﺪان ﺑﻮدﻧﺪ و ﻣﺮﺟﻊ اﻣﻮر ﻧﻈﺎﻣﯽ و ﺳﯿﺎﺳﯽ و‬
‫اﻣﻦ و ﺧﻮف ﻗﺮار ﻧﻤﯽﮔﺮﻓﺘﻨﺪ وﻟﯽ آﯾﮥ ﺷﺮﯾﻔﻪ از ﺟﻤﻌﯽ ﺳﺨﻦ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ ﮐﻪ اﻣﻮر ﻣﺮدم را‬
‫ﺑﺮ ﻋﮫﺪه داﺷﺘﻨﺪ و آﻧﺎن در ﻋﺼﺮ رﺳﻮلﺧﺪا ص ﺑﻪ ﮔﻮاھﯽ ﺗﺎرﯾﺦ ُﺟﺰ ﻓﺮﻣﺎﻧﺪاران ﺳﭙﺎه و‬
‫ّ‬
‫واﻟﯿﺎن ﺷﮫﺮھﺎ ﮐﺴﯽ ﻧﺒﻮد و اﻟﺒﺘﻪ اﻣﺎم ﻋﻠﯽ ÷ ھﻢ ﯾﮑﯽ از آﻧﺎن ﺑﻠﮑﻪ ﺳﺮ آﻣﺪ ﺷﺎن ﺑﻪ‬
‫ﺷﻤﺎر ﻣﯽآﻣﺪ‪.‬‬

‫*‬ ‫*‬ ‫*‬

‫‪ -١‬ﺗﻔﺴﯿﺮ اﻟﻤﯿﺰان‪ ،‬ج‪ ،۳‬ص‪ ۲۰‬ﺑﻨﮕﺮﯾﺪ‪.‬‬

 ‫‪۵‬‬
‫ﻧﮑﺎﺗﯽ از ﺳﻮرۀ ﻣﺎﺋﺪه‬

‫ّ‪ٞ‬‬ ‫ۡ َ ۡ َ ُ َّ َ ُ ُ َّ ّ َ ٰ ُ َ َ َ ُ َّ َ ُ ُ ْ ۡ َ ٰ َ ّ ‪ُ ُ َ َ َ ۡ ُ َّ ٞ‬‬
‫ام� ۡم حِل‬ ‫﴿ٱ�وم أحِل ل�م ٱلطيِ�تۖ وطعام ٱ�ِين أوتوا ٱلكِ�ب حِل ل�م وطع‬
‫له ۡم﴾ ]اﻟﻤﺎﺋﺪة‪ .[۵ :‬ﻃﻬﺎرت اﻫﻞ ﮐﺘﺎب‬
‫َّ ُ‬
‫ﻃﻌﺎم اھﻞ ﮐﺘﺎب ﺑﺮای ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺣﻼل ﺷﺪه و ﻃﻌﺎم ﻣﺴﻠﻤﯿﻦ ﻧﯿﺰ‬ ‫ِ‬ ‫در اﯾﻦ آﯾﮥ ﺷﺮﯾﻔﻪ‪،‬‬
‫ﺑﺮای اھﻞ ﮐﺘﺎب ﺣﻼل ﮔﺸﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن اﺟﺎزه دارﻧﺪ اھﻞ ﮐﺘﺎب را ﺑﻪ‬
‫ﻣﯿﮫﻤﺎﻧﯽ دﻋﻮت ﮐﻨﻨﺪ ﯾﺎ ﺿﯿﺎﻓﺖ اﯾﺸﺎن را ﺑﭙﺬﯾﺮﻧﺪ‪ .‬اﯾﻨﮏ ﺑﺎﯾﺪ ﺗﺤﻘﯿﻖ ﮐﺮد ﮐﻪ ﻣﻘﺼﻮد از‬
‫»ﻃﻌﺎم« در آﯾﮥ ﻣﺰﺑﻮر ﭼﯿﺴﺖ و آﯾﺎ ھﻤﮥ ﺧﻮردﻧﯽھﺎ را در ﺑﺮ دارد ﯾﺎ ﻏﺬای ﻣﺨﺼﻮﺻﯽ از‬
‫ﻣﻘﺪس اردﺑﯿﻠﯽ در‬ ‫ﻣﺤﻤﺪ ﻣﺸﮫﻮر ﺑﻪ ّ‬ ‫اﻣﺎﻣﯿﻪ‪ ،‬اﺣﻤﺪ ﺑﻦ ّ‬ ‫آن‪ ،‬اراده ﺷﺪه اﺳﺖ؟ ﻓﻘﯿﻪ ﻧﺎﻣﺪار ّ‬

‫ﺎن ﰲ أﺣﻜﺎ ﹺم اﻟﻘﺮآن« در ﺗﻔﺴﯿﺮ اﯾﻦ آﯾﻪ ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ‪ :‬ﹶﻓ ﹶﻘﻮ ﹸﻟ ﹸﻪ ﺗﹶﻌﺎﱃ » ﹶﻃﻌﺎ ﹸﻣ ﹸﻬﻢ‬ ‫ﮐﺘﺎب » ﹸزﺑﺪﹶ ﹸة اﻟﺒﻴ ﹺ‬
‫ﹶ‬
‫ﹺﺣ ﱞﻞ ﹶﻟﻜﻢ« ﻳﺮاد ﺑﹺ ﹺﻪ اﻟـﺤﺒﻮب) ‪ .(١‬ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﻣﻼﺣﻈﻪ ﻣﯽﺷﻮد ﻣﺮﺣﻮم ّ‬
‫ﻣﻘﺪس اردﺑﯿﻠﯽ‬ ‫ﹸﹸ ﹸ‬ ‫ﹸ‬
‫»ﻃﻌﺎم« را ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎی » ُﺣﺒﻮب« ﯾﻌﻨﯽ داﻧﻪھﺎی ﻏﺬاﺋﯽ ھﻤﭽﻮن ﮔﻨﺪم و ﺟﻮ و ﻏﯿﺮه ﺗﻔﺴﯿﺮ‬
‫ً‬
‫ﻧﻤﻮده اﺳﺖ )ﺿﻤﻨﺎ در ﻧﻘﻞ آﯾﮥ ﮐﺮﯾﻤﻪ دﭼﺎر ﺧﻄﺎ ﺷﺪه(‪ .‬داﻧﺸﻤﻨﺪ و ﻓﻘﯿﻪ دﯾﮕﺮی از‬
‫ﯿﻮری ﻣﺸﮫﻮر ﺑﻪ ﻓﺎﺿﻞ ﻣﻘﺪاد ﻧﯿﺰ در ﮐﺘﺎب » َﮐ ُ‬
‫ﻨﺰ‬ ‫اﻣﺎﻣﯿﻪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻧﺎم ﻣﻘﺪاد ﺑﻦ ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ ُﺳ ّ‬ ‫ّ‬

‫اﻣﺎﻣﯿﻪ ﮔﺰارش ﻧﻤﻮده ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ‪ » :‬ﹶوأ ﹼﻣﺎ أﺻﺤﺎ ﹸﺑﻨﺎ‬ ‫اﻟﻌﺮﻓﺎن ﻓﯽ ﻓﻘﻪ ُاﻟﻘﺮآن« ھﻤﯿﻦ ﻗﻮل را از ّ‬
‫ِ ِ ِ ِ ِ‬
‫ﻮب و ﹺﺷ ﹺﺒﻬﻬﺎ ﹺﻣﻦ اﻟـ ﹺ‬
‫ﺠﺎﻣﺪات«) ‪ .(٢‬ﯾﻌﻨﯽ‪ّ » :‬أﻣﺎ ﯾﺎران ﻣﺎ‪ ،‬ﻃﻌﺎم‬ ‫ﹶ‬ ‫ﹶﻓ ﹶﺤ ﹶﻤ ﹸﻠﻮا اﻟ ﱠﻄﻌﺎ ﹶم ﻫﻴ ﹸﻬﻨﺎ ﹶﻋﲇ اﻟـ ﹸﺤ ﹸﺒ ﹺ ﹶ‬
‫ﻣﻮاد ﺟﺎﻣﺪ‪ ،‬ﺣﻤﻞ ﻧﻤﻮدهاﻧﺪ«‪.‬‬ ‫را در اﯾﻨﺠﺎ ﺑﺮ داﻧﻪھﺎی ﻏﺬاﺋﯽ و ﻣﺎﻧﻨﺪ آنھﺎ از ّ‬
‫در ﻣﻌﺎﺟﻢ ﻟﻐﺖ ﻋﺮﺑﯽ ﻧﯿﺰ ﻣﯽﺧﻮاﻧﯿﻢ ﮐﻪ اھﻞ ﺣﺠﺎز‪ ،‬واژۀ ﻃﻌﺎم را ﺑﺮای ﻣﻄﻠﻖ اﻏﺬﯾﻪ‬
‫ﹺ‬ ‫ً‬
‫ﺤﺎح‬
‫و ﻣﺨﺼﻮﺻﺎ در ﻣﻮرد »ﮔﻨﺪم« ﺑﻪ ﮐﺎر ﻣﯽﺑﺮدﻧﺪ ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﺟﻮھﺮی در ﮐﺘﺎب »ﺻ ﹸ‬

‫ﱠ‬
‫‪ -١‬ﺑﻪ زﺑﺪة اﻟﺒﯿﺎن‪ ،‬ﮐﺘﺎب اﻟﻄﮫﺎرة‪ ،‬ص ‪ ۳۹‬ﻧﮕﺎه ﮐﻨﯿﺪ‪.‬‬
‫ﺸﺎرب‪ ،‬ص ‪ ۳۱۱‬ﺑﻨﮕﺮﯾﺪ‪.‬‬ ‫اﻟﻤ‬ ‫‪ -٢‬ﺑﻪ َﮐ ُﻨﺰاﻟﻌﺮﻓﺎن‪ ،‬ج‪ ،۲‬ﮐﺘﺎب َ‬
‫اﻟﻤﻄﺎﻋﻢ و َ‬
‫ِ‬ ‫ِ‬
 ‫‪٦٩‬‬ ‫ﺑﺎزﻧﮕﺮی در ﻣﻌﺎﻧﯽ ﻗﺮآن‬

‫ﺺ ﺑﹺﺎﻟ ﱠﻄﻌﺎ ﹺم ﹸ ﱡ‬
‫اﻟﱪ«‬ ‫اﻟ ﱡﻠﻐﺔ« آورده اﺳﺖ‪» :‬اﻟ ﱠﻄﻌﺎ ﹸم‪ :‬ﻣﺎ ﻳﺆﻛ ﹸﻞ ﹶو ﹸر ﹶﺑﻤـﺎ ﹸﺧ ﱠ‬
‫) ‪(١‬‬
‫»ﻃﻌﺎم‪ ،‬ﺷﺎﻣﻞ‬
‫ﭼﯿﺰھﺎی ﺧﻮردﻧﯽ ﻣﯽﺷﻮد و ﭼﻪ ﺑﺴﺎ در ﻣﻮاردی‪ ،‬ﻣﺨﺼﻮص ﮔﻨﺪم اﺳﺖ«‪.‬‬
‫ﻋﺎم ﺧﻮد )ﻣﺎ ﹸﻳﺆﻛ ﹸﹶﻞ(‬ ‫ﺑﺎ وﺟﻮد اﯾﻦھﺎ ﺑﺎﯾﺪ اﻧﺼﺎف داد ﮐﻪ ﻃﻌﺎم در آﯾﮥ ﮐﺮﯾﻤﻪ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎی ّ‬
‫ُ ُّ‬
‫ٱلط َع ِ‬
‫ام‬ ‫� َّ‬ ‫ﺑﻪ ﮐﺎر رﻓﺘﻪ اﺳﺖ ھﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ در ﺑﺮﺧﯽ از آﯾﺎت ﻣﻼﺣﻈﻪ ﻣﯽﺷﻮد ﻣﺎﻧﻨﺪ‪﴿ :‬‬
‫َ ۡ َ ُ َ َّ َ َّ ُ‬ ‫َ َ ّٗ ّ َ ٓ ۡ َ ٰٓ َ َّ َ َ َّ َ ۡ َ ٰٓ ُ َ َ ٰ َ ۡ‬
‫ٱ� ۡو َرٮٰة﴾ ]آل‬ ‫سهِۦ مِن �ب ِل أن ��ل‬ ‫� �ف ِ‬ ‫�ن حِ� ِ� ِ� إِس�ءِيل إِ� ما حرم إِس�ءِيل‬
‫ﻋﻤﺮان‪» .[۹۳ :‬ھﺮ ﺧﻮراﮐﯽ ﺑﺮ ﺑﻨﯽ اﺳﺮاﺋﯿﻞ ﺣﻼل ﺑﻮد ﻣﮕﺮ آﻧﭽﻪ ﮐﻪ اﺳﺮاﺋﯿﻞ ﭘﯿﺶ از ﻧﺰول‬
‫ّ‬
‫ﺗﻮرات ﺑﺮ ﺧﻮد ﺣﺮام ﮐﺮد«‪ .‬ﺣﺘﯽ ﻟﻔﻆ ﻃﻌﺎم در ﻗﺮآن ﺑﺮای ﻏﺬاھﺎی ﮔﻮﺷﺘﯽ ﻧﯿﺰ اﺳﺘﻌﻤﺎل‬
‫ۡ ُُۡۡ َ ُ َ ٰ َ‬
‫و� لن‬ ‫ﺷﺪه اﺳﺖ ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﺧﺪای ﺗﻌﺎﻟﯽ ﺑﻪ ﺑﻨﯽ اﺳﺮاﺋﯿﻞ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪�﴿ :‬ذ قلتم �ٰم‬
‫ح ٖد‪] ﴾...‬اﻟﺒﻘﺮة‪» .[۶۱ :‬زﻣﺎﻧﯽ را ﺑﻪ ﯾﺎد آرﯾﺪ ﮐﻪ ﮔﻔﺘﯿﺪ ای ﻣﻮﺳﯽ ﻣﺎ ھﺮﮔﺰ‬ ‫� َ َٰ‬
‫� َط َعا ٖ� َ� ٰ ِ‬ ‫نَّ ۡص َ‬
‫ِ‬
‫ﺑﺮ ﻏﺬاﯾﯽ ﯾﮏ ﻧﻮاﺧﺖ ﺷﮑﯿﺒﺎﯾﯽ ﻧﻤﯽورزﯾﻢ« و ﻣﻘﺼﻮد ﺑﻨﯽ اﺳﺮاﺋﯿﻞ از »ﻃﻌﺎم واﺣﺪ« ﻏﺬاﯾﯽ‬
‫ّ‬
‫ﻣﺮﮐﺐ از » َﻣ ّﻦ« و َﺳﻠﻮی )ﯾﻌﻨﯽ ﻣﺮغ ﺑﺮﯾﺎن( ﺑﻮد ﺑﻪ ﻃﻮریﮐﻪ در آﯾﮥ ‪ ۵۷‬از ﺳﻮرۀ ﺷﺮﯾﻔﮥ‬
‫ََ ََۡ َ َۡ ُ‬
‫� ُم ٱل ۡ َم َّن َو َّ‬
‫ٱلس ۡل َو ٰ‬
‫ى﴾ ]اﻟﺒﻘﺮة‪.[۵۷ :‬‬ ‫ﺑﻘﺮه آﻣﺪه اﺳﺖ‪﴿ :‬وأنز�ا علي‬
‫ّاﻣﺎ دﻟﯿﻞ ﺑﺮ آنﮐﻪ در آﯾﮥ ﻣﻮرد ﺑﺤﺚ‪ ،‬واژۀ »ﻃﻌﺎم« ﺑﻪ » ُﺣﺒﻮب« اﺧﺘﺼﺎص ﻧﺪارد‬
‫ّ‪ٞ‬‬ ‫ََ َ ُ ُ‬
‫ام� ۡم حِل‬ ‫دوم ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪﴿ :‬وطع‬ ‫اﯾﻨﺴﺖ ﮐﻪ ﻟﻔﻆ ﻃﻌﺎم‪ ،‬دو ﺑﺎر در آﯾﮥ ﻣﺰﺑﻮر آﻣﺪه و ﺑﺎر ّ‬
‫َّ‬
‫ل ُه ۡم﴾ ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﻃﻌﺎم ﺷﻤﺎ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﻧﯿﺰ ﺑﺮای اھﻞ ﮐﺘﺎب ﺣﻼل اﺳﺖ« از ﻃﺮﻓﯽ ﺗﺮدﯾﺪ ﻧﯿﺴﺖ‬
‫ﮐﻪ ﻣﺴﻠﻤﯿﻦ اﺟﺎزه دارﻧﺪ ﻋﻼوه ﺑﺮ ﺣﺒﻮب‪ ،‬اﻧﻮاع ﻏﺬاھﺎی ﺧﻮد را ـ ﭘﺨﺘﻪ و ﻧﺎﭘﺨﺘﻪ ـ ﺑﻪ‬
‫ﺗﻮﺟﻪ داﺷﺖ ﮐﻪ اﮔﺮ ﻣﺮاد از »ﻃﻌﺎم«‬‫اھﻞ ﮐﺘﺎب ﺑﻔﺮوﺷﻨﺪ ﯾﺎ ھﺪﯾﻪ دھﻨﺪ‪ .‬ھﻤﭽﻨﯿﻦ ﺑﺎﯾﺪ ّ‬
‫ً‬
‫ﮔﻨﺪم و ﺟﻮ‪ ...‬ﺑﻮد‪ ،‬ﺣﻼل ﺑﻮدن آنھﺎ ﺑﻪ اھﻞ ﮐﺘﺎب اﺧﺘﺼﺎص ﻧﺪاﺷﺖ‪ ،‬ﻣﮕﺮ ﺷﺮﻋﺎ ﻧﻤﯽ‪-‬‬
‫ﺗﻮان ﮔﻨﺪم و ﺟﻮ را ﺑﻪ ﻏﯿﺮ اھﻞ ﮐﺘﺎب ﻓﺮوﺧﺖ ﯾﺎ ﺑﺨﺸﯿﺪ؟ از اﯾﻦھﺎ ﮔﺬﺷﺘﻪ‪ ،‬از ﺳﯿﺎق آﯾﮥ‬
‫ٱلط ّي َ�ٰ ُ‬ ‫ۡ َ ۡ َ ُ َّ َ ُ‬
‫� ُم َّ‬
‫ت‪ ﴾...‬ﻓﮫﻤﯿﺪه ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﻗﺮآن ﮐﺮﯾﻢ در ﻣﻘﺎم‬ ‫ِ‬ ‫ﮐﺮﯾﻤﻪ ﯾﻌﻨﯽ ﴿ٱ�وم أحِل ل‬
‫ِاﻧﻌﺎم و ِاﻣﺘﻨﺎن‪ ،‬ﺳﺨﻨﺎن ﻣﺰﺑﻮر را ﺑﻪ ﻣﯿﺎن آورده و اﯾﻦ اﻣﺮ‪ ،‬ﺑﺎ ﻣﺤﺪود ﺳﺎﺧﺘﻦ ﻏﺬا ﺑﻪ‬
‫ﻣﻘﺪس اردﺑﯿﻠﯽ ھﺮ ﭼﻨﺪ در ﺑﺨﺶ ﻃﮫﺎرت از ﮐﺘﺎب ﺧﻮد‪،‬‬ ‫ﮔﻨﺪم و ﺟﻮ‪ ...‬ﻣﻨﺎﻓﺎت دارد‪ّ .‬أﻣﺎ ّ‬

‫ﻃﻌﺎم را ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎی ﺣﺒﻮب داﻧﺴﺘﻪ وﻟﯽ در ﺑﺨﺶ »أﻃﻌﻤﻪ وأﴍﺑﻪ« از ھﻤﺎن ﮐﺘﺎب ﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫ﺎﻫ ﹸﺮ ﹶﻓﻜ ﱡﻞ ﻣﺎ ﻳﺼﺪﹸ ﹸق ﹶﻋ ﹶﻠﻴ ﹺﻪ ﹶﻃﻌﺎ ﹸﻣ ﹸﻬﻢ ﹶﻓ ﹸﻬ ﹶﻮ ﹺﺣ ﱞﻞ ﻣﺎ ﻟـﹶﻢ ﻳﻌ ﹶﻠﻢ ﹶﲢ ﹺﺮﻳ ﹸﻤ ﹸﻪ‬
‫»و ﹺﻗﻴ ﹶﻞ اﻟـﻤﺮاد أ ﹶﻋﻢ ﻛﻤـﺎ ﹸﻫﻮ اﻟ ﹼﻈ ﹺ‬
‫ﹶ‬ ‫ﹸ ﹸ ﱡ‬ ‫ﹶ‬

‫‪ -١‬ﺑﻪ ﻣﺨﺘﺎر ّ‬
‫اﻟﺼﺤﺎح‪ ،‬ص ‪ ۲۳۶‬ﻧﮕﺎه ﮐﻨﯿﺪ‪.‬‬
 ‫ﺑﺎزﻧﮕﺮی در ﻣﻌﺎﻧﯽ ﻗﺮآن‬ ‫‪٧٠‬‬

‫ﹶﺒﺎد ﹸر ﹶﻓﻴﻨ ﹶﺒ ﹺﻐﻲ اﻟـ ﹶﺤ ﹸ‬

‫ﻤﻞ‬ ‫ﻮل ﹶﻏﲑ ﺑ ﹺﻌﻴ ﹴﺪ ﹺﻷ ﱠﻧﻪ اﻟـﻤﺘ ﹺ‬
‫ﹸ ﹸ‬ ‫ﹸ ﹶ‬ ‫ﻫﺬا اﻟ ﹶﻘ ﹸ‬ ‫ﻮب ﹶواﻟﻨ ﹺﱠﺠ ﹺ‬
‫ﺲ ﹶو ﹶ‬ ‫ﻐﺼ ﹺ‬ ‫ﹺﻣﻦ ﹶدﻟﻴ ﹴﻞ ﹺﻣ ﹺ‬
‫ﺜﻞ اﻟـ ﹶﻤ ﹸ‬
‫أﻋﻢ از ﺣﺒﻮب اﺳﺖ ﭼﻨﺎنﮐﻪ از ﻇﺎھﺮ‬ ‫ﹶﻋ ﹶﻠﻴ ﹺﻪ«) ‪ .(١‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬و ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪه ﮐﻪ ﻣﺮاد از ﻃﻌﺎم‪ّ ،‬‬
‫آﯾﻪ ﺑﺮ ﻣﯽآﯾﺪ‪ .‬ﭘﺲ ھﺮ ﭼﯿﺰی ﮐﻪ ﺻﺪق ﻃﻌﺎم ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺣﻼل اﺳﺖ ﻣﮕﺮ ُﺣﺮﻣﺘﺶ ﺑﺎ دﻟﯿﻠﯽ‬
‫ﺟﺪاﮔﺎﻧﻪ ﻣﻌﻠﻮم ﺷﻮد ﻣﺎﻧﻨﺪ اﯾﻦﮐﻪ ﻏﺬاﯾﯽ ﻏﺼﺒﯽ ﯾﺎ ﻧﺠﺲ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬و اﯾﻦ ﻗﻮل ﺑﻌﯿﺪ ﻧﯿﺴﺖ‬
‫زﯾﺮا ﻣﺘﺒﺎدر ﺑﻪ ذھﻦ اﺳﺖ و ﺟﺎ دارد ﮐﻪ آﯾﻪ ﺑﺮ آن ﺣﻤﻞ ﺷﻮد«‪.‬‬
‫ﻓﺎﺿﻞ ﻣﻘﺪاد ﻧﯿﺰ در ﭘﺎﯾﺎن ﺑﺤﺚ ﺧﻮد در ﺑﺨﺶ »ﻣﻄﺎﻋﻢ و ﻣﺸﺎرب« ﺑﻪ ھﻤﯿﻦ ﻧﺘﯿﺠﻪ‬
‫رﺳﯿﺪه اﺳﺖ و ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ‪:‬‬
‫ﺠﺎﻣ ﹺ‬ ‫ان اﻟـﺤﺒﻮب و ﹶﻏﲑﻫﺎ ﹺﻣﻦ اﻟـ ﹺ‬ ‫ﹺ‬ ‫ﹺ‬ ‫ﻨﺪي ﹺﰲ ﻛﻼ ﹺم‬ ‫إن ﹺﻋ ﹺ‬
‫ﺪات‬ ‫ﹶ‬ ‫اﻷﺻﺤﺎب إﺷﻜﺎﻻﹰ ﺗﹶﻘﺮﻳ ﹸﺮ ﹸه‪ :‬ﱠ ﹸ ﹸ ﹶ ﹶ ﹶ‬ ‫» ﱠ‬
‫ٱلط ّي َ�ٰ ُ‬
‫� ُم َّ‬‫ۡ َ ۡ َ ُ َّ َ ُ‬
‫ﹶﺺ‬ ‫ﱢ ﱠ‬‫ﻧ‬ ‫م‬ ‫اﻟﻌﺎ‬ ‫ﲇ‬‫ﹶ‬ ‫ﻋ‬
‫ﹶ‬ ‫ﺨﺎص‬
‫ﱢ‬ ‫ـ‬‫اﻟ‬ ‫ﻄﻒ‬
‫ﹸ‬ ‫ﻋ‬ ‫ﹶ‬ ‫و‬ ‫ﹶ‬ ‫﴾‬‫ت‬ ‫ِ‬ ‫ﺒﺎت ﹺﰲ ﹶﻗﻮﻟﹺ ﹺﻪ‪﴿ :‬ٱ�وم أحِل ل‬ ‫داﺧ ﹶﻠ ﹲﺔ ﹺﰲ اﻟ ﱠﻄﻴ ﹺ‬ ‫ﹺ‬

‫ﻼﺋﻜ ﹺﺔ‪ .‬ﹶﻓﺄ ﱡي‬

‫ﻄﻒ ﺟﱪﺋﻴ ﹶﻞ وﻣﻴﻜﺎﺋﻴ ﹶﻞ ﹶﻋ ﹶﲇ اﻟـﻤ ﹺ‬
‫ﹶ‬ ‫ﹶ‬
‫ﻮز ﹼإﻻ ﻟﹺﻨﹸﻜ ﹶﺘ ﹴﺔ أو ﹶﻓ ﹺﻀﻴ ﹶﻠ ﹴﺔ ﻛﻌ ﹺ‬
‫ﹶ‬
‫ﹺ‬
‫أﻫﻞ اﻟ ﹶﺒﻼ ﹶﻏﺔ أ ﱠﻧ ﹸﻪ ﻻ ﹸ‬
‫ﳚ ﹸ‬ ‫ﹸ‬
‫ﻄﻒ ﹶﻋﲇ ﹶﻗﻮﻟ ﹺﻜﻢ) ‪(٢‬؟!‪.«.‬‬ ‫اﻹﺧﺮاج ﹶواﻟ ﹶﻌ ﹸ‬
‫ﹸ‬ ‫ﺖ‬‫ﻫﺬا اﻗﺘ ﹶﹶﻀ ﹺ‬ ‫ﹸﻧﻜ ﹶﺘ ﹴﺔ ﹶ‬
‫اﻣﺎﻣﯿﻪ( اﺷﮑﺎﻟﯽ ھﺴﺖ و ﺗﻘﺮﯾﺮش‬ ‫ّ‬ ‫ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﻧﺰد ﻣﻦ در ﻣﻮرد ﺳﺨﻦ اﺻﺤﺎب )ﻓﻘﮫﺎی‬
‫َ‬ ‫ﭼﻨﯿﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ‪ُ :‬ﺣﺒﻮب و ﻏﯿﺮ آن از ّ‬
‫ﻣﻮاد ﻏﺬاﺋﯽ ھﻤﮕﯽ در ﮐﻠﻤﮥ »ﻃ ِّﯿﺒﺎت« داﺧﻞ ھﺴﺘﻨﺪ‬
‫در آﻧﺠﺎ ﮐﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ )اﻣﺮوز‪ ،‬ﹶﻃﻴﺒﺎت ﺑﺮای ﺷﻤﺎ ﺣﻼل ﺷﺪه اﺳﺖ( ﺑﻨﺎﺑﺮ اﯾﻦ ﻟﺰوﻣﯽ‬
‫آورد و اﮔﺮ ّ‬
‫ﺗﺼﻮر ﺷﻮد ﮐﻪ اﯾﻦ‬ ‫ﺣﻖ ﺗﻌﺎﻟﯽ از ﺣﺒﻮب اھﻞ ﮐﺘﺎب ذﮐﺮی ﺑﻪ ﻣﯿﺎن َ‬ ‫ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﮐﻪ ّ‬
‫ِ‬
‫أﻣﺮ از ﺑﺎب ﻋﻄﻒ ﺧﺎص ﺑﺮ ﻋﺎم اﺳﺖ‪ ،‬أھﻞ ﺑﻼﻏﺖ ﺗﺼﺮﯾﺢ ﮐﺮدهاﻧﺪ ﮐﻪ ﭼﻨﯿﻦ ﻋﻄﻔﯽ ﺟﺎﯾﺰ‬
‫ﻧﯿﺴﺖ ﻣﮕﺮ ﺑﺮای ﻧﮑﺘﻪای ﯾﺎ ﻓﻀﯿﻠﺘﯽ ـ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻓﻀﯿﻠﺖ ﺟﺒﺮﺋﯿﻞ و ﻣﯿﮑﺎﺋﯿﻞ ﺑﺮ ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن دﯾﮕﺮ‬
‫ﮐﻪ در آﯾﮥ ‪ ۹۸‬از ﺳﻮرۀ ﺑﻘﺮه ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻋﻄﻒ ﺧﺎص ﺑﺮ ﻋﺎم آﻣﺪه اﺳﺖ ـ وﻟﯽ در اﯾﻦ أﻣﺮ ﮐﻪ‬
‫َ‬
‫ﮔﻨﺪم اھﻞ ﮐﺘﺎب ﻋﻼوه ﺑﺮ ﻋﻤﻮم ﻃ ِّﯿﺒﺎت‪ ،‬ﺑﺮ ﻣﺴﻠﻤﯿﻦ ﺣﻼل ﺷﺪه! ﭼﻪ ﻧﮑﺘﻪای‬ ‫ِ‬ ‫ﺑﻪ ﻗﻮل ﺷﻤﺎ‪،‬‬
‫َ‬
‫وﺟﻮد دارد ﮐﻪ ﻻزم آﻣﺪه از ﻃ ِّﯿﺒﺎت ﺧﺎرج ﮔﺮدد و ﺑﻪ آن ﻋﻄﻒ ﺷﻮد؟!«‪.‬‬
‫ﻣﻼﺣﻈﻪ ﻣﯽﮐﻨﯿﺪ ﮐﻪ ﻓﺎﺿﻞ ﻣﻘﺪاد ﻧﯿﺰ ﺑﺎ اﯾﻦ اﺷﮑﺎل ّﻓﻨﯽ‪ ،‬ﻗﻮل ﻣﺸﮫﻮر ﻣﯿﺎن اﺻﺤﺎب‬
‫ًّ‬
‫ﻣﺮاد آﯾﮥ ﺷﺮﯾﻔﻪ‪ ،‬ﺣﻼل‬
‫را ﺟﺪا ﺑﻪ ﺧﻄﺮ اﻓﮑﻨﺪه اﺳﺖ و ﻟﺬا ﺑﺎ اﻃﻤﯿﻨﺎن ﻣﯽﺗﻮان ﮔﻔﺖ ﮐﻪ ِ‬
‫ﺑﻮدن ﻋﻤﻮم ﻏﺬاھﺎی اھﻞ ﮐﺘﺎب ﺑﺮای ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن اﺳﺖ‪ ،‬ﻧﻪ ﺧﺼﻮص ﮔﻨﺪم ﯾﺎ ﺟﻮ‪ » .‬ﹼإﻻ ﻣﺎ‬

‫‪ -١‬ﺑﻪ زﺑﺪة اﻟﺒﯿﺎن‪ ،‬ﮐﺘﺎب اﻟﻤﻄﺎﻋﻢ و اﻟﻤﺸﺎرب‪ ،‬ص ‪ ۶۳۴‬ﻧﮕﺎه ﮐﻨﯿﺪ‪.‬‬

‫‪ -٢‬ﺑﻪ ﮐﻨﺰ اﻟﻌﺮﻓﺎن‪ ،‬ج‪ ،۲‬ص ‪ ۳۱۲‬ﻧﮕﺎه ﮐﻨﯿﺪ‪.‬‬
 ‫‪٧١‬‬ ‫ﺑﺎزﻧﮕﺮی در ﻣﻌﺎﻧﯽ ﻗﺮآن‬
‫أﺧﺮﺟﻪ ﻟﹺﻴ ﹸﻞ«) ‪» (١‬ﭼﻨﺎنﮐﻪ در ﺳﺨﻦ ّ‬
‫ﻣﻘﺪس اردﺑﯿﻠﯽ ﮔﺬﺷﺖ«‪ .‬و از اﯾﻨﺠﺎ ﺑﺪﯾﻦ ﻧﺘﯿﺠﻪ‬ ‫ﹶ ﹶ ﹸ اﻟﺪﱠ‬
‫ً‬
‫ﻣﯽرﺳﯿﻢ ﮐﻪ أھﻞ ﮐﺘﺎب‪ ،‬ذاﺗﺎ ﻧﺠﺲ ﻧﯿﺴﺘﻨﺪ )ﺑﺮﺧﻼف ﻗﻮل ﻣﺸﮫﻮر( زﯾﺮا در ﮔﺬﺷﺘﻪ اھﻞ‬
‫ﮐﺘﺎب‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺳﺎﯾﺮﯾﻦ ﺑﯿﺸﺘﺮ ﻏﺬاھﺎ را ﺑﺎ دﺳﺖ ﻣﯽﺷﺴﺘﻨﺪ و ﭘﺨﺖ و ﭘﺰ ﻣﯽﮐﺮدﻧـﺪ و در‬
‫ً‬
‫ﺻﻮرﺗـﯽﮐﻪ اﯾﺸـﺎن ذاﺗﺎ ﻧﺎﭘﺎک ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﻃﻌﺎم آنھﺎ ﺑﺮ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺣﻼل ﻧﺒﻮد‪ .‬اﯾﻦ ﻣﺴﺌﻠﻪ‪،‬‬
‫ﺗﻮﺟﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ اﮔﺮ اھﻞ ﮐﺘﺎب را ﻧﺎﭘﺎک ﭘﻨﺪارﯾﻢ دﭼﺎر ُﻋﺴﺮ و‬ ‫اﻣﺮوز ﻧﯿﺰ از ﻣﺴﺎﺋﻞ ﻗﺎﺑﻞ ّ‬
‫َﺣ َﺮ ج ﺷﺪﯾﺪی ﺧﻮاھﯿﻢ ﺷﺪ و ﺑﻪ وﯾﮋه ﺑﺮای ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎﻧﯽ ﮐﻪ در ﻣﻐﺮب زﻣﯿﻦ زﻧﺪﮔﯽ‬
‫َ َ َ ََ َ َۡ ُ‬
‫ِين م ِۡن َح َر ٖج﴾‬
‫ِ‬ ‫ٱ�‬‫� ۡم � ّ‬
‫ِ‬ ‫ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ ﻣﺸﮑﻼت ﻓﺮاواﻧﯽ ﺑﻪ ﺑﺎر ﻣﯽآﯾﺪ ﴿وما جعل علي‬
‫]اﻟﺤﺞ‪.(٢ )[۷۸ :‬‬
‫ﻋﻼوه ﺑﺮ اﯾﻦ‪ ،‬در آﯾﮥ ﺷﺮﯾﻔﻪ‪ ،‬ﻧﮑﺎح ﺑﺎ زﻧﺎن ﭘﺎﮐﺪاﻣﻦ اھﻞ ﮐﺘﺎب ﻧﯿﺰ ﺑﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن اﺟﺎزه‬
‫ِ‬
‫ﺘﺎب ﹺﻣﻦ ﹶﻗﺒﻠﻜﻢ« و اﮔﺮ ﻗﺮار ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ زﻧﺎن‬
‫ﹺ‬ ‫داده ﺷﺪه »واﻟـﻤﺤﺼ ﹸ ﹺ‬
‫ﻨﺎت ﻣ ﹶﻦ ا ﱠﻟﺬﻳ ﹶﻦ ﹸاوﺗﹸﻮا اﻟﻜ ﹶ‬ ‫ﹶ ﹸ ﹶ‬
‫ّ‬ ‫ً‬
‫ﻣﺰﺑﻮر ذاﺗﺎ ﻧﺎﭘﺎک ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬زﻧﺪﮔﯽ ﮐﺮدن ﺑﺎ ھﻤﺴﺮی ﮐﻪ ھﻤﻮاره ﻧﺠﺲ اﺳﺖ ﺑﯽﺷﮏ ﻣﺎﯾﮥ‬
‫ّ‬
‫ُﻋﺴﺮ و َﺣ َﺮ ج ﺧﻮاھﺪ ﺑﻮد‪ .‬ﭘﺲ ﻃﮫﺎرت اھﻞ ﮐﺘﺎب از دﯾﺪﮔﺎه ﻗﺮآن ﮐﺮﯾﻢ اﻣﺮی ﻣﺴﻠﻢ اﺳﺖ‪.‬‬
‫َّ‬
‫در اﯾﻨﺠﺎ ﺷﺒﮫﻪای ﭘﯿﺶ آﻣﺪه ﮐﻪ ﻗﺮآن ﮐﺮﯾـﻢ )درﺳﻮرۀ ﺗﻮﺑـﻪ‪ ،‬آﯾﮥ ‪ (۲۸‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪﴿ :‬إِ� َما‬
‫س﴾ ]اﻟﺘﻮﺑﺔ‪ُ » .[۲۸ :‬ﺟﺰ اﯾﻦ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﻣﺸﺮﮐﺎن‪ ،‬ﭘﻠﯿﺪﻧﺪ« و اھﻞ ﮐﺘﺎب‪،‬‬ ‫ون َ َ‬
‫� ‪ٞ‬‬ ‫ُۡ ۡ ُ َ‬
‫��‬‫ٱلم ِ‬
‫ﻋﻘﺎﯾﺪﺷﺎن ﺑﻪ ﺷـﺮک آﻟﻮده ﺷﺪه ﻟﺬا ﭘﺎک ﺷﻤﺮده ﻧﻤﯽﺷﻮﻧﺪ! وﻟﯽ اﯾﻦ ﺳﺨﻦ‪ ،‬اﺳﺘﻮار‬
‫ﴩﻛﻮن« در آﯾﮥ ﺷﺮﯾﻔﻪ‪ُ ،‬ﺑﺖ ﭘﺮﺳﺘﺎﻧﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻗﺮﯾﻨﮥ آﻧﮑﻪ در ﭘﯽ‬ ‫ﻧﯿﺴﺖ زﯾﺮا ﻣﺮاد از »اﻟـ ﹸﻤ ﹺ‬

‫ﻋﺎﻣ ﹺﻬﻢ ﻫﺬا »ﭘﺲ ﺑﻪ ﻣﺴﺠﺪ‬‫ﺴﺠﺪﹶ اﻟـﺤﺮام ﺑﻌﺪﹶ ﹺ‬

‫ﺟﻤﻠﮥ ﻣﺬﮐﻮر ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪ :‬ﹶﻓﻼ ﻳﻘﺮ ﹸﺑﻮا اﻟـﻤ ﹺ‬
‫ﹶ ﹶ ﹶ‬ ‫ﹶ‬ ‫ﹶ‬
‫اﻟﺤﺮام ﺑﻌﺪ از اﻣﺴﺎلﺷﺎن ﻧﺰدﯾﮏ ﻧﺸﻮﻧﺪ«‪ .‬وﻟﯽ اھﻞ ﮐﺘﺎب را ﺑﺎ ﻣﺴﺠﺪاﻟﺤﺮام ﮐﺎری ﻧﺒﻮد‬
‫ً‬
‫و آن را ﻣﺤﺘﺮم ﻧﻤﯽﺷﻤﺮدﻧﺪ و ﻗﺒﻼ ھﻢ ﺑﺪاﻧﺠﺎ ﻧﻤﯽآﻣﺪﻧﺪ و ﻗﺒﻠﮥ اﯾﺸﺎن در ﺳﺮ زﻣﯿﻦ‬
‫ﻓﻠﺴﻄﯿﻦ ﺑﻮد و ﺑﺖ ﭘﺮﺳﺘﺎن ﺑﻪ ﻣﺴﺠﺪ اﻟﺤـﺮام رﻓﺖ و آﻣﺪ ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ) ‪ .(٣‬ﺑﻪ ﻋﻼوه‪ ،‬در‬
‫ﻧﺠﺎﺳﺖ ﻣﺸﺮﮐﺎن اﺧﺘﻼف اﺳﺖ ﮐﻪ آﯾﺎ ﻣﺮاد از آن‪ ،‬ﭘﻠﯿﺪی ﻇﺎھﺮی اﺳﺖ؟ ﯾﺎ ﺑﺎﻃﻨﯽ ﻧﻈﯿﺮ‬

‫ﻧﺺ ﻗﺮآن ﮐﺮﯾﻢ ﺗﺤﺮﯾﻢ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬‫‪ -١‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ﮔﻮﺷﺖ ﺧﻮک و ُﻣﺮدار و ﺷﺮاب ﮐﻪ ﺑﻪ ّ‬
‫‪ -٢‬و ﺧﺪا ﺑﺮ ﺷﻤﺎ در دﯾﻦ ﺣﺮج ﻗﺮار ﻧﺪاد‪.‬‬
‫َ ۡ َ ُ َّ َ َ َ ُ ْ‬ ‫ّ‬
‫ﴩﻛﲔ« ﺑﻪ ﮐﻔﺎر أھﻞ ﮐﺘﺎب ﻋﻄﻒ ﺷﺪه اﺳﺖ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﴿لم ي� ِن ٱ�ِين �فروا‬ ‫‪ -٣‬در ﻗﺮآن ﻣﺠﯿﺪ »اﻟـ ﹸﻤ ﹺ‬
‫َ‬ ‫َ‬
‫َّ َ َ ُّ َّ َ َ َ ُ ْ ۡ ۡ ۡ َ‬ ‫َ‬ ‫ۡ َ ۡ ۡ َٰ َ ُۡ ۡ‬
‫ب َو�‬ ‫�� ِ�﴾ ]اﻟﺒﯿﻨﺔ‪﴿ - .[۱ :‬ما يود ٱ�ِين �فروا مِن أه ِل ٱلكِ�ٰ ِ‬ ‫ب وٱلم ِ‬ ‫مِن أه ِل ٱلكِ� ِ‬
‫ٌ ََ‬
‫ِ�‪] ﴾...‬اﻟﺒﻘﺮة‪ .[١٠٥ :‬و اﻣﺜﺎل اﯾﻦھﺎ( و ﻣﻌﻄﻮف ﻏﯿﺮ از ﻣﻌﻄﻮف ﻋﻠﯿﻪ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ٱل ۡ ُم ۡ�� َ‬
‫ِ‬
 ‫ﺑﺎزﻧﮕﺮی در ﻣﻌﺎﻧﯽ ﻗﺮآن‬ ‫‪٧٢‬‬
‫َ َ ۡ َ ُ ّ ۡ َ َ َ َّ َ َ ۡ ُ َ‬
‫ِين � َ�عقِلون﴾ ]ﯾﻮﻧﺲ‪ .[۱۰۰ :‬ﯾﻌﻨﯽ‪)» :‬ﺧﺪاوﻧﺪ(‬‫ٱلرجس � ٱ�‬ ‫آﻧﭽﻪ ﻓﺮﻣﻮد‪﴿ :‬و�جعل ِ‬
‫ﭘﻠﯿﺪی را ﺑﺮ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﻣﯽﻧﮫﺪ ﮐﻪ ﻋﻘﻞ را ﺑﻪ ﮐﺎر ﻧﻤﯽﺑﺮﻧﺪ«‪.‬‬
‫*‬ ‫*‬ ‫*‬

‫ك َ� َّ� َما َ� َت َل ٱ�َّ َ‬

‫اس َ� ٗ‬
‫ِيعا َو َم ۡن‬
‫َ َ‬ ‫َۡ‬ ‫َ َ‬ ‫َ َّ ُ َ َ َ َ َ ۡ َ ۢ َ ۡ َ ۡ‬
‫� �ف ٍس أ ۡو ف َسادٖ ِ� ٱ� ِ‬
‫�ض ف‬ ‫﴿�نهۥ من �تل �فس� بِغ ِ‬
‫َ َ ٗ‬
‫أح َياها فك�� َما أح َيا ٱ�َّاس �ِيعا﴾ ]اﻟﻤﺎﺋﺪة‪ .[۳۲ :‬ﮐﺸﺘﻦ ﯾﮑﺘﻦ ﺑﺮاﺑﺮ ﺑﺎ ﮐﺸﺘﻦ ﻫﻤﮥ‬
‫َ ۡ َ َ َ َ َّ ٓ َ ۡ‬
‫ﻣﺮدم!‬
‫ُ‬
‫ﭼﺮا ﺑﻪ ﮔﻔﺘﮥ ﻗﺮآن ﻣﺠﯿﺪ‪ ،‬ھﺮ ﮐﺲ ﺑﯽﮔﻨﺎھﯽ را ﺑﮑﺸﺪ ﭼﻨﺎﻧﺴﺖ ﮐﻪ ھﻤﮥ ﻣﺮدم را‬
‫ﮐﺸﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ و ﭼﻮن ﮐﺴﯽ را از ﻣﺮگ ﻧﺠﺎت دھﺪ ھﻤﺎﻧﻨﺪ ﻧﺠﺎت ھﻤﮥ ﻣﺮدم اﺳﺖ؟!‪ .‬ﺧﺪای‬
‫ﻏﻠﻮ و اﻓﺮاط را روا ﻧﻤﯽدارد ﭘﺲ ﻣﻘﺼﻮد از آﯾﮥ ﮐﺮﯾﻤﻪ‬ ‫ﺳﺒﺤﺎن ﮐﻪ در ﮐﻼم ﺧﻮد‪ّ ،‬‬
‫َ َ‬ ‫َ‬
‫ﻣﻔﺴﺮان َﺳﻠﻒ و ﺧﻠﻒ در اﯾﻦ ﺑﺎره آراء ﮔﻮﻧﺎﮔﻮﻧﯽ اﻇﮫﺎر داﺷﺘﻪاﻧﺪ‪ .‬در ﺗﻔﺴﯿﺮ‬ ‫ﭼﯿﺴﺖ؟ ّ‬
‫ﻋﺒﺎس رواﯾﺖ ﺷﺪه ﮐﻪ در ﻣﻌﻨﺎی آﯾﮥ ﺷﺮﯾﻔﻪ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﯾﻌﻨﯽ‬ ‫ﻣﺠﻤﻊاﻟﺒﯿﺎن از ﻗﻮل ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ ﺑﻦ ّ‬

‫ﹼﺎس ﹶﲨﹺﻴﻌ ﹰﺎ«) ‪» (١‬ﻣﺮاد آﻧﺴﺖ ﮐﻪ ھﺮ ﮐﺲ‬ ‫إن ﻣﻦ ﹶﻗﺘﹶﻞ ﻧﹶﺒﹺﻴ ﹰﺎ أو إﻣﺎم ﹶﻋ ﹴ‬
‫ﺪل ﹶﻓﻜﺄﻧﱠﻤـﺎ ﹶﻗﺘ ﹶﹶﻞ اﻟﻨ ﹶ‬ ‫ﹶ‬ ‫» ﱠ ﹶ‬
‫ُ‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮی ﯾﺎ ﭘﯿﺸﻮای دادﮔﺮی را ﺑﮑﺸﺪ ﭼﻨﺎﻧﺴﺖ ﮐﻪ ھﻤﮥ ﻣﺮدم را ﮐﺸﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ«‪ .‬اﯾﻦ ﻗﻮل‬
‫ﺧﺼﻮص ﻗﺘﻞ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ و اﻣﺎم ﺑﺮ‬ ‫ِ‬ ‫ﻋﻤﻮم ) ﹶﻣﻦ ﹶﻗﺘﹶﻞ ﻧﹶﻔﺴ ﹰﺎ(‬
‫ِ‬ ‫ﺑﺎ ﻇﺎھﺮ آﯾﮥ ﺷﺮﯾﻔﻪ ﻧﻤﯽﺳﺎزد زﯾﺮا از‬
‫ﻋﺒﺪاﻟﺠﺒﺎر ھﻤﺪاﻧﯽ )از ﻣﻌﺘﺰﻟﯽھﺎ( اﺳﺖ‬ ‫ّ‬ ‫آن اﺑﻮﻋﻠﯽ ُﺟ ّﺒﺎﺋﯽ و‬ ‫ﻧﻤﯽآﯾﺪ‪ .‬ﻗﻮل دﯾﮕﺮ از ِ‬
‫ﻋﺒﺪاﻟﺠﺒﺎر ﻧﻮﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪» :‬أ ﱠﻧ ﹸﻪ ﹺﻣﻦ‬ ‫ّ‬ ‫اﻟﻘﺮآن ﹶﻋ ﹺﻦ اﳌﹶﻄﺎﻋﻦ« ﻗﺎﺿﯽ‬ ‫ﹺ‬ ‫ﭼﻨﺎنﮐﻪ در ﮐﺘﺎب »ﺗﻨﺰﻳ ﹸﻪ‬
‫ﹺ ) ‪(٢‬‬ ‫ﺣﻴ ﹸﺚ ﻳﻘﺘﹶﺪي ﺑﹺ ﹺﻪ وﻳﺴﻬ ﹸﻞ ﺳﺒﹺﻴ ﹶﻞ اﻟ ﹶﻘ ﹺ ﹺ‬
‫ﻗﺎل ‪ :‬ﹶﻣﻦ ﹶﺳ ﱠﻦ ﹸﺳﻨﱠ ﹰﺔ ﹶﺳﻴ ﹶﺌ ﹰﺔ‬ ‫ﺘﻞ ﻟ ﹶﻐ ﹺﲑه ﹶﻋ ﹸﻈ ﹶﻢ ﹸ‬
‫إﺛﻤ ﹸﻪ ﻛﻤـﺎ ﹶ‬ ‫ﹶ ﹶ ﱢ ﹶ‬ ‫ﹶ‬
‫ﺷﺨﺺ ﻗﺎﺗﻞ‪ ،‬ﺳﺮ ﻣﺸﻖ‬ ‫ِ‬ ‫اﻟﻘﻴﺎ ﹶﻣ ﹺﺔ«) ‪» (٣‬از آن رو ﮐﻪ‬ ‫ﹶﻓﻌ ﹶﻠﻴ ﹺﻪ ﹺوزرﻫﺎ و ﹺوزر ﻣﻦ ﹶﻋ ﹺﻤ ﹶﻞ ﹺﲠﺎ إﱄ ﻳﻮ ﹺم ﹺ‬
‫ﹸ ﹶ ﹸ ﹶ‬ ‫ﹶ‬
‫ﺳﺎﯾﺮﯾﻦ ﻗﺮار ﻣﯽﮔﯿﺮد و راه ﮐﺸﺘﻦ را ﺑﺮای دﯾﮕﺮان آﺳﺎن ﻣﯽﺳﺎزد‪ ،‬ﮔﻨﺎھﺶ ﺑﺰرگ ﺷﻤﺮده‬
‫ﺳﻨﺖ ﺑﺪی را ﭘﺎﯾﻪ ﮔﺬاری ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﮔﻨﺎه آن‬ ‫ﻣﯽﺷﻮد ﭼﻨﺎنﮐﻪ رﺳﻮل ﺧﺪا ص ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬ھﺮﮐﺲ ّ‬
‫و ﮔﻨﺎه ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺗﺎ روز رﺳﺘﺎﺧﯿﺰ ﺑﺪان ﻋﻤﻞ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺮﻋﮫﺪۀ اواﺳﺖ«‪ .‬اﯾﻦ ﻗﻮل ھﺮ ﭼﻨﺪ‬
‫از رأی ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ ﺑﮫﺘﺮ ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﯽرﺳﺪ وﻟﯽ ﺗﻨﮫﺎ ﺑﺎ ﺑﻨﯿﺎﻧﮕﺬار ﻗﺘﻞ )ﯾﻌﻨﯽ ﭘﺴﺮ آدم ÷ ﮐﻪ‬

‫‪ -١‬ﻣﺠﻤﻊ اﻟﺒﯿﺎن‪ ،‬ج‪ ،۲‬ص ‪.۸۱‬‬

‫ﹶﲑ ﹺه« ﮐﻠﻤﮥ » ﹶو ﹶﻏ ﹺﲑ ﹺه« آﻣﺪه ﮐﻪ درﺳﺖ ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬
‫‪ -٢‬در ﺗﻨﺰﯾﻪ اﻟﻘﺮآن ﺑﻪ ﺟﺎی »ﻟﹺﻐ ﹺ‬
‫َ ُ ُ‬
‫اﻟﻤﻄﺎﻋﻦ‪ ،‬ص ‪.۱۱۶‬‬
‫ِ‬ ‫ﺮآن َﻋﻦ‬‫اﻟﻘ‬ ‫‪ -٣‬ﺗﻨﺰﯾﻪ‬
‫ِ ِ‬
 ‫‪٧٣‬‬ ‫ﺑﺎزﻧﮕﺮی در ﻣﻌﺎﻧﯽ ﻗﺮآن‬

‫)ﺟﺰ‬ ‫ﺑﺮادرش را ُﮐﺸﺖ( ﺗﻄﺒﯿﻖ ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﺑﻪ ﻋﻼوه‪ ،‬ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻗﺘﻞھﺎی ﭘﻨﮫﺎن ﮐﻪ ﮐﺴﯽ ُ‬
‫ﻋﻤﻮﻣﯿﺖ آﯾﮥ ﮐﺮﯾﻤﻪ‬ ‫ّ‬ ‫ﺧﺪا( از آنھﺎ آ ﮔﺎه ﻧﺸﺪه ﺗﺎ ﺳﺮﻣﺸﻖ ﻗﺮار ﮔﯿﺮد‪ ،‬ﺷﻤﻮل ﻧﺪارد و ﺑﺎ‬
‫ﻣﻮاﻓﻖ ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬
‫ﻗﻮل دﯾﮕﺮ را اﺑﻮﺟﻌﻔﺮ ﻃﺒﺮی در ﺗﻔﺴﯿﺮش از اﺑﻦ زﯾﺪ ﻧﻘﻞ ﮐﺮده ﮐﻪ وی ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪:‬‬
‫ﻗﺎﺗﻞ ﯾﮏ ﺗﻦ‪ ،‬ھﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ واﺟﺐ‬ ‫ﮐﺸﺘﻦ‬‫»‬ ‫‪.‬‬ ‫) ‪(١‬‬
‫«‬‫ﺎ‬‫ﹼﺎس ﹶﲨﹺﻴﻌ ﹰ‬
‫ﹶ‬ ‫ﻨ‬ ‫اﻟ‬ ‫ﺐ ﹶﻋ ﹶﻠﻴ ﹺﻪ اﻟ ﹶﻘ ﹸﺘﻞ ﹺﻣ ﹸﺜﻞ ﹶﻟﻮ أ ﱠﻧ ﹸﻪ ﹶﻗﺘ ﹶ‬
‫ﹶﻞ‬ ‫» ﹺ‬
‫ﳚ ﹸ‬
‫ِ‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ وی ھﻤﮥ ﻣﺮدم را ﮐﺸﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ«‪ .‬در اﯾﻨﺠﺎ اﺑﻦ زﯾﺪ از ﻗﺼﺎص ُﻣﺸﺎﺑﻪ درﺑﺎرۀ ﮐﺴﯽ‬
‫ﮐﻪ ﯾﮏ ﺗﻦ ﯾﺎ ھﻤﻪ را ﮐﺸﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺘﻪ وﻟﯽ ﻗﺮآنﮐﺮﯾﻢ در اﯾﻦ آﯾﻪ از ﻗﺼﺎص ﺑﺤﺜﯽ‬
‫ﻣﺎھﯿﺖ ﻋﻤﻞ را در ﻗﺘﻞ ﻓﺮدی وﺟﻤﻌﯽ‪ ،‬ﻣﺸﺎﺑﻪ ﻣﯽﺷﻤﺎرد و اﯾﻨﺪو أﻣﺮ ﺑﺎ ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ‬ ‫ﻧﺪارد و ّ‬
‫ُ‬
‫ﺗﻔﺎوت دارﻧﺪ‪ .‬ﺗﻔﺴﯿﺮ اﺑﻦ زﯾﺪ ﺷﺒﯿﻪ رأی ﻣﺠﺎھﺪ اﺳﺖ ﮐﻪ ﮐﯿﻔﺮ ﻣﺸﺎﺑﻪ اﺧﺮوی را در ﻣﻮرد‬
‫ﹼﺎس ﹶﲨﹺﻴﻌ ﹰﺎ ﻛ ﹶ‬
‫ﺎن ﺟﺰا ﹸﺋ ﹸﻪ‬ ‫ﻗﺘﻞ ﻓﺮدی و ﺟﻤﻌﯽ‪ ،‬ﻣﻄﺮح ﻧﻤﻮده و ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ » :‬ﹶﻟﻮ ﹶﻗﺘ ﹶﹶﻞ اﻟﻨ ﹶ‬
‫ﹶﺟ ﹶﻬﻨ ﹶﱠﻢ‪» (٢ )«...‬اﮔﺮ ﮐﺸﻨﺪۀ ﯾﮏ ﺗﻦ‪ ،‬ھﻤﮥ ﻣﺮدم را ھﻢ ﮐﺸﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ ﺑﺎز ﮐﯿﻔﺮ او دوزخ‬
‫ﻣﻔﺴﺮان ﺟﺪﯾﺪ‪ ،‬از ﻗﺪﻣﺎء ﺑﻪ ﺗﻔﺴﯿﺮ ﺻﺤﯿﺢ آﯾﮥ ﺷﺮﯾﻔﻪ‬ ‫ﺧﻮاھﺪ ﺑﻮد«! ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﯽرﺳﺪ ﮐﻪ ّ‬
‫ّ‬
‫دﻗﺖ ﺑﯿﺸﺘﺮی در ﻓﮫﻢ آﯾﻪ ﻧﻤﻮدهاﻧﺪ‪ .‬در ﺗﻔﺴﺮ ﻣﺸﮫﻮر » َ‬
‫اﻟﻤﻨﺎر« ﮐﻪ ﺑﺮ‬ ‫ﻧﺰدﯾﮏﺗﺮ ﺷﺪهاﻧﺪ و‬
‫ّ‬
‫ﺳﺎﯾﺮ ﺗﻔﺎﺳﯿﺮ در ﻋﺼﺮ ﺟﺪﯾﺪ ﺗﻘﺪم دارد‪ ،‬در ﺑﺮاﺑﺮ اﯾﻦ ﺳﺆال ﮐﻪ ﭼﺮا ﻗﺘﻞ ﯾﮏ ﺗﻦ ﺑﺎ ﻗﺘﻞ‬
‫ﱠﻮع ﹺﰲ ﹸﲨ ﹶﻠﺘﹺ ﹺﻪ ﹶﻓ ﹶﻤ ﹺﻦ اﺳﺘ ﹶﹶﺤ ﱠﻞ ﹶد ﹶﻣ ﹸﻪ ﺑﹺ ﹶﻐ ﹺﲑ‬ ‫ﹺ‬ ‫ﹺ‬
‫ھﻤﮕﺎن ﻣﻘﺎﯾﺴﻪ ﺷﺪه؟ ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ‪» :‬ﻷ ﱠن اﻟﻮاﺣﺪﹶ ﻳ ﹶﻤ ﱢﺜﻞ اﻟﻨ ﹶ‬
‫واﺣ ﹴﺪ ﻛﺬﻟﹺﻚ«) ‪» (٣‬زﯾﺮا ﮐﻪ ﻓﺮد اﻧﺴﺎﻧﯽ ﻧﻤﺎﯾﻨﺪۀ ﻧﻮع ﺑﺸﺮ اﺳﺖ ﺑﻨﺎﺑﺮ‬ ‫ﺣ ﱟﻖ ﻳﺴﺘ ﹺﹶﺤ ﱡﻞ دم ﻛ ﱢﻞ ﹺ‬
‫ﹶﹶ‬ ‫ﹶ‬
‫ﺷﻤﺎرد‪ ،‬ﺧﻮن ھﺮ ﺑﯽﮔﻨﺎھﯽ را ﻧﯿﺰ‬ ‫َ‬ ‫ّ‬
‫اﯾﻦ‪ ،‬ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺧﻮن ﻓﺮد ﺑﯽﮔﻨﺎھﯽ را ﺑﻪ ﻧﺎﺣﻖ ﺣﻼل‬
‫ﺣﻼل ﺧﻮاھﺪ ﺷﻤﺮد«‪ .‬ﺗﻔﺴﯿﺮ »اﻟﻤﯿﺰان« و »ﻓﯽ ﻇﹺ ﹺ‬
‫ﻼل اﻟﻘﺮآن« ھﻢ ﺑﺮ اﯾﻦ ﻗﻮل رﻓﺘﻪاﻧﺪ و‬
‫ﺳﺨﻨﺎﻧﯽ ﻧﺰدﯾﮏ ﺑﻪ آن را آوردهاﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻣﻔﺴﺮان را ﺑﺎﯾﺪ ﺗﻮﺿﯿﺢ داد ﺗﺎ ﻣﻄﻠﺐ روﺷﻦﺗﺮ ﮔﺮدد‪ .‬ﻣﻌﻠﻮم اﺳﺖ ﻗﺎﺗﻠﯽ‬ ‫ﺳﺨﻦ اﯾﻦ ّ‬
‫ﮐﻪ ﻓﺮد ﺑﯽﮔﻨﺎھﯽ را ﻣﯽ ُﮐﺸﺪ‪ ،‬ﻗﺼﺪ اﻧﺘﻘﺎم ﮔﺮﻓﺘﻦ از وی را ﻧﺪارد )زﯾﺮا ﺳﺘﻤﯽ در ّ‬
‫ﺣﻖ او‬
‫ﺧﺎﺻﯽ‪ ،‬ﻗﺎﺗﻞ را ﺑﻪ اﯾﻦ ﺟﻨﺎﯾﺖ ﺑﺮاﻧﮕﯿﺨﺘﻪ اﺳﺖ ﭘﺲ اﮔﺮ ﻗﺎﺗﻞ‬ ‫روا ﻧﺪاﺷﺘﻪ( ﺑﻠﮑﻪ اﻏﺮاض ّ‬
‫ﻣﺰﺑﻮر‪ ،‬ﺑﺎ ھﺮ اﻧﺴﺎن ﺑﯽﮔﻨﺎه دﯾﮕﺮی روﺑﺮو ﺷﻮد و ھﻤﺎن اﻏﺮاض در ﻣﯿﺎن آﯾﺪ‪ ،‬ﻗﺼﺪ ﮐﺸﺘﻦ‬

‫‪ -١‬ﺟﺎﻣﻊ اﻟﺒﯿﺎن‪ ،‬ج‪ ،۸‬ص ‪.۳۵۴‬‬

‫‪ -٢‬ﺟﺎﻣﻊ اﻟﺒﯿﺎن‪ ،‬ج‪ ،۸‬ص ‪.۳۵۱‬‬
‫‪ -٣‬ﺗﻔﺴﯿﺮ اﻟﻤﻨﺎر‪ ،‬ج‪ ،۶‬ص ‪.۳۹۹‬‬
 ‫ﺑﺎزﻧﮕﺮی در ﻣﻌﺎﻧﯽ ﻗﺮآن‬ ‫‪٧٤‬‬
‫ً‬
‫وی را ﻧﯿﺰ ﺧﻮاھﺪ ﮐﺮد‪ .‬ﺑﻪ ھﻤﯿﻦ ﻗﯿﺎس‪ ،‬ﭼﻨﺎﻧﭽﻪ ﻣﺜﻼ ﺷﺨﺼﯽ ﻣﻼﺣﻈﻪ ﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﻓﺮد‬
‫ھﻤﺖ ﺑﺮ ﻧﺠﺎت‬‫ﻧﺎﺷﻨﺎﺳﯽ در رودی ﺧﺮوﺷﺎن اﻓﺘﺎده و در ﻣﻌﺮض ھﻼﮐﺖ ﻗﺮار دارد‪ .‬آﻧﮕﺎه ّ‬
‫ّ‬
‫وی ﺑﺮﺑﻨﺪد و او را از ﻣﺮگ رھﺎﯾﯽ دھﺪ‪ ،‬اﻟﺒﺘﻪ در ﺻﻮرﺗﯽﮐﻪ ﺷﺨﺺ دﯾﮕﺮی را ﺑﻪ ﭼﻨﺎن‬
‫ﻋﻤﻞ آن ﻧﺠﺎت‬
‫ﺣﺎﻟﯽ ﻣﻼﺣﻈﻪ ﮐﻨﺪ‪ ،‬از ﻧﺠﺎت وی ﻧﯿﺰ درﯾﻎ ﻧﺨﻮاھﺪ ورزﯾﺪ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮ اﯾﻦ ِ‬
‫ﻣﻌﯿﻨﯽ ﻧﯿﺴﺖ‪ّ .‬‬
‫ﻣﻔﺴﺮان ﺟﺪﯾﺪ‪ ،‬اﯾﻦ‬ ‫دھﻨﺪه‪ ،‬ارزش ﻋﻤﻮﻣﯽ دارد و ﻣﺤﺪود ﺑﻪ ﻓﺮد ﺧﺎص و ّ‬
‫ﻣﻌﻨﯽ را ﺑﺪرﺳﺘﯽ درﯾﺎﻓﺘﻪاﻧﺪ و از اﯾﻨﺠﺎ ﻣﻌﻠﻮم ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﻗﺮآن ﮐﺮﯾﻢ ـ ﻗﺮنھﺎ ﭘﯿﺶ از‬
‫اﯾﻦ ـ ﺑﺮای ﻧﺸﺎن دادن زﺷﺘﯽ »ﻗﺘﻞ ﻧﻔﺲ« و ّ‬
‫أھﻤ ّﯿﺖ »ﻧﺠﺎت ﺟﺎن اﻧﺴﺎن« ﺑﺮ ﭼﻪ ﻧﮑﺘﮥ‬
‫ﺣﺘﯽ ﺑﺴﯿﺎری از داﻧﺸﻤﻨﺪان و ّ‬ ‫ّ‬
‫ﻣﻔﺴﺮان از درک‬ ‫روان ﺷﻨﺎﺧﺘﯽ و ﻇﺮﯾﻔﯽ ﺗﮑﯿﻪ ﻧﻤﻮده ﮐﻪ‬
‫آن ﻧﺎﺗﻮان ﻣﺎﻧﺪهاﻧﺪ!‪.‬‬

‫*‬ ‫*‬ ‫*‬

‫َّ َ َ ُّ ُ ُ َّ ُ َ َ ُ ُ ُ َ َّ َ َ َ ُ ْ َّ َ ُ ُ َ َّ َ ٰ َ َ ُ ۡ ُ َ َّ َ َ ُ‬
‫ٱلزك ٰوة َوه ۡم‬ ‫﴿إِ�ما و ِ��م ٱ� ورسو�ۥ وٱ�ِين ءامنوا ٱ�ِين يقِيمون ٱلصلوة و�ؤتون‬
‫َ ُ َ‬
‫�ٰكِعون‪] ﴾٥٥‬اﻟﻤﺎﺋﺪة‪ .[۵۵ :‬وﻻﯾﺖ ﻣﺆﻣﻨﺎن ﺑﺮ ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ‬
‫اﻣﺎﻣﯿﻪ ﺷﮫﺮت دارد ﮐﻪ آﯾﮥ ﺷﺮﯾﻔﮥ ﻓﻮق‪ ،‬درﺑﺎرۀ اﻧﻔﺎق ﻋﻠﯽ ÷ در رﮐﻮع‬ ‫در ﻣﯿﺎن ﺷﯿﻌﮥ ّ‬
‫ﻣﺘﺄﺳﻔﺎﻧﻪ رواﯾﺎت اﯾﻦ ﻣﻮﺿﻮع‪ ،‬ﺧﺎﻟﯽ از اﺧﺘﻼف و اﺷﮑﺎل ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬ ‫ﻧﻤﺎز ﻧﺎزل ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬وﻟﯽ ّ‬
‫ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻣﺴﻌﻮد ّ‬ ‫ﻣﺜﻼ در رواﯾﺖ ّ‬ ‫ً‬
‫ﻋﯿﺎﺷﯽ آﻣﺪه ﮐﻪ ﻋﻠﯽ ÷ ﻧﻤﺎز ﻧﺎﻓﻠﻪ ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ » ﹶو ﹸﻫ ﹶﻮ‬
‫ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﯾﻌﻘﻮب ﮐﻠﯿﻨﯽ آﻣﺪه ﮐﻪ اﻣﺎم ÷ در رﮐﻌﺖ‬ ‫راﻛ ﹲﻊ ﹺﰲ ﹶﺻﻠﻮ ﹺة ﹶﺗ ﹶﻄ ﱡﻮ ﹴع«) ‪ (١‬و در رواﯾﺖ ّ‬

‫ﲔ«) ‪ .(٢‬ﺑﺎز در‬ ‫ﲔ ‪ ‬ﹺﰲ ﹶﺻﻠﻮ ﹺة اﻟ ﱡﻈ ﹺ‬

‫ﻬﺮ ﹶو ﹶﻗﺪ ﹶﺻ ﹼﲇ ﹶرﻛ ﹶﻌ ﹶﺘ ﹺ‬ ‫ﺆﻣﻨﹺ ﹶ‬
‫ﺎن ﹺأﻣﲑ اﻟـﻤ ﹺ‬
‫دوم از ﻧﻤﺎز ﻇﮫﺮ ﺑﻮد »ﻛ ﹶ ﹸ ﹸ‬
‫ّ‬

‫ﻋﯿﺎﺷﯽ ﻣﯽﺧﻮاﻧﯿﻢ ﮐﻪ ﻋﻠﯽ ÷ اﻧﮕﺸﺘﺮی ﺧﻮد را ﺑﻪ ﺳﺎﺋﻞ ﺑﺨﺸﯿﺪ » ﹶﻓﻨ ﹶﹶﺰ ﹶع ﹶ‬

‫ﺧﺎﲤ ﹶ ﹸﻪ‬ ‫رواﯾﺖ ّ‬

‫اﻟﺴ ﹺﺂﺋ ﹶﻞ«) ‪ (٣‬وﻟﯽ در رواﯾﺖ ﮐﻠﯿﻨﯽ آﻣﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ ﺣﻀﺮﺗﺶ ﺟﺎﻣﮥ ﺧﻮﯾﺶ را ﺑﺪو‬ ‫ﹶﻓﺄﻋﻄﺎ ﹸه ﹼ‬
‫ﺑﺨﺸﯿﺪ » ﹶﻓ ﹶﻄ ﹶﺮ ﹶح اﻟـ ﹸﺤ ﱠﻠ ﹶﺔ إ ﹶﻟﻴ ﹺﻪ ﹶوأو ﹶﻣﺄ ﺑﹺﻴ ﹺﺪ ﹺه إ ﹶﻟﻴ ﹺﻪ أن أﲪﹺﻠﻬﺎ«) ‪ .(٤‬در ھﻤﯿﻦ رواﯾﺖ آﻣﺪه ﮐﻪ ﺟﺎﻣﮥ ﻣﺰﺑﻮر‬

‫ﻋﯿﺎﺷﯽ‪ ،‬ج‪ ،۱‬ص ‪.۳۲۷‬‬‫‪ -١‬ﺗﻔﺴﯿﺮ ّ‬

‫‪ -٢‬اﻷﺻﻮل ﻣﻦ اﻟﮑﺎﻓﯽ‪ ،‬ج‪ ،۱‬ص ‪.۲۸۹‬‬
‫ﻋﯿﺎﺷﯽ‪ ،‬ج‪ ،۱‬ص ‪.۳۲۷‬‬ ‫‪ -٣‬ﺗﻔﺴﯿﺮ ّ‬
‫‪ -٤‬اﻷﺻﻮل ﻣﻦ اﻟﮑﺎﻓﯽ‪ ،‬ج‪ ،۱‬ص ‪.۲۸۹‬‬
 ‫‪٧٥‬‬ ‫ﺑﺎزﻧﮕﺮی در ﻣﻌﺎﻧﯽ ﻗﺮآن‬

‫ھﺰار دﯾﻨﺎر ﻗﯿﻤﺖ داﺷﺖ »ﻋ ﹶﻠﻴ ﹺﻪ ﹸﺣ ﱠﻠ ﹲﺔ ﹺﻗﻴ ﹶﻤﺘﹸﻬﺎ ﹸ‬

‫أﻟﻒ دﻳ ﹴ‬
‫ﻨﺎر«) ‪ (١‬و ﺑﻌﯿﺪ اﺳﺖ ﮐﻪ اﻣﺎم ﻋﻠﯽ ÷ ﺑﺎ‬
‫آن زھﺪ و ﭘﺎرﺳﺎﯾﯽ ﺟﺎﻣﮥ ھﺰار دﯾﻨﺎری ﺑﺮ ﺗﻦ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬در ﺗﻔﺴﯿﺮ »اﻟﻤﯿﺰان« ﺑﻪ رواﯾﺖ از‬
‫ﺐ«) ‪ (٢‬و در ﻣﺬھﺐ‬ ‫ﻋﺒﺎس آورده ﮐﻪ اﻧﮕﺸﺘﺮی ﻋﻠﯽ ÷ از ﻃﻼ ﺑﻮد! »ﺧﺎﺗ ﹲﹶﻢ ﹺﻣﻦ ﹶذ ﹶﻫ ﹴ‬ ‫اﺑﻦ ّ‬
‫ّ‬ ‫ّ‬
‫اﻣﺎﻣﯿﻪ ﻣﺴﻠﻢ ﺷﺪه ﮐﻪ اﻧﮕﺸﺘﺮی ﻃﻼ ﺑﻪ دﺳﺖ ﮐﺮدن ﺑﺮای ﻣﺮدان ﺟﺎﯾﺰ ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮ اﯾﻦ‪،‬‬
‫رواﯾﺎت ﻣﺰﺑﻮر از ﺧﻄﺎ و ﻏﻠﻂ ﻣﺼﻮن ﻧﻤﺎﻧﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺎ اﯾﻦ ھﻤﻪ ﻣﯽﺗﻮان ﭘﺬﯾﺮﻓﺖ ﮐﻪ اﻣﺎم ÷‬
‫از ﻣﺼﺎدﯾﻖ درﺟﮥ ّاول و روﺷﻦ اﯾﻦ آﯾﮥ ﮐﺮﯾﻤﻪ ﺑﺎﺷﺪ )ﺑﻪ ﻃﻮری ﮐﻪ ﺧﻮاھﺪ آﻣﺪ(‪.‬‬
‫ﻣﺤﻤﺪﺑﻦ ﺟﺮﯾﺮ ﻃﺒﺮی در ﺗﻔﺴﯿﺮش ﺑﻪ ﺳﻨﺪ ﺧﻮد ذﯾﻞ ھﻤﯿﻦ آﯾﻪ از اﻣﺎم أﺑﻮﺟﻌﻔﺮ‬ ‫ّ‬

‫ﺑﺎﻗﺮ÷ ﮔﺰارش ﻧﻤﻮده ﮐﻪ ﺑﻪ اﯾﺸﺎن ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪ‪ » :‬ﹶﻣ ﹺﻦ ا ﱠﻟﺬﻳ ﹶﻦ آ ﹶﻣﻨﹸﻮا؟ ﻗﺎل‪ :‬ﹶا ﱠﻟﺬﻳ ﹶﻦ آ ﹶﻣﻨﹸﻮا‪ .‬ﹺﻗﻴ ﹶﻞ‬
‫ﺑﻦ ﹺأﰊ ﻃﺎﻟﹺ ﹴ‬
‫ﺐ« )ﻣﺮاد از ﹶا ﱠﻟﺬﻳ ﹶﻦ آ ﹶﻣﻨﹸﻮا در اﯾﻦ آﯾﻪ ﮐﯿﺴﺖ؟ ﻓﺮﻣﻮد‪:‬‬ ‫ﹶﺑ ﹶﻠ ﹶﻐﻨﺎ اﳖﺎ ﻧ ﹶﹶﺰ ﹶﻟﺖ ﹺﰲ ﹶﻋ ﹺ ﱢﲇ ﹺ‬
‫ﻋﻠﯽ ﺑﻦ أﺑﯽﻃﺎﻟﺐ ﻧﺎزل ﺷﺪه اﺳﺖ(‪.‬‬ ‫ﺣﻖ ّ‬ ‫ﻣﺆﻣﻨﺎﻧﻨﺪ! ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪ ﺑﻪ ﻣﺎ رﺳﯿﺪه ﮐﻪ اﯾﻦ آﯾﻪ در ّ‬
‫ﺐ ﹺﻣ ﹶﻦ ا ﱠﻟ ﹺﺬﻳ ﹶﻦ آ ﹶﻣﻨﹸﻮا«) ‪ّ ) (٣‬‬
‫ﻋﻠﯽ ﺑﻦ أﺑﯽﻃﺎﻟﺐ‬ ‫اﻣﺎم ﺑﺎﻗﺮ ÷ در ﭘﺎﺳﺦ ﻓﺮﻣﻮد‪ » :‬ﹶﻋ ﹺ ﱡﲇ ﺑ ﹸﻦ ﹺأﰊ ﻃﺎﻟﹺ ﹴ‬
‫از ﻣﺆﻣﻨﺎن اﺳﺖ(‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ آﯾﮥ ﺷﺮﯾﻔﻪ از ﻣﺆﻣﻨﺎن ﺳﺨﻦ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ و ﻋﻠﯽ ÷ ھﻢ از ﻣﺆﻣﻨﺎن‬
‫ﻋﻤﻮﻣﯿﺖ ﺷﺎﻣﻞ آن ﺣﻀﺮت ﻧﯿﺰ ﻣﯽﮔﺮدد‪.‬‬‫ّ‬ ‫ﺷﻤﺮده ﻣﯽﺷﻮد و آﯾﮥ ﮐﺮﯾﻤﻪ در ﻋﯿﻦ‬
‫ﺗﺪﺑﺮ در آﯾﮥ ﺷﺮﯾﻔﻪ‪ ،‬ﺑﻪ ﭼﻨﺪ ﻧﮑﺘﻪ ﺑﺎﯾﺪ ّ‬
‫ﺗﻮﺟﻪ داﺷﺖ‪.‬‬ ‫ّأﻣﺎ در ﻣﻘﺎم ﺗﻔﺴﯿﺮ و ّ‬

‫ّاول آﻧﮑﻪ اﺳﻢ ﻣﻮﺻﻮل ) ﹶا ﱠﻟ ﹺﺬﻳ ﹶﻦ( و اﻓﻌﺎل و ﺿﻤﺎﯾﺮ آﯾﻪ ﺑﻪ ﻟﻔﻆ ﺟﻤﻊ آﻣﺪه اﺳﺖ »ﻳ ﹺﻘﻴ ﹸﻤﻮن‬
‫ـ ﻳﺆﺗﹸﻮن ـ ﹸﻫﻢ ـ راﻛ ﹸﻌﻮن« و ﺣﻤﻞ ﺟﻤﻊ ﺑﺮ ﻣﻔﺮد‪ ،‬ﺧﻼف اﺻﻞ ﺑﻪ ﺷﻤﺎر ﻣﯽآﯾﺪ و ﻗﺮﯾﻨﮥ‬
‫روﺷﻦ ﻻزم دارد و اﮔﺮ ﭼﻨﯿﻦ ﮐﺎری ﺻﻮرت ﮔﯿﺮد ﺑﺮای ﻧﮑﺘﻪای اﺳﺖ ﮐﻪ در ﮐﻼم ﻻزم‬
‫آﯾﺪ‪ .‬ﺷﯿﺦ ﻃﺒﺮﺳﯽ در »ﻣﺠﻤﻊ اﻟﺒﯿﺎن« ﮔﻮﯾﺪ آﯾﮥ ﺷﺮﯾﻔﻪ در ﺧﺼﻮص ﻋﻠﯽ ÷ ﻧﺎزل ﺷﺪه‬
‫ّ‬
‫و ﻋﻠﺖ آنﮐﻪ ﺑﻪ ﻟﻔﻆ ﺟﻤﻊ آﻣﺪه اﯾﻦ ﮐﺎر ﺑﺮ ﺳﺒﯿﻞ ﺗﻔﺨﯿﻢ و ﺑﺰرگ داﺷﺖ ﺻﻮرت ﮔﺮﻓﺘﻪ‬
‫اﻟﻮاﺣ ﹺﺪ ﹶﻋﲆ ﹶﺳﺒﹺﻴ ﹺﻞ‬
‫ﹺ‬ ‫ون ﺑﹺ ﹶﻠ ﹺ‬
‫ﻔﻆ اﻟـ ﹶﺠﻤ ﹺﻊ ﹶﻋ ﹺﻦ‬ ‫ﹺ‬
‫أﻫﻞ اﻟ ﱡﻠ ﹶﻐﺔ ﹶﻗﺪ ﻳ ﹶ ﹸ‬
‫ﻌﱪ ﹶ‬ ‫اﺳﺖ‪ .‬وی ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ‪ » :‬ﹶوذﻟ ﹺﻚ ﱠ‬
‫أن ﹶ‬
‫ﱠﻔﺨﻴ ﹺﻢ ﹶواﻟﺘﱠﻌﻈﹺﻴﻢ«) ‪ .(٤‬وﻟﯽ ﻣﻘﺎم آﯾﮥ ﺷﺮﯾﻔﻪ‪ ،‬ﻣﻘﺎم ﺗﻌﻈﯿﻢ ﻧﯿﺴﺖ زﯾﺮا در آن ﺻﻮرت ﺑﻪ ﺟﺎی‬
‫اﻟﺘ ﹺ‬

‫‪ -١‬ھﻤﺎن ﻣﺪرک‪.‬‬
‫‪ -٢‬ﺗﻔﺴﯿﺮ اﻟﻤﯿﺰان‪ ،‬ج‪ ،۶‬ص ‪.۲۲‬‬
‫‪ -٣‬ﺗﻔﺴﯿﺮ ﻃﺒﺮی‪ ،‬ج‪ ،۸‬ص ‪.۵۳۱‬‬
‫‪ -٤‬ﻣﺠﻤﻊ اﻟﺒﯿﺎن‪ ،‬ج‪ ،۶‬ص ‪.۱۲۹‬‬
 ‫ﺑﺎزﻧﮕﺮی در ﻣﻌﺎﻧﯽ ﻗﺮآن‬ ‫‪٧٦‬‬
‫ُ‬ ‫ُ‬
‫» َر ُﺳﻮﻟﻪ« در آﯾﮥ ﮐﺮﯾﻤﻪ‪ ،‬ﻟﻔﻆ » ُر ُﺳﻠﻪ« را ذﮐﺮ ﻣﯽﻓﺮﻣﻮد ﮐﻪ ﺑﺰرگ داﺷﺖ رﺳﻮل ﺧﺪا ص‬
‫ﺑﯿﺶ از ﺗﻌﻈﯿﻢ ﻋﻠﯽ ÷ ﻻزم ﻣﯽآﻣﺪ‪ .‬و اﮔﺮ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﻮد ﮐﻪ ﺑﺎ ﻟﻔﻆ » َر ُﺳﻮل« ﺗﺠﻠﯿﻞ و‬
‫ﺆﻣﻦ« ﻧﯿﺰ‬ ‫ُ‬
‫ﺑﺰرگ داﺷﺖ ھﻤﺮاه اﺳﺖ و ﻧﯿﺎز ﺑﻪ ﺟﻤﻊ ﺑﺴﺘﻦ آن ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬ﮔﻮﯾﯿﻢ ﺑﺎ ﻟﻔﻆ »ﻣ ِ‬
‫ﺗﺸﺮﯾﻒ و ﺗﺠﻠﯿﻞ وﺟﻮد دارد ﭘﺲ ﻻزم ﻧﺒﻮد ﮐﻪ ﺑﻪ ﻟﻔﻆ ﺟﻤﻊ آﯾﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﻦ ﻧﮑﺘﮥ درﺳﺖ‬
‫ﮐﺸﺎف« درﯾﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ و ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ‪ » :‬ﹺﺟﻲء ﺑﹺ ﹺﻪ ﹶﻋﲆ ﹶﻟ ﹺ‬
‫ﻔﻆ اﻟـ ﹶﺠﻤ ﹺﻊ‬
‫ّ‬
‫ﹶ‬ ‫را زﻣﺨﺸﺮی در ﺗﻔﺴﯿﺮ »‬
‫ﻌﻠ ﹺﻪ«) ‪) (١‬آﯾﻪ ﺑﺮ ﻟﻔﻆ ﺟﻤﻊ آﻣﺪه ھﺮ‬ ‫ﺜﻞ ﻓﹺ ﹺ‬
‫ﹼﺎس ﹺﰲ ﹺﻣ ﹺ‬ ‫ﺎن اﻟﺴﺒﺐ ﻓﹺﻴ ﹺﻪ رﺟ ﹰ ﹺ ﹺ‬
‫ﻼ واﺣﺪ ﹰا ﻟﲑ ﹶﻏ ﹶ‬
‫ﺐ اﻟﻨ ﹸ‬ ‫ﹶ ﹸ‬ ‫ﹶوإن ﻛ ﹶ ﱠ ﹶ ﹸ‬

‫ﭼﻨﺪ ﺳﺒﺐ ﻧﺰول آن ﯾﮏ ﺗﻦ ـ ﻋﻠﯽ ÷ ـ ﺑﻮده اﺳﺖ ﺗﺎ ﻣﺮدم در ﻋﻤﻞ ﺑﻪ ﻧﻈﯿﺮ ِ‬

‫ﮐﺎر وی‬
‫رﻏﺒﺖ ﺑﻨﺪﻧﺪ(‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮ آﻧﭽﻪ زﻣﺨﺸﺮی ﮔﻔﺘﻪ‪ :‬ﺳﺒﺐ ﻧﺰول آﯾﻪ‪ ،‬دﻟﯿﻞ ﻧﻤﯽﺷﻮد ﮐﻪ اﻟﻔﺎظ آﯾﮥ‬
‫ﺷﺮﯾﻔﻪ ﺷﮑﻞ ﻋﺎم ﺑﻪ ﺧﻮد ﻧﮕﯿﺮد و ﺧﺼﻮﺻﯽ ﺷﻮد زﯾﺮا ﻗﺮآن ﮐﺮﯾﻢ ﺑﺮای ھﺪاﯾﺖ ﻋﻤﻮم‬
‫ﻧﺎزل ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬از اﯾﻦ رو ﻣﻼﺣﻈﻪ ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ ﮐﻪ ﻋﻤﻞ ﻋﻠﯽ ÷ ﻗﺒﻞ از ﻧﺰول آﯾﻪ‪ ،‬ﺻﻮرت‬
‫اﻟﺼﻠﻮ ﹶة ﹶوﻳﺆﺗ ﹶ‬
‫ﹸﻮن‬ ‫ﻮن ﱠ‬‫ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻪ وﻟﯽ ﻟﻔﻆ آﯾﮥ ﺷﺮﯾﻔﻪ ﺑﻪ ﺻﻮرت أﻓﻌﺎل ﻣﻀﺎرع آﻣﺪه »ﻳ ﹺﻘﻴ ﹸﻤ ﹶ‬
‫ﺗﺄﺳﯽ ﮐﻨﻨﺪ در ﺑﺮ ﻣﯽﮔﯿﺮد‪ .‬در اﯾﻨﺠﺎ‬ ‫اﻟﺰﻛﻮ ﹶة« ﻧﻪ ﻣﺎﺿﯽ! و ﺗﻤﺎم ﮐﺴﺎﻧﯽ را ﮐﻪ ﺑﺪان ﻋﻤﻞ ّ‬
‫ﱠ‬
‫ﻣﺸﮑﻠﯽ وﺟﻮد دارد ﮐﻪ اﮔﺮ ﻋﻠﯽ ÷ در ﺣﺎل رﮐﻮع‪ ،‬اﻧﮕﺸﺘﺮی ﯾﺎ ﺟﺎﻣﻪای را ﺑﻪ ﻓﻘﯿﺮ‬
‫رﮐﻮع ﻧﻤﺎزﺷﺎن ﺑﺪﯾﻦ ﮐﺎر اﻗﺪام‬
‫ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬آﯾﺎ ﻻزم اﺳﺖ ﮐﻪ ھﻤﮥ ﻣﺆﻣﻨﺎن در ﺣﺎل ِ‬ ‫ﺑﺨﺸﯿﺪه‬
‫ً‬ ‫ّ‬
‫ﮐﻨﻨﺪ؟!‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ ﭘﺎﺳﺦ‪ ،‬ﻣﻨﻔﯽ اﺳﺖ و ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﮔﻔﺘﯿﻢ ﻻزم ﻧﯿﺴﺖ اﻟﻔﺎظ آﯾﮥ ﺷﺮﯾﻔﻪ ﻋﯿﻨﺎ ﺑﺎ‬
‫ّ‬
‫ﺳﺒﺐ ﻧﺰول آن ﻣﻨﻄﺒﻖ ﺑﺎﺷﺪ زﯾﺮا در ﻧﺰول آﯾﺎت‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﻘﺎﺻﺪ ﮐﻠﯽ و وﺳﯿﻊ ﺗﺮی ﻋﻨﺎﯾﺖ ﺷﺪه‬
‫اﻟﺰﻛﻮة«‬ ‫ﺣﺎﻟﯿﻪ ﺑﺮای »ﻳﺆﺗ ﹶ‬
‫ﹸﻮن ﱠ‬ ‫اﺳﺖ و ﻟﺬا ﺑﺮﺧﯽ از ّ‬
‫ﻣﻔﺴﺮان ﺟﻤﻠﮥ » ﹶو ﹸﻫﻢ راﻛ ﹸﻌﻮن« را ﺟﻤﻠﮥ ّ‬

‫اﻷﻗﺮ ﹸب‬
‫داﻧﺴﺘﻪاﻧﺪ )ﻧﻪ ﯾ‪‬ﻘ‪‬ﯿﻤ‪‬ﻮنَ اﻟﺼ‪‬ﻠﻮة( ﮐﻪ ﺑﻪ ﺟﻤﻠﮥ ﻣﺬﮐﻮر ﻧﺰدﯾﮏﺗﺮ اﺳﺖ و ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ » :‬ﹶ‬
‫ً‬
‫ﻳﻤﻨ ﹸﹶﻊ اﻷﺑ ﹶﻌﺪ«‪ .‬ﺑﺎ اﯾﻦ ﺗﻮﺿﯿﺢ ﮐﻪ اﺻﻄﻼﺣﺎ رﮐﻮع در ﻧﻤﺎز‪ ،‬ھﻤﺎن ﺧﻢ ﺷﺪن ﺑﻪ ﺷﻤﺎر ﻣﯽآﯾﺪ‬
‫وﻟﯽ رﮐﻮع در زﮐﻮۀ‪ ،‬اﻧﻔﺎق ﺑﻪ ھﻤﺮاه ﺧﻀﻮع اﺳﺖ ﭼﺮا ﮐﻪ »رﮐﻮع« در اﺻﻞ ﻟﻐﺖ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎی‬
‫»ﺧﻀﻮع« ﻣﯽآﯾﺪ ھﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ در »ﻟﺴﺎن اﻟﻌﺮب« اﺛﺮ اﺑﻦ ﻣﻨﻈﻮر ﻣﯽﺧﻮاﻧﯿﻢ ﱡ‬
‫)اﻟﺮﮐﻮع‪:‬‬
‫اﻟﺨﻀﻮع() ‪ (٢‬و در ﻗﺮآنﮐﺮﯾﻢ ﻧﯿﺰ آﻣﺪه اﺳﺖ‪َ ﴿ :‬و� �﴾ ]ص‪ .[۲۴ :‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﺧﺎﺿﻌﺎﻧﻪ ﺑﻪ‬
‫ُ ُ‬
‫ُ َ َّ‬ ‫َ‬
‫زﻣﯿﻦ اﻓﺘﺎد«‪ .‬ﻗﺮآن ﻣﺠﯿﺪ در ﺳﻮرۀ ﺗﻮﺑﻪ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻣﻨﺎﻓﻘﺎن ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪َ ﴿ :‬و� يُنفِقون إِ�‬

‫ّ‬
‫‪ -١‬ﮐﺸﺎف‪ ،‬ج‪ ،۱‬ص ‪.۶۴۹‬‬
‫‪ -٢‬ﻟﺴﺎن اﻟﻌﺮب‪ ،‬ج‪ ،۸‬ص ‪.۱۳۳‬‬
 ‫‪٧٧‬‬ ‫ﺑﺎزﻧﮕﺮی در ﻣﻌﺎﻧﯽ ﻗﺮآن‬
‫َ ُ َ‬ ‫ُ‬
‫َوه ۡم � ٰ ِرهون﴾ ]اﻟﺘﻮﺑﺔ‪ .[۵۴ :‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬اﻧﻔﺎق ﻧﻤﯽﮐﻨﻨﺪ ﻣﮕﺮ درﺣﺎﻟﯽﮐﻪ اﯾﺸﺎن ﮐﺮاھﺖ دارﻧﺪ« و‬
‫ُ ۡ ُ َ َ ٓ َ َ ْ َّ ُ ُ ُ ُ ۡ َ َ ٌ‬
‫جلة﴾ ]اﻟﻤﺆﻣﻨﻮن‪:‬‬‫درﺑﺎرۀ ﻣﺆﻣﻨﺎن ﺑﺮ ﻋﮑﺲ ﻣﻨﺎﻓﻘﺎن ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪﴿ :‬يؤتون ما ءاتوا وقلو�هم و ِ‬
‫‪ .[۶۰‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﻣﯽدھﻨﺪ آﻧﭽﻪ دادهاﻧﺪ درﺣﺎﻟﯽﮐﻪ دلھﺎﯾﺸﺎن ﺗﺮﺳﺎن اﺳﺖ« در آﯾﮥ ﻣﻮرد ﺑﺤﺚ‬
‫َ‬ ‫َ ُ ۡ ُ َ َّ َ َ ُ‬
‫ٱلزك ٰوة َوه ۡم َ�ٰك ُِعون﴾ ﯾﻌﻨﯽ »زﮐﺎت ﻣﯽدھﻨﺪ در ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ‬ ‫ﻧﯿﺰ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪﴿ :‬و�ؤتون‬
‫ﻋﺎم ﻣﺆﻣﻨﺎن را‬ ‫ﺧﺎﺿﻌﻨﺪ«‪ .‬ﺑﻪ ھﺮ ﺻﻮرت‪ ،‬آﯾﮥ ﺷﺮﯾﻔﻪ ﻣﻔﮫﻮم وﺳﯿﻌﯽ را در ﺑﺮ دارد و وﻻﯾﺖ ّ‬

‫ت‬‫ون َوٱل ۡ ُم ۡؤم َِ�ٰ ُ‬

‫َ ُۡ ۡ ُ َ‬
‫ﺑﺮ ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ ﻣﯽرﺳﺎﻧﺪ ﭼﻨﺎنﮐﻪ در ﺳﻮرۀ ﺷﺮﯾﻔﮥ ﺗﻮﺑﻪ ﻓﺮﻣﻮد‪﴿ :‬وٱلمؤمِن‬
‫ُ َ ٓ‬
‫َ� ۡعض ُه ۡم أ ۡو ِ�َا ُء َ� ۡع ٖض﴾ ]اﻟﺘﻮﺑﺔ‪ .[۷۱ :‬ﯾﻌﻨﯽ »ﻣﺮدان و زﻧﺎن ﺑﺎ اﯾﻤﺎن‪ ،‬ﯾﺎوران ﯾﮑﺪﯾﮕﺮﻧﺪ«‪ .‬و اﯾﻦ‬
‫ﻣﻌﻨﺎ ﻣﻨﺎﻓﯽ ﺑﺎ آن ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﺳﺒﺐ ﻧﺰول آﯾﮥ ﮐﺮﯾﻤﻪ‪ ،‬اﻧﻔﺎق اﻣﺎم ﻋﻠﯽ ÷ در راه ﺧﺪا ﺑﺎﺷﺪ‬
‫ﮐﻪ ّ‬
‫اﻟﺤﻖ ﻣﺼﺪاق ﮐﺎﻣﻞ آﯾﮥ ﻗﺮآﻧﯽ ﺑﻮده اﺳﺖ و اﻧﮑﺎر ھﻤﮥ رواﯾﺎﺗﯽ ﮐﻪ در اﯾﻦ ﺑﺎره آﻣﺪه‬
‫ّ‬
‫ﻧﺎﻣﻮﺟﻪ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﺑﻌﻀﯽ ﺑﺮ آن رﻓﺘﻪاﻧﺪ‬
‫*‬ ‫*‬ ‫*‬

‫ك أَ َ‬
‫نت َع َّ� ٰ ُم ۡٱل ُغ ُ‬ ‫َ ۡ َ َ ۡ َ ُ َّ ُ ُّ ُ َ َ َ ُ ُ َ َ ٓ ُ ۡ ُ ۡ َ ُ ْ َ ۡ َ َ َ ٓ َّ َ‬
‫جبتمۖ قالوا � عِلم �ا ۖ إِن‬
‫وب‪﴾١٠٩‬‬
‫ِ‬ ‫ي‬ ‫﴿يوم �مع ٱ� ٱلرسل �يقول ماذا أ ِ‬
‫]اﻟﻤﺎﺋﺪة‪ .[۱۰۹ :‬ﭘﺎﺳﺦ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮان در روز رﺳﺘﺎﺧﯿﺰ‬
‫اﯾﻦ آﯾﮥ ﮐﺮﯾﻤﻪ ﻧﺸﺎن ﻣﯽدھﺪ ﮐﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ ﺳﺒﺤﺎن در روز رﺳﺘﺎﺧﯿﺰ ھﻤﮥ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮان ﺧﻮد‬
‫را ﮔﺮد ﻣﯽآورد و از اﯾﺸﺎن ﻣﯽﭘﺮﺳﺪ‪ :‬ﻣﺮدم دﻋﻮت ﺷﻤﺎ را ﭼﮕﻮﻧﻪ اﺟﺎﺑﺖ ﻧﻤﻮدﻧﺪ؟‬
‫وب﴾ »ﻣﺎ را در اﯾﻦ‬ ‫ي‬ ‫ك أَ َ‬
‫نت َع َّ� ٰ ُم ۡٱل ُغ ُ‬ ‫َ ۡ َ َ َ ٓ َّ َ‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮان † در ﭘﺎﺳﺦ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ �﴿ :‬عِلم �ا ۖ إِن‬
‫ِ‬
‫ً‬
‫ﺑﺎره داﻧﺸﯽ ﻧﯿﺴﺖ ﺗﻮﯾﯽﮐﻪ ﺧﻮد از ھﻤﮥ اﻣﻮر ﭘﻨﮫﺎﻧﯽ ﮐﺎﻣﻼ آ ﮔﺎھﯽ«‪ .‬در اﯾﻨﺠﺎ رﺳﻮﻻن ﺧﺪا از‬
‫ّ‬
‫ﭘﺎﺳﺦ ﭘﺮﺳﺶ ﺧﺪاوﻧﺪ‪ ،‬اﻇﮫﺎر ﺑﯽاﻃﻼﻋﯽ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮ اﯾﻦ ﻻزﻣﺴﺖ ﭘﺮﺳﺶ ﺧﺪاوﻧﺪ را‬
‫ّ‬
‫ﭘﯽ ﮔﯿﺮﯾﻢ و ﻣﻌﻨﺎی آن را ﺑﮫﺘﺮ درﯾﺎﺑﯿﻢ ﺗﺎ ﺑﻪ ﻋﻠﺖ ﻧﺎآ ﮔﺎھﯽ رﺳﻮﻻن از ﭘﺎﺳﺦ ﺑﻪ ﭘﺮﺳﺶ‬
‫ﻣﺰﺑﻮر ﭘﯽ ﺑﺒﺮﯾﻢ‪.‬‬
‫ﺳﺆال ﻣﺎذا ﹸا ﹺﺟﺒﺘﹸﻢ؟ ﯾﮏ ﭘﺮﺳﺶ ﻋﺎم و ﻓﺮاﮔﯿﺮ ﺑﻪ ﺷﻤﺎر ﻣﯽآﯾﺪ‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ ای رﺳﻮﻻن ﻣﻦ‪،‬‬ ‫ﹺ‬

‫ﻋﻤﻮم ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ در دﻧﯿﺎ دﻋﻮت ﺷﻤﺎ را درﯾﺎﻓﺘﻨﺪ‪ ،‬ﭼﻪ واﮐﻨﺸﯽ از اﯾﻤﺎن و ﮐﻔﺮ و ﻃﺎﻋﺖ و‬
‫ﻣﻌﺼﯿﺖ در ﺑﺮاﺑﺮ آن ﻧﺸﺎن دادﻧﺪ و در ﺑﺎﻃﻦ ھﺮ ﮐﺲ ﭼﻪ ﮔﺬﺷﺖ؟ ﺑﻪ ﻋﻼوه‪ ،‬ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ‬
‫ﭘﺮﺳﺶ‬
‫ِ‬ ‫ﭘﺲ از وﻓﺎت ﺷﻤﺎ ﺑﺎ آن دﻋﻮتھﺎ روﺑﺮو ﺷﺪﻧﺪ‪ ،‬ﭼﮕﻮﻧﻪ ﺑﺪانھﺎ ﭘﺎﺳﺦ دادﻧﺪ؟ اﯾﻦ‬
‫وﺳﯿﻊ ﺑﺎ آ ﮔﺎھﯽ از ّﻧﯿﺎت ﻣﺮدم و اﺣﻮال ﺷﺨﺼﯽ آﻧﺎن ﺑﻪ وﯾﮋه ﺑﺎ اﺣﻮال آﯾﻨﺪﮔﺎن‪ ،‬ﭘﯿﻮﻧﺪ‬
 ‫ﺑﺎزﻧﮕﺮی در ﻣﻌﺎﻧﯽ ﻗﺮآن‬ ‫‪٧٨‬‬
‫َ ُ‬ ‫َ‬ ‫ّ‬
‫أﺣﺪﯾﺖ ـ ﺗﻌﺎﻟﯽ ﺷﺄﻧﻪ ـ اﺳﺖ از اﯾﻦ رو‬ ‫دارد و ﻋﻠﻢ و اﺣﺎﻃﮥ ﺑﺮ آنھﺎ‪ ،‬ﻣﺨﺼﻮص ذات‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮان ﺣﻖ‪ ،‬ﭘﺲ از ﻧﻔﯽ آ ﮔﺎھﯽ ﺧﻮد از اﯾﻦ اﻣﻮر ﭘﻨﮫﺎﻧﯽ‪ ،‬ﺑﺎ ﺗﺄﮐﯿﺪ و ﺑﻪ ﺻﻮرت ﺣﺼﺮ‬
‫وب﴾ »ھﻤﺎﻧﺎ ﺗﻨﮫﺎ ﺗﻮ ھﺴﺘﯽ ﮐﻪ ﺑﺮ ھﻤﮥ ﭘﻨﮫﺎﻧﯽھﺎ آ ﮔﺎھﯽ‬ ‫نت َع َّ� ٰ ُم ۡٱل ُغ ُ‬
‫ي‬ ‫ك أَ َ‬‫َّ َ‬
‫ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪﴿ :‬إِن‬
‫ِ‬
‫ﮐﺎﻣﻞ داری«‪.‬‬
‫ﻣﻔﺴﺮان ـ ﺑﯽﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ وﺳﻌﺖ ﺳﺆال ﺧﺪاوﻧﺪ ـ ﮔﻤﺎن ﮐﺮدهاﻧﺪ ﮐﻪ ﭼﻮن‬ ‫ّ‬ ‫ّأﻣﺎ ﺑﯿﺸﺘﺮ ّ‬
‫ﻣﺪﺗﯽ در ﻣﯿﺎن ﻣﺮدم زﯾﺴﺘﻪاﻧﺪ و ﺷﺎھﺪ ﺣﻮادﺛﯽ در روزﮔﺎر ﺧﻮد ﺑﻮدهاﻧﺪ‪،‬‬ ‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮان † ّ‬
‫َ‬
‫ﻧﺒﺎﯾﺪ در ﺑﺮاﺑﺮ ﺳﺆال ﺣﻖ ﺗﻌﺎﻟﯽ‪ ،‬ﺳﺨﻦ از ﻻ ِﻋ َﻠﻢ ﻟﻨﺎ ﺑﻪ ﻣﯿﺎن آورﻧﺪ و ﻟﺬا ھﺮ ﮐﺪام ﺑﻪ‬
‫َ‬ ‫ﺗﻮﺟﯿﻪ و ﺗﺄوﯾﻠﯽ دﺳﺖ آوﯾﺨﺘﻪاﻧﺪ ﺗﺎ ﻧﻔﯽ را ﺑﻪ اﺛﺒﺎت ّ‬
‫ﻣﺒﺪل ﺳﺎزﻧﺪ و از ﻻ ِﻋ َﻠﻢ ﻟﻨﺎ ﻣﻌﻨﺎی‬
‫ً‬ ‫َ‬
‫ﱠإن ﻟﻨﺎ ِﻋﻠﻤﺎ را ﺑﺪر آورﻧﺪ!‪.‬‬
‫ﻣﻔﺴﺮان ﻗﺪﯾﻢ‪ ،‬ﺣﺴﻦ ﺑﺼﺮی و ﻣﺠﺎھﺪ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮان † از ﺗﺮس روز‬ ‫از ّ‬
‫ّ ً‬
‫ﻮن‪،‬‬‫ﻔﺰ ﹸﻋ ﹶ‬ ‫رﺳﺘﺨﯿﺰ‪ ،‬ﻋﻠﻢ و آ ﮔﺎھﯽ ﺧﻮد را ﻣﻮﻗﺘﺎ از دﺳﺖ ﻣﯽدھﻨﺪ و ﺑﻪ ﻗﻮل ﻣﺠﺎھﺪ‪ » :‬ﹶﻓﻴ ﹶ‬
‫ﻠﻢ ﹶﻟﻨﺎ«) ‪» (١‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮان ﻣﯽﺗﺮﺳﻨﺪ‪ ،‬ﭘﺲ ﺧﺪای ﺗﻌﺎﻟﯽ ﻣﯽﭘﺮﺳﺪ‪:‬‬ ‫ﹺ‬ ‫ﹺ‬
‫ﹶﻓﻴ ﹸﻘﻮل ﻣﺎذا ﹸاﺟﺒﺘﹸﻢ؟ ﻗﺎ ﹸﻟﻮا‪ :‬ﻻ ﻋ ﹶ‬
‫ﭼﮕﻮﻧﻪ ﺑﻪ ﺷﻤﺎ ﭘﺎﺳﺦ داده ﺷﺪ؟ ﮔﻮﯾﻨﺪ‪ :‬ﻣﺎ را داﻧﺸﯽ ﻧﯿﺴﺖ«‪ .‬ﻏﺎﻓﻞ از آنﮐﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ ـ‬
‫ﮐﺮ ُه ـ در ﻗﺮآن ﮐﺮﯾﻢ اﻋﻼم ﻓﺮﻣﻮده ﮐﻪ ﻧﯿﮑﻮﮐﺎران از ﺗﺮس روز رﺳﺘﺎﺧﯿﺰ ﻣﺼﻮن‬ ‫َﺟ ﱠﻞ ذ ُ‬
‫ِ‬
‫ََ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ۡ‬ ‫ٓ‬
‫ٱ� َس َنةِ فل ُهۥ َخ ۡ�‪ّ ٞ‬م ِۡن َها َو ُهم ّمِن فزعٖ‬ ‫ﺧﻮاھﻨﺪ ﺑﻮد ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪َ ﴿ :‬من َجا َء ب َ‬
‫ِ‬
‫ون‪] ﴾٨٩‬اﻟﻨﻤﻞ‪» .[۸۹ :‬ھﺮ ﮐﺲ ﮐﺮدار ﻧﯿﮑﻮ َ‬ ‫ََۡ َ ُ َ‬
‫آورد‪ ،‬ﭘﺎداش ﺑﮫﺘﺮی دارد و اﯾﺸﺎن در‬ ‫يوم� ِ ٍذ ءامِن‬
‫ً‬
‫آن روز از ﺗﺮس اﯾﻤﻦ ﺧﻮاھﻨﺪ ﺑﻮد«‪ .‬اﺳﺎﺳﺎ ﺧﺪای ﺳﺒﺤﺎن در ﮐﺘﺎﺑﺶ ﺧﺒﺮ داده اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫ﻣﺮدم ﭘﺎک در ھﻤﺎن ﻟﺤﻈﮥ ﻗﺒﺾ روح‪ ،‬ﻣﮋدۀ ورود ﺑﻪ ﺑﮫﺸﺖ را از ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن ﺧﺪا درﯾﺎﻓﺖ‬
‫ﻣﯽدارﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻨﺎﺑﺮ اﯾﻦ دﯾﮕﺮ ﺟﺎی ﺗﺮس و وﺣﺸﺖ ﺑﺮای اﯾﺸﺎن ﺑﺎﻗﯽ ﻧﻤﯽﻣﺎﻧﺪ ﭼﻨﺎنﮐﻪ‬
‫َّ َ َ َ َ َّ ٰ ُ ُ ۡ َ َ ٰٓ َ ُ َ ّ َ َ ُ ُ َ َ َ ٰ ٌ َ َ ۡ ُ ُ ۡ ُ ُ ْ ۡ َ َ‬
‫ٱ� َّنة ب ِ َما‬ ‫ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪﴿ :‬ٱ�ِين �توفٮهم ٱلم��ِكة طيِبِ� �قولون س�م علي�م ٱدخلوا‬
‫ُ ُ َۡ ُ َ‬
‫كنت ۡم �ع َملون‪] ﴾٣٢‬اﻟﻨﺤﻞ‪» .[۳۲ :‬ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن‪ ،‬ﻗﺒﺾ روحﺷﺎن ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ درﺣﺎﻟﯽﮐﻪ‬
‫اﻓﺮاد ﭘﺎﮐﯽ ھﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن ﺑﺪانھﺎ ﮔﻮﯾﻨﺪ‪ :‬درود ﺑﺮ ﺷﻤﺎ ﺑﺎد‪ ،‬ﺑﻪ ﺳﺒﺐ اﻋﻤﺎﻟﯽ ﮐﻪ ﻣﯽﮐﺮدﯾﺪ ﺑﻪ‬
‫ﺑﮫﺸﺖ درآﯾﯿﺪ«‪ .‬ﭘﺲ ﭼﻪ ﻣﻌﻨﺎ دارد ﮐﻪ ّادﻋﺎ ﮐﻨﯿﻢ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮان ﻧﯿﮑﻮﮐﺎر و ﭘﺎک ﺧﺪاوﻧﺪ‪ ،‬در‬
‫َ‬
‫روز ﻣﻌﺎد از وﺣﺸﺖ و ھﺮاس ﺑﻪ ﻓﺮاﻣﻮﺷﯽ ﻣﯽاﻓﺘﻨﺪ و ﻻ ِﻋ َﻠﻢ ﻟﻨﺎ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ؟!‪..‬‬

‫‪ -١‬ﺗﻔﺴﯿﺮ ﺟﺎﻣﻊ اﻟﺒﯿﺎن‪ ،‬ج‪ ،۹‬ص ‪.۱۱۱‬‬

 ‫‪٧٩‬‬ ‫ﺑﺎزﻧﮕﺮی در ﻣﻌﺎﻧﯽ ﻗﺮآن‬

‫ﺑﺮﺧﯽ دﯾﮕﺮ از اﺻﺤﺎب ﺗﻔﺴﯿﺮ‪ ،‬ﺑﻪ »ﺣﺬف و ﺗﻘﺪﯾﺮ« در آﯾﮥ ﺷﺮﯾﻔﻪ ﻗﺎﺋﻞ ﺷﺪهاﻧﺪ ﮐﻪ‬
‫ﺑﺮﺧﻼف اﺻﻞ اﺳﺖ و ﺑﺪون ﻗﺮﯾﻨﮥ واﺿﺢ در ﮐﻼم‪ ،‬ﻧﺘﻮان آن را ﭘﺬﯾﺮﻓﺖ ﭼﻨﺎنﮐﻪ در‬
‫ﻠﻢ ﹶﻟﻨﺎ ﹼإﻻ ﻣﺎ‬ ‫ﹺ‬ ‫ﻣﺠﻤﻊ اﻟﺒﯿﺎن‪ ،‬ﺑﻪ رواﯾﺘﯽ از اﺑﻦ ّ‬
‫ﻋﺒﺎس ﮔﺰارش ﺷﺪه ﮐﻪ ﮔﻔﺖ‪ » :‬ﱠ‬
‫إن اﻟـ ﹸﻤﺮا ﹶد ﻻ ﻋ ﹶ‬
‫ﹶﻋ ﱠﻠﻤﺘﹶﻨﺎ«) ‪) (١‬ﻣﺮاد آﻧﺴﺖ ﮐﻪ ﻣﺎ را در اﯾﻦ ﺑﺎره داﻧﺸﯽ ﻧﯿﺴﺖ ُﺟﺰ آﻧﭽﻪ ﮐﻪ ﺗﻮ ﺑﻪ ﻣﺎ‬
‫آﻣﻮﺧﺘﯽ(! و ﻣﻌﻠﻮم ﻧﯿﺴﺖ ﺑﺮای ﭼﻪ ﻧﮑﺘﮥ ﺑﻼﻏﯽ‪ ،‬اﺳﺘﺜﻨﺎی آﯾﻪ ﺣﺬف ﺷﺪه اﺳﺖ!‪.‬‬
‫ﻣﻔﺴﺮان ﻣﻌﺎﺻﺮ‪ ،‬ﺑﺮﺧﯽ اﻇﮫﺎر اﯾﻦ ﺳﺨﻦ را از ﺳﻮی ﭘﯿﺎﻣﺒﺮان ﺑﻪ »رﻋﺎﯾﺖ ادب‬ ‫از ّ‬
‫ﺗﺄدب) ‪ «(٣‬ﺣﻤﻞ ﻧﻤﻮدهاﻧﺪ‪ .‬وﻟﯽ رﻋﺎﯾﺖ ادب‪ ،‬اﻗﺘﻀﺎ ﻧﺪارد ﺗﺎ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮان‬ ‫ﺣﻀﻮر) ‪ «(٢‬و »ﻃﺮﯾﻖ ّ‬
‫َ‬
‫ﭘﺎک ﺑﺎ داﺷﺘﻦ ﻋﻠﻢ‪ ،‬از ﺧﻮد ﻧﻔﯽ ﻋﻠﻢ ﮐﻨﻨﺪ ﮐﻪ َﻣﻌﺎذ اﻟﻠﻪ ﺑﻪ ﮐﺬب ﻣﯽاﻧﺠﺎﻣﺪ ﺑﻠﮑﻪ ﻣﻘﺘﻀﯽ‬
‫اﺟﺎﺑﺖ ﻣﺮدم آﮔﺎھﺘﺮی«‬ ‫ِ‬ ‫أﻧﺖ أﻋ ﹶﻠ ﹸﻢ ﺑﹺ ﹺﻪ ﹺﻣﻨﹼﺎ« »ﺧﺪاوﻧﺪا ﺗﻮ از ﻣﺎ ﺑﻪ‬
‫اﺳﺖ ﻋﺮض ﮐﻨﻨﺪ » ﹶاﻟ ﹼﻠ ﹸﻬ ﱠﻢ ﹶ‬
‫ون ﹶﻣﺎ‬‫ﹶﺪر ﹶ‬ ‫ﭼﻨﺎنﮐﻪ در ﺣﺪﯾﺚ ﻣﺸﮫﻮر آﻣﺪه ﮐﻪ رﺳﻮل ﺧﺪا ص از ﯾﺎران ﺧﻮد ﭘﺮﺳﯿﺪ‪» :‬أﺗ ﹸ‬
‫اﻟﻐﻴ ﹶﺒ ﹸﺔ«؟ »آﯾﺎ ﻣﯽداﻧﯿﺪ ﮐﻪ ﻏﯿﺒﺖ ﭼﯿﺴﺖ؟« اﺻﺤﺎب‪ ،‬اﻇﮫﺎر ادب ﻧﻤﻮده ﻋﺮض ﮐﺮدﻧﺪ‪ » :‬ﹶا ﹼﹸ‬
‫ﷲ‬ ‫ﹺ‬

‫ﻠﻢ ﹶﻟﻨﺎ!«‪.‬‬ ‫ﹺ‬

‫ﹶو ﹶر ﹸﺳﻮ ﹸﻟ ﹸﻪ ﹶاﻋ ﹶﻠﻢ« »ﺧﺪا و رﺳﻮﻟﺶ ﺑﮫﺘﺮ ﻣﯽداﻧﻨﺪ« و ﻧﮕﻔﺘﻨﺪ‪ :‬ھﯿﭻ ﻧﻤﯽداﻧﯿﻢ »ﻻ ﻋ ﹶ‬
‫ّ‬
‫ﺑﺮای ﺣﻞ ﻧﮫﺎﯾﯽ ﻣﺴﺌﻠﻪ‪ ،‬ﺑﻨﺎﺑﺮ روش ھﻤﯿﺸﮕﯽ ﺑﺎﯾﺪ ﺑﻪ ﺧﻮد ﻗﺮآن ﮐﺮﯾﻢ ﺑﺎز ﮔﺮدﯾﻢ‪ .‬در‬
‫اﻟﺴﻼم‬ ‫ﭘﺲ آﯾﮥ ﻣﻮرد ﺑﺤﺚ از ﺳﻮرۀ ﺷﺮﯾﻔﮥ ﻣﺎﺋﺪه‪ ،‬ﺧﺪای ﺗﻌﺎﻟﯽ از ﻋﯿﺴﯽ ﺑﻦ ﻣﺮﯾﻢ َﻋ َﻠﯿﮫ َﻤﺎ ﱠ‬
‫ِ‬ ‫ِ‬
‫ّ‬
‫ﯾﺎد ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ ﮐﻪ در روز رﺳﺘﺎﺧﯿﺰ از وی درﺑﺎرۀ اﻣﺘﺶ ﻣﯽﭘﺮﺳﺪ و اﯾﻦ از ﺑﺎب‬
‫ُ‬ ‫ُ‬
‫»ذﮐﺮ ﺧﺎص ﺑﻌﺪ از ﻋﺎم« ﻣﺤﺴﻮب ﻣﯽﺷﻮد زﯾﺮا ﮐﻪ ا ّﻣﺖ ﻣﺴﯿﺢ ÷ ﺑﯿﺶ از ﺳﺎﯾﺮ ا َﻣﻢ در‬
‫يح ۡٱ� ُن َم ۡر َ� َم﴾‬‫ٱ� ُه َو ٱل ۡ َمسِ ُ‬
‫ﻏﻠﻮ اﻓﺘﺎدهاﻧﺪ ﺗﺎ آﻧﺠﺎ ﮐﻪ ﮔﻔﺘﻨﺪ‪﴿ :‬إ َّن َّ َ‬ ‫ﺣﻖ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮﺷﺎن ﺑﻪ ّ‬ ‫ّ‬
‫ِ‬
‫]اﻟﻤﺎﺋﺪة‪» .[۱۷ :‬ﺧﺪا ھﻤﺎن ﻣﺴﯿﺢ ﭘﺴﺮ ﻣﺮﯾﻢ اﺳﺖ«! ﺧﺪای ﺳﺒﺤﺎن از ﻣﺴﯿﺢ ﻣﯽﭘﺮﺳﺪ ﮐﻪ‪:‬‬
‫َّ‬ ‫ُ‬ ‫َ ُ ّ َ َٰ َ ۡ‬ ‫َّ ُ‬ ‫ت ل َّ‬
‫َ‬ ‫ََ َ ُۡ‬
‫ون ٱ�ِ﴾ ]اﻟﻤﺎﺋﺪة‪» .[۱۱۶ :‬آﯾﺎ ﺗﻮ ﺑﻪ ﻣﺮدم‬ ‫ِ‬ ‫د‬ ‫ِن‬‫م‬ ‫�‬ ‫ه‬ ‫�‬
‫ِ ِ ِ ِ‬‫إ‬ ‫�‬ ‫أ‬‫و‬ ‫و�‬ ‫ِذ‬ ‫ٱ�‬ ‫ِ‬
‫اس‬ ‫ِلن‬ ‫ل‬ ‫﴿ءأنت ق‬
‫ﮔﻔﺘﻪای ﮐﻪ ﻣﻦ و ﻣﺎدرم را ﻏﯿﺮ از ﺧﺪا‪ ،‬دو ﻣﻌﺒﻮد ﺑﺸﻤﺎر آرﯾﺪ؟!‪ «.‬ﻋﯿﺴﯽ ÷ اﯾﻦ ﻧﺴﺒﺖ را از‬
‫ٓ َ ۡ‬
‫ٱ� ُب ُدوا ْ َّ َ‬ ‫َ ُ ۡ ُ َ َّ ٓ َ َ‬
‫ٱ�‬ ‫ت ل ُه ۡم إِ� َما أ َم ۡرت ِ� بِهِۦ أ ِن‬ ‫ﺧﻮد ﻧﻔﯽ ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﺪ و ﻋﺮض ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ‪﴿ :‬ما قل‬
‫ٱلر� َ‬ ‫َ‬
‫نت أ َ‬ ‫ت �ِيه ۡم فَلَ َّما تَ َو َّ� ۡيتَ� ُك َ‬‫يدا َّما ُد ۡم ُ‬‫َ ّ َ َ َّ ُ ۡ َ ُ ُ َ َ ۡ ۡ َ ٗ‬
‫ِيب‬ ‫نت َّ‬ ‫ِ ۖ‬ ‫ر ِ� ور�� ۚم و�نت علي ِهم ش ِه‬
‫ِ‬

‫‪ -١‬ﻣﺠﻤﻊ اﻟﺒﯿﺎن‪ ،‬چ‪ ،۶‬ص ‪.۲۳۰‬‬

‫‪ -٢‬ﺗﻔﺴﯿﺮ اﻟﻤﯿﺰان‪ ،‬ج‪ ،۶‬ص ‪.۲۱۶‬‬
‫ّ‬
‫‪ -٣‬ﺗﻔﺴﯿﺮ اﺳﺘﺎد زﺣﯿﻠﯽ )اﻟﺘﻔﺴﯿﺮ اﻟﻤﻨﯿﺮ( ج‪ ،۷‬ص ‪.۱۰۷‬‬
 ‫ﺑﺎزﻧﮕﺮی در ﻣﻌﺎﻧﯽ ﻗﺮآن‬ ‫‪٨٠‬‬

‫� َ ۡ‬
‫�ءٖ َشه ٌ‬ ‫َ َ ۡ ۡ َ َ َ َ َٰ ُ ّ‬
‫يد‪] ﴾١١٧‬اﻟﻤﺎﺋﺪة‪ُ » .[۱۱۷ :‬ﺟﺰ اﯾﻦ ﭼﯿﺰی ﺑﻪ ﻣﺮدم ﻧﮕﻔﺘﻢ ﮐﻪ‬ ‫ِ‬ ‫علي ِه ۚم وأنت � ِ‬
‫ﺧﺪا را ﺑﻨﺪﮔﯽ ﮐﻨﯿﺪ ﮐﻪ او ﺻﺎﺣﺐ اﺧﺘﯿﺎر ﻣﻦ و ﺷﻤﺎ اﺳﺖ و ﺑﺮ اﯾﺸﺎن ﮔﻮاه ﺑﻮدم ﺗﺎ زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ در‬
‫ﻣﯿﺎن آﻧﺎن ﺑﺴﺮ ﻣﯽﺑﺮدم وﻟﯽ ﭼﻮن ﻣﺮا وﻓﺎت دادی‪ ،‬ﺗﻮ ﺑﺮ آنھﺎ ﻣﺮاﻗﺐ ﺑﻮدی و ﺗﻮ ﺑﺮھﺮ ﭼﯿﺰ‬
‫َ‬
‫ﮔﻮاھﯽ«‪ .‬اﯾﻦ آﯾﮥ ﺷﺮﯾﻔﻪ‪ ،‬ﺟﻤﻠﮥ ﻻ ِﻋ َﻠﻢ ﻟﻨﺎ را ﺗﻔﺴﯿﺮ ﻣﯽﮐﻨﺪ و دﻻﻟﺖ دارد ﺑﺮ اﯾﻦﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‬
‫ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺖ اﯾﻦ اﻣﺮ ھﻢ ﺑﺮ ﻋﮫﺪۀ‬ ‫ّ‬ ‫ﺣﻖ‪ ،‬ﭘﺲ از وﻓﺎﺗﺶ از اﺣﻮال ّاﻣﺖ ﺧﻮد ﺑﯽﺧﺒﺮ اﺳﺖ و‬
‫ﻣﻘﯿﺪ ﺑﻪ ﺷﺮط ﺣﻀﻮرش در ﻣﯿﺎن ّاﻣﺖ اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺮﺧﻼف ﺷﮫﺎدت‬ ‫وی ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬ﺷﮫﺎدت او‪ّ ،‬‬
‫ﺧﺪای ﺗﻌﺎﻟﯽ ﮐﻪ ﻻﺑﺸﺮط و ﻣﻄﻠﻖ ﺷﻤﺮده ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﭘﺲ ﭼﻮن رﺳﻮل ﺣﻖ در ﺑﺮاﺑﺮ اﯾﻦ‬
‫ّ‬
‫ﭘﺮﺳﺶ ﮐﻠﯽ و ﻓﺮاﮔﯿﺮ ﻗﺮار ﮔﯿﺮد ﮐﻪ‪ :‬ﻣﺮدم دﻋﻮت ﺷﻤﺎ را ﭼﮕﻮﻧﻪ اﺟﺎﺑﺖ ﮐﺮدﻧﺪ؟ ﺟﺎﯾﺰ‬ ‫ِ‬
‫أﻧﺖ ﹶﻋ ﹼﻼ ﹸم اﻟ ﹸﻐﻴﻮب«‪.‬‬ ‫ﻠﻢ ﹶﻟﻨﺎ إ ﱠﻧﻚ ﹶ‬ ‫ﹺ‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﮕﻮﯾﺪ‪» :‬ﻻ ﻋ ﹶ‬
‫ﻣﻔﺴﺮان ﻣﻌﺎﺻﺮ ﻣﯽﺗﻮان ﭘﯽ ﺑﺮد ﮐﻪ ﮔﻮﯾﺪ ﭼﻮن ﺧﺪای‬ ‫از اﯾﻨﺠﺎ ﺑﻪ ﺧﻄﺎی ﺑﺮﺧﯽ از ّ‬
‫َ‬
‫ﺗﻌﺎﻟﯽ‪ ،‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮان را »ﮔﻮاھﺎن ﺑﺮ ﺧﻠﻖ« ﻗﺮار داده اﺳﺖ ﺑﻨﺎﺑﺮ اﯾﻦ ﺟﻤﻠﮥ ﻻ ِﻋ َﻠﻢ ﻟﻨﺎ ﺑﺮ ﻃﺮﯾﻖ‬
‫ادب در ﭘﯿﺸﮕﺎه ﭘﺎدﺷﺎه ھﺴﺘﯽ ﮔﻔﺘﻪ ﺧﻮاھﺪ ﺷﺪ ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ‪:‬‬
‫ﻟـﻤ ﹺﻠﻚ اﻟـ ﹶﺤ ﹼﻖ«) ‪.(١‬‬
‫ﺒﺎل ا ﹶ‬ ‫ﻮدي ﹺﻗ ﹶ‬
‫ب اﻟﻌﺒ ﹺ‬
‫ﻠﻢ ﹶﻟﻨﺎ« ﹶﺟ ﹶﺮي ﹶﻋ ﹶﲆ اﻷ ﹶد ﹺ ﹸ ﹸ‬
‫ﹺ‬
‫»»ﻻ ﻋ ﹶ‬
‫ُ‬
‫ﺑﺎﯾﺪ ﮔﻔﺖ‪ :‬در ﺻﻮرﺗﯽ ﮐﻪ ﮔﻮاھﯽ اﻧﺒﯿﺎء † را ﺑﺮ ا ّﻣﺘﺸﺎن »ﻣﻄﻠﻖ« ﻓﺮض ﮐﻨﯿﻢ ﺑﺎ‬
‫ﻣﺖ ﻓﹺﻴ ﹺﻬﻢ‪ ،‬ﻻزم ﻣﯽآﯾﺪ ﮐﻪ‬ ‫ﻨﺖ ﹶﻋ ﹶﻠﻴ ﹺﻬﻢ ﹶﺷ ﹺﻬﻴﺪ ﹰا ﻣﺎ ﹸد ﹸ‬‫ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﺳﺨﻦ ﻣﺴﯿﺢ ÷ ﮐﻪ ﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﻛ ﹸ‬ ‫ّ‬
‫ﻣﻘﯿﺪ« را ﺑﻪ ﻓﺮاﻣﻮﺷﯽ ﻧﺴﭙﺎرﯾﻢ‪ .‬ﻋﻼوه ﺑﺮ اﯾﻦ‪ ،‬ﻗﺮآن ﮐﺮﯾﻢ‬ ‫ﻗﺎﻋﺪۀ اﺳﺘﻮار »ﺣﻤﻞ ﻣﻄﻠﻖ ﺑﺮ ّ‬
‫ﻧﺸﺎن ﻣﯽدھﺪ ﮐﻪ ﮔﻮاھﯽ اﻧﺒﯿﺎء در دﻧﯿﺎ ﺑﺮ ّاﻣﺖھﺎی ﺧﻮد‪ ،‬ﺷﮫﺎدت ﻋﻠﻨﯽ و ﻇﺎھﺮی ﺑﻮده‪،‬‬
‫َ َ ُ ْ‬ ‫ۡ‬
‫ﻧﻪ ﺑﺎﻃﻨﯽ! ﺑﻪ دﻟﯿﻞ آﻧﮑﻪ ﻧﻮح ﻧﺒﯽ ÷ اﻇﮫﺎر داﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪َ ﴿ :‬و َما) ‪ (٢‬عِل ِ� بِما �نوا‬
‫َ‬ ‫َ ُ ُ ۡ َّ َ َ ٰ ّ َ َ ۡ‬ ‫ۡ‬ ‫ُ َ‬
‫� َر ِ�� ل ۡو �ش ُع ُرون‪] ﴾١١٣‬اﻟﺸﻌﺮاء‪» .[۱۱۳-۱۱۲ :‬ﻣﻦ ﭼﻪ‬ ‫َ� ۡع َملون‪ ١١٢‬إِن حِسا�هم إِ�‬
‫داﻧﺸﯽ ﺑﻪ آﻧﭽﻪ ﻣﯽﮐﺮدهاﻧﺪ‪ ،‬دارم؟ ﺣﺴﺎب اﯾﺸﺎن ُﺟﺰ ﺑﺮ ﻋﮫﺪۀ ﺧﺪای ﻣﻦ ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬اﮔﺮ اﯾﻦ اﻣﺮ را‬
‫ﺑﻔﮫﻤﯿﺪ!«‪.‬‬
‫آری! اﻧﺒﯿﺎء † آﻧﭽﻪ را ﮐﻪ در روزﮔﺎر ﺧﻮد ﻣﻼﺣﻈﻪ ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬ھﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﻣﻘﺘﻀﯽ‬
‫ً‬
‫ﺑﺎﺷﺪ در آﺧﺮت اﺑﺮاز ﻣﯽدارﻧﺪ ﻣﺜﻼ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ أﮐﺮم اﺳﻼم ص در دﻧﯿﺎ از ﮐﺎﻓﺮان ﻗﻮﻣﺶ ﺑﻪ‬
‫َ ٰ َ ّ َّ َ ٰٓ ُ َ ٓ َ ‪َ ُ ۡ ُ َّ ٞ‬‬
‫�ؤ�ءِ ق ۡوم � يؤمِنون﴾ ]اﻟﺰﺧﺮف‪.[۸۸ :‬‬ ‫ب إِن‬ ‫ُ‬
‫ﺧﺪای ﺗﻌﺎﻟﯽ ﺷﮑﺎﯾﺖ ﻣﯽﺑﺮد ﮐﻪ‪�﴿ :‬ر ِ‬

‫‪ -١‬ﺗﻔﺴﯿﺮ اﻟﻤﯿﺰان‪ ،‬ج‪ ،۶‬ص ‪.۲۱۶‬‬

‫ّ‬
‫‪ -٢‬ﮐﻠﻤﮥ »ﻣﺎ« در آﯾﮥ ﺷﺮﯾﻔﻪ ﯾﺎ »ﻧﺎﻓﯿﻪ« اﺳﺖ و ﯾﺎ »اﺳﺘﻔﮫﺎﻣﯿﻪ« ﮐﻪ ﺑﺮ إﻧﮑﺎر دﻻﻟﺖ دارد‪.‬‬
 ‫‪٨١‬‬ ‫ﺑﺎزﻧﮕﺮی در ﻣﻌﺎﻧﯽ ﻗﺮآن‬

‫»ﺧﺪای ﻣﻦ‪ ،‬اﯾﻨﺎن ﻗﻮﻣﯽ ھﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ اﯾﻤﺎن ﻧﻤﯽآورﻧﺪ« و در آﺧﺮت ھﻢ ﺑﻪ ﺷﯿﻮۀ ﺷﮑﺎﯾﺖ از‬
‫َ َ َ َّ ُ ُ َ ٰ َ ّ َّ َ‬
‫ب إِن ق ۡو ِ�‬
‫ﮐﺎﻓﺮان ﻗﺮﯾﺶ‪ ،‬ﺳﺨـﻦ ﺧﻮاھﺪ ﮔﻔﺖ ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪﴿ :‬وقال ٱلرسول �ر ِ‬
‫ج ٗ‬ ‫َّ َ ُ ْ َ ٰ َ ۡ ُ ۡ َ َ‬
‫ان َم ۡه ُ‬
‫ور�‪] ﴾٣٠‬اﻟﻔﺮﻗﺎن‪» .[۳۰ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﺧﺪای ﻣﻦ‪ ،‬ھﻤﺎﻧﺎ ﻗﻮﻣﻢ اﯾﻦ‬ ‫ٱ�ذوا �ذا ٱلقرء‬
‫ﻗﺮآن را ﻣﮫﺠﻮر ﻗﺮار دادﻧﺪ«‪ّ .‬أﻣﺎ ﺷﮑﺎﯾﺖ از دﺷﻤﻨﺎن ﻋﻠﻨﯽ ﺑﺎ ﺧﺒﺮ داﺷﺘﻦ از اﻋﻤﺎل ﻧﮫﺎﻧﯽ‬
‫ﻣﺮدم و آﯾﻨﺪۀ اﻗﻮام ﺗﻔﺎوت دارد و اﯾﻦ ﻋﻠﻢ وﯾﮋۀ ﺣﻖ ﺗﻌﺎﻟﯽ اﺳﺖ و ﭘﯿﺎﻣﺒﺮان † ُﺟﺰ ﻻ‬
‫َ‬
‫ِﻋ َﻠﻢ ﻟﻨﺎ در ﺑﺮاﺑﺮ ﭘﺮﺳﺶ از آن‪ ،‬ﭘﺎﺳﺨﯽ ﻧﺪارﻧﺪ ﭼﻨﺎنﮐﻪ در آﯾﮥ ﺷﺮﯾﻔﻪ ﺗﺼﺮﯾﺢ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬

‫*‬ ‫*‬ ‫*‬

 ‫‪۶‬‬
‫ﻧﮑﺎﺗﯽ از ﺳﻮرۀ أﻧﻌﺎم‬

‫َّ َ ۡ ُ َ‬ ‫َََ ۡ َ َ َۡ‬ ‫ُٗ‬

‫�عل�ٰه َرج� َوللبسنا علي ِهم ما يلبِسون‪] ﴾٩‬اﻷﻧﻌﺎم‪ .[۹ :‬ﺑﻪ اﺷﺘﺒﺎه‬
‫َّ َ ۡ َ ُ‬ ‫َ ََۡ ُ ََٗ‬
‫﴿ َول ۡو جعل�ٰه مل� َ‬ ‫َ‬

‫اﻓﮑﻨﺪن ﯾﺎ ﻟﺒﺎس ﭘﻮﺷﺎﻧﺪن؟!‪.‬‬

‫در ﺳﻮرۀ ﺷﺮﯾﻔﮥ اﻧﻌﺎم از ﻗﻮل ﮐﺎﻓﺮان آﻣﺪه ﮐﻪ ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬ﹶﻟﻮﻻ ﹸا ﹺﻧﺰ ﹶل ﹶﻋ ﹶﻠﻴ ﹺﻪ ﹶﻣ ﹶﻠﻚ ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬ﭼﺮا‬
‫ﺑﺮ او )ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ( ﻓﺮﺷﺘﻪای )آﺷﮑﺎر( ﻓﺮو ﻓﺮﺳﺘﺎده ﻧﺸﺪه اﺳﺖ؟!‪ .‬ﺧﺪای ﺗﻌﺎﻟﯽ ﺑﺪﯾﻦ اﯾﺮاد‪ ،‬دو‬
‫ﭘﺎﺳﺦ در ﻗﺮآن ﮐﺮﯾﻢ داده اﺳﺖ‪ .‬ﯾﮑﯽ آﻧﮑﻪ اﮔﺮ ﻓﺮﺷﺘﻪای ﻓﺮﺳﺘﺎده ﺑﻮدﯾﻢ و ﺑﺎز ھﻢ اﯾﺸﺎن‬
‫ُ َ‬ ‫َۡ‬ ‫َ َۡ َ َ ۡ‬
‫نز�َا َملَ ٗ� َّل ُق ِ َ‬
‫� ٱ� ۡم ُر � َّم �‬ ‫اﯾﻤﺎن ﻧﻤﯽآورﻧﺪ‪ ،‬ﻣﺴﺘﺤﻖ ھﻼﮐﺖ ﻣﯽﺷﺪﻧﺪ ﴿ولو أ‬
‫ُ َ ُ َ‬
‫ون﴾ ]اﻷﻧﻌﺎم‪ .[۸ :‬ﭘﺎﺳﺦ ّ‬
‫دوم ھﻤﺎﻧﺴﺖ ﮐﻪ در آﯾﮥ ﻧﮫﻢ از ھﻤﯿﻦ ﺳﻮره ﻣﯽﺧﻮاﻧﯿﻢ و‬ ‫ينظر‬
‫ﯾﮑﯽ از ﻣﺘﺮﺟﻤﺎن ﻣﺸﮫﻮر آن را ﭼﻨﯿﻦ ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻧﻤﻮده اﺳﺖ‪» :‬و ﭼﻨﺎﻧﭽﻪ ﻓﺮﺷﺘﻪای ﻧﯿﺰ ﺑﻪ‬
‫رﺳﺎﻟﺖ ﻓﺮﺳﺘﯿﻢ ھﻢ او را ﺑﻪ ﺻﻮرت ﺑﺸﺮی در آورﯾﻢ و ﺑﺮ آﻧﺎن ھﻤﺎن ﻟﺒﺎس ﮐﻪ ﻣﺮدﻣﺎن‬
‫ﭘﻮﺷﻨﺪ ﺑﭙﻮﺷﺎﻧﯿﻢ) ‪ !«(١‬ﻣﺘﺮﺟﻢ دﯾﮕﺮ ﻣﺮﻗﻮم داﺷﺘـﻪ‪» :‬و اﮔﺮ ﻣﯽﮔﺮداﻧﺪﯾﻢ او را ﻓﺮﺷﺘﻪای‪،‬‬
‫ھﺮ آﯾﻨﻪ ﻣﯽﮔﺮداﻧﺪﯾﻢ او را ﻣﺮدی و ھﺮ آﯾﻨﻪ ﻣﯽﭘﻮﺷﺎﻧﺪﯾﻢ ﺑﺮ اﯾﺸﺎن آﻧﭽﻪ ﻣﯽﭘﻮﺷﻨﺪ) ‪.!«(٢‬‬
‫ﻣﺘﺄﺳﻔﺎﻧﻪ ﺷﺒﯿﻪ ھﻤﯿﻦ ﺗﺮﺟﻤﻪ را در ﺗﻔﺴﯿﺮ ﺧﻮد آورده و‬ ‫ﻣﻔﺴﺮان ﺟﺪﯾﺪ ﻧﯿﺰ ّ‬ ‫ﺑﺮﺧﯽ از ّ‬
‫ﻧﻮﺷﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬و اﮔﺮ او )ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ( را ﻓﺮﺷﺘﻪای ﻗﺮار ﻣﯽدادﯾﻢ‪ ،‬او را ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻣﺮدی در‬
‫ﻣﯽآوردﯾﻢ و ھﻤﺎن ﻟﺒﺎﺳﯽ را ﮐﻪ ﻣﺮدم ﻣﯽﭘﻮﺷﻨﺪ ﺑﺮ آﻧﺎن ﻣﯽﭘﻮﺷﺎﻧﺪﯾﻢ) ‪.!«(٣‬‬
‫ﺧﻄﺎی اﯾﻦ ﻣﺘﺮﺟﻤﺎن از آﻧﺠﺎ ﻧﺎﺷﯽ ﺷﺪه ﮐﻪ ﻓﻌﻞ » ﹶﻟﺒﹺﺴﻨﺎ« را ﺑﻪ ﺟﺎی » ﹶﻟ ﹶﺒﺴﻨﺎ« ﺑﻪ ﻓﺘﺢ‬
‫َ‬ ‫َ‬
‫ﺑﺎء ﺗﺮﺟﻤﻪ ﮐﺮدهاﻧﺪ و ﻟ َﺒﺴﻨﺎ )ﮐﻪ از ﻣﺼﺪر ﻟﺒﺲ ﻣﯽآﯾﺪ( ﭼﻮن ﺑﺎ ﮐﻠﻤﮥ » َﻋﻠﯽ« ﻗﺮﯾﻦ ﺷﻮد‬
‫ﻣﻌﻨﺎی »ﺧﻠﻂ و اﺷﺘﺒﺎه« ﻣﯽدھﺪ‪ ،‬ﻧﻪ ﻣﻌﻨﺎی ﺟﺎﻣﻪ ﭘﻮﺷﺎﻧﺪن ﮐﻪ ﻣﺼﺪرش » ُﻟﺒﺲ« ﺑﻪ ّ‬
‫ﺿﻢ‬
‫ّاول ﺑﻮده و در آﯾﮥ ﺷﺮﯾﻔﻪ ﻧﯿﺎﻣﺪه اﺳﺖ‪ .‬اﺑﻦ ﻣﻨﻈﻮر در ﻣﻌﺠﻢ »ﻟﺴﺎناﻟﻌﺮب« ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ‪:‬‬

‫‪ -١‬ﺑﻪ ﺗﺮﺟﻤﮥ آﻗﺎی إﻟﮫﯽ ﻗﻤﺸﻪای ﻧﮕﺎه ﮐﻨﯿﺪ‪.‬‬

‫‪ -٢‬ﺑﻪ ﺗﺮﺟﻤﮥ آﻗﺎی ﺷﯿﺦ ّ‬
‫ﻋﺒﺎس ﻣﺼﺒﺎح زاده ﺑﻨﮕﺮﯾﺪ‪.‬‬
‫ﻣﺤﻤﺪﺑﺎﻗﺮ ّ‬
‫ﺣﺠﺘﯽ و آﻗﺎی ﺑﯽآزار ﺷﯿﺮازی( ج‪ ،۳‬ص ‪ ۲۸۰‬ﻧﮕﺎه ﮐﻨﯿﺪ‪.‬‬ ‫‪ -٣‬ﺑﻪ ﺗﻔﺴﯿﺮ ﮐﺎﺷﻒ )اﺛﺮ آﻗﺎی ّ‬
 ‫‪٨٣‬‬ ‫ﺑﺎزﻧﮕﺮی در ﻣﻌﺎﻧﯽ ﻗﺮآن‬

‫ﺴﺖ ﹶﻋ ﹶﻠ ﹺﻴﻪ‬
‫ﻣﺼﺪر ﻗﻮﻟ ﹺ ﹶﮏ ﹶﻟ ﹶﺒ ﹸ‬
‫ﹸ‬ ‫ﺒﺲ ﺑﹺﺎﻟ ﹶﻔ ﹺ‬
‫ﺘﺢ‬ ‫ﻮب‪ .‬و اﻟ ﱠﻠ ﹸ‬ ‫ﻣﺼﺪر ﻗﻮﻟﹺ ﹶﮏ ﹶﻟﺒﹺ ﹸ‬
‫ﺴﺖ اﻟ ﱠﺜ ﹶ‬ ‫ﹸ‬ ‫ﺒﺲ ﺑﹺ ﱠ‬
‫ﺎﻟﻀ ﱢﻢ‪:‬‬ ‫اﻟ ﱡﻠ ﹸ‬
‫اﻷﻣﺮ‪ :‬ﹶﺧ ﹶﻠ ﹸ‬
‫ﻄﺖ) ‪.(١‬‬ ‫ﹶ‬
‫و آﻧﮕﺎه )اﺑﻦ ﻣﻨﻈﻮر( آﯾﮥ ﺷﺮﯾﻔﻪ را ﭼﻨﯿﻦ ﺗﻮﺿﯿﺢ ﻣﯽدھﺪ‪:‬‬
‫أﻣﺮ اﻟﻨﱠﺒﹺﻲ ص ﹶﻓﻘﺎ ﹸﻟﻮا ﹶﻫ ﹼﻼ ﹸا ﹺﻧﺰ ﹶل ﹶﻋ ﹶﻠﻴﻨﺎ‬ ‫ﻮن ﹶﻋﲇ ﹶﺿ ﹶﻌ ﹶﻔﺘﹺ ﹺﻬﻢ ﹺﰲ ﹺ‬ ‫ﺎن ﹸر ﹶؤﺳﺎ ﹸء اﻟﻜ ﹼﻔ ﹺ‬
‫ﺎر ﻳﻠﺒﹺ ﹸﺴ ﹶ‬ ‫»ﻛ ﹶ‬
‫ﻠﺤ ﹸﻘ ﹸﻬﻢ ﻓﹺﻴ ﹺﻪ ﹺﻣ ﹶﻦ‬
‫ﺎن ﻳ ﹶ‬‫ﻼ ﹶﻟﻜ ﹶ‬ ‫أﻧﺰﻟﻨﺎ ﹶﻣ ﹶﻠﻜ ﹰﺎ ﹶﻓ ﹶﺮأو ﹸه )ﻳﻌﻨﻲ ا ﹶ‬
‫ﻟـﻤ ﹶﻠﻚ( ﹶر ﹸﺟ ﹰ‬ ‫ﻗﺎل اﷲﹸ ﺗﹶﻌﺎﱄ‪ :‬ﹶو ﹶﻟﻮ ﹶ‬ ‫ﻣ ﹶﻠﻚ؟ ﹶ‬
‫ﺒﺲ ﹺﻣ ﹶﺜﻞ ﻣﺎ ﻟـ ﹺﺤ ﹶﻖ ﹶﺿ ﹶﻌ ﹶﻔﺘ ﹸﹶﻬﻢ ﹺﻣﻨﻪ«) ‪» (٢‬ﺳﺮان ﮐﻔﺎر اﻣﺮ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ص را ﺑﺮ ﺿﻌﻔﺎی ﺧﻮد‬
‫ّ‬ ‫اﻟ ﱠﻠ ﹺ‬
‫ﻣﺸﺘﺒﻪ ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ و ﻣﯽﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬ﭼﺮا ﺑﺮ ﻣﺎ ﻓﺮﺷﺘﻪای ﻓﺮو ﻓﺮﺳﺘﺎده ﻧﺸﺪه اﺳﺖ؟ ﺧﺪای‬
‫ﺗﻌﺎﻟﯽ در ﭘﺎﺳﺦ اﯾﺸﺎن ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬و اﮔﺮ ﻓﺮﺷﺘﻪای ﻓﺮو ﻓﺮﺳﺘﺎده ﺑﻮدﯾﻢ و آنھﺎ‪ ،‬ﻓﺮﺷﺘﮥ ﻣﺰﺑﻮر‬
‫را ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻣﺮدی ﻣﯽدﯾﺪﻧﺪ‪ ،‬ﻧﻈﯿﺮ ھﻤﺎن اﺷﺘﺒﺎه ﺑﺪاﻧﺎن ﻣﯽرﺳﯿﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺿﻌﻔﺎی اﯾﺸﺎن‬
‫رﺳﯿﺪه اﺳﺖ«‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ ﺑﺎز ھﻢ ﮐﺎﻓﺮان ﻣﯽﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬اﯾﻦ ﻣﺮد‪ ،‬ﺑﺸﺮی ھﻤﺎﻧﻨﺪ ﻣﺎ اﺳﺖ و ﻓﺮﺷﺘﻪ‬
‫ﻧﯿﺴﺖ! ﺑﻨﺎﺑﺮ اﯾﻦ‪ ،‬ﺟﻤﻠﮥ » ﹶﻟ ﹶﻠ ﹶﺒﺴﻨﺎ ﹶﻋ ﹶﻠ ﹺﻴﻬﻢ ﻣﺎ ﹶﻳﻠﺒﹺ ﹸﺴﻮن« را ﻻزﻣﺴﺖ ﺑﺪﯾﻦ ﺻﻮرت ﺗﺮﺟﻤﻪ ﮐﺮد‬
‫ﮐﻪ‪» :‬ﺑﺮ اﯾﺸﺎن ھﻤﺎن اﺷﺘﺒﺎھﯽ را ﻓﺮاھﻢ ﻣﯽآوردﯾﻢ ﮐﻪ ھﻢ اﮐﻨﻮن در آن اﺷﺘﺒﺎه‬
‫ھﺴﺘﻨﺪ«‪ .‬ﭘﺲ ﺳﺨﻦ از ﺟﺎﻣﻪ ﺑﺮ ﺗﻦ ﮐﺮدن در اﯾﻨﺠﺎ ﻣﻄﺮح ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﻟﺰوﻣﯽ در ﮔﻔﺘﻦ آن‬
‫ﻧﺒﻮده اﺳﺖ زﯾﺮا ﮐﻪ اﮔﺮ ﻓﺮﺷﺘﮥ ﺧﺪاوﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻣﺮدی درآﯾﺪ و ﺑﻪﺳﻮی ﻗﻮﻣﯽ ﻓﺮﺳﺘﺎده‬
‫ّ‬
‫ﺷﻮد‪ ،‬اﻟﺒﺘﻪ ﺑﺎ ﭘﯿﮑﺮ ﻋﺮﯾﺎن ﻧﺨﻮاھﺪ آﻣﺪ! و ذﮐﺮ اﯾﻦﮐﻪ »ﺟﺎﻣﮥ ﻣﺮدﻣﺎن ﺑﺮ ﺗﻦ وی‬
‫ﻣﯽﭘﻮﺷﺎﻧﯿﻢ« ﺳﺨﻨﯽ ﺣﺸﻮ و زاﺋﺪ ﺷﻤﺮده ﻣﯽﺷﻮد و در ﺧﻮر ﮐﻼم ﺧﺪاوﻧﺪ ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬
‫ﺑﺎﯾﺪ اذﻋﺎن ﻧﻤﻮد‪ :‬ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ ﮐﺲ از ﻣﺘﺮﺟﻤﺎن ﺟﺪﯾﺪ ﻗﺮآن ﮐﻪ اﯾﻦ ﻧﮑﺘﻪ را ﺑﻪ ﺧﻮﺑﯽ‬
‫ﻣﻘﺪﻣﮥ زﯾﺒﺎی ﺧﻮد ﺑﺮ ﺗﺮﺟﻤﻪاش‬‫درﯾﺎﻓﺘﻪ‪ ،‬ﺷﺎد روان اﺑﻮاﻟﻘﺎﺳﻢ ﭘﺎﯾﻨﺪه ﺑﻮده اﺳﺖ‪ .‬وی در ّ‬

‫ﻣﻌﻨﺎی ﺻﺤﯿﺢ »ﻟﺒﺲ« را ﯾﺎد آور ﺷﺪه و ﺳﭙﺲ ﻣﺘﺮﺟﻤﺎﻧﯽ ﭼﻨﺪ ﺑﺮ ﺷﯿﻮۀ او رﻓﺘﻪاﻧﺪ و‬
‫َﺑﺤﻤﺪ اﻟﻠﻪ ﺗﻌﺎﻟﯽ‪ ،‬آﯾﮥ ﺷﺮﯾﻔﻪ را ﺑﺪرﺳﺘﯽ ﺗﺮﺟﻤﻪ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪.‬‬

‫*‬ ‫*‬ ‫*‬

‫‪ -١‬ﻟﺴﺎناﻟﻌﺮب‪ ،‬ج‪ ،۶‬ص ‪.۲۰۲‬‬

‫‪ -٢‬ﻟﺴﺎن اﻟﻌﺮب‪ ،‬ج‪ ،۶‬ص ‪.۲۰۴‬‬
 ‫ﺑﺎزﻧﮕﺮی در ﻣﻌﺎﻧﯽ ﻗﺮآن‬ ‫‪٨٤‬‬
‫َ‬ ‫ۡ‬ ‫ُ َ‬ ‫َۡ‬ ‫َ َ َٰ َ ُ ٓ ۡ َٰ َ َ َ ُ َ‬
‫وت َّ َ َ‬
‫ت َوٱ� ِ‬
‫�ض َو ِ�َكون م َِن ٱل ُموقِن ِ�‪] ﴾٧٥‬اﻷﻧﻌﺎم‪:‬‬ ‫ٱلس�ٰ� ٰ ِ‬ ‫﴿و��ل ِك نرِي إِب�هِيم ملك‬
‫‪ .[۷۵‬ﻣﻠﮑﻮت آﺳﻤﺎنﻫﺎ و زﻣﯿﻦ‬
‫در ﺗﻔﺴﯿﺮ آﯾﺎﺗﯽ ﮐﻪ از اﺑﺮاھﯿﻢ ﺧﻠﯿﻞ ÷ ﺳﺨﻦ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺮﺧﯽ از ّ‬
‫ﻣﻔﺴﺮان ﺑﻪ‬
‫َ‬
‫اﺷﺘﺒﺎھﺎت ﻏﺮﯾﺒﯽ دﭼﺎر ﺷﺪهاﻧﺪ‪ .‬از ﺟﻤﻠﮥ آنھﺎ‪ ،‬ﻣﻌﻨﺎی َﻣﻠﮑﻮت آﺳﻤﺎنھﺎ و زﻣﯿﻦ در‬
‫ﺳﻮرۀ ﺷﺮﯾﻔﮥ اﻧﻌﺎم اﺳﺖ‪ .‬واژۀ ﻣﻠﮑﻮت ﮐﻪ ﭼﮫﺎر ﻣﺮﺗﺒﻪ در ﻗﺮآنﮐﺮﯾﻢ آﻣﺪه ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎی ُﻣﻠﮏ‬
‫ﯾﺎ ﭘﺎدﺷﺎھﯽ و ﻓﺮﻣﺎﻧﺮواﯾﯽ اﺳﺖ ﭼﻨﺎنﮐﻪ اﺑﻦ ﻣﻨﻈﻮر در ﮐﺘﺎب »ﻟﺴﺎناﻟﻌﺮب« ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ‪:‬‬
‫» ﹸﻣﻠﻚ اﷲﹺ ﺗﹶﻌﺎﱄ ﹶو ﹶﻣ ﹶﻠﻜﻮ ﹸﺗ ﹸﻪ‪ :‬ﹸﺳﻠﻄﺎ ﹸﻧ ﹸﻪ ﹶو ﹶﻋ ﹶﻈ ﹶﻤ ﹸﺘ ﹸﻪ«) ‪ .(١‬ﺑﻨﺎﺑﺮ اﯾﻦ ﻣﻠﮑﻮت ﺧﺪاوﻧﺪ در آﺳﻤﺎنھﺎ و‬
‫زﻣﯿﻦ‪ ،‬ﻓﺮﻣﺎﻧﺮواﯾﯽ ﺷﮑﻮھﻤﻨﺪ او ﺑﺮ ﮐﺎﺋﻨﺎت‪ ،‬ﺷﻤﺮده ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﺑﺮ ﻃﺒﻖ آﯾﮥ ‪ ۷۵‬ﺳﻮرۀ‬
‫اﻧﻌﺎم اﯾﻦ ﻓﺮﻣﺎﻧﺮواﯾﯽ ﺑﺮ اﺑﺮاھﯿﻢ ÷ آﺷﮑﺎر ﺷﺪ و او ﺑﻪ ﯾﻘﯿﻦ رﺳﯿﺪ‪ .‬آﯾﺎ ﺷﻨﺎﺧﺘﻦ ﻣﻠﮑﻮت‬
‫ﺧﺪا ﺑﺮای دﯾﮕﺮ ﻣﺮدﻣﺎن ﻧﯿﺰ اﻣﮑﺎن ﭘﺬﯾﺮ اﺳﺖ ﯾﺎ ﻧﻪ؟ ﻗﺮآن ﮐﺮﯾﻢ ﺑﻪ اﯾﻦ ﭘﺮﺳﺶ‪ ،‬ﭘﺎﺳﺨﯽ‬
‫ََ ُ‬ ‫ُ ْ‬ ‫َ َ‬
‫وت‬‫روﺷﻦ ﻣﯽدھﺪ و در آﯾﮥ ‪ ۱۸۵‬از ﺳﻮرۀ اﻋﺮاف ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪﴿ :‬أ َول ۡم يَنظ ُروا ِ� ملك ِ‬
‫َ ۡ َ َ ۡ َ َ ٰٓ َ َ ُ َ َ ۡ َ َ َ ُ‬ ‫�ض َو َما َخلَ َق َّ ُ‬ ‫َۡ‬ ‫َّ َ َ‬
‫� َب أ َجل ُه ۡ ۖم‬‫ٱ� مِن � ٖء وأن ع� أن ي�ون ق ِد ٱ�‬ ‫ت َوٱ� ِ‬ ‫ٱلس�ٰ� ٰ ِ‬
‫ۡ ُ َ‬ ‫ۡ‬
‫ِيث َ�ع َدهُۥ يُؤمِنون‪] ﴾١٨٥‬اﻷﻋﺮاف‪» .[۱۸۵ :‬آﯾﺎ در ﻓﺮﻣﺎﻧﺮواﯾﯽ آﺳﻤﺎنھﺎ و زﻣﯿﻦ و ھﺮ‬ ‫د‬ ‫ح‬‫فَبأَ ّي َ‬
‫ِۢ‬ ‫ِ ِ‬
‫ﭼﻪ ﺧﺪا آﻓﺮﯾﺪه اﺳﺖ ﻧﻨﮕﺮﯾﺴﺘﻨﺪ و اﯾﻦﮐﻪ ﺷﺎﯾﺪ ﺳﺮ آﻣﺪ ﻋﻤﺮ اﯾﺸﺎن ﻧﺰدﯾﮏ ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ؟ ﭘﺲ ﺑﻪ‬
‫ﮐﺪاﻣﯿﻦ ﺳﺨﻦ ﺑﻌﺪ از آن ـ ﻗﺮآن ـ اﯾﻤﺎن ﺧﻮاھﻨﺪ آورد؟«‪ .‬اﯾﻦ آﯾﮥ ﮐﺮﯾﻤﻪ ﺑﻪ وﺿﻮح دﻻﻟﺖ‬
‫دارد ﺑﺮ اﯾﻦﮐﻪ ﻋﻤﻮم ﻣﺮدم ﻣﯽﺗﻮاﻧﻨﺪ ﺑﺎ ﻧﮕﺎه ﻋﻘﻠﯽ در ﻧﻈﺎم آﺳﻤﺎن و زﻣﯿﻦ‪ ،‬ﺑﻪ‬
‫ً‬
‫ﻓﺮﻣﺎﻧﺮواﯾﯽ ﺑﺎ ﺷﮑﻮه آﻓﺮﯾﻨﻨﺪۀ ﺟﮫﺎن ﭘﯽ ﺑﺒﺮﻧﺪ و ﮐﺎﻣﻼ روﺷﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺮاد از رؤﯾﺖ و‬
‫ﻧﻈﺮ‪ ،‬دﯾﺪار ﻇﺎھﺮی ﻧﯿﺴﺖ ﺑﻠﮑﻪ ﺑﯿﻨﺶ ﺑﺎﻃﻨﯽ و ﻋﻘﻠﯽ اﺳﺖ‪ .‬آﯾﮥ ‪ ۷۵‬از ﺳﻮرۀ ﺷﺮﯾﻔﮥ‬
‫ّ‬
‫أﻧﻌﺎم‪ ،‬ﺻﻮرت اﺟﻤﺎﻟﯽ ﻣﺸﺎھﺪه و ﺗﻔﮑﺮ اﺑﺮاھﯿﻢ ÷ را ﺑﺮای ﺷﻨﺎﺧﺖ ﻓﺮﻣﺎﻧﺮواﯾﯽ ﺧﺪاوﻧﺪ‬
‫ﻣﻄﺮح ﻣﯽﺳﺎزد و ﺳﭙﺲ اﺟﻤﺎل را ﺑﻪ ﺗﻔﺼﯿﻞ ﻣﯽﺑﺮد و ﻧﺸﺎن ﻣﯽدھﺪ ﮐﻪ اﺑﺮاھﯿﻢ ÷‬
‫ﭼﮕﻮﻧﻪ ﺑﺎ ﻃﻠﻮع و اﻓﻮل ﺳﺘﺎره و ﻣﺎه و ﺧﻮرﺷﯿﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻓﺮﻣﺎﻧﺮوای اﯾﻦ ﻧﻈﺎم ﺑﺪﯾﻊ ﭘﯽﺑﺮد‪ .‬وﻟﯽ‬
‫ﻣﻔﺴﺮان ﮐﻪ ﺑﺎ اﻋﺘﻤﺎد ﺑﻪ رواﯾﺎت ﺿﻌﯿﻒ و ﺣﮑﺎﯾﺎت ﻋﺠﯿﺐ‪ ،‬ﻋﺎدت ﺑﻪ ورود در‬ ‫ﺑﺮﺧﯽ از ّ‬
‫ﻏﺮاﺋﺐ دارﻧﺪ‪ ،‬ﻣﻠﮑﻮت ﺧﺪاوﻧﺪ را ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻌﻨﺎ ﭘﻨﺪاﺷﺘﻪاﻧﺪ ﮐﻪ اﺑﺮاھﯿﻢ ÷ ﭼﻨﺪ ﺗﻦ را‬
‫ﻣﺸﺎھﺪه ﮐﺮد ﮐﻪ در ﭘﻨﮫﺎﻧﯽ زﻧﺎ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ! و آنھﺎ را ﻧﻔﺮﯾﻦ ﻧﻤﻮده رواﻧﮥ دﯾﺎر ﻣﺮگ ﺳﺎﺧﺖ‬
‫ﺗﺎ ﺳﺮ اﻧﺠﺎم ﺧﺪای ﺳﺒﺤﺎن او را از اﯾﻦ ﺑﺪ ﺧﻮاھﯽ ﺑﺎز داﺷﺖ! در ﺗﻔﺴﯿﺮ اﻟﻤﯿﺰان ﺑﻪ ﻧﻘﻞ از‬

‫‪ -١‬ﻟﺴﺎن اﻟﻌﺮب‪ ،‬ج‪ ،۱۰‬ص ‪.۴۹۲‬‬

 ‫‪٨٥‬‬ ‫ﺑﺎزﻧﮕﺮی در ﻣﻌﺎﻧﯽ ﻗﺮآن‬

‫)إﺑﺮاﻫﻴ ﹸﻢ ‪ (‬ﹶﻣ ﹶﻠﻜ ﹶ‬

‫ﻮت‬ ‫ﹺ‬ ‫ﻋﯿﺎﺷﯽ ﭼﻨﯿﻦ آﻣﺪه اﺳﺖ‪» :‬ﻟـﻤـﺎ ﹶرأي‬ ‫ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻣﺴﻌﻮد ّ‬ ‫ﺗﻔﺴﯿﺮ ّ‬

‫آﺧ ﹶﺮ ﹶﻓﺪﹶ ﻋﺎ ﹶﻋ ﹶﻠﻴ ﹺﻪ ﹶﻓﻤـﺎ ﹶت‬

‫ﺰﲏ ﹶﻓﺪﹶ ﻋﺎ ﹶﻋ ﹶﻠﻴ ﹺﻪ ﹶﻓﻤـﺎ ﹶت ﹸﺛ ﱠﻢ ﹶرأي ﹶ‬
‫ﻼﻳ ﹺ‬ ‫ﹺ‬
‫اﻷرض اﻟ ﹶﺘ ﹶﻔ ﹶﺖ ﹶﻓ ﹶﺮأي ﹶر ﹸﺟ ﹰ‬ ‫ﹺ‬
‫ﻤﻮات ﹶو‬ ‫اﻟﺴ‬
‫ﱠ‬
‫ﻋﻮ ﹶﺗﻚ ﹸﳎﺎ ﹶﺑ ﹲﺔ ﹶﻓﻼ ﺗ ﹸ‬
‫ﹶﺪع‬ ‫ﹺ‬
‫إﺑﺮاﻫﻴ ﹸﻢ ﱠ‬
‫إن ﹶد ﹶ‬ ‫ﺄوﺣﻲ اﷲﹸ إ ﹶﻟﻴ ﹺﻪ أن ﻳﺎ‬ ‫ﹶﺣ ﹼﺘﻲ ﹶرأي ﹶﺛﻼ ﹶﺛ ﹰﺔ ﹶﻓﺪﹶ ﻋﺎ ﹶﻋ ﹶﻠﻴ ﹺﻬﻢ ﹶﻓﻤـﺎﺗﹸﻮا ﹶﻓ ﹶ‬
‫ﺒﺎدي ﹶﻓ ﱢﺈﲏ ﹶﻟﻮ ﹺﺷ ﹸ‬
‫ﺌﺖ ﻟـﻢ أﺧ ﹸﻠ ﹸ‬
‫ﻘﻬﻢ« اﻟﺤﺪﯾﺚ) ‪» (١‬ﭼﻮن اﺑﺮاھﯿﻢ ÷ ﻣﻠﮑﻮت آﺳﻤﺎنھﺎ و‬ ‫ﹶﻋﲇ ﹺﻋ ﹺ‬

‫زﻣﯿﻦ را دﯾﺪ ﻧﮕﺎه ﮐﺮد و ﻣﺮدی را دﯾﺪ ﮐﻪ زﻧﺎ ﻣﯽﮐﻨﺪ ﭘﺲ وی را ﻧﻔﺮﯾﻦ ﻧﻤﻮد و آن ﻣﺮد ﺑﻪ‬
‫ھﻼﮐﺖ رﺳﯿﺪ ﺳﭙﺲ ﻣﺮد دﯾﮕﺮی را دﯾﺪ ﭘﺲ او را ھﻢ ﻧﻔﺮﯾﻦ ﻧﻤﻮد و ھﻼک ﺷﺪ ﺗﺎ آﻧﺠﺎ‬
‫ﮐﻪ ﺑﺮ ﺳﻪ ﺗﻦ ﻧﻔﺮﯾﻦ ﮐﺮد و ھﻤﮕﯽ ُﻣﺮدﻧﺪ! آﻧﮕﺎه ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﺪو وﺣﯽ ﮐﺮد ﮐﻪ ای اﺑﺮاھﯿﻢ‪،‬‬
‫دﻋﺎی ﺗﻮ اﺟﺎﺑﺖ ﻣﯽﺷﻮد وﻟﯽ ﺑﻨﺪﮔﺎن ﻣﺮا ﻧﻔﺮﯾﻦ ﻣﮑﻦ ﮐﻪ اﮔﺮ ﻣﯽﺧﻮاﺳﺘﯿﻢ‪ ،‬آﻧﮫﺎ را‬
‫ﻧﻤﯽآﻓﺮﯾﺪﯾﻢ‪ ...‬ﺗﺎ آﺧﺮﺣﺪﯾﺚ«‪ .‬ﺗﻔﺴﯿﺮ ﻣﺬﮐﻮر ﻣﯽﺧﻮاھﺪ اﯾﻦ ﻣﻔﮫﻮم را ﺑﺮﺳﺎﻧﺪ ﮐﻪ ﻣﺮاد از‬
‫ﻧﻈﺮ در ﻣﻠﮑﻮت آﺳﻤﺎنھﺎ و زﻣﯿﻦ‪ ،‬رؤﯾﺖ ﻋﻤﻮم اﺷﯿﺎء ﭼﻪ آﺷﮑﺎر و ﭼﻪ ﭘﻨﮫﺎن اﺳﺖ! و‬
‫ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﻣﻼﺣﻈﻪ ﺷﺪ اﯾﻦ ﺗﻔﺴﯿﺮ ﺑﺎ آﯾﮥ ‪ ۱۸۵‬ﺳﻮرۀ ﮐﺮﯾﻤﮥ اﻋﺮاف ﻧﻤﯽﺳﺎزد و ﺑﻪ ﻋﻼوه‪،‬‬
‫ّ‬ ‫ّ‬
‫ارﺗﺒﺎط آﯾﮥ ‪ ۷۵‬ﺳﻮرۀ اﻧﻌﺎم ﺑﺎ آﯾﺎت ﺑﻌﺪ را ﺑﻪ ﮐﻠﯽ اﻧﮑﺎر ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﺪ‪ ،‬ھﻤﺎن آﯾﺎﺗﯽ ﮐﻪ از ﺗﻔﮑﺮ‬
‫اﺑﺮاھﯿﻢ ÷ در اﺟﺮام ﺳﻤﺎوی ﺑﺮای دﺳﺘﯿﺎﺑﯽ ﺑﻪ ﻣﻌﺮﻓﺖ ﺧﺪاوﻧﺪ و ﻧﻔﯽ ﺷﺮک ﺑﺤﺚ‬
‫ﻣﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬

‫*‬ ‫*‬ ‫*‬

‫‪ -١‬ﺗﻔﺴﯿﺮ اﻟﻤﯿﺰان‪ ،‬ج‪ ،۷‬ﻣﻘﺎﯾﺴﻪ ﺷﻮد ﺑﺎ ﺗﻔﺴﯿﺮ ّ‬

‫ﻋﯿﺎﺷﯽ‪ ،‬ج ‪ ،۱‬ص ‪.۳۶۴‬‬
 ‫‪۷‬‬
‫ﻧﮑﺎﺗﯽ از ﺳﻮرۀ أﻋﺮاف‬

‫�ذا َ� َعلُوا ْ َ� ٰ ِ َ ٗ َ ُ ْ َ ۡ َ َ َ ۡ َ ٓ َ ٓ َ َّ ُ َ َ َ َ‬
‫حشة قالوا َوجدنا عليها َءابا َءنا َوٱ� أم َرنا بِها﴾ ]اﻷﻋﺮاف‪ .[۲۸ :‬ﻋﻘﯿﺪۀ ﺑﻪ‬
‫َ‬
‫﴿‬
‫ﺟﺒﺮ ﯾﺎ ﺗﻘﻠﯿﺪ از ﭘﺪران؟‬
‫زﻣﺨﺸﺮی درﺑﺎرۀ ﺗﻔﺴﯿﺮ اﯾﻦ آﯾﮥ ﺷﺮﯾﻔﻪ از ﻗﻮل ﺣﺴﻦ ﺑﺼﺮی آورده اﺳﺖ ﮐﻪ‪ » :‬ﱠ‬
‫إن اﷲﹶ‬
‫ﻮن ﹸذﻧﹸﻮﲠﻢ ﹶﻋ ﹶﲇ اﷲﹺ وﺗ ﹺ‬ ‫ﹺ‬
‫ﻮل اﷲﹺ‬‫ﹶﺼﺪﻳ ﹸﻘ ﹸﻪ ﹶﻗ ﹸ‬ ‫ﹶ‬ ‫ب ﹶو ﹸﻫﻢ ﹶﻗﺪﹶ ﹺرﻳ ﹲﺔ ﹸﳎ ﹺ ﹶ‬
‫ﱪ ﹲة ﳛﻤ ﹸﻠ ﹶ ﹶ ﹸ‬ ‫ﺗﹶﻌﺎﱃ ﹶﺑ ﹶﻌ ﹶﺚ ﹸﳏ ﹶ ﱠﻤﺪ ﹰا ص إﱄ اﻟ ﹶﻌ ﹶﺮ ﹺ‬

‫ﻓﺎﺣ ﹶﺸ ﹰﺔ ﻗﺎ ﹸﻟﻮا ﹶو ﹶﺟﺪﻧﺎ ﹶﻋ ﹶﻠﻴﻬﺎ آﺑﺎ ﹶءﻧﺎ ﹶواﷲﹸ أ ﹶﻣ ﹶﺮﻧﺎ ﹺﲠﺎ) ‪ .«...(١‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﺧﺪای‬ ‫ﺗﹶﻌﺎﱃ‪ :‬وإذا ﹶﻓﻌ ﹸﻠﻮا ﹺ‬
‫ﹶ‬ ‫ﹶ‬
‫ﻣﺤﻤﺪ ص را ﺑﻪﺳﻮی ﻋﺮب ﻓﺮﺳﺘﺎد در ﺣﺎﻟﯽﮐﻪ اﯾﺸﺎن ﻋﻘﯿﺪه ﺑﻪ ﺟﺒﺮ داﺷﺘﻨﺪ و‬ ‫ﺗﻌﺎﻟﯽ‪ّ ،‬‬
‫ﮔﻨﺎھﺎن ﺧﻮد را ﺑﻪ ﺧﺪای ﺳﺒﺤﺎن ﻧﺴﺒﺖ ﻣﯽدادﻧﺪ و ﮔﻮاه درﺳﺘﯽ اﯾﻦﻣﻌﻨﺎ‪ ،‬آﯾﮥ ﺷﺮﯾﻔﻪ‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪ :‬ﭼﻮن آﻧﺎن ﺑﻪ ﮐﺎر زﺷﺘﯽ ﻣﯽﭘﺮدازﻧﺪ ﮔﻮﯾﻨﺪ ﮐﻪ ﭘﺪران ﻣﺎن را ﺑﺮ اﯾﻦ‬
‫ﮐﺎر ﯾﺎﻓﺘﯿﻢ و ﺧﺪا ﻣﺎ را ﺑﺪان اﻣﺮ ﮐﺮده اﺳﺖ«!‪.‬‬
‫ﻣﻔﺴﺮان ﺑﺮﺟﺴﺘﮥ ﺷﯿﻌﻪ ﻧﯿﺰ در ﺗﻔﺴﯿﺮ آﯾﮥ ﻣﺰﺑﻮر‪ ،‬ﺑﺮ ھﻤﯿﻦ رأی اﻋﺘﻤﺎد‬ ‫ﺑﺮﺧﯽ از ّ‬
‫ﻧﻤﻮدهاﻧﺪ ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﺷﯿﺦ اﺑﻮاﻟﻔﺘﻮح رازی در ﺗﻔﺴﯿﺮش ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ‪:‬‬
‫» ﹶواﷲﹸ أ ﹶﻣ ﹶﺮﻧﺎ ﹺﲠﺎ«‪ ،‬و ﻣﺎ را ﺧﺪای ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪ .‬و اﯾﻦ ﺑﺮای آن ﮔﻔﺘﻨﺪ ﮐﻪ اﯾﺸﺎن ﻣﺬھﺐ‬
‫ﺟﺒﺮی ﮔﻔﺘﻨﺪی‪ .‬ﮔﻔﺘﻨﺪ اﮔﺮ ﺧﺪای ﺗﻌﺎﻟﯽ ﺧﻮاﺳﺘﯽ ﻣﺎ را ﺑﮕﺮداﻧﯿﺪی از اﯾﻦ‪ ،‬و ﻣﺎ را اﮐﺮاه‬
‫ُ‬ ‫ﹺ‬ ‫َ‬
‫ﮐﺮدی در ﺧﻼف اﯾﻦ‪ .‬ﻓﮫﺬا ﻣﻌﻨﯽ ﻗﻮﻟﻪ‪ :‬ﹶواﷲﹸ أ ﹶﻣ ﹶﺮﻧﺎ ﲠﺎ‪ .‬و اﯾﻦ ﻗﻮل ﺑﺮاﺑﺮ ﻗﻮل ﻣ ِ‬
‫ﺠﺒﺮان‬
‫اﺳﺖ«) ‪.(٢‬‬
‫ﱠ‬
‫ّأﻣﺎ از ﭘﺎﺳﺨﯽ ﮐﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ ـ َﺟﻞ َو َﻋﻼ ـ ﺑﻪ ﺳﺨﻦ ﻣﺸﺮﮐﺎن ﻣﯽدھﺪ‪ ،‬اﻣﺮ دﯾﮕﺮی‬
‫ﺣﻖ ﺗﻌﺎﻟﯽ‬ ‫ﻣﻔﺴﺮان ﭘﻮﺷﯿﺪه ﻣﺎﻧﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﭘﺎﺳﺦ ّ‬ ‫ﻣﺘﺄﺳﻔﺎﻧﻪ ﺑﺮ اﯾﻦ ّ‬ ‫اﺳﺘﻨﺒﺎط ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ّ‬
‫َ َ َ َ‬ ‫ۡ َ َ ٓ َ َ ُ ُ َ َ َ َّ‬ ‫ُ ۡ َّ َّ َ َ ۡ‬
‫ٱ� � يَأ ُم ُر ب ِٱلف ۡحشاءِ� ��قولون � ٱ�ِ َما � � ۡعل ُمون‪٢٨‬‬ ‫آﻧﺴﺖ ﮐﻪ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪﴿ :‬قل إِن‬

‫ّ‬
‫‪ -١‬ﺑﻪ ﺗﻔﺴﯿﺮ ﮐﺸﺎف‪ ،‬ج‪ ،۲‬ص‪ ۹۹‬ﻧﮕﺎه ﮐﻨﯿﺪ‪.‬‬
‫‪ -٢‬ﺑﻪ ﺗﻔﺴﯿﺮ اﺑﯽ اﻟﻔﺘﻮح رازی‪ ،‬ج‪ ،۲‬ص ‪ ۳۸۴‬ﺑﻨﮕﺮﯾﺪ‪.‬‬
 ‫‪٨٧‬‬ ‫ﺑﺎزﻧﮕﺮی در ﻣﻌﺎﻧﯽ ﻗﺮآن‬
‫ۡ‬ ‫ّ‬ ‫ُۡ َ‬
‫قل أ َم َر َر ِ� ب ِٱلقِ ۡس ِط﴾ ]اﻷﻋﺮاف‪» .[۲۹-۲۸ :‬ﺑﮕﻮ‪ :‬ھﻤﺎﻧﺎ ﺧﺪا‪ ،‬ﺑﻪ زﺷﺘﮑﺎری ﻓﺮﻣﺎن ﻧﻤﯽدھﺪ‪ ،‬آﯾﺎ‬
‫ﻧﺎداﻧﺴﺘﻪ ﺑﻪ ﺧﺪا ﻧﺴﺒﺘﯽ ﻣﯽدھﯿﺪ؟!‪ * .‬ﺑﮕﻮ ﺧﺪاوﻧﺪم ﺑﻪ ﻋﺪاﻟﺖ ﻓﺮﻣﺎن داده اﺳﺖ‪.«...‬‬
‫از اﯾﻦ ﭘﺎﺳﺦ ﻓﮫﻤﯿﺪه ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﺑﺤﺚ ﺑﺮ ﺳﺮ »اﻣﺮ ﺗﺸﺮﯾﻌﯽ« ﯾﻌﻨﯽ ﻗﺎﻧﻮنﮔﺬاری ﺧﺪا‬
‫ﺑﻮده ﻧﻪ »اﻣﺮ ﺗﮑﻮﯾﻨﯽ« ﮐﻪ وا داﺷﺘﻦ و اﺟﺒﺎر آدﻣﯽ ﺑﻪ ﮐﺎرھﺎی زﺷﺖ ﺑﺎﺷﺪ! ﻣﺸﺮﮐﺎن ﻋﺮب‬
‫ﻣﯽﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬ﭘﺪران ﻣﺎ ﻧﯿﺰ ﺑﻪ ﮐﺎرھﺎﯾﯽ ھﻤﺎﻧﻨﺪ ﻣﺎ ﻣﯽﭘﺮداﺧﺘﻨﺪ ﻟﺬا اﻋﻤﺎل ﻣﺎ ﺳﺎﺑﻘﻪ و‬
‫ﻣﺸﺮوﻋﯿﺖ« دارد‪ .‬آنھﺎ ﺑﺮ ﮐﺎرھﺎی ﻣﻨﺤﺮﻓﺎﻧﮥ ﺧﻮد )ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻃﻮاف ﻋﺮﯾﺎن ﭘﯿﺮاﻣﻮن ﺧﺎﻧﮥ‬ ‫ّ‬ ‫»‬
‫ﮐﻌﺒﻪ( رﻧﮓ دﯾﻨﯽ ﻣﯽزدﻧﺪ و ﻣﯽﮔﻔﺘﻨﺪ‪ » :‬ﹶواﷲﹸ أ ﹶﻣ ﹶﺮﻧﺎ ﹺﲠﺎ« »ﺧﺪا اﯾﻦ اﻣﻮر را ﺑﻪ ﻣﺎ دﺳﺘﻮر‬
‫داده اﺳﺖ«! ﻗﺮآن ﮐﺮﯾﻢ در ﭘﺎﺳﺦ اﯾﺸﺎن ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪ :‬اﻋﻤﺎل ﺷﻤﺎ‪ ،‬ﻣﻨﮑﺮ و زﺷﺖ اﺳﺖ و‬
‫ﺧﺪای ﺗﻌﺎﻟﯽ ﺑﻪ ﮐﺎرھﺎی زﺷﺖ اﻣﺮ ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺧﺪا ﺑﻪ ﻋﺪاﻟﺖ ﻓﺮﻣﺎن داده اﺳﺖ‪ .‬از اﯾﻦ رو‬
‫اﻋﻤﺎل ﭘﺪرانﺗﺎن ھﻢ ـ ﻣﺎﻧﻨﺪ زﺷﺘﮑﺎری ﺷﻤﺎ ـ ﺑﺮﺧﻼف دﺳﺘﻮر و ﻗﺎﻧﻮن إﻟﮫﯽ ﺑﻮده اﺳﺖ و‬
‫ﻣﻮﺟﻪ ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬ﭘﯿﺪاﺳﺖ ﮐﻪ اﯾﻦ ﺑﺤﺚ درﺑﺎرۀ اﻣﺮ ﺗﮑﻮﯾﻨﯽ ھﻤﭽﻮن ﺟﺒﺮ‬ ‫اﺳﺘﻨﺎد ﺑﻪ آنھﺎ ّ‬
‫ﭘﯿﺶ ﻧﯿﺎﻣﺪه و ﺑﺎ ﺗﺸﺮﯾﻊ ﺧﺪا ﭘﯿﻮﻧﺪ دارد‪ .‬اﮔﺮ ﻣﺸﺮﮐﺎن ﻋﻘﯿﺪۀ ﺟﺒﺮ را ﭘﯿﺶ ﮐﺸﯿﺪه ﺑﻮدﻧﺪ‬
‫و اﻣﺮ ﺗﮑﻮﯾﻨﯽ را در ﻧﻈﺮ داﺷﺘﻨﺪ‪ ،‬ﻣﻔﮫﻮم ﭘﺎﺳﺦ ﺧﺪای ﺗﻌﺎﻟﯽ ﺑﺪﯾﻦ ﺻﻮرت در ﻣﯽآﻣﺪ ﮐﻪ‪:‬‬
‫ﺧﺪاوﻧﺪ ھﺮﮔﺰ ﺷﻤﺎ را ﺑﻪ ﻓﺤﺸﺎء ﻣﺠﺒﻮر ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﺑﻪ ﻋﺪاﻟﺖ وادار ﮐﺮده اﺳﺖ و ﺷﻤﺎ‬
‫در اﺟﺮای ﻋﺪاﻟﺖ ﻣﺠﺒﻮر ھﺴﺘﯿﺪ! و ﭼﻨﺎﻧﭽﻪ ﮐﻼم ﺧﺪا ﭼﻨﯿﻦ ﻣﻔﮫﻮﻣﯽ را در ﺑﺮداﺷﺖ‬
‫درآن ﺻﻮرت اﻋﺘﺮاض ﺑﻪ اﻋﻤﺎل زﺷﺖ ﻣﺸﺮﮐﺎن ﻣﻌﻨﺎ ﻧﺪاﺷﺖ!‪.‬‬
‫ﻣﺎ اﮔﺮ ھﻤﺎھﻨﮓ ﺑﺎ رﺳﻢ ﭘﯿﺸﯿﻦ ﺧﻮد‪ ،‬ﺑﻪ آﯾﺎت دﯾﮕﺮ از ﻗﺮآن ﻣﺠﯿﺪ رﺟﻮع ﮐﻨﯿﻢ و‬
‫ﺷﺎھﺪی ﺑﺮای ﺗﻔﺴﯿﺮ ﻣﺬﮐﻮر ﺑﺠﻮﯾﯿﻢ‪ ،‬ﻧﻈﯿﺮ ھﻤﯿﻦ ّادﻋﺎ و ﭘﺎﺳﺦ را در ﮐﺘﺎب ﺧﺪا ﻣﯽﯾﺎﺑﯿﻢ‪.‬‬
‫َ َ‬ ‫در ﺳﻮرۀ ﺷﺮﯾﻔﮥ ﻧﺤﻞ از ﻗﻮل ﻣﺸﺮﮐﺎن آﻣﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ ﮔﻔﺘﻨﺪ‪﴿ :‬ل َ ۡو َشا ٓ َء َّ ُ‬
‫ٱ� َما � َب ۡدنا مِن‬
‫َ ۡ َّ ۡ َ ٓ ٓ ُ َ‬ ‫ُ‬
‫�ءٖ � ُن َو� َءابَاؤنا﴾ ]اﻟﻨﺤﻞ‪» .[۳۵ :‬اﮔﺮ ﺧﺪا ﻣﯽﺧﻮاﺳﺖ ﻣﺎ ھﯿﭻ ﭼﯿﺰی ﻏﯿﺮ او‬ ‫دونِهِۦ مِن‬
‫را ﻧﻤﯽﭘﺮﺳﺘﯿﺪﯾﻢ‪ ،‬ﻧﻪ ﻣﺎ و ﻧﻪ ﭘﺪرانﻣﺎن!«‪ .‬ﺳﭙﺲ ﺧﺪای ﺳﺒﺤﺎن ﺑﻪ آﻧﺎن ﭼﻨﯿﻦ ﭘﺎﺳﺦ‬
‫ُ ّ ُ َّ َّ ُ ً َ ۡ ُ ُ ْ َّ َ َ ۡ َ ُ ْ َّ ٰ ُ َ‬ ‫َََ ۡ َََۡ‬
‫� أمةٖ رسو� أ ِن ٱ�بدوا ٱ� وٱجتنِبوا ٱل�غوت﴾ ]اﻟﻨﺤﻞ‪:‬‬ ‫ﻣﯽدھﺪ ﮐﻪ‪﴿ :‬ولقد �عثنا ِ� ِ‬
‫‪» .[۳۶‬ﺑﻪ ﯾﻘﯿﻦ‪ ،‬ﻣﺎ در ھﺮ ّاﻣﺘﯽ رﺳﻮﻟﯽ ﻓﺮﺳﺘﺎدﯾﻢ ـ ﺑﺎ اﯾﻦ ﭘﯿﺎم ـ ﮐﻪ ﺧﺪا را ﺑﭙﺮﺳﺘﯿﺪ و از‬
‫ﭘﺮﺳﺘﺶ ھﺮ ﻣﻌﺒﻮدی ﻏﯿﺮ ﺧﺪا‪ ،‬دوری ﮔﺰﯾﻨﯿﺪ«‪ .‬روﺷﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ آن ّادﻋﺎ و اﯾﻦ ﭘﺎﺳﺦ‪،‬‬
‫ﻣﺘﻨﺎﺳﺐ ﺑﺎ ﺑﺤﺚ ﺟﺒﺮ ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬ﺟﺒﺮی اﻧﮑﺎر ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮان ﺑﻪ ﺗﻮﺣﯿﺪ دﻋﻮت‬
‫ﻧﻤﻮدهاﻧﺪ‪ ،‬ﺟﺒﺮی ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ ﺧﺪاوﻧﺪ‪ ،‬ﻣﺎ را ﺑﻪ ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻦ ﺷﺮک وادار ﮐﺮده اﺳﺖ و ﻟﺬا ﻣﺎ‬
‫ﮔﻨﺎھﯽ ﻧﺪارﯾﻢ! در ﭘﺎﺳﺦ آنھﺎ از اراده و اﺧﺘﯿﺎر اﻧﺴﺎﻧﯽ ﺑﺎﯾﺪ ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺖ‪ ،‬ﺳﺨﻦ از دﻋﻮت‬
 ‫ﺑﺎزﻧﮕﺮی در ﻣﻌﺎﻧﯽ ﻗﺮآن‬ ‫‪٨٨‬‬

‫رﺳﻮﻻن ﺑﻪ ﺗﻮﺣﯿﺪ‪ ،‬ھﻨﮕﺎﻣﯽ ﻣﻨﻄﻘﯽ ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﯽرﺳﺪ ﮐﻪ ﻣﺸﺮﮐﺎن‪ ،‬ﺑﺖ ﭘﺮﺳﺘﯽ را ﺑﻪ ﻓﺮﻣﺎن‬
‫و ﻗﺎﻧﻮن ﮔﺬاری ﺧﺪا ﻧﺴﺒﺖ داده ﺑﺎﺷﻨﺪ‪.‬‬
‫ّ‬ ‫ّ‬
‫ﺷﮕﻔﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻋﻼﻣﮥ زﻣﺨﺸﺮی ﺑﺎ وﺟﻮد ﺗﺒﺤﺮ در ﺗﻔﺴﯿﺮ ﻗﺮآن‪ ،‬آﯾﮥ ﺳﻮرۀ ﻧﺤﻞ را‬
‫ﻧﯿﺰ ـ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺳﻮرۀ أﻧﻌﺎم ـ ﺣﻤﻞ ﺑﺮ ﻋﻘﯿﺪۀ ﺟﺒﺮ ﻧﻤﻮده اﺳﺖ و در ذﯾﻞ آن ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ‪:‬‬
‫ً‬
‫ﺠﱪ ﹺة ﺑﹺ ﹶﻌﻴﻨﹺ ﹺﻪ«) ‪» (١‬اﯾﻦ ﻋﻘﯿﺪۀ ﻣﺸﺮﮐﺎن‪ ،‬ﻋﯿﻨﺎ ھﻤﺎن ﻣﺬھﺐ اھﻞ ﺟﺒﺮ‬ ‫ﺐ اﻟـ ﹸﻤ ﹺ ﹶ‬‫ﺬﻫ ﹸ‬
‫» ﹶوﻫﺬا ﹶﻣ ﹶ‬
‫ً‬
‫اﺳﺖ« و ﻇﺎھﺮا ﺑﺎ اﯾﻦ ﺗﻄﺒﯿﻖ‪ ،‬ﻗﺼﺪ دارد ﺑﺮ »اﺷﻌﺮﯾﺎن« ﻃﻌﻨﻪ زﻧﺪ ﮐﻪ آﻧﺎن ﻧﯿﺰ ھﻤﺎﻧﻨﺪ‬
‫ازادﻋﺎی زﻣﺨﺸﺮی‪ ،‬دﻓﺎع اﺷﻌﺮیھﺎ اﺳﺖ ﮐﻪ آﯾﮥ‬ ‫ﺑﺖ ﭘﺮﺳﺘﺎن ﻋﺮب ﻣﯽاﻧﺪﯾﺸﻨﺪ! ﺷﮕﻔﺖﺗﺮ ّ‬

‫ﴩﻛ ﹶ‬
‫ﻮن‬ ‫ﺷﺮﯾﻔﻪ در ﺳﻮرۀ ﻧﺤﻞ را ﺣﻤﻞ ﺑﺮ ﻣﻌﻨﺎی ﺟﺒﺮ ﻧﻤﻮدهاﻧﺪ وﻟﯽ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪» :‬ﻗﺎ ﹶﻟ ﹸﻪ اﻟـ ﹸﻤ ﹺ‬

‫اﻟﺴﻨﱠ ﹺﺔ اﻋﺘﹺﻘﺎد ﹰا« »ﻣﺸﺮﮐﺎن ﺳﺨﻦ ﻣﺰﺑﻮر را از راه اﺳﺘﮫﺰاء ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ وﻟﯽ اھﻞ‬ ‫اﺳﺘﹺﻬﺰا ﹰء ﹶو ﹸ‬
‫أﻫﻞ ﱡ‬
‫ﺳﻨﺖ ـ ﯾﻌﻨﯽ اﺷﻌﺮﯾﺎن ـ از روی اﻋﺘﻘﺎد اﯾﻦ ﺳﺨﻦ را ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ«! ﭼﻨﺎنﮐﻪ اﺑﻮاﻟﺒﺮﮐﺎت‬ ‫ّ‬
‫ً‬ ‫َ‬
‫دﻓﺎﻋﯿﻪاش اﻇﮫﺎر داﺷﺘﻪ اﺳﺖ!) ‪ (٢‬ﻏﺎﻓﻞ از آنﮐﻪ اﺳﺎﺳﺎ ﻣﻘﺎم ﺑﺤﺚ در ﺳﻮرۀ‬ ‫ّ‬ ‫ﻧ َﺴﻔﯽ در‬
‫اﻧﻌﺎم و ﻧﺤﻞ‪ ،‬ﻣﻘﺎم ﺗﺸﺮﯾﻊ و ﻗﺎﻧﻮن ﮔﺬاری ﺧﺪا اﺳﺖ ﺑﺪانﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﮔﺬﺷﺖ‪ .‬اﻓﺴﻮس ﮐﻪ‬
‫ﻣﻌﺎﻧﯽ ﻗﺮآن ﮐﺮﯾﻢ در ﭘﺎرهای از ﻣﻮارد‪ ،‬ﺑﻪ ﺳﺒﺐ اﺧﺘﻼﻓﺎت ﻣﺬاھﺐ‪ ،‬از أذھﺎن ّ‬
‫ﻣﻔﺴﺮان ﺑﺮ‬
‫ﺟﺴﺘﻪ دور ﻣﺎﻧﺪه و ﻣﻮرد ﻏﻔﻠﺖ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ!‪.‬‬
‫*‬ ‫*‬ ‫*‬
‫َ‬ ‫َ َّ ۡ َ ۡ َ ٓ ُ ۡ ُ ۡ َ ٰ َ ۡ ُ ُ َ َ َ ُ ْ َّ َ ُ ۡ ُ َ‬
‫� أ ۡس َ ٰٓ‬
‫��ِهِ﴾ ]اﻷﻋﺮاف‪.[۱۸۰ :‬‬ ‫ون ِ ٓ‬ ‫﴿و ِ�ِ ٱ�سماء ٱ�س� فٱدعوه بِهاۖ وذروا ٱ�ِين يل ِ‬
‫حد‬
‫اﺳﻤﺎء ﺧﺪا ﯾﺎ آﯾﺎت او؟!‪.‬‬
‫در آﯾﮥ ﺷﺮﯾﻔﮥ ﻓﻮق‪ ،‬دﺳﺘﻮر داده ﺷﺪه ﺗﺎ ﺧﺪای ﺗﻌﺎﻟﯽ را ﺑﺎ »ﻧﯿﮑﻮﺗﺮﯾﻦ ﻧﺎمھﺎ« ﺑﺨﻮاﻧﯿﻢ‬
‫ّ‬
‫أﺣﺴﻦ« ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎی ﻧﯿﮑﻮﺗﺮ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮ اﯾﻦ ﺗﺮﺟﻤﻪھﺎی ﻗﺮآﻧﯽ‬ ‫ﻣﺆﻧﺚ » َ‬
‫ِ‬ ‫زﯾﺮا ﮐﻠﻤﮥ » ُﺣﺴﻨﯽ«‬
‫ﳊﺴﻨﯽ« را ﺑﻪ »ﻧﺎمھﺎی ﻧﯿﮏ« ﺑﺮ ﮔﺮداﻧﺪهاﻧﺪ) ‪ ،(٣‬ﺧﺎﻟﯽ از ﺗﺴﺎﻣﺢ ﻧﯿﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫ﮐﻪ »اﻷﺳﲈ ﹸء ا ﹸ‬
‫ﺑﺨﺸﯽ از ﻧﺎمھﺎی ﻣﺰﺑﻮر در ﻗﺮآن ﮐﺮﯾﻢ آﻣﺪه اﺳﺖ ﭼﻨﺎنﮐﻪ در ﺳﻮرۀ اﺳﺮاء ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ‬ ‫َ‬
‫ٱلر ۡح َ� ٰ َنۖ � ٗيّا َّما تَ ۡد ُعوا ْ فَلَ ُه ۡٱ� ۡس َما ٓ ُء ۡ ُ‬
‫ٱ� ۡس َ ٰ‬ ‫ُ ۡ ُ ْ َّ َ َ ۡ‬
‫ٱد ُعوا ْ َّ‬
‫�﴾ ]اﻹﺳﺮاء‪ .[۱۱۰ :‬و‬ ‫﴿ق ِل ٱدعوا ٱ� أوِ‬

‫ّ‬
‫‪ -١‬ﺑﻪ ﺗﻔﺴﯿﺮ ﮐﺸﺎف‪ ،‬ج‪ ،۲‬ص ‪ ۶۰۴‬ﻧﮕﺎه ﮐﻨﯿﺪ‪.‬‬
‫ّ‬
‫‪ -٢‬ﺑﻪ ﺗﻔﺴﯿﺮ ﮐﺸﺎف‪ ،‬ج‪ ،۲‬ﺣﺎﺷﯿﮥ ﺻﻔﺤﮥ ‪ ۶۰۴‬ﻧﮕﺎه ﮐﻨﯿﺪ‪.‬‬
‫‪ -٣‬ﺑﻪ ﺗﺮﺟﻤﻪھﺎی ﻗﺮآﻧﯽ اﺛﺮ آﻗﺎﯾﺎن‪ :‬ﻧﺎﺻﺮ ﻣﮑﺎرم ﺷﯿﺮازی‪ ،‬ﻣﺴﻌﻮد اﻧﺼﺎری‪ ،‬اﺑﻮاﻟﻘﺎﺳﻢ ﭘﺎﯾﻨﺪه‪ ،‬ﻣﮫﺪی‬
‫إﻟﮫﯽ ﻗﻤﺸﻪای‪ ،‬ﻣﺤﻤﺪ ﻣﮫﺪی ﻓﻮﻻدوﻧﺪ و ﻣﺼﺒﺎح زاده ﻧﮕﺎه ﮐﻨﯿﺪ‪.‬‬
 ‫‪٨٩‬‬ ‫ﺑﺎزﻧﮕﺮی در ﻣﻌﺎﻧﯽ ﻗﺮآن‬

‫ۡ ۡ َ‬ ‫ُ َّ ُ ۡ َ ُ ۡ ُ ۡ َ َ ۡ َ ۡ ٓ‬
‫در ﺳﻮرۀ ﺣﺸﺮ ﻣﯽﺧﻮاﻧﯿﻢ‪﴿ :‬ه َو ٱ� ٱل�ٰل ِق ٱ�َارئ ٱل ُمص ّو ُر ۖ ُ� ٱ�س َما ُء ُ‬
‫ٱ�س ٰ‬
‫�﴾ ]اﻟﺤﺸﺮ‪:‬‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
‫َ‬
‫�‪] ﴾٨‬ﻃﻪ‪.[۸ :‬‬ ‫ٱ� َ�ٓ إ ِ َ� ٰ َه إ ِ َّ� ُه َو ۖ َ ُ� ۡٱ� ۡس َما ٓ ُء ۡ ُ‬
‫ٱ� ۡس َ ٰ‬ ‫‪ .[۲۴‬و در ﺳﻮرۀ ﻃﻪ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪ُ َّ ﴿ :‬‬
‫از اﯾﻦ آﯾﺎت ﺷﺮﯾﻔﻪ ﺑﺮ ﻣﯽآﯾﺪ ﮐﻪ ﻣﺮاد از اﺳﻤﺎء ُﺣﺴﻨﯽ‪ ،‬ﻧﺎمھﺎی ﻣﻠﻔﻮظ ﺧﺪاوﻧﺪی‬
‫اﻟﺒﺎریء‪،‬‬ ‫ﻖ‪،‬‬ ‫اﻟﺨﺎﻟ‬ ‫ﺣﻤﻦ‪،‬‬ ‫اﺳﺖ ﮐﻪ ﺷﺄن َﻋ َﻠﻤ ّﯿﺖ ﯾﺎ ﻣﻌﺎﻧﯽ وﺻﻔﯽ دارﻧﺪ ﻣﺎﻧﻨﺪ اﻟﻠﻪ‪ ،‬ﱠ‬
‫اﻟﺮ‬
‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
‫اﻟﻤ َﺼ ّ ِﻮر و اﻣﺜﺎل اﯾﻦھﺎ‪.‬‬‫ُ‬
‫ﻋﯿﺎﺷﯽ و ﻓﯿﺾ ﮐﺎﺷﺎﻧﯽ و اﻟﻤﯿﺰان از ﻗﻮل اﻣﺎم‬ ‫وﻟﯽ در ﺑﻌﻀﯽ از ﺗﻔﺎﺳﯿﺮ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺗﻔﺴﯿﺮ ّ‬
‫َّ ۡ َ ٓ‬
‫ﺻﺎدق ÷ آوردهاﻧﺪ ﮐﻪ در ﺗﻔﺴﯿﺮ آﯾﮥ‪ ۱۸۰‬از ﺳﻮرۀ اﻋﺮاف ﻓﺮﻣﻮد‪َ ﴿ :‬و ِ�ِ ٱ� ۡس َما ُء‬
‫�﴾ »ﺑﻪ ﺧﺪا ﺳﻮﮔﻨﺪ ﮐﻪ ﻣﺎ ﻧﯿﮑﻮﺗﺮﯾﻦ ﻧﺎمھﺎی ﺧﺪا ھﺴﺘﯿﻢ«‪ .‬ﺗﺎ آﻧﺠﺎ ﮐﻪ ﺻﻮﻓﯽ ﻣﺸﮫﻮر‬ ‫ُۡ‬
‫ٱ� ۡس َ ٰ‬
‫اﻷﻣﺮ‬ ‫ﻘﺼﻮ ﹸد‬‫ﻟـﻤ ﹸ‬ ‫ُ ﱠ‬ ‫ّ‬
‫ﹸ‬ ‫ﺳﻠﻄﺎن ﻣﺤﻤﺪ ﮔﻨﺎﺑﺎدی در ﺗﻔﺴﯿﺮ »ﺑﯿﺎن اﻟﺴﻌﺎدة« ﻣﺮﻗﻮم داﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪» :‬ا ﹶ‬
‫ﻌﻮدﻳﺔ«) ‪» !(١‬ﻣﻘﺼﻮد آﻧﺴﺖ ﮐﻪ ﺧﺪای ﺗﻌﺎﻟﯽ ﻓﺮﻣﺎن‬ ‫ﴩﻳ ﹺﺔ اﻟﺼ ﹺ‬
‫ﱡ‬ ‫ﻂ اﻷﺳﻤـﺎ ﹺء اﻟ ﹶﺒ ﹶ ﹺ‬‫ﻋﺎﺋ ﹺﻪ ﺑﹺﺘﹶﻮﺳ ﹺ‬
‫ﹶ ﱡ‬
‫ﺑﹺﺪﹸ ﹺ‬

‫داده ﺗﺎ ﺑﻪ واﺳﻄﮥ ﻧﺎمھﺎی ﺑﻠﻨﺪ ﻣﺮﺗﺒﮥ ﺑﺸﺮی‪ ،‬او را ﺑﺨﻮاﻧﯿﻢ«! ﺷﮕﻔﺘﺎ ﮐﻪ ﻧﺎمھﺎی ﺑﺮﺗﺮﯾﻦ‬
‫ﺧﺪاوﻧﺪ در ﻋﺮﺻﮥ ﺗﻔﺴﯿﺮ‪ ،‬ﺑﻪ ﺑﮫﺘﺮﯾﻦ ﻧﺎمھﺎی ﺑﺸﺮی ﺗﺒﺪﯾﻞ ﺷﺪه اﺳﺖ!‪.‬‬
‫ﺑﺎﯾﺪ داﻧﺴﺖ ﮐﻪ در ﮐﺘﺎب ﺧﺪا ھﯿﭻﮔﺎه از ﻣﺨﻠﻮﻗﺎت إﻟﮫﯽ )ﭼﻪ ﻣﻮﺟﻮدات ﺳﺎﻓﻠﻪ وﭼﻪ‬
‫ﻧﻔﻮسﻋﺎﻟﯿﻪ( ﺑﻪ ﻋﻨﻮان »أﺳﻤﺎء اﻟﻠﻪ« ﺗﻌﺒﯿﺮ ﻧﺸﺪه ﺑﻠﮑﻪ ھﻤﻪ را »آﯾﺎت اﻟﻠﻪ« ﺧﻮاﻧﺪه اﺳﺖ‬
‫ۡ‬
‫اﻟﺴﻼم ـ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪َ ﴿ :‬و َج َعل َ�ٰ َها‬
‫ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﺑﻪ ﻃﻮر ﻧﻤﻮﻧﻪ درﺑﺎرۀ ﻣﺮﯾﻢ و ﻋﯿﺴﯽ ـ َﻋ َﻠﯿﮫ َﻤﺎ ﱠ‬
‫ِ‬
‫�﴾ ]اﻷﻧﺒﯿﺎء‪» .[۹۱ :‬او )ﻣﺮﯾﻢ( و ﭘﺴﺮش را آﯾﺘﯽ ﺑﺮای ﺟﮫﺎﻧﯿﺎن ﻗﺮار دادﯾﻢ«‬ ‫َو ۡٱ� َن َها ٓ َءايَ ٗة ّل ِۡل َ�ٰلَم َ‬
‫ِ‬
‫ُ‬ ‫ً‬
‫و ھﺮ آﯾﺘﯽ ﻧﯿﺰ اﺳﻤﯽ دارد ﮐﻪ ﻟﺰوﻣﺎ از اﺳﻤﺎء ﺣﺴﻨﯽ ﺷﻤﺮده ﻧﻤﯽﺷﻮد ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻧﻮح‪،‬‬
‫ﻣﺤﻤﺪ و ُﺟﺰ اﯾﻦھﺎ و ﮔﺎھﯽ ھﻢ ﮐﻪ ﻣﺮدﻣﺎن‪ ،‬ﻧﺎمھﺎﯾﯽ ﭼﻮن ﮐﺮﯾﻢ‬ ‫اﺑﺮاھﯿﻢ‪ ،‬ﻣﻮﺳﯽ‪ ،‬ﻋﯿﺴﯽ‪ّ ،‬‬
‫و ﻋﻈﯿﻢ و ﻋﺎﻟﻢ و ﻗﺎدر و اﻣﺜﺎل اﯾﻦھﺎ را ﺑﺮای ﻏﯿﺮ ﺧﺪا ﺑﻪ ﮐﺎر ﻣﯽﺑﺮﻧﺪ‪ ،‬ﻧﺒﺎﯾﺪ آنھﺎ را‬
‫ﺗﺼﻮر ﮐﻨﻨﺪ‪.‬‬ ‫ھﻤﭽﻮن ﺻﻔﺎت إﻟﮫﯽ‪ ،‬ﻧﺎﻣﺤﺪود و »ﻣﻄﻠﻖ« ّ‬
‫َ‬
‫ﺗﻘﺪم ﻣﺒﺘﺪای آن ﺑﺮ ﺧﺒﺮش‪،‬‬ ‫�﴾ ﺑﻪ دﻟﯿﻞ ّ‬ ‫ﻋﻼوه ﺑﺮ اﯾﻦ‪ ،‬ﺟﻤﻠﮥ ﴿ َو ِ َّ�ِ ۡٱ� ۡس َما ٓ ُء ۡ ُ‬
‫ٱ� ۡس َ ٰ‬
‫ﻣﺨﺼﻮص ﺧﺪاﺳﺖ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮ اﯾﻦ ﻧﻤﯽﺗﻮان آﯾﺎت‬
‫ِ‬ ‫اﻓﺎدۀ »ﺣﺼﺮ« ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﺪ ﯾﻌﻨﯽ ﺑﮫﺘﺮﯾﻦ ﻧﺎمھﺎ‪،‬‬
‫ﺗﮑﻮﯾﻨﯽ ﺧﺪا را ﺑﻪ ﺟﺎی اﺳﻤﺎء ُﺣﺴﻨﯽ ﻧﮫﺎد )و آنھﺎ را ﺑﺎ اﻣﺎﻣﺎن † ﺗﻄﺒﯿﻖ داد( زﯾﺮا‬
‫آن ﺣﻖ ﺗﻌﺎﻟﯽ اﺳﺖ ﻧﻪ ﺗﻨﮫﺎ ﻧﯿﮑﻮﺗﺮﯾﻦ آﯾﺎت! ﺑﺮ ﻋﮑﺲ اﺳﻤﺎء ﮐﻪ ﻓﻘﻂ‬
‫ھﻤﮥ آﯾﺎت ﺗﮑﻮﯾﻨﯽ از ِ‬

‫‪ -١‬ﺑﻪ ﺗﻔﺴﯿﺮ ﺑﯿﺎن ﱠ‬

‫اﻟﺴﻌﺎدة‪ ،‬ﺟﺰء ‪ ،۹‬ص ‪ ۳۰۹‬ﻧﮕﺎه ﮐﻨﯿﺪ‪.‬‬
 ‫ﺑﺎزﻧﮕﺮی در ﻣﻌﺎﻧﯽ ﻗﺮآن‬ ‫‪٩٠‬‬
‫ﻧﯿﮑﻮﺗﺮﯾﻦ آنھﺎ را ﺑﺎﯾﺪ ﺑﺮ ﺧﺪا اﻃﻼق ﻧﻤﻮد و اﯾﻦ ﻧﮑﺘﻪ ّ‬
‫ﻣﺘﺄﺳﻔﺎﻧﻪ از ﻧﻈﺮ ّ‬
‫ﻣﻔﺴﺮان ﻧﺎم ﺑﺮده‬
‫ﻣﺨﻔﯽ ﻣﺎﻧﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ّاﻣﺎ ﺣﺪﯾﺜﯽﮐﻪ ﻧﻘﻞ ﺷﺪ‪ ،‬از ﺟﻤﻠﻪ اﺣﺎدﯾﺚ آﺣﺎدی اﺳﺖﮐﻪ ﺑﻪ دﻟﯿﻞ ﻋﺪم ﻣﻼﯾﻤﺖ ﺑﺎ‬
‫ﻗﺮآن ﮐﺮﯾﻢ‪ ،‬اﻋﺘﺒﺎر ﻻزم را ﻧﺪارﻧﺪ‪.‬‬
‫*‬ ‫*‬ ‫*‬
 ‫‪۸‬‬
‫ﻧﮑﺎﺗﯽ از ﺳﻮرۀ أﻧﻔﺎل‬

‫� َّن َّ َ‬
‫ٱ� َر َ ٰ‬ ‫َ َ ۡ َ ۡ ُ ُ ُ ۡ َ َ ٰ َّ َّ َ َ َ َ ُ ۡ َ َ َ َ ۡ َ ۡ َ َ ۡ َ َ‬
‫�﴾ ]اﻷﻧﻔﺎل‪:‬‬ ‫ت َو� ٰ ِ‬ ‫�ن ٱ� �تله ۚم وما رميت إِذ رمي‬ ‫﴿فلم �قتلوهم و� ِ‬
‫‪ .[۱۷‬ﻓﻌﻞ ﺧﺪا و ﻓﻌﻞ رﺳﻮل‬
‫ّ‬ ‫اﯾﻦ آﯾﮥ ﮐﺮﯾﻤﻪ در ﻣﯿﺎن ّ‬
‫ﻣﻔﺴﺮان ِﻓ َﺮق اﺳﻼﻣﯽ‪ ،‬ﻣﺤﻞ ﮔﻔﺘﮕﻮ و ﺗﻔﺎوت آراء ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ‬
‫ّ‬ ‫اﺳﺖ‪ .‬در ﻋﯿﻦ ﺣﺎل‪ّ ،‬‬
‫ﻣﻔﺴﺮان اﺗﻔﺎق ﻧﻈﺮ دارﻧﺪ ﮐﻪ اﯾﻦ آﯾﻪ از ﻣﺎﺟﺮاﯾﯽ در ﻏﺰوۀ ﺑﺪر ﺳﺨﻦ‬
‫ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ .‬در آن ﺟﻨﮓ‪ ،‬رﺳﻮلﺧﺪا ص ﻣﺸﺘﯽ ﺧﺎک را ﺑﺮ ﮔﺮﻓﺖ و ﺑﻪﺳﻮی ﺳﭙﺎه دﺷﻤﻦ‬
‫اﻟﻮ ﹸﺟﻮه )اﯾﻦ ﭼﮫﺮهھﺎ زﺷﺖ ﺑﺎد(‪ .‬در ﭘﯽ اﯾﻦ ﺣﺎدﺛﻪ ﺑﻼﻓﺎﺻﻠﻪ‬ ‫ﹺ‬
‫ﺷﺎﻫﺖ ﹸ‬ ‫اﻓﮑﻨﺪ و ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬ﹶ‬
‫ﻃﻮﻓﺎﻧﯽ ﺷﺪﯾﺪ از ﺧﺎک و ﺷﻦ ﺑﺮﺧﺎﺳﺖ و ﺧﺎک را ﺑﺮ ﺳﺮ و ﭼﺸﻢ دﺷﻤﻦ ﻓﺮورﯾﺨﺖ و‬
‫ﻣﺆﻣﻨﺎن ﻓﺮﺻﺖ ﯾﺎﻓﺘﻨﺪ ﺗﺎ ﺑﺮ دﺷﻤﻦ ﺑﺘﺎزﻧﺪ و ﺻﻔﻮفﺷﺎن را در ھﻢ ﺷﮑﻨﻨﺪ ﭼﻨﺎنﮐﻪ‬
‫اﺑﻮﺟﻌﻔﺮ ﻃﺒﺮی و اﺑﻮﻋﻠﯽ ﻃﺒﺮﺳﯽ و دﯾﮕﺮان در ﺗﻔﺎﺳﯿﺮ ﺧﻮد ﮔﺰارش ﻧﻤﻮدهاﻧﺪ) ‪ .(١‬در‬
‫ﺳﻮرۀ ﺷﺮﯾﻔﮥ اﻧﻔﺎل ﮐﻪ از ﺣﻮادث ﻏﺰوۀ ﺑﺪر ﺳﺨﻦ رﻓﺘﻪ اﺳﺖ از روﯾﺪاد ﻣﺰﺑﻮر ﺑﺎ »اﺷﺎره«‬
‫ﯾﺎد ﺷﺪه ﭼﻨﺎنﮐﻪ اﺳﻠﻮب ﻗﺮآن ﮐﺮﯾﻢ در ﺣﮑﺎﯾﺖ از ﺣﻮادث ﺻﺪر اﺳﻼم ﭼﻨﯿﻦ اﺳﺖ‪.‬‬
‫آﻧﮕﺎه در ﻣﯿﺎن آﯾﺎت ﺳﻮرۀ اﻧﻔﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪» :‬ﭘﺲ ﺷﻤﺎ آﻧﺎن را ﻧﮑﺸﺘﯿﺪ وﻟﯽ ﺧﺪا آنھﺎ را‬
‫ﮐﺸﺖ و ﺗﻮ آﻧﮕﺎه ﮐﻪ )ﻣﺸﺘﯽ ﺧﺎک را( اﻓﮑﻨﺪی‪ ،‬ﻧﯿﺎﻓﮑﻨﺪی وﻟﯽ ﺧﺪا اﻓﮑﻨﺪ«! در ﺗﻔﺴﯿﺮ‬
‫ﻣﻔﺴﺮان ِﻓ َﺮق‪ ،‬ھﺮ ﮐﺪام )ﻣﻮاﻓﻖ ﺑﺎ ﻣﺬھﺐ ﮐﻼﻣﯽ ﺧﻮد( ﺳﺨﻨﯽ ﺧﺎص‬ ‫اﯾﻦ ﻋﺒﺎرت ﻗﺮآﻧﯽ‪ّ ،‬‬
‫آوردهاﻧﺪ‪ .‬اﺷﺎﻋﺮه ﮐﻪ ھﻤﮥ اﻓﻌﺎل ﺑﺸﺮ را از ﻧﯿﮏ و ﺑﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﺧﺪای ﺳﺒﺤﺎن ﻧﺴﺒﺖ ﻣﯽدھﻨﺪ‬
‫و آﻓﺮﯾﺪۀ ﺑﻼواﺳﻄﮥ ﺧﺪا ﻣﯽﺷﻤﺮﻧﺪ‪ ،‬ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬آﯾﮥ ﺷﺮﯾﻔﻪ دﻻﻟﺖ دارد ﺑﺮ اﯾﻦﮐﻪ ﺛﺒﻮت ﻓﻌﻞ‬
‫ﺑﺮای ﻏﯿﺮ ﺧﺪا‪ ،‬اﻣﺮی ﻣﺠﺎزی اﺳﺖ و ﻓﺎﻋﻞ ﺣﻘﯿﻘﯽ در ھﻤﮥ اﻓﻌﺎل‪ ،‬ﺧﺪا اﺳﺖ و ﺑﺲ!‬

‫‪ -١‬ﻣﻮﻟﻮی در دﯾﻮان ﻣﺜﻨﻮی از اﯾﻦ ﺣﺎدﺛﻪ ﭼﻨﯿﻦ ﺗﻌﺒﯿﺮ ﻧﻤﻮده اﺳﺖ‪:‬‬

‫َ‬
‫ﺻـــﺪ ھـــﺰاران ﺧـــﺮﻣﻦ اﻧـــﺪر ﺣﻔﻨـــﻪای‬ ‫َ‬
‫ـــــﺖ ﻓﺘﻨــــــﻪای‬ ‫َ‬
‫ـــــﺖ إذ َر َﻣﯿـ‬
‫ﻣـــــﺎ َر َﻣﯿـ‬
‫ﻧﺎﮔﮫـــــﺎن آن ّذره ﺑﮕﺸـــــﺎﯾﺪ دھـــــﺎن‬ ‫آﻓﺘــــــــﺎﺑﯽ در ﯾﮑــــــــﯽ ّذره ﻧﮫــــــــﺎن‬
‫ﭘﯿﺶ آن ﺧﻮرﺷﯿﺪ ﭼـﻮن ﺟﺴـﺖ از ﮐﻤـﯿﻦ!‬ ‫ّذره ّذره ﮔــــــﺮدد اﻓــــــﻼک و زﻣــــــﯿﻦ‬
 ‫ﺑﺎزﻧﮕﺮی در ﻣﻌﺎﻧﯽ ﻗﺮآن‬ ‫‪٩٢‬‬

‫ﻌﻞ ﻟ ﹺ ﹶ‬ ‫أن اﷲﹶ أﺛﺒ ﹶﺖ ﹺ‬

‫ﻠﺨ ﹺ‬ ‫اﻟﻔ ﹶ‬
‫ّ‬
‫ﻨﻬﻢ ﹶوﻻ‬
‫ﻠﻖ ﹶوﻧﹶﻔﺎ ﹸه ﹶﻋ ﹸ‬ ‫ﹶ‬ ‫ﭼﻨﺎنﮐﻪ اﺑﻦﻣﻨﯿﺮ در ﺣﺎﺷﯿﮥ ﮐﺸﺎف ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ‪ » :‬ﹼ‬
‫اﻟﻔﺎﻋ ﹸﻞ اﻟـﺨﺎﻟﹺ ﹸﻖ ﺣﻘﻴﻘ ﹰﺔ ﹸﻫ ﹶﻮ اﷲﹸ ﺗﹶﻌﺎﱃ«) ‪» .(١‬ﺧﺪاوﻧﺪ ـ در‬
‫أن ﹸﺛﺒﻮ ﹶﺗﻪ ﹶﳍﻢ ﹶﳎ ﹲﺎز و ﹺ‬
‫ﹶ‬
‫ﹺ ﹺ ﹺ‬
‫ﹶﳏﻤ ﹶﻞ ﻟﺬﻟﻚ ﹼإﻻ ﱠ ﹸ ﹸ ﹸ‬
‫اﯾﻦ آﯾﻪ ـ ﻓﻌﻞ را ﺑﺮای ﺧﻠﻖ اﺛﺒﺎت ﻓﺮﻣﻮده و ﺳﭙﺲ از اﯾﺸﺎن ﻧﻔﯽ ﮐﺮده اﺳﺖ و اﯾﻦ ﮐﺎر را‬
‫ﺑﺮ ھﯿﭻ ﭼﯿﺰی ﻧﻤﯽﺗﻮان ﺣﻤﻞ ﮐﺮد ُﺟﺰ آنﮐﻪ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﻮد ﺛﺒﻮت ﻓﻌﻞ ﺑﺮای ﺧﻠﻖ‪ ،‬اﻣﺮی‬
‫ﻣﺠﺎزی اﺳﺖ و ﻓﺎﻋﻞ و آﻓﺮﯾﻨﻨﺪۀ ﺣﻘﯿﻘﯽ اﻓﻌﺎل‪ ،‬ﺧﺪای ﺗﻌﺎﻟﯽ اﺳﺖ«‪ .‬ﻣﻌﺘﺰﻟﯽھﺎ ﮐﻪ ﺑﻪ‬
‫آزادی اراده و اﺧﺘﯿﺎر ﺑﺸﺮ ﻗﺎﺋﻠﻨﺪ و اﻓﻌﺎل وی را ﺑﻪ ﺧﻮد او ﻧﺴﺒﺖ ﻣﯽدھﻨﺪ در ﺗﻔﺴﯿﺮ آﯾﮥ‬
‫ﺷﺮﯾﻔﻪ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ ﮐﻪ‪ :‬ﭼﻮن ﺧﺪای ﺗﻌﺎﻟﯽ ﺧﺎک را ﺑﻪ دﯾﺪﮔﺎن دﺷﻤﻦ ﻓﺮو ﺑﺮد از اﯾﻦ رو ﻓﻌﻞ‬
‫ﻣﺰﺑﻮر را ﺑﻪ ﺧﻮد ﻧﺴﺒﺖ داد ھﻤﺎﻧﻄﻮر ﮐﻪ اﺻﻞ ﻋﻤﻞ را در ﻋﺒﺎرت آﯾﻪ‪ ،‬ﺑﻪ رﺳﻮﻟﺶ ﻣﻨﺴﻮب‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ ُ ُ‬ ‫ّ‬
‫ﻄﺎﻋﻦ« آورده‬ ‫ﺮآن ﻋ ِﻦ اﻟﻤ ِ‬ ‫ِ‬ ‫اﻟﻘ‬ ‫ﻋﺒﺪاﻟﺠﺒﺎر ﻣﻌﺘﺰﻟﯽ در ﮐﺘﺎب »ﺗﻨﺰﯾﻪ‬ ‫ﻓﺮﻣﻮد‪ .‬ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﻗﺎﺿﯽ‬
‫ﺪر ﹶواﷲﹸ ﺗﹶﻌﺎﱄ ﹶﺑ ﹶﻠ ﹶﻎ ﺑﹺ ﹶﺮﻣﻴﺘﹺ ﹺﻪ اﻟـ ﹸﻤﻘﺎﺗﹺ ﹶﻞ ﹶﻓ ﹺﻠﺬﻟ ﹺﻚ أﺿﺎ ﹶﻓ ﹸﻪ ﺗﹶﻌﺎﱃ إﱃ‬
‫ﺎن ﻳﺮﻣﻲ ﻳﻮ ﹶم ﹶﺑ ﹴ‬
‫اﺳﺖ‪» :‬أ ﱠﻧ ﹸﻪ ص ﻛ ﹶ‬
‫اﻟﺮﻣﻴ ﹶﺔ ﹼأوﻻﹰ إ ﹶﻟﻴ ﹺﻪ«) ‪» (٢‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ص در روز ﺑﺪر ﻣﺸﺘﯽ از ﺧﺎک را ﺑﺮ ﮔﺮﻓﺘﻪ‬
‫أﺿﺎف ﱠ‬
‫ﹶ‬ ‫ﹶﻔﺴ ﹺﻪ ﻛﻤـﺎ‬
‫ﻧ ﹺ‬

‫ﺑﻪﺳﻮی دﺷﻤﻦ اﻓﮑﻨﺪ و ﺧﺪای ﺗﻌﺎﻟﯽ آن را ﺑﻪ ﺟﻨﮕﺎوران دﺷﻤﻦ رﺳﺎﻧﯿﺪ از اﯾﻦ رو‬
‫ﺧﺪاوﻧﺪ‪ ،‬ﻓﻌﻞ ﻣﺰﺑﻮر را ﺑﻪ ﺧﻮد ﻧﺴﺒﺖ داد ﭼﻨﺎنﮐﻪ در آﻏﺎز ﮐﻼم آن را ﺑﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ص‬
‫ﻣﻨﺴﻮب داﺷﺖ«‪ .‬و ﺑﺎ اﯾﻦ ﺗﻔﺴﯿﺮ‪ ،‬ﻓﻌﻞ ﺧﺪا را از ﻓﻌﻞ ﺑﺸﺮ ﺗﻔﮑﯿﮏ ﻧﻤﻮده اﺳﺖ‪ .‬در ﺑﺮﺧﯽ‬
‫ﺣﻖ ﺗﻌﺎﻟﯽ اﯾﻦ ﻓﻌﻞ‬ ‫از ﺗﻔﺎﺳﯿﺮ ﺷﯿﻌﻪ ﭼﻮن ﺗﻔﺴﯿﺮ ﺷﯿﺦ اﺑﻮاﻟﻔﺘﻮح رازی ﻣﯽﺧﻮاﻧﯿﻢ ﮐﻪ‪ّ » :‬‬
‫را اﺿﺎﻓﻪ ﺑﺎ ﺧﻮد ﮐﺮد از آﻧﺠﺎ ﮐﻪ ﺗﻮﻓﯿﻖ و ﺗﺴﺪﯾﺪ و ﺗﺴﺒﯿﺐ و ﺗﺄﯾﯿﺪ از او ﺑﻮد‪ «(٣ ).‬و اﯾﻦ‬
‫اﻷﻣﺮﻳﻦ« را‬ ‫ﲔ‬‫اﻷﻣﺮ ﹶﺑ ﹶ‬ ‫ّ‬
‫ﹶ‬ ‫ﻗﻮل را ﻣﯽﺗﻮان ﻣﯿﺎن رأی اﺷﺎﻋﺮه و ﻣﻔﻮﺿﻪ داﻧﺴﺖ ﮐﻪ ﻣﻔﮫﻮم » ﹸ‬
‫ﺑﯿﺎد ﻣﯽآورد‪.‬‬
‫ّ‬
‫ﻋﺒﺪاﻟﺮ ّزاق‬
‫ّ‬ ‫ﺻﻮﻓﯿﺎن ﻣﻌﻨﺎی آﯾﮥ ﺷﺮﯾﻔﻪ را ﺑﻪ ﻣﻘﺎم اﺗﺤﺎد ﯾﺎ ﺟﻤﻊ ﺣﻤﻞ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻗﺎل اﷲﹸ ﺗﹶﻌﺎﱃ‪ :‬ﹶوﻣﺎ ﹶر ﹶﻣﻴ ﹶﺖ إذ ﹶر ﹶﻣﻴ ﹶﺖ ﹶوﻟﻜ ﱠﻦ‬ ‫اﻟﺴﺎﺋﺮﻳﻦ« ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ‪ » :‬ﹶ‬ ‫ﮐﺎﺷﺎﻧﯽ در »ﴍح ﻣﻨﺎزل ﹼ‬
‫ور ﹺه‬
‫اﻟﺮﻣﻰ ﹶﻋ ﹺﻦ اﻟﻨﱠﺒﹺﻲ ص ﹶﻣ ﹶﻊ ﹸﺻﺪﹸ ﹺ‬ ‫ﻠﺐ ﱠ‬
‫ﹺ‬ ‫ﹺ ﹺ ﹺ ﹺﹺ‬
‫اﷲﹶ ﹶرﻣﻰ‪ .‬وﺟﻪ اﻻﺳﺘﺸﻬﺎد ﹺﲠﺬه اﻵﻳﺔ ﹶﻋ ﹶﲆ اﻟـ ﹶﺠﻤ ﹺﻊ ﹶﺳ ﹸ‬
‫ﻨﺎء ﹶرﺳ ﹺﻢ اﻟﻨﱠﺒﹺﻲ ص ﹺﰲ‬ ‫ﻇﺎﻫﺮ ﹰا ﻛﻤـﺎ د ﱠل ﻋ ﹶﻠﻴ ﹺﻪ ﹶﻗﻮ ﹸﻟﻪ‪ :‬إذ رﻣﻴﺖ‪ .‬ﹶﻓﺈﺛﺒﺎ ﹸﺗﻪ ﷲﹼﹺ ﻟﹺﻠﺪﱢ ﻻ ﹶﻟ ﹺﺔ ﻋﲇ ﹶﻓ ﹺ‬
‫ﹶﻋﻨﻪ ﹺ‬
‫ﹶ‬ ‫ﹸ‬ ‫ﹶ ﹶ ﹶ‬ ‫ﹸ‬ ‫ﹶ ﹶ‬ ‫ﹸ‬

‫ّ‬
‫‪ -١‬ﺑﻪ ﺣﺎﺷﯿﮥ اﺑﻦ ﻣﻨﯿﺮ ﺑﺮ ﺗﻔﺴﯿﺮ ﮐﺸﺎف )ج‪ ،۲‬ص‪ (۲۰۷‬ﻧﮕﺎه ﮐﻨﯿﺪ‪.‬‬
‫ُ‬
‫‪ -٢‬ﺗﻨﺰﯾﻪ اﻟﻘﺮآن ﻋﻦ اﻟﻤﻄﺎﻋﻦ‪ ،‬ص ‪.۱۵۹‬‬
‫روح َ‬
‫اﻟﺠﻨﺎن‪ ،‬اﺛﺮ اﺑﻮ اﻟﻔﺘﻮح رازی‪ ،‬ج‪ ،۲‬ص ‪ ۵۲۰‬ﺑﻨﮕﺮﯾﺪ‪.‬‬ ‫‪ -٣‬ﺑﻪ ﺗﻔﺴﯿﺮ َروح اﻟﺠﻨﺎن و ُ‬
‫ِ‬
 ‫‪٩٣‬‬ ‫ﺑﺎزﻧﮕﺮی در ﻣﻌﺎﻧﯽ ﻗﺮآن‬

‫اﻟـ ﹶﺤ ﱢﻖ ﺑﹺﺎﻟﻜﻠﻴ ﹺﺔ ﹶﻓﻜ ﱡﻞ ﻣﺎ ﹶﺻﺪﹶ ﹶر ﹶﻋﻨ ﹸﻪ ﻓﹺ ﹸ‬

‫ﻌﻞ اﷲﹺ ﺗﹶﻌﺎﱄ ﹶو ﹸﻫ ﹶﻮ ﹶﻣﻌﻨﹶﻲ اﻟـ ﹶﺠﻤﻊ) ‪» !(١‬وﺟﻪ ﮔﻮاه آوردن اﯾﻦ‬
‫آﯾﻪ ﺑﺮ ﻣﻘﺎم ﺟﻤﻊ‪ ،‬آﻧﺴﺖ ﮐﻪ آﯾﮥ ﻣﺰﺑﻮر از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ص ﺳﻠﺐ َرﻣﯽ ﻧﻤﻮده اﺳﺖ ﺑﺎ اﯾﻦﮐﻪ‬
‫ﯿﺖ! ﭘﺲ اﺛﺒﺎت َرﻣﯽ ﺑﺮای ّ‬ ‫ﻇﺎھﺮا اﯾﻦ ﻓﻌﻞ از او ﺳﺮ زده ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪ :‬إذ َر َﻣ َ‬ ‫ً‬
‫ﺣﻖ‬
‫ﺑﮑﻠﯽ در ّ‬ ‫ّ‬ ‫ﺗﻌﺎﻟﯽ دﻻﻟﺖ ﺑﺮ آن دارد ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ص از ﺣﯿﺚ ّ‬
‫ﺣﻖ ﻓﺎﻧﯽ ﺑﻮد و ھﺮ ﭼﻪ‬ ‫ﺗﻌﯿﻦ‬
‫از وی ﺻﺎدر ﻣﯽﺷﺪ‪ ،‬ﻓﻌﻞ ﺧﺪای ﺗﻌﺎﻟﯽ ﺑﻮد و اﯾﻦ ھﻤﺎن ﻣﻌﻨﺎی ﺟﻤﻊ اﺳﺖ«‪.‬‬
‫ﺑﺪﯾﻦ ﺻﻮرت ﻣﺬاھﺐ اﺳﻼﻣﯽ ھﺮ ﮐﺪام‪ ،‬رأی وﯾﮋۀ ﻣﺬھﺒﯽ ﺧﻮد را در ﺗﻔﺴﯿﺮ آﯾﮥ‬
‫ﮐﺮﯾﻤﻪ ﻧﺸﺎن دادهاﻧﺪ‪.‬‬
‫ّ‬
‫ﺑﺮای ﺗﻔﺴﯿﺮ ﺻﺤﯿﺢ آﯾﮥ ﺷﺮﯾﻔﻪ ﺑﺎﯾﺪ ﺑﻪ ﭼﻨﺪ ﻧﮑﺘﻪ ﺗﻮﺟﻪ داﺷﺖ‪ :‬ﻧﺨﺴﺖ آﻧﮑﻪ آﯾﮥ ﻣﺰﺑﻮر‬
‫ﻣﻔﺴﺮان‪ ،‬از اﻣﺮی »ﻣﻌﺠﺰه آﻣﯿﺰ و ﺧﺎرقاﻟﻌﺎدۀ« ﺣﮑﺎﯾﺖ ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﺪ‪ ،‬ﻧﻪ از اﺣﻮال‬ ‫ﺑﻪ ّاﺗﻔﺎق ّ‬
‫ﻋﺎدی‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮ اﯾﻦ ﻧﻤﯽﺗﻮان آن را ﺑﻪ ھﻤﮥ اﻋﻤﺎل ﺑﺸﺮی ﺗﻌﻤﯿﻢ داد و ﻣﺎﻧﻨﺪ اﺷﺎﻋﺮه ﻧﺘﯿﺠﻪ‬
‫ﮔﺮﻓﺖ ﮐﻪ‪ :‬ﭘﺲ ھﻤﮥ اﻓﻌﺎل ﻋﺒﺎد‪ ،‬از ﺳﻮی ﺧﺪاوﻧﺪ آﻓﺮﯾﺪه ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ و آﻧﺎن در ﭘﺪﯾﺪ آوردن‬
‫اﻋﻤﺎل ﺧﻮد‪ ،‬ھﯿﭻ ﻧﻘﺸﯽ ﻧﺪارﻧﺪ! ﻗﯿﺎس ﻣﻌﺠﺰات ﺑﺎ اﻋﻤﺎل ﻋﺎدی‪ ،‬ﻗﯿﺎﺳﯽ ﻣﻊاﻟﻔﺎرق و‬
‫ً‬ ‫ﺑﺎﻃﻞ اﺳﺖ‪ّ .‬‬
‫دوم آنﮐﻪ در ﻣﻌﺠﺰات اﻧﺒﯿﺎء † ﻏﺎﻟﺒﺎ ﺑﺪاﯾﺖ ﻓﻌﻞ ﺑﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﻧﺴﺒﺖ داده‬
‫ﺣﻖ ﺗﻌﺎﻟﯽ‪ .‬ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﻣﻮﺳﯽ ÷ ﻋﺼﺎ را ﻣﯽ َ‬
‫اﻓﮑﻨﺪ و ﺧﺪا آن را ﺑﻪ‬ ‫ﺷﺪه و ﻧﮫﺎﯾﺖ آن‪ ،‬ﺑﻪ ّ‬

‫آورد‪ .‬ﯾﺎ ﻋﯿﺴﯽ ÷ ِﮔﻞ را ﺑﻪ ﺷﮑﻞ ﭘﺮﻧﺪهای ﻣﯽﺳﺎزد و‬ ‫ﺻﻮرت اﻓﻌﯽ ﻧﯿﺮوﻣﻨﺪی در ﻣﯽ َ‬
‫َّ‬ ‫ََ ُ ُ َ َۡ ۡ‬
‫�ۢ� �ِإِذ ِن ٱ�ِ﴾‬‫در آن ﻣﯽدﻣﺪ‪ ،‬و ﺧﺪای ﺗﻌﺎﻟﯽ آن را ﭘﺮﻧﺪۀ ﺣﻘﯿﻘﯽ ﻣﯽﮐﻨﺪ ﴿�يكون ط‬
‫]آل ﻋﻤﺮان‪ .[۴۹ :‬در آﯾﮥ ﻣﻮرد ﺑﺤﺚ ﻧﯿﺰ ﻓﻌﻞ رﺳﻮل ص از ﻓﻌﻞ ﺧﺪا ﺗﻔﮑﯿﮏ ﻣﯽﺷﻮد زﯾﺮا‬
‫ﻣﺘﻌﺪی و ﻣﻔﻌﻮل ﻃﻠﺐ اﺳﺖ وﻟﯽ ﻣﻔﻌﻮلھﺎ در اﯾﻦ آﯾﻪ ﺣﺬف‬ ‫ّ‬ ‫ﻓﻌﻞ » َرﻣﯽ« از اﻓﻌﺎل‬
‫ﺷﺪهاﻧﺪ و ﻻزﻣﺴﺖ ﺑﺪﯾﻦ ﺻﻮرت در ﺗﻘﺪﯾﺮ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﻮﻧﺪ‪:‬‬
‫ﹸﺮاب وﻟﻜ ﱠﻦ اﷲﹶ ﹶرﻣﻲ ‪.‬ذﻟﹺﻚ اﻟ ﱞﻄﻮﻓﺎن«‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ‪:‬‬
‫ﺒﻀ ﹰﺔ ﹺﻣﻦ ﺗ ﹴ‬
‫ﻮﻓﺎن إذ ﹶر ﹶﻣﻴ ﹶﺖ ‪ .‬ﹶﻗ ﹶ‬
‫»وﻣﺎ ﹶر ﹶﻣﻴ ﹶﺖ ‪.‬اﻟ ﱡﻄ ﹶ‬
‫»ﺗﻮ )آن ﻃﻮﻓﺎن را( ﺑﻪ راه ﻧﯿﻨﺪاﺧﺘﯽ در آن ھﻨﮕﺎم ﮐﻪ )ﻣﺸﺘﯽ ﺧﺎک را( رﯾﺨﺘﯽ وﻟﯽ ﺧﺪا‬
‫)آن ﻃﻮﻓﺎن را( ﺑﻪ راه اﻧﺪاﺧﺖ«‪.‬‬
‫ﺑﺪﯾﻦ ﺻﻮرت ﺑﺪاﯾﺖ ﻣﻌﺠﺰه ﺑﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﺧﺪا ص ﻧﺴﺒﺖ داده ﺷﺪه و ﻧﮫﺎﯾﺘﺶ )ﻣﺎﻧﻨﺪ‬
‫ّ‬
‫ﺻﻮﻓﯿﻪ در اﯾﻦ ﻣﻘﺎم‪ ،‬ﺧﺎﻟﯽ از‬ ‫دﯾﮕﺮ ﻣﻌﺠﺰات( ﻣﻨﺴﻮب ﺑﻪ ﺧﺪای ﺗﻌﺎﻟﯽ ﻣﯽﺷﻮد و ﻗﻮل‬

‫‪ -١‬ﺷﺮح ﻣﻨﺎزل ّ‬
‫اﻟﺴﺎﺋﺮﯾﻦ‪ ،‬ﺑﺎب اﻟﺠﻤﻊ‪ ،‬ص ‪.۲۶۲‬‬
 ‫ﺑﺎزﻧﮕﺮی در ﻣﻌﺎﻧﯽ ﻗﺮآن‬ ‫‪٩٤‬‬

‫ﻧﻈﺮﯾﮥ »ﺗﺴﺒﯿﺐ« ﮐﻪ ذﮐﺮش در ﺗﻔﺴﯿﺮ اﺑﻮاﻟﻔﺘﻮح آﻣﺪه ﺑﺮای‬ ‫ﺳﻮم آنﮐﻪ ّ‬ ‫اﻋﺘﺒﺎر اﺳﺖ) ‪ّ .(١‬‬
‫َ َ ۡ َ ۡ ُ ُ ُ ۡ َ َ ٰ َّ َّ َ َ َ‬
‫ٱ� � َتل ُه ۡم﴾‬
‫ً‬
‫ﮐﺎﻣﻼ ﺻﺤﯿﺢ و ﻣﻮاﻓﻖ ﺑﺎ ّ‬
‫ﻧﺺ آﯾﺎت در ﺳﻮرۀ‬ ‫�ن‬‫ﻋﺒﺎرت ﴿فلم �قتلوهم و� ِ‬
‫ﺷﺮﯾﻔﮥ اﻧﻔﺎل اﺳﺖ ﭼﻨﺎنﮐﻪ در آن ﺳﻮره از ﻧﺰول ﻣﻼﺋﮑﻪ ﺑﻪ ﻓﺮﻣﺎن إﻟﮫﯽ و ﺗﺜﺒﯿﺖ ﻣﺆﻣﻨﺎن و‬
‫ﺑﯿﻢ اﻓﮑﻨﺪن در دلھﺎی ﮐﺎﻓﺮان و دﺧﺎﻟﺖ ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن در ﭘﯿﮑﺎر‪ ،‬ﺑﻪ وﺿﻮح ﺳﺨﻦ رﻓﺘﻪ اﺳﺖ و‬
‫َ‬
‫ﺑﻪ اﻋﺘﺒﺎر ھﻤﯿﻦ »ﺗﺴﺒﯿﺐ« ﻓﻌﻞ ﻣﺬﮐﻮر‪ ،‬ﺑﻪ ﺧﺪای ﺗﻌﺎﻟﯽ ﻣﻨﺴﻮب ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻤﺎ ﻗﺎل اﻟﻠﻪ‬
‫ُُ‬ ‫َ ُّ َ َ ۡ َ َ َ َ ّ َ َ ُ ۡ َ َ ّ ُ ْ َّ َ َ َ ُ ْ َ ُ ۡ‬ ‫ۡ‬
‫وب‬
‫ِ‬ ‫ل‬ ‫ق‬ ‫�‬‫��ِكةِ � ِ� مع�م �ثبِتوا ٱ�ِين ءامن ۚوا س� ِ ِ‬
‫�‬ ‫ل‬ ‫و� ر�ك إِ� ٱلم ٰٓ‬‫َﺗﻌﺎﻟﯽ‪﴿ :‬إِذ يُ ِ‬
‫َّ َ َ َ ْ ۡ َ َ ۡ ُ ْ َ ۡ َ ۡ َ‬
‫ٱ� ۡ� َناق َو ۡ ُ ْ ۡ ُ ۡ ُ َّ َ َ‬
‫ان‪] ﴾١٢‬اﻷﻧﻔﺎل‪.[۱۲ :‬‬ ‫ُ ُّ‬
‫ٱ��وا مِنهم � �ن ٖ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ٱ��وا فوق‬‫ٱ�ِين �فروا ٱلرعب ف ِ‬
‫*‬ ‫*‬ ‫*‬

‫ُُ َ ُ‬ ‫َ َ َّ َّ‬ ‫َ‬ ‫َ ُۡ ّ‬ ‫ۡ َ ْ َ َّ‬

‫﴿ َوٱعل ُم ٓوا �� َما غن ِمتم مِن ۡ‬
‫�ءٖ فأن ِ� ِ �سه﴾ ]اﻷﻧﻔﺎل‪ .[۴۱ :‬ﺧﻤﺲ ﻗﺮآﻧﯽ!‬
‫ُ‬
‫ﺧﻤﺲ ﯾﮑﯽ از اﻋﺪاد ﮐﺴﺮی ﺑﻪ ﺷﻤﺎر ﻣﯽآﯾﺪ ﮐﻪ ﺑﻨﺎ ﺑﺮ آﯾﮥ ﻓﻮق‪ ،‬ﺑﺮ ﻏﻨﺎﺋﻢ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‬
‫ﺗﻌﻠﻖ ﻣﯽﮔﯿﺮد و ﺑﺎﯾﺪ در راه ﺧﺪا ﻣﺼﺮف ﺷﻮد‪ .‬آﯾﮥ ﺷﺮﯾﻔﻪ ﺑﻪ ّاﺗﻔﺎق ّ‬ ‫ّ‬
‫ﻣﻔﺴﺮان ﻗﺮآن‪ ،‬ﭘﺲ از‬
‫»ﻏﺰوۀ ﺑﺪر« ﻧﺎزل ﺷﺪه و ﻧﺎﻇﺮ ﺑﻪ اﻣﻮاﻟﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ در ﺟﻨﮓ ﻣﺰﺑﻮر ﺑﺪﺳﺖ ﻣﺴﻠﻤﯿﻦ اﻓﺘﺎد‪.‬‬
‫ً‬
‫ﻟﻔﻆ »ﻏﻨﯿﻤﺖ« در زﺑﺎن ﻋﺮب ﻏﺎﻟﺒﺎ ﺑﺮای دﺳﺘﺎوردھﺎی ﻣﺎﻟﯽ ﮐﻪ در ﺟﻨﮓ از دﺷﻤﻦ‬
‫ﺑﺮﺟﺎی ﻣﯽﻣﺎﻧﺪ‪ ،‬اﺳﺘﻌﻤﺎل ﻣﯽﺷﻮد ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﺷﯿﺦ ﻃﺒﺮﺳﯽ در ﺗﻔﺴﯿﺮ »ﻣﺠﻤﻊاﻟﺒﯿﺎن«‬
‫ﺎر ﺑﹺ ﹺﻘ ﹴ‬
‫ﺘﺎل«) ‪) (٢‬ﻏﻨﯿﻤﺖ ﭼﯿﺰی‬ ‫ﺮب ﹺﻣ ﹶﻦ اﻟﻜ ﹼﻔ ﹺ‬
‫أﻫﻞ اﻟـ ﹶﺤ ﹺ‬ ‫ﹺ‬
‫أﻣﻮال ﹺ‬ ‫ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ‪» :‬اﻟ ﹶﻐﻨﻴ ﹶﻤ ﹸﺔ ﻣﺎ ﹸا ﹺﺧ ﹶﺬ ﹺﻣﻦ‬
‫ّ‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ از اﻣﻮال ﭘﯿﮑﺎرﮔﺮان ﮐﻔﺎر‪ ،‬در ﺟﻨﮓ ﺑﺎ آنھﺎ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ(‪ .‬اﯾﻦ واژه در‬
‫ﻗﺮآن ﻣﺠﯿﺪ دو ﺑﺎر ﺑﻪ ﺷﮑﻞ ﻓﻌﻞ ﻣﺎﺿﯽ ) ﹶﻏﻨﹺﻤﺘﹸﻢ( ﺑﮑﺎر رﻓﺘﻪ اﺳﺖ )اﻧﻔﺎل‪ ۴۱ :‬و‪ (۶۹‬و‬
‫ﮐﻠﻤﮥ » ﹶﻣﻐﺎﻧﹺﻢ« ﻧﯿﺰ ﮐﻪ از ھﻤﺎن رﯾﺸﻪ ﻣﯽآﯾﺪ در ﺳﻮرۀ ﻧﺴﺎء )آﯾﮥ‪ (۹۴‬و ﻓﺘﺢ )آﯾﺎت‪۱۵‬و‬
‫‪۱۹‬و‪ (۲۰‬دﯾﺪه ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﺳﯿﺎق اﯾﻦ آﯾﺎت ﺷﺮﯾﻔﻪ ھﻤﮕﯽ در زﻣﯿﻨﮥ ﭘﯿﮑﺎر ﺑﺎ ﮐﺎﻓﺮان ﻣﺘﺠﺎوز‬
‫ُ‬ ‫و ﻣﺘﺨﺎﺻﻢ اﺳﺖ و از اﯾﻦ رو اﮐﺜﺮ ّ‬
‫ﻣﻔﺴﺮان‪ ،‬ﺧﻤﺲ را در آﯾﮥ‪ ۴۱‬از ﺳﻮرۀ اﻧﻔﺎل ﺑﻪ ﻣﻨﺰﻟﮥ‬
‫ﻣﺎﻟﯿﺎﺗﯽ ﻣﯽداﻧﻨﺪ ﮐﻪ از ﻏﻨﺎﺋﻢ ﺟﻨﮕﯽ ﺑﺎﯾﺪ ﮐﺴﺮ ﺷﻮد و در راه ﺧﺪای ﺗﻌﺎﻟﯽ ﻣﺼﺮف ﮔﺮدد‪.‬‬

‫َ َ َّ ُ َ َ َ َ َ َ‬
‫ِنت ل ُه ۡم﴾ ]اﻟﺘﻮﺑﺔ‪:‬‬ ‫ّ‬
‫ﺻﻮﻓﯿﻪ در ﻓﻨﺎء‪ ،‬ﺑﺎ آﯾﺎت ﺗﻘﺮﯾﻌﯽ ﻗﺮآن ﮐﺮﯾﻢ ﻣﺎﻧﻨﺪ‪�﴿ :‬فا ٱ� عنك ل ِم أذ‬ ‫‪ -١‬ﻗﻮل‬
‫ً‬
‫‪ .[٤٣‬و اﻣﺜﺎل آن ﻧﯿﺰ ﺳﺎزﮔﺎری ﻧﺪارد زﯾﺮا اﮔﺮ ھﺮﮐﺎری ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ أﮐﺮم ص اﻧﺠﺎم ﻣﯽداد ﻋﯿﻨﺎ ﻓﻌﻞ‬
‫ﺧﺪای ﺗﻌﺎﻟﯽ ﺑﻮد‪ ،‬درآنﺻﻮرت ازﺳﻮی ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﻼﻣﺖ ﻧﻤﯽﺷﺪ‪.‬‬
‫‪ -٢‬ﻣﺠﻤﻊ اﻟﺒﯿﺎن‪ ،‬ﺟﺰء ‪ ،۹‬ص ‪۱۴۸‬‬
 ‫‪٩٥‬‬ ‫ﺑﺎزﻧﮕﺮی در ﻣﻌﺎﻧﯽ ﻗﺮآن‬

‫ّأﻣﺎ ﺑﺮﺧﯽ از اھﻞ ﺗﻔﺴﯿﺮ ﺑﻪ ﻣﻨﺎﺳﺒﺖ آنﮐﻪ واژۀ ﻏﻨﯿﻤﺖ ﮔﺎھﯽ ﺑﺮای اﻣﻮری وﺳﯿﻊﺗﺮ از‬
‫ص اﻟـ ﹶﺨ ﹺﲑ«‪،‬‬ ‫ﹺ ﹺ‬
‫ﺑﺎز ﻣﺎﻧﺪهھﺎی ﺟﻨﮓ ﺑﮑﺎر ﻣﯽرود )ﻣﺎﻧﻨﺪ اﯾﻦﮐﻪ ﮔﻮﯾﻨﺪ‪» :‬اﻏﺘﹶﻨ ﹸﻤﻮا ﹸﻓ ﹶﺮ ﹶ‬
‫ﻓﺮﺻﺖھﺎی ﻧﯿﮏ را ﻏﻨﯿﻤﺖ ﺷﻤﺎرﯾﺪ( ﻣﻌﻨﺎی آﯾﻪ را ﺗﻌﻤﯿﻢ دادهاﻧﺪ و آن را ﺷﺎﻣﻞ ارﺑﺎح‬
‫ّ‬
‫ﻏﻮاﺻﺎن و ﻣﻼﺣﺎن و ﻓﺮآوردۀ ﮔﻨﺞھﺎ و ﻣﻌﺎدن و ُﺟﺰ اﯾﻦھﺎ ﻧﯿﺰ‬ ‫ﻣﮑﺎﺳﺐ و دﺳﺘﺎورد ّ‬
‫داﻧﺴﺘﻪاﻧﺪ ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﺻﺎﺣﺐ ﺗﻔﺴﯿﺮ »اﻟﻤﯿﺰان« ﻣﺮﻗﻮم داﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪:‬‬
‫ﺄﺧﻮ ﹶذ ﹰة ﹺﻣ ﹶﻦ‬
‫ﺎن ﹶﻏﻨﹺﻴ ﹶﻤ ﹰﺔ ﹶﺣﺮﺑﹺﻴ ﹰﺔ ﹶﻣ ﹸ‬
‫إن اﻟـ ﹸﺤﻜ ﹶﻢ ﹸﻣﺘﻌ ﱢﻠ ﹲﻖ ﺑﹺﻤـﺎ ﻳ ﹶﺴ ﹼﻤﻲ ﹶﻏﻨﹶﻤـﺎ ﹶو ﹶﻏﻨﹺﻴﻤ ﹰﺔ ﹶﺳﻮا ﹰء ﻛ ﹶ‬
‫»‪ ...‬ﱠ‬
‫ﻼﺣ ﹺﺔ‬
‫ﻟـﻤ ﹶ‬ ‫ﺐ ﹶواﻟ ﹶﻐ ﹺ‬
‫ﻮص ﹶوا ﹶ‬ ‫ﺎﺳ ﹺ‬‫ﺄرﺑﺎح اﻟـﻤﻜ ﹺ‬
‫ﹶ‬ ‫ﺎر أو ﹶﻏ ﹶﲑﻫﺎ ﹺﳑﹼﺎ ﻳﻄ ﹶﻠ ﹸﻖ ﹶﻋ ﹶﻠﻴ ﹺﻪ اﻟ ﹶﻐﻨﹺﻴ ﹶﻤ ﹸﺔ ﹸﻟ ﹶﻐ ﹰﺔ ﻛ ﹺ‬‫اﻟﻜ ﹼﻔ ﹺ‬
‫ول اﻵﻳ ﹺﺔ ﹸﻫ ﹶﻮ ﹶﻏﻨﹺﻴ ﹶﻤ ﹶﺔ اﻟـ ﹶﺤ ﹺ‬
‫ﺮب ﹶﻓ ﹶﻠﻴ ﹶﺲ‬ ‫ﻮر ﹸد ﻧ ﹸﹸﺰ ﹺ‬
‫ﺎن ﹶﻣ ﹺ‬ ‫ﹸﻮز واﻟـﻤ ﹺ‬
‫ﻌﺎد ﹺن ﹶوإن ﻛ ﹶ‬ ‫ﹺ‬
‫ﹶﺨﺮ ﹺج ﻣ ﹶﻦ اﻟﻜﻨ ﹺ ﹶ ﹶ‬ ‫ﹶواﻟـ ﹸﻤﺴﺘ ﹶ‬
‫ﹶﺺ«) ‪ .(١‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬اﯾﻦ ﺣﮑﻢ ﺑﻪ ﭼﯿﺰھﺎﯾﯽ واﺑﺴﺘﮕﯽ دارد ﮐﻪ ﻧﺎم ﻏﻨﯿﻤﺖ ﺑﺮ‬ ‫ﻟﹺﻠﻤ ﹺ ﹺ‬
‫ﻮرد أن ﳜﺘ ﱠ‬ ‫ﹶ‬
‫ُّ‬
‫آنھﺎ ﻧﮫﺎده ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﺧﻮاه ﻏﻨﯿﻤﺘﯽ ﺑﺎﺷﺪﮐﻪ از راه ﺟﻨﮓ ﺑﺎ ﮐﻔﺎر ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﺪه ﯾﺎ از ﻏﯿﺮ اﯾﻦ‬
‫ﻃﺮﯾﻖ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻋﻤﻮم ﭼﯿﺰھﺎﯾﯽ ﮐﻪ در ﻟﻐﺖ ﻧﺎم ﻏﻨﯿﻤﺖ ﺑﺮ آنھﺎ اﻃﻼق ﻣﯽﮔﺮدد ﭼﻮن‬
‫ّ‬ ‫ﺳﻮدھﺎی ﮐﺴﺐ و ﻣﻌﺎﻣﻠﻪ ﯾﺎ ﻣﻨﺎﻓﻊ ّ‬
‫ﻏﻮاﺻﯽ و ﻣﻼﺣﯽ ﯾﺎ آﻧﭽﻪ از ﻣﻌﺎدن اﺳﺘﺨﺮاج ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‬
‫ﻣﺨﺼﺺ ﻧﯿﺴﺖ«!‪.‬‬ ‫و ھﺮ ﭼﻨﺪ ﻣﻮرد ﻧﺰول آﯾﻪ‪ ،‬ﻏﻨﯿﻤﺖ ﺟﻨﮓ اﺳﺖ وﻟﯽ ﻣﻮرد‪ّ ،‬‬
‫ِ‬ ‫ِ‬
‫ﺑﺎﯾﺪ ﮔﻔﺖ ﺻﺤﯿﺢ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﻮرد ﻣﺨﺼﺺ ﻧﯿﺴﺖ از اﯾﻦ رو ﺣﮑﻢ آﯾﮥ ﺷﺮﯾﻔﻪ ﺗﻨﮫﺎ‬ ‫ّ‬
‫ﺷﺎﻣﻞ »ﻏﻨﺎﺋﻢ ﺟﻨﮓ ﺑﺪر« ﻧﻤﯽﮔﺮدد و ﻏﻨﺎﺋﻢ ﺟﻨﮓھﺎی دﯾﮕﺮ را ﻧﯿﺰ ﺑﻪ ﻃﻮر ﻋﻤﻮم در ﺑﺮ‬
‫ﺗﺴﺮی‬ ‫ﻏﻮاﺻﯽ ّ‬ ‫ﻣﯽﮔﯿﺮد‪ .‬وﻟﯽ ُﺣﮑﻢ آﯾﻪ از ﻏﻨﯿﻤﺖ ﺟﻨﮕﯽ ﺑﻪ ﺳﻮد ﻣﻌﺎﻣﻼت ﯾﺎ ّﻣﻼﺣﯽ و ّ‬
‫ﭘﯿﺪا ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ زﯾﺮا ﻗﺮاﺋﻦ و ﺳﯿﺎق ﻣﻄﻠﺐ‪ ،‬آﯾﮥ ﺷﺮﯾﻔﻪ را ﺑﻪ ﻣﻮﺿﻮع ﺟﻨﮓ اﺧﺘﺼﺎص‬
‫ﻣﯽدھﺪ و ﻣﻮرد ﻧﺰول‪ ،‬ﻏﯿﺮ از »ﻗﺮاﺋﻦ ﺗﺨﺼﯿﺺ دھﻨﺪه« اﺳﺖ‪.‬‬
‫َ َ ٰ ُ ُ ۡ َ َّ ٰ َ َ ُ َ‬
‫� � ت�ون‬ ‫در آﯾﮥ ‪ ۳۹‬از ﺳﻮرۀ ﻣﺒﺎرﮐﮥ اﻧﻔﺎل ﺧﺪای ﺗﻌﺎﻟﯽ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪﴿ :‬و�تِلوهم ح‬
‫َ‬
‫ۡ َ ْ َّ‬ ‫ۡ ‪ٞ‬‬
‫ف ِت َنة﴾) ‪ .(٢‬آﻧﮕﺎه ﺣﮑﻢ ﻏﻨﯿﻤﺘﯽ را ﮐﻪ ﺑﺪﺳﺖ ﻣﯽآﯾﺪ ﺗﻌﯿﯿﻦ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪َ ﴿ :‬وٱعل ُم ٓوا �� َما‬
‫�ءٖ﴾ ]اﻷﻧﻔﺎل‪ .(٣ )[۴۱ :‬ﺑﻪ ﻋﻼوه در ذﯾﻞ ھﻤﺎن آﯾﮥ ﻏﻨﯿﻤﺖ ﻣﯽﺧﻮاﻧﯿﻢ‪﴿ :‬إِن‬ ‫َغن ِۡم ُتم ّمِن َ ۡ‬
‫� َ� ۡبدِنَا يَ ۡو َم ۡٱل ُف ۡرقَان يَ ۡو َم ۡٱ�َ َ� ۡ َ ۡ َ‬ ‫ٱ�ِ َو َما ٓ أَ َ‬
‫نز ۡ�َا َ َ ٰ‬ ‫َّ‬ ‫ُ ُۡ َ َ ُ‬
‫ان﴾) ‪ .(٤‬ﭼﻨﺎنﮐﻪ‬ ‫ٱ�مع ِ‬ ‫ِ‬ ‫كنتم ءامنتم ب ِ‬

‫‪ -١‬اﻟﻤﯿﺰان‪ ،‬ج‪ ،۱۰‬ص ‪.۹۱‬‬

‫‪ -٢‬و ﺑﺎ آنھﺎ ﮐﺎرزار ﮐﻨﯿﺪ ﺗﺎ ﻓﺘﻨﻪ ازﻣﯿﺎن ﺑﺮود‪...‬‬
‫‪ -٣‬و ﺑﺪاﻧﯿﺪ ﮐﻪ از ھﺮﭼﯿﺰ ﻏﻨﯿﻤﺖ ﮔﺮﻓﺘﯿﺪ‪...‬‬
‫ّ‬
‫‪ -٤‬اﮔﺮ ﺷﻤﺎ ﺑﻪ ﺧﺪا و ﺑﻪ آﻧﭽﻪ ﺑﺮ ﺑﻨﺪۀ ﺧﻮﯾﺶ ﻓﺮوﻓﺮﺳﺘﺎدﯾﻢ اﯾﻤﺎن دارﯾﺪ‪ ،‬در روز ﺟﺪاﯾﯽ)ﺣﻖ از ﺑﺎﻃﻞ(‪،‬‬
 ‫ﺑﺎزﻧﮕﺮی در ﻣﻌﺎﻧﯽ ﻗﺮآن‬ ‫‪٩٦‬‬

‫ﻣﻼﺣﻈﻪ ﻣﯽﺷﻮد آﯾﮥ ﺷﺮﯾﻔﮥ ﻏﻨﯿﻤﺖ‪ ،‬در ﻣﺤﺎﺻﺮۀ ﻗﺮاﺋﻨﯽ ﻗﺮار دارد ﮐﻪ ھﻤﮕﯽ از روﯾﺪاد‬
‫ﻏﻮاﺻﯽ و ﺑﺎزرﮔﺎﻧﯽ ﻧﺪارﻧﺪ! ﻣﻌﻨﺎی ﻋﺪم‬‫ﺟﻨﮓ ﺣﮑﺎﯾﺖ ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﻨﺪ و رﺑﻄﯽ ﺑﻪ ّﻣﻼﺣﯽ و ّ‬
‫ﺗﺨﺼﯿﺺ ﻣﻮرد‪ ،‬ﺗﻌﻮﯾﺾ ﻣﻮﺿﻮع ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬ﺗﻮﺳﻌﻪ در اﻓﺮاد آن اﺳﺖ‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ ﺣﮑﻢ ﻣﺰﺑﻮر‬
‫ّ‬
‫اﺧﺘﺼﺎص ﺑﻪ ﺟﻨﮓ ﺑﺪر )ﻣﻮرد ﻧﺰول( ﻧﺪارد و ﺣﮑﻤﯽ ﮐﻠﯽ ﺑﺮای ھﻤﮥ ﺟﻨﮓھﺎ اﺳﺖ‬
‫ﯽء( ﻧﯿﺰ اﻧﻮاع ﮐﺎﻻھﺎی دﺷﻤﻨﺎن را ﮐﻪ در ﺟﻨﮓ ﺑﻪ ﺟﺎی‬ ‫ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﺗﻌﺒﯿﺮ ) ﹺﻣﻦ ﹶﺷ ﹴ‬

‫ﮔﺬاﺷﺘﻪاﻧﺪ‪ ،‬در ﺑﺮ ﻣﯽﮔﯿﺮد‪.‬‬

‫ّ‬ ‫ُ‬ ‫ُ‬
‫آری‪ ،‬ﭘﺮداﺧﺖ ﺧﻤﺲ ﮐﻨﻮز و ﻣﻌﺎدن و‪ ...‬واﺟﺐ اﺳﺖ وﻟﯽ ﻃﺮﯾﻖ اﺛﺒﺎت آن‪ ،‬ﺳﻨﺖ‬
‫ّ‬ ‫ُ‬
‫ﺑﺸﻤﺎر ﻣﯽآﯾﺪ‪ ،‬ﻧﻪ ﻗﺮآن‪ّ .‬اﻣﺎ درﺧﺼﻮص »ﺧﻤﺲ ارﺑﺎح ﻣﮑﺎﺳﺐ« ﻣﺸﮑﻼت ﺣﻞ ﻧﺸﺪﻧﯽ‪،‬‬
‫وﺟﻮد دارد ﮐﻪ ﯾﮑﯽ از ﻓﻘﮫﺎی ﻣﻌﺎﺻﺮ در »ﮐﺘﺎب اﻟﺨﻤﺲ« ﺑﺪانھﺎ اﺷﺎره ﻓﺮﻣﻮده) ‪ (١‬و در‬
‫ھﺮ ﺻﻮرت‪ ،‬ﺟﺎی ﺑﺤﺚ از آن در ﻓﻘﻪ اﺳﺖ ﻧﻪ در ﺗﻔﺴﯿﺮ ﻗﺮآنﮐﺮﯾﻢ‪.‬‬
‫*‬ ‫*‬ ‫*‬

‫َ‬ ‫ۡ ۡ‬ ‫َّ َ َ َ‬ ‫َّ ُ َ‬ ‫َ ۡ ُ َ‬

‫� حسبك ٱ� َوم ِن ٱ�بعك م َِن ٱل ُمؤ ِمن ِ�‪] ﴾٦٤‬اﻷﻧﻔﺎل‪ .[۶۴ :‬ﺧﺪا ﻣﺎ را ﮐﺎﻓﯽ‬
‫َ َ ُّ َ‬
‫���ها ٱ�َّ ُّ‬
‫﴿ ٰٓ‬
‫ِ‬
‫اﺳﺖ‬
‫ﻗﺮآنﮐﺮﯾﻢ ﺿﻤﻦ آﯾﺎﺗﯽ ﭼﻨﺪ ﺑﺎ ﺗﺄﮐﯿﺪ و ﺗﮑﺮار‪ ،‬ﺧﺪای ﺗﻌﺎﻟﯽ را »ﮐﺎﻓﯽ« ﺑﺮای ﺑﻨﺪﮔﺎن‬
‫ﺧﺎص وی ﻗﻠﻤﺪاد ﮐﺮده اﺳﺖ ﺑﻄﻮری ﮐﻪ در ﺳﻮرۀ‬ ‫ﻣﻌﺮﻓﯽ ﻧﻤﻮده و اﯾﻦ ﻋﻨﻮان را ّ‬
‫ﺧﻮد ّ‬
‫ََۡ‬ ‫َ َ ۡ َ َّ ُ َ‬
‫اف �بد ُه﴾ ]اﻟﺰﻣﺮ‪:‬‬
‫ٍ‬ ‫�‬ ‫َُ‬
‫ﺷﺮﯾﻔﮥ زﻣﺮ ﺑﻪ ﺻﻮرت »اﺳﺘﻔﮫﺎم اﻧﮑﺎری« ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪�﴿ :‬ليس ٱ� ب ِ‬
‫‪» .[۳۶‬آﯾﺎ ﺧﺪا ﺑﻨﺪهاش را ﮐﺎﻓﯽ ﻧﯿﺴﺖ«؟ ﺑﺎ وﺟﻮد اﯾﻦ در آﯾﮥ ﮐﺮﯾﻤﮥ ‪ ۶۴‬از ﺳﻮرۀ اﻧﻔﺎل ﺑﺮای‬
‫ﻣﻔﺴﺮان اﺷﺘﺒﺎھﯽ ﭘﯿﺶ آﻣﺪه و ﮐﻔﺎﯾﺖ ﺧﺪا را ﺑﻪ‬ ‫ﺑﯿﺸﺘﺮ ﻣﺘﺮﺟﻤﺎن ﻗﺮآن و ﺑﺮﺧﯽ از ّ‬
‫ّ‬
‫ﻣﺘﻌﺪد دﯾﮕﺮ‪ ،‬اﯾﻦ ﻣﻌﻨﺎ را‬ ‫دﯾﮕﺮان ﻧﯿﺰ ّ‬
‫ﺗﺴﺮی دادهاﻧﺪ‪ .‬آﯾﮥ ﺷﺮﯾﻔﮥ ﻣﺰﺑﻮر ﺑﻪ ﮔﻮاھﯽ آﯾﺎت‬
‫ﻣﯽرﺳﺎﻧﺪ ﮐﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ‪ ،‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﺧﻮد و ﭘﯿﺮوان وی را ﺑﺴﻨﺪه اﺳﺖ وﻟﯽ ﻣﺘﺮﺟﻤﺎن ﻓﺎرﺳﯽ‬
‫ِ‬
‫ﻗﺮآن‪ ،‬ﺑﺮ اﯾﻦ ﻗﻮل رﻓﺘﻪاﻧﺪ ﮐﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ و ﻣﺆﻣﻨﺎن راﺳﺘﯿﻦ‪ ،‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ص را ﮐﻔﺎﯾﺖ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ!‬
‫ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﯾﮑﯽ از اﯾﺸﺎن در ﺗﺮﺟﻤﮥ آﯾﮥ ﻓﻮق‪ ،‬ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ‪» :‬ای ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ،‬ﺧﺪاوﻧﺪ و ﻣﺆﻣﻨﺎﻧﯽ ﮐﻪ‬
‫از ﺗﻮ ﭘﯿﺮوی ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺮای ﺣﻤﺎﯾﺖ ﺗﻮ ﮐﺎﻓﯽ اﺳﺖ) ‪ .«(٢‬دﯾﮕﺮی ﻣﺮﻗﻮم داﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪» :‬ای‬

‫درروزی ﮐﻪ دو ﮔﺮوه )ﻣﺆﻣﻦ وﮐﺎﻓﺮ( ﺑﺎﯾﮑﺪﯾﮕﺮ ﺑﺮﺧﻮرد ﻧﻤﻮدﻧﺪ‪...‬‬

‫‪ -١‬ﺑﻪ »ﮐﺘﺎب اﻟﺨﻤﺲ« اﺛﺮ آﯾﺖ اﻟﻠﻪ ﻣﻨﺘﻈﺮی از ﺻﻔﺤﮥ ‪ ۱۴۹‬ﺗﺎ ‪ ۱۵۲‬ﻧﮕﺎه ﮐﻨﯿﺪ‪.‬‬
‫‪ -٢‬ﺑﻪ ﺗﺮﺟﻤﮥ ﻗﺮآن از آﻗﺎی ﻧﺎﺻﺮ ﻣﮑﺎرم ﺷﯿﺮازی ﺑﻨﮕﺮﯾﺪ‪.‬‬
 ‫‪٩٧‬‬ ‫ﺑﺎزﻧﮕﺮی در ﻣﻌﺎﻧﯽ ﻗﺮآن‬

‫ﺳﻮﻣﯽ ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ‪» :‬ای رﺳﻮل‬ ‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ،‬ﺧﺪا و ﮐﺴﺎﻧﯽ از ﻣﺆﻣﻨﺎن ﮐﻪ ﭘﯿﺮو ﺗﻮاﻧﺪ‪ ،‬ﺗﻮ را ﺑﺲ) ‪ّ .«(١‬‬
‫ﻣﺎ‪ ،‬ﺧﺪا ﺗﻮ را ﮐﻔﺎﯾﺖ اﺳﺖ و ﻣﺆﻣﻨﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﭘﯿﺮو ﺗﻮاﻧﺪ) ‪ .«(٢‬ﭼﮫﺎرﻣﯽ ﻧﻮﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪» :‬ای ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﺑﺮ‬
‫ﺟﺴﺘﻪ‪ ،‬ﺧﺪا ﺗﻮ را ﺑﺲ اﺳﺖ و ﻧﯿﺰ ﮐﺴﺎﻧﯽ از ﻣﺆﻣﻨﺎن ﮐﻪ ﭘﯿﺮو ﺗﻮ ھﺴﺘﻨﺪ) ‪ .«(٣‬ﭘﻨﺠﻤﯽ‬
‫ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ‪» :‬ای ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ،‬ﺧﺪاوﻧﺪ و ﻣﺆﻣﻨﺎﻧﯽ ﮐﻪ از ﺗﻮ ﭘﯿﺮوی ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬ﺗﻮ را ﺑﺴﻨﺪ‪ .«(٤ ).‬ﺷﺸﻤﯽ‬
‫ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ‪» :‬ای ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ،‬ﺧﺪا و ﻣﺆﻣﻨﺎﻧﯽ ﮐﻪ از ﺗﻮ ﭘﯿﺮوی ﮐﺮدﻧﺪ ﺗﻮ را ﺑﺲ اﺳﺖ) ‪ .«(٥‬ھﻔﺘﻤﯽ‬
‫ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ‪» :‬ای ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ،‬ﺧﺪا ﺗﻮ را ﺑﺲ اﺳﺖ و ﻣﺆﻣﻨﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺗﻮ را ﭘﯿﺮوی ﮐﺮدهاﻧﺪ) ‪ «(٦‬ھﺸﺘﻤﯽ‬
‫ﻧﻮﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪» :‬ای ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ،‬ﺗﻮ را ﺧﺪاوﻧﺪ و ﻣﺆﻣﻨﺎن ﭘﯿﺮو ﺗﻮ‪ ،‬ﺑﺲ) ‪...«(٧‬‬
‫اﯾﻦ ﻣﺘﺮﺟﻤﺎن‪ ،‬ﺟﻤﻠﮥ » ﹶو ﹶﻣ ﹺﻦ ا ﱠﺗ ﹶﺒ ﹶﻌ ﹶﻚ« را ﻋﻄﻒ ﺑﻪ ﻟﻔﻆ ﺟﻼﻟﮥ »اﻟﻠﻪ« داﻧﺴﺘﻪاﻧﺪ در‬
‫ﺴﺐ ﹶﻣ ﹺﻦ ا ﱠﺗ ﹶﺒ ﹶﻌ ﹶﻚ‪ «...‬ﻣﯽآﯾﺪ ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬ﺧﺪا ﺑﺮای ﻣﺆﻣﻨﺎﻧﯽ‬
‫ﺣﺎﻟﯽﮐﻪ ﺟﻤﻠﮥ ﻣﺰﺑﻮر ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎی » ﹶو ﹶﺣ ﹸ‬
‫ﮐﻪ ﭘﯿﺮو ﺗﻮ ھﺴﺘﻨﺪ ﻧﯿﺰ ﮐﺎﻓﯽ اﺳﺖ‪ .‬ﮔﻮاه اﯾﻦ ﻣﻌﻨﺎ آﯾﺎت ّ‬
‫ﻣﺘﻌﺪد ﻗﺮآﻧﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﮐﻔﺎﯾﺖ را‬
‫در اﻧﺤﺼﺎر ﺧﺪای ﺗﻌﺎﻟﯽ ﻣﯽﺷﻤﺮد ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫ِيل﴾ ]آل ﻋﻤﺮان‪﴿ .[۱۷۳ :‬فَإِن تَ َو َّل ۡوا ْ َ� ُق ۡل َح ۡس َ‬
‫� َّ ُ‬ ‫َ َ ُ ْ َ ۡ ُ َ َّ ُ َ ۡ َ ۡ َ ُ‬
‫ٱ�﴾‬ ‫ِ‬ ‫﴿وقالوا حسبنا ٱ� ون ِعم ٱلو�‬
‫َّ َ ُ َ ۡ ُ ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ۡ‬ ‫َّ‬ ‫َ ََ‬ ‫]اﻟﺘﻮﺑﺔ‪﴿ .[۱۲۹ :‬قُ ۡل َح ۡس َ َّ ُ‬
‫� ٱ�﴾ ]اﻟﺰﻣﺮ‪َ ﴿ .[۳۸ :‬ومن �ت َو� � ٱ� ِ �ه َو حسبه﴾ ]اﻟﻄﻼق‪:‬‬ ‫ِ‬
‫َ ُ ْ َ ۡ ُ َ َّ ُ‬
‫‪َ ﴿ .[۳‬وقالوا حسبنا ٱ�﴾ ]اﻟﺘﻮﺑﺔ‪.[۵۹ :‬‬
‫در ﺗﻤﺎم اﯾﻦ آﯾﺎت ﺷﺮﯾﻔﻪ‪ ،‬ﻣﻘﺎم ﮐﻔﺎﯾﺖ ﺑﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ اﺧﺘﺼﺎص داده ﺷﺪه و ﺑﻪ ھﯿﭻ وﺟﻪ‬
‫َ‬
‫اف � ۡب َدهُ﴾ ﮐﻪ ﺑﻪ‬
‫َ‬ ‫َّ ُ‬ ‫ََۡ َ‬
‫ذﮐﺮی از دﯾﮕﺮان ﻧﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ ﺑﻪ وﯾﮋه آﯾﮥ ﮐﺮﯾﻤﮥ ﴿�ليس ٱ� بِ� ٍ‬
‫روﺷﻨﯽ ﻣﻔﮫﻮم ﺣﺼﺮ را ﻣﯽرﺳﺎﻧﺪ‪.‬‬
‫از ﺗﺮﺟﻤﻪھﺎی ﻓﺎرﺳﯽ ﻗﺮان ﮐﻪ ﺑﮕﺬرﯾﻢ در ﺑﺮﺧﯽ از ﺗﻔﺎﺳﯿﺮ ﻓﺎرﺳﯽ ﻧﯿﺰ اﯾﻦ ﺧﻄﺎ‬
‫ﻣﻼﺣﻈﻪ ﻣﯽﺷﻮد ﭼﻨﺎنﮐﻪ در ﺗﻔﺴﯿﺮ »ﮐﺎﺷﻒ« آﻣﺪه اﺳﺖ‪» :‬در آﯾﮥ ﻓﻮق ﺧﻄﺎب ﺑﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‬

‫‪ -١‬ﺑﻪ ﺗﺮﺟﻤﮥ ﻗﺮآن از آﻗﺎی ّ‬

‫ﻣﺤﻤﺪ ﻣﮫﺪی ﻓﻮﻻدوﻧﺪ ﻧﮕﺎه ﮐﻨﯿﺪ‪.‬‬
‫‪ -٢‬ﺑﻪ ﺗﺮﺟﻤﮥ ﻗﺮآن از آﻗﺎی ﻣﮫﺪی إﻟﮫﯽ ﻗﻤﺸﻪای ﺑﻨﮕﺮﯾﺪ‪.‬‬
‫‪ -٣‬ﺑﻪ ﺗﺮﺟﻤﮥ ﻗﺮآن از آﻗﺎی ّ‬
‫ﻣﺤﻤﺪ ﺻﺎدﻗﯽ ﺗﮫﺮاﻧﯽ ﻧﮕﺎه ﮐﻨﯿﺪ‪.‬‬
‫ّ‬
‫ﻋﺒﺪاﻟﻤﺤﻤﺪ آﯾﺘﯽ ﺑﻨﮕﺮﯾﺪ‪.‬‬ ‫‪ -٤‬ﺑﻪ ﺗﺮﺟﻤﮥ ﻗﺮآن از آﻗﺎی‬
‫‪ -٥‬ﺑﻪ ﺗﺮﺟﻤﮥ ﻗﺮآن از آﻗﺎی ﺟﻼل ﻣﺠﺘﺒﻮی ﻧﮕﺎه ﮐﻨﯿﺪ‪.‬‬
‫‪ -٦‬ﺑﻪ ﺗﺮﺟﻤﮥ ﻗﺮآن از آﻗﺎی ﺣﺴﯿﻦ اﺳﺘﺎد وﻟﯽ ﺑﻨﮕﺮﯾﺪ‪.‬‬
‫‪ -٧‬ﺑﻪ ﺗﺮﺟﻤﮥ ﻗﺮآن از آﻗﺎی ﻋﻠﯽ ﻣﻮﺳﻮی ﮔﺮﻣﺎرودی ﻧﮕﺎه ﮐﻨﯿﺪ‪.‬‬
 ‫ﺑﺎزﻧﮕﺮی در ﻣﻌﺎﻧﯽ ﻗﺮآن‬ ‫‪٩٨‬‬

‫ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪ :‬ﺧﺪا و ﭘﯿﺮوان ﺑﺎ اﯾﻤﺎﻧﺖ ﺗﻮ را ﮐﻔﺎﯾﺖ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ) ‪.«(١‬‬

‫ّ‬ ‫ً‬
‫ﺑﻌﻀﯽ از ﺗﻔﺎﺳﯿﺮ ﻋﺮﺑﯽ‪ ،‬ھﺮ دو ﻗﻮل را ﻧﻘﻞ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪ ،‬ﻣﺜﻼ در »اﻟﻤﯿﺰان« ﻣﺆﻟﻒ ﻣﺤﺘﺮم‬
‫ﺆﻣﻨﹺ ﹶ‬
‫ﲔ« )ﻣﺮاد‬ ‫ﹶﴫ ﹺه وﺑﹺﻤ ﹺﻦ ا ﱠﺗﺒﻌﻚ ﹺﻣﻦ اﻟـﻤ ﹺ‬
‫ﹶ ﹸ‬ ‫ﹶﹶ‬
‫ﹺ‬
‫ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ‪ » :‬ﹶﻓﺎﻟـ ﹸﻤﺮا ﹸد ـ ﹶواﷲﹸ أﻋ ﹶﻠ ﹸﻢ ـ ﻳﻜﻔﻴﻚ اﷲﹸ ﺑﹺﻨ ﹺ ﹶ ﹶ‬
‫ُ َ‬
‫واﻟﻠﻪ أﻋﻠﻢ ـ ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﻪ ﯾﺎری ﺧﻮد و ﺑﻪ ﯾﺎری ﻣﺆﻣﻨﺎﻧﯽﮐﻪ از ﺗﻮ ﭘﯿﺮوی‬ ‫آﻧﺴﺖ ﮐﻪ ـ‬
‫ﻟـﻤﻌﻨﻲ‪ :‬ﹶﺣﺴ ﹸﺒﻚ‬ ‫ﮐﺮدﻧﺪ‪،‬ﮐﻔﺎﯾﺘﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ(‪ .‬آﻧﮕﺎه در ﭘﯽ ﺳﺨﻦ ﻣﺰﺑﻮر ﮔﻮﯾﺪ‪ » :‬ﹶو ﹸر ﹶﺑﻤـﺎ ﹺﻗﻴ ﹶﻞ ﱠ‬
‫إن ا ﹶ‬
‫ﲔ«) ‪) (٢‬ﭼﻪ ﺑﺴﺎ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪه ﻣﻌﻨﺎی آﯾﻪ اﯾﻨﺴﺖﮐﻪ‪ :‬ﺧﺪا ﺗﻮ‬ ‫ﺆﻣﻨﹺ ﹶ‬
‫اﷲﹸ وﺣﺴﺐ ﻣ ﹺﻦ ا ﱠﺗﺒﻌﻚ ﹺﻣﻦ اﻟـﻤ ﹺ‬
‫ﹶ ﹸ‬ ‫ﹶ ﹶ ﹸ ﹶ ﹶﹶ‬
‫را و ﭘﯿﺮوان ﻣﺆﻣﻨﺖ را ﮐﺎﻓﯽ اﺳﺖ(‪.‬‬
‫ّ‬
‫دوم را ﮐﻪ ﺑﺎ » ﹸر ﹶﺑﲈ ﹺﻗ ﹶﻴﻞ« آورده‪ ،‬ﺿﻌﯿﻒﺗﺮ از رأی ﻧﺨﺴﺖ‬ ‫ﻣﺆﻟﻒ‪ ،‬ﻗﻮل ّ‬ ‫ﭘﯿﺪا اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫ﻣﯽﺷﻤﺮد‪.‬‬
‫ﺷﺎﯾﺪ اﯾﻦ اﺷﺘﺒﺎه از آﻧﺠﺎ ﻧﺎﺷﯽ ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﻣﻼﺣﻈﻪ ﮐﺮدهاﻧﺪ در دو آﯾﮥ ﻗﺒﻞ‪ ،‬ﻗﺮآن‬
‫ﮐﺮﯾﻢ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ‬
‫ِي �يَّ َد َك ب َن ۡ�ه ِۦ َو�ٱل ۡ ُم ۡؤ ِمن َ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬
‫ُ ُ ٓ ْ َ ۡ َ ُ َ َ َّ َ ۡ َ َ َّ ُ‬
‫ٱ� ُه َو ٱ� ٓ‬
‫ِ�‪﴾٦٢‬‬ ‫ِ‬ ‫ِ ِ‬ ‫﴿�ن ي ِر�دوا أن �دعوك فإِن حسبك ۚ‬
‫]اﻷﻧﻔﺎل‪ .[۶۲ :‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬و اﮔﺮ ﺧﻮاﺳﺘﻨﺪ ﺑﺮ ﺗﻮ ﻧﯿﺮﻧﮓ زﻧﻨﺪ ﭘﺲ ﺧﺪا ﺗﻮ را ﮐﺎﻓﯽ اﺳﺖ‪ ،‬او ھﻤﺎن‬
‫ﮐﺴﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﯾﺎری ﺧﻮد و ﻣﺆﻣﻨﺎن‪ ،‬ﺗﻮ را ﺗﺄﯾﯿﺪ ﻓﺮﻣﻮد«‪.‬‬
‫وﻟﯽ ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﻣﻼﺣﻈﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬اﯾﻦ آﯾﮥ ﺷﺮﯾﻔﻪ ﻧﯿﺰ »ﮐﻔﺎﯾﺖ« را ﺗﻨﮫﺎ ﺑﻪ ﺧﺪای ﺗﻌﺎﻟﯽ‬
‫ﻧﺴﺒﺖ ﻣﯽدھﺪ و ﺑﻪ ھﻨﮕﺎم ﺳﺨﻦ از »ﺗﺄﯾﯿﺪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ« ذﮐﺮ ﻣﺆﻣﻨﺎن را ﺑﻪ ﻣﯿﺎن ﻣﯽآورد‪ .‬ﭘﺲ‬
‫ّ‬
‫ﺗﺮدﯾﺪ ﻧﺒﺎﯾﺪ داﺷﺖ ﮐﻪ اﻧﺤﺼﺎر ﮐﻔﺎﯾﺖ ﺑﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ‪ ،‬اﻣﺮی ُﻣﺴﻠﻢ و ﻗﺮآﻧﯽ ﻣﺤﺴﻮب ﻣﯽﺷﻮد‬
‫ّ‬
‫و ﺧﺪا اھﻞ ﺗﻮﮐﻞ را ﮐﺎﻓﯽ اﺳﺖ ّاﻣﺎ راه ﭘﺸﺘﯿﺒﺎﻧﯽ و ﮐﺎر ﺳﺎزی ﯾﺎ رﻓﻊ ﻣﺸﮑﻞ را ﺧﻮد ﺑﮫﺘﺮ‬
‫َ َّ ُ َ‬
‫ٱ� �ل ٌِب‬ ‫ﻣﯽداﻧﺪ و در ھﺮ ﺻﻮرت‪ ،‬اﻣﺮش ﻧﺎﻓﺬ و ُﺣﮑﻤﺶ ﻗﻄﻌﯽ و ّرد ﻧﺸﺪﻧﯽ اﺳﺖ ﴿و‬
‫َ ََۡ َ‬
‫اس � �عل ُمون﴾ ]ﯾﻮﺳﻒ‪.[۲۱ :‬‬
‫َ َ ٰ َّ َ ۡ‬
‫�ََ‬
‫� ٱ�َّ ِ‬ ‫َ َ ٰٓ َ ۡ‬
‫� أم ِره ِۦ و� ِ‬
‫�ن أ‬

‫*‬ ‫*‬ ‫*‬

‫ﻣﺤﻤﺪ ﺑﺎﻗﺮ ّ‬
‫ﺣﺠﺘﯽ و ﺑﯽآزار ﺷﯿﺮازی‪ ،‬ج‪ ،۵‬ص ‪.۲۱۸‬‬ ‫‪ -١‬ﺗﻔﺴﯿﺮ ﮐﺎﺷﻒ‪ ،‬اﺛﺮ آﻗﺎﯾﺎن ّ‬
‫‪ -٢‬ﺗﻔﺴﯿﺮ اﻟﻤﯿﺰان‪ ،‬ج‪ ،۹‬ص ‪.۱۲۴‬‬
 ‫‪۹‬‬
‫ﻧﮑﺘﻪای از ﺳﻮرۀ ﺗﻮﺑﻪ‬

‫َ‬ ‫ُ َ ُ َ َ ۡ َۡ َۡ َ َ َ ُ ْ ََ َّ‬ ‫َ‬

‫�م ّم َِن ۡٱ� ۡع َ‬ ‫َ َّ ۡ َ ۡ َ ُ‬
‫اق �‬‫اب م�ٰفِقونۖ ومِن أه ِل ٱلمدِينةِ مردوا � ٱ� ِف ِ‬ ‫ِ‬ ‫ر‬ ‫﴿ومِمن حول‬
‫َ‬ ‫َ ۡ َ ُ ُ ۡ َ ۡ ُ َ ۡ َ ُ ُ ۡ َ ُ َ ّ ُ ُ َّ َّ َ ۡ ُ َّ ُ َ ُّ َ ٰ َ َ‬
‫َ‬
‫ي�‪] ﴾١٠١‬اﻟﺘﻮﺑﺔ‪.[۱۰۱ :‬‬
‫ٖ‬ ‫ظ‬‫ِ‬ ‫ع‬ ‫� �م يردون إِ� ع ٍ‬
‫اب‬‫ذ‬ ‫�علمهمۖ �ن �علمه ۚم سنعذِ�هم مر� ِ‬
‫ﻣﻨﺎﻓﻘﺎن ﻧﺎﺷﻨﺎﺧﺘﻪ و ﻋﺬاب آﻧﺎن!‬
‫ﺗﻮﺟﻪ ﻣﺬاھﺐ ﺗﻔﺴﯿﺮی ﻗﺮار ﮔﯿﺮد‪.‬‬ ‫در اﯾﻦ آﯾﮥ ﺷﺮﯾﻔﻪ ﭼﻨﺪ ﻧﮑﺘﻪ ھﺴﺖ ﮐﻪ ﺑﺎﯾﺪ ﻣﻮرد ّ‬
‫ﻧﺨﺴﺖ آﻧﮑﻪ آﯾﮥ ﮐﺮﯾﻤﻪ ﺗﺼﺮﯾﺢ ﻧﻤﻮده در ﻋﺼﺮ ﻧﺒﻮی‪ ،‬اﻓﺮادی ﻣﻨﺎﻓﻖ در ﻣﺪﯾﻨﻪ ﺣﻀﻮر‬
‫َ ۡ َۡ َۡ َ َ َ ُ ْ ََ َّ‬
‫داﺷﺘﻪاﻧﺪ ﴿ومِن أه ِل ٱلمدِين ِة مردوا � ٱ� ِ‬
‫اق﴾ و واﺿﺢ اﺳﺖ ﮐﻪ آﻧﺎن ﺧﻮد را از ﯾﺎران‬ ‫ِف‬
‫ﻣﻔﺴﺮان ُﺳ ّﻨﯽ ﮐﻪ ﺳﻌﯽ‬ ‫ﻣﻌﺮﻓﯽ ﻣﯽﻧﻤﻮدﻧﺪ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮ اﯾﻦ‪ ،‬اﻓﺮاط ﺑﺮﺧﯽ از ّ‬‫رﺳﻮلﺧﺪا ص ّ‬
‫دارﻧﺪ ھﻤﮥ اﺻﺤﺎب رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ص را از ﻣﺆﻣﻨﺎن راﺳﺘﯿﻦ ﺑﻪ ﺷﻤﺎر آورﻧﺪ‪ ،‬ﮔﻤﺎﻧﯽ ﺑﺎﻃﻞ و‬
‫ﻧﺺ ﻗﺮآنﮐﺮﯾﻢ ﺳﺎزش ﻧﺪارد ﻣﮕﺮ آنﮐﻪ ﺑﺮای ﻟﻔﻆ‬ ‫ﻧﻮﻋﯽ ﺧﻮشﺧﯿﺎﻟﯽ اﺳﺖ و ﺑﺎ ّ‬
‫ّ‬
‫»ﺻﺤﺎﺑﻪ« ﺣﺪود و ﻗﯿﻮد ﻣﺸﺨﺼﯽ ﻗﺎﺋﻞ ﺷﻮﯾﻢ‪ ،‬ﻧﻪ آنﮐﻪ ھﻤﮥ ﻣﻌﺎﺻﺮان رﺳﻮل اﮐﺮم ص‬
‫را ﮐﻪ ﺑﻪ دﯾﺪار ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ص ﻧﺎﺋﻞ آﻣﺪﻧﺪ‪ ،‬ﺻﺤﺎﺑﮥ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﺷﻤﺎرﯾﻢ‪.‬‬
‫ﻣﻔﺴﺮان ﺷﯿﻌﯽ ﻧﯿﺰ ﮐﻮﺷﯿﺪهاﻧﺪ ﺗﺎ اﮐﺜﺮ ﭘﯿﺸﮕﺎﻣﺎن ﻣﮫﺎﺟﺮ و‬ ‫از ﺳﻮی دﯾﮕﺮ ﺑﺮﺧﯽ از ّ‬
‫اﻧﺼﺎر را ﮐﻪ در آﯾﮥ ‪ ۱۰۰‬از ھﻤﯿﻦ ﺳﻮره ﺳﺘﻮده ﺷﺪهاﻧﺪ‪ ،‬ﻣﺮدﻣﺎﻧﯽ ﺑﯽاﯾﻤﺎن و ﻣﻨﺎﻓﻖ‬
‫ً‬
‫) ‪(١‬‬
‫ﻣﻌﺮﻓﯽ ﮐﻨﻨﺪ ﮐﻪ اﯾﻦ ﻧﯿﺰ اﻧﺼﺎﻓﺎ ّادﻋﺎﺋﯽ ﺑﺎﻃﻞ و ﺗﮫﻤﺘﯽ ﻧﺎروا اﺳﺖ و ﺑﺎ ﻣﻔﺎد آﯾﮥ ﺷﺮﯾﻔﻪ‬
‫ّ‬

‫�ن َّر ِ َ‬‫وهم �ِإ ِ ۡح َ ٰ‬‫َ َ ۡ َ َ َ َّ َ َّ َ ُ ُ‬ ‫ٰ‬ ‫َ َّ ٰ ُ َ ۡ َ َّ ُ َ‬

‫ون م َِن ٱل ۡ ُم َ‬
‫�‬ ‫ٖ‬ ‫ع‬ ‫ب‬‫�‬ ‫ٱ‬ ‫ِين‬
‫�‬ ‫ٱ‬ ‫و‬ ‫ِ‬ ‫ار‬‫نص‬ ‫�‬ ‫ٱ‬‫و‬ ‫�ن‬ ‫ر‬
‫ِ‬ ‫ج‬
‫ِ‬ ‫�‬ ‫‪ -١‬ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪﴿ :‬وٱل�بِقون ٱ�ول‬
‫ۡ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ٓ‬ ‫َ‬ ‫ۡ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َّ ُ َ ۡ ُ ۡ َ َ ُ ْ َ ۡ ُ َ َ َ َّ َ ُ ۡ َ َّ‬
‫َ َ‬ ‫َ ٗ‬
‫ِيها �بَد�ۚ �ٰل ِك ٱلف ۡو ُز‬ ‫� َت َها ٱ�نۡ َ� ٰ ُر َ� ٰ ِ� َ‬
‫ۡ‬ ‫ۡ‬
‫ِين �‬ ‫ت � ِري‬ ‫ٱ� �نهم ورضوا �نه وأعد لهم ج�ٰ ٖ‬
‫ظِيم‪] ﴾١٠٠‬اﻟﺘﻮﺑﺔ‪» .[١٠٠ :‬ﭘﯿﺸﮕﺎﻣﺎن ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ از ﻣﮫﺎﺟﺮﯾﻦ و اﻧﺼﺎر و ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﺎ ﻧﯿﮑﻮﮐﺎری از‬ ‫ٱ ۡل َع ُ‬
‫آﻧﺎن ﭘﯿﺮوی ﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬دا از اﯾﺸﺎن راﺿﯽ ﺷﺪه و آﻧﺎن ﻧﯿﺰ از ﺧﺪا ﺧﺸﻨﻮد ﮔﺸﺘﻨﺪ و ﺑﺮای اﯾﺸﺎن‬
‫ﺑﺎﻏﺴﺘﺎنھﺎﯾﯽ ﻓﺮاھﻢ آورده ﮐﻪ ﻧﮫﺮھﺎ ﺑﺮ زﻣﯿﻦ آنھﺎ روان ﮔﺮدد در ﺣﺎﻟﯽﮐﻪ ھﻤﯿﺸﻪ در آن ﺑﺎغھﺎ‬
‫زﻧﺪﮔﯽ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و رﺳﺘﮕﺎری ﺑﺰرگ ھﻤﯿﻦ اﺳﺖ«‪.‬‬
 ‫ﺑﺎزﻧﮕﺮی در ﻣﻌﺎﻧﯽ ﻗﺮآن‬ ‫‪١٠٠‬‬

‫ﻧﻤﯽﺳﺎزد و ﺑﻪ »ﺗﺨﺼﯿﺺ اﮐﺜﺮ« ﻣﯽاﻧﺠﺎﻣﺪ ﮐﻪ درﺧﻮر ﮐﻼم ﺧﺪا ﻧﯿﺴﺖ و در ﺳﺨﻨﺎن‬

‫ّ‬
‫ﺟﺪی ﺟﺎﯾﯽ ﻧﺪارد‪.‬‬
‫ّدوم آﻧﮑﻪ در آﯾﮥ ﮐﺮﯾﻤﻪ ﺗﺼﺮﯾﺢ ﺷﺪه ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﺧﺪا ص‪ ،‬ﻣﻨﺎﻓﻘﺎن ﻣﺰﺑﻮر را‬
‫ﻧﻤﯽﺷﻨﺎﺧﺘﻪ اﺳﺖ ﴿ َ� َ� ۡعلَ ُم ُه ۡم﴾ وﻟﯽ ﺑﯿﺸﺘﺮ ّ‬
‫ﻣﻔﺴﺮان ﭘﺎﻓﺸﺎری ﻏﺮﯾﺒﯽ دارﻧﺪ ﮐﻪ ﻧﺸﺎن‬
‫دھﻨﺪ رﺳﻮل ﺧﺪاص ھﻤﮥ ﻣﻨﺎﻓﻘﺎن روزﮔﺎرش را ﻣﯽﺷﻨﺎﺧﺘﻪ و از اﺣﻮال ﺧﺼﻮﺻﯽ آﻧﺎن‬
‫ّ‬
‫آﮔﺎه ﺑﻮده اﺳﺖ! ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﺑﻪﻋﻨﻮان ﻧﻤﻮﻧﻪ‪ ،‬ﯾﮑﯽ از اﯾﺸﺎن ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ‪» :‬اﻟﺒﺘﻪ اﯾﻦ اﺷﺎره ﺑﻪ‬
‫ﻋﻠﻢ ﻋﺎدی و ﻣﻌﻤﻮﻟﯽ ﭘﯿﻐﻤﺒﺮ اﺳﺖ وﻟﯽ ھﯿﭻ ﻣﻨﺎﻓﺎت ﻧﺪارد ﮐﻪ او از ﻃﺮﯾﻖ وﺣﯽ و ﺗﻌﻠﯿﻢ‬
‫ً‬
‫إﻟﮫﯽ ﺑﻪ اﺳﺮار آﻧﺎن ﮐﺎﻣﻼ واﻗﻒ ﮔﺮدد) ‪ !«(١‬ﺑﺎﯾﺪ ﭘﺮﺳﯿﺪ‪ :‬وﻗﻮع اﯾﻦ اﻣﺮ ازﮐﺠﺎ ودر ﮐﺪام آﯾﻪ ﺑﻪ‬
‫ً‬
‫اﺛﺒﺎت رﺳﯿﺪه ﮐﻪ ﺧﺪای ﺳﺒﺤﺎن ﺑﻪ ﺗﻌﻠﯿﻢ ﺧﻮد‪ ،‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص را از اﺳﺮار ﻣﻨﺎﻓﻘﺎن ﮐﺎﻣﻼ آﮔﺎه‬
‫وﺣﺘﯽ ﺑﺮ ﺧﻼف اﯾﻦ ّ‬ ‫ّ‬ ‫ّ‬
‫ﺗﺼﻮر‪ ،‬ﻗﺮآن ﮐﺮﯾﻢ‬ ‫ﺳﺎﺧﺘﻪ اﺳﺖ؟!‪ .‬ھﯿﭻ ﻣﺪرک ﻣﻮﺛﻘﯽ در ﻣﯿﺎن ﻧﯿﺴﺖ‬
‫دﻻﻟﺖ دارد ﺑﺮ اﯾﻦﮐﻪ ﺑﺮﺧﯽ از ﻣﻨﺎﻓﻘﺎن ﻧﺰد ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻣﯽآﻣﺪﻧﺪ واز ﺑﯽاﻋﺘﺒﺎری زﻧﺪﮔﯽ‬
‫دﻧﯿﺎ وﭘﺎرﺳﺎﯾﯽﺧﻮد ﭼﻨﺎن ﺳﺨﻦ ﻣﯽﮔﻔﺘﻨﺪﮐﻪ رﺳﻮل ﺧﺪاصرا ﺑﻪ ﺷﮕﻔﺘﯽ ﻣﯽاﻓﮑﻨﺪﻧﺪ در‬
‫َ ُۡ َ‬
‫ج ُبك‬
‫اس من �ع ِ‬ ‫ﺣﺎﻟﯿﮑﻪ ﺳﺮﺳﺨﺘﺎﻧﻪ ﺑﺎ او دﺷﻤﻨﯽ داﺷﺘﻨﺪ! ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪َ ﴿ :‬وم َِن ٱ�َّ ِ‬
‫ََ ۡ‬ ‫قَ ۡو ُ ُ�ۥ ِ� ٱ ۡ َ‬
‫ام‪] ﴾٢٠٤‬اﻟﺒﻘﺮة‪» .[۲۰۴ :‬از‬
‫َۡ‬ ‫� َ َٰ‬
‫� َما ِ� قلبِهِۦ َو ُه َو � ُّ� ٱ� َِص ِ‬ ‫� َي ٰوة ِ ٱ ُّ� ۡ� َيا َو� ُ ۡشه ُد ٱ َّ َ‬
‫ِ‬
‫ﻣﺮدﻣﺎن ﮐﺴﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﮔﻔﺘﺎرش درﺑﺎرۀ زﻧﺪﮔﯽ اﯾﻦ دﻧﯿﺎ ﺗﻮ را ﺑﻪ ﺷﮕﻔﺘﯽ ﻣﯽ َ‬
‫آورد و ﺧﺪا را ﺑﺮ آﻧﭽﻪ‬
‫در دل دارد ﮔﻮاه ﻣﯽﮔﯿﺮد و ﺣﺎل آﻧﮑﻪ ﺳﺨﺖ ﺗﺮﯾﻦ دﺷﻤﻨﺎن اﺳﺖ«!‪.‬‬
‫آری اﻣﮑﺎن ﺷﻨﺎﺳﺎﯾﯽ ﻣﻨﺎﻓﻘﺎن از راه وﺣﯽ‪ ،‬ﻗﺎﺑﻞ اﻧﮑﺎر ﻧﯿﺴﺖ و ﻗﺮآن ﮐﺮﯾﻢ از اﻣﺮ‬
‫ََ ۡ‬ ‫َ‬ ‫َ ََ ٓ ََ‬
‫ﻣﺤﻤﺪص ﭼﻨﯿﻦ ﯾﺎد ﻣﯽﮐﻨﺪ‪َ ﴿ :‬ول ۡو �شا ُء � َر ۡ� َ�ٰك ُه ۡم فل َع َر� َت ُهم‬ ‫ّ‬ ‫ﻣﺰﺑﻮر در ﺳﻮرۀ‬
‫�ِسِي� ٰ ُه ۡم﴾ ]ﻣﺤﻤﺪ‪» .[۳۰ :‬اﮔﺮ ﺑﺨﻮاھﯿﻢ آﻧﺎن را ﺑﻪ ﺗﻮ ﻧﺸﺎن ﻣﯽدھﯿﻢ ﭘﺲ اﯾﺸﺎن را ﺑﻪﺳﯿﻤﺎﯾﺸﺎن‬
‫َ‬

‫ﻣﯽﺷﻨﺎﺳﯽ« وﻟﯽ ھﻨﮕﺎﻣﯽﮐﻪ ازوﻗﻮع اﯾﻦ ﺷﻨﺎﺳﺎﯾﯽ ﺳﺨﻦ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ ،‬ﮐﺎررا ﺑﻪ اﻣﻮر وﺣﯿﺎﻧﯽ‬
‫َۡ ۡ َ‬ ‫َ َ‬
‫� ِن ٱلق ۡو ِل﴾ ]ﻣﺤﻤﺪ‪» .[۳۰ :‬ھﻤﺎﻧﺎ اﯾﺸﺎن را از‬ ‫ﻧﺴﺒﺖ ﻧﻤﯽدھﺪ وﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ ﴿ َو�َ ۡع ِر� َّن ُه ۡم ِ�‬
‫ﺷﯿﻮۀ ﮔﻔﺘﺎرﺷﺎن ﻣﯽﺷﻨﺎﺳﯽ« و رﺳﻮل اﮐﺮمص در وﺻﻒ ﻣﻨﺎﻓﻘﺎن ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪:‬‬
‫ﻒ ﹶوإ ﹶذا اﺋﺘ ﹺﹸﻤ ﹶﻦ ﺧﺎن«) ‪» (٢‬ﻣﻨﺎﻓﻖ ﭼﻮن ﺑﻪ ﺳﺨﻦ‬ ‫ث ﻛ ﹶﺬ ﹶب ﹶوإذا ﹶو ﹶﻋﺪﹶ أﺧ ﹶﻠ ﹶ‬ ‫»اﻟـ ﹸﻤﻨﺎﻓﹺ ﹸﻖ إذا ﹶﺣﺪﱠ ﹶ‬

‫‪ -١‬ﺗﻔﺴﯿﺮ ﻧﻤﻮﻧﻪ‪ ،‬ج‪ ،۸‬ص ‪.۱۱۲‬‬

‫‪ -٢‬اﻟﺠﺎﻣﻊ ّ‬
‫اﻟﺼﻐﯿﺮ‪ ،‬ﺗﺄﻟﯿﻒ ﺳﯿﻮﻃﯽ‪ ،‬ج‪ ،۱‬ص ‪.۱۳۹‬‬
 ‫‪١٠١‬‬ ‫ﺑﺎزﻧﮕﺮی در ﻣﻌﺎﻧﯽ ﻗﺮآن‬

‫ﭘﺮدازد‪ ،‬دروغ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ وﭼﻮن وﻋﺪه دھﺪ‪ ،‬ﺧﻼف ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﭼﻮن اﻣﯿﻦ ﺷﻤﺮده ﺷﻮد‪،‬‬
‫ﺧﯿﺎﻧﺖ ﻣﯽورزد«! ﺑﺎ اﯾﻨﮫﻤﻪ‪ ،‬ازآﻧﺠﺎ ﮐﻪ ﻣﻨﺎﻓﻘﺎن اﻏﻠﺐ ﺑﻪ ﻇﺎھﺮﺳﺎزی و ﭘﻨﮫﺎنﮐﺎری‬
‫ﻣﯽﭘﺮداﺧﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺷﻨﺎﺳﺎﯾﯽ اﺳﺮار ﻗﻠﺒﯽ ھﻤﮥ اﯾﺸﺎن ﺑﺮای ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ّ‬
‫ﻣﯿﺴﺮ ﻧﺒﻮد )ﭼﻨﺎنﮐﻪ‬
‫در آﯾﮥ ‪ ۲۰۴‬ﺳﻮرۀ ﺑﻘﺮه ﮔﺬﺷﺖ( و از اﯾﻨﺮو ﻗﺮآن ﮐﺮﯾﻢ در ﺳﻮرۀ ﺗﻮﺑﻪ ﮐﻪ ﭘﺲ از ﺳﻮرۀ‬
‫َۡ‬ ‫َ َ‬
‫ﻣﺤﻤﺪص ﻧﺎزل ﺷﺪه‪ ،‬ﺧﻄﺎب ﺑﻪ رﺳﻮلﮔﺮاﻣﯽ اﺳﻼمص ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪ۡ �﴿ :‬عل ُم ُه ۡمۖ � ُن‬ ‫ّ‬
‫َ َ‬
‫� ۡعل ُم ُه ۡم﴾ ]اﻟﺘﻮﺑﺔ‪» .[۱۰۱ :‬ﺗﻮ آﻧﺎن را ﻧﻤﯽﺷﻨﺎﺳﯽ‪ ،‬ﻣﺎ آﻧﺎن را ﻣﯽﺷﻨﺎﺳﯿﻢ«! ﭘﺲ ﭘﺎﻓﺸﺎری در‬
‫ً‬
‫اﯾﻦ ﮐﻪ رﺳﻮل اﮐﺮم ص ھﻤﮕﯽ ﻣﻨﺎﻓﻘﺎن را ﮐﺎﻣﻼ ﻣﯽﺷﻨﺎﺧﺘﻪ اﺳﺖ! وﺟﮫﯽ ﻧﺪارد و ﺑﺎ‬
‫ﻣﻔﺴﺮان ﻣﺰﺑﻮر‪ ،‬ﻣﯽﺧﻮاھﻨﺪ ﺗﺎ رﻓﻌﺖ ﺷﺄن رﺳﻮلﺧﺪا ص را‬ ‫ﻣﻔﺎد آﯾﮥ ﺷﺮﯾﻔﻪ ﻧﻤﯽﺳﺎزد‪ّ .‬‬
‫ﺑﻪ اﺛﺒﺎت رﺳﺎﻧﻨﺪ‪ ،‬ﻏﺎﻓﻞ از آﻧﮑﻪ ﺑﺎ ﮐﻼم ﺧﺪا ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﻣﯽورزﻧﺪ! درﺣﻘﯿﻘﺖ ﻣﻘﺎم ﺧﺎﺗﻢ‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮان †‪ ،‬ﭼﻨﺎن واﻻ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻧﯿﺎزی ﺑﺪﯾﻦ ﺗﻮﺟﯿﮫﺎت ﻧﺪارد!‪.‬‬
‫ﺳﻮم آنﮐﻪ آﯾﮥﮐﺮﯾﻤﻪ ﺧﺒﺮﻣﯽدھﺪ ﮐﻪ ﻣﻨﺎﻓﻘﺎن دوﺑﺎر )ﭘﯿﺶ از ﻗﯿﺎﻣﺖ( ﮔﺮﻓﺘﺎر ﻋﺬاب‬ ‫ّ‬
‫ﺧﻮاھﻨﺪ ﺷﺪ ﴿ َس ُن َع ّذ ُِ� ُهم َّم َّر َ� ۡ�﴾ ]اﻟﺘﻮﺑﺔ‪ .[۱۰۱ :‬و ّ‬
‫ﻣﻔﺴﺮان در اﯾﻨﺒﺎره ﺑﻪ اﺧﺘﻼف ﺳﺨﻦ‬ ‫ِ‬
‫ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ و أﺑﻮﺟﻌﻔﺮ ﻃﺒﺮی و أﺑﻮﻋﻠﯽ ﻃﺒﺮﺳﯽ اﻗﻮال آﻧﺎن را آوردهاﻧﺪ‪ .‬در اﯾﻨﺠﺎ ﺑﻨﺎی ﻣﺎ‬
‫ﻣﺎﻧﻨﺪ ﮔﺬﺷﺘﻪ ـ ﺑﺮ رﺟﻮع ﺑﻪ ﺧﻮد ﻗﺮآن ﮐﺮﯾﻢ اﺳﺘﻮار اﺳﺖ ﮐﻪ از دو ﻧﻮع ﻋﺬاب درﺑﺎرۀ‬
‫ََ ُۡ َ‬
‫ج ۡبك‬
‫ﻣﻨﺎﻓﻘﺎن ﺳﺨﻦ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ .‬ﻧﺨﺴﺖ در ھﻤﯿﻦ ﺳﻮرۀ ﺷﺮﯾﻔﻪ )ﺗﻮﺑﻪ( ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪﴿ :‬و� �ع ِ‬
‫ُّ ۡ‬ ‫ّ‬ ‫َ ۡ َ ُ ُ ۡ َ َ ۡ َ ُ ُ ۡ َّ َ ُ ُ َّ ُ َ‬
‫ٱ�� َيا﴾ ]اﻟﺘﻮﺑﺔ‪» .[۸۵ :‬اﻣﻮال و ﻓﺮزﻧﺪان‬ ‫ٱ� أن ُ� َعذ َِ� ُهم ب ِ َها ِ�‬ ‫أم�ٰلهم وأو�ٰده ۚم إِ�ما ي ِر�د‬
‫ﻧﺒﺮد ُﺟﺰ اﯾﻦ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﺧﺪا ﻣﯽﺧﻮاھﺪ آنھﺎ را ﺑﺪان وﺳﯿﻠﻪ در دﻧﯿﺎ‬
‫اﯾﺸﺎن ﺗﻮرا ﺑﻪ ﺷﮕﻔﺘﯽ َ‬
‫ﻋﺬاب ﮐﻨﺪ«! و ﻣﻌﻠﻮم اﺳﺖ ﮐﻪ ﭼﻮن ﮐﺴﯽ ﺑﻪ زﻧﺪﮔﯽ ﭘﺲ از ﻣﺮگ‪ ،‬ﺑﯽﻋﻘﯿﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ھﻤﯿﻦ‬
‫ّ‬
‫ﻣﺘﺤﻤﻞ‬ ‫ﮐﻪ ﻣﺎل ﯾﺎ ﻓﺮزﻧﺪاﻧﺶ در ﻣﻌﺮض آﺳﯿﺐ و ھﻼک ﻗﺮار ﮔﯿﺮﻧﺪ‪ ،‬ﭼﻪ ﻋﺬاﺑﯽ را‬
‫ﻣﯽﮔﺮدد؟!‪..‬‬
‫دوم ﺿﺮﺑﻪھﺎی روﺣﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﺲ از ﻣﺮگ )و ﭘﯿﺶ از ﻗﯿﺎﻣﺖ( ﺑﺮ آﻧﺎن وارد ﺧﻮاھﺪ‬ ‫ّ‬
‫َ‬ ‫ۡ َ َ َ َّ َّ َ َ َ ُ ْ ۡ َ َ ٰٓ َ ُ َ ۡ‬
‫� ُ�ون‬
‫��ِكة ي ِ‬ ‫ﺷﺪ ﭼﻨﺎنﮐﻪ در ﺳﻮرۀ أﻧﻔﺎل آﻣﺪه اﺳﺖ‪﴿ :‬إِذ �تو� ٱ�ِين �فروا ٱلم‬
‫ََۡ ُ‬ ‫ُ ُ َ‬
‫جوه ُه ۡم َوأد� ٰ َره ۡم﴾ ]اﻷﻧﻔﺎل‪» .[۵۰ :‬آﻧﮕﺎه ﮐﻪ ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن‪ ،‬ﮐﺎﻓﺮان را ﻣﯽﻣﯿﺮاﻧﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺮ رویھﺎ و‬ ‫و‬
‫ﭘﺸﺖھﺎی آﻧﺎن ﺿﺮﺑﻪ ﻣﯽزﻧﻨﺪ«‪.‬‬

‫*‬ ‫*‬ ‫*‬

 ‫‪۱۰‬‬
‫ﻧﮑﺘﻪای از ﺳﻮرۀ ﯾﻮﻧﺲ‬

‫ُ ُ‬ ‫ُ َّ ۡ َ ٓ َ َّ ُ َ َ َ ۡ ُ ُ َ َ ۡ ُ ۡ َ َ ٓ َ ۡ َ ٰ ُ‬
‫�م بهِۦ َ� َق ۡد َ� ۡث ُ‬
‫ت �ِي� ۡم � ُم ٗر� ّمِن‬ ‫ِ‬ ‫ۖ‬ ‫ِ‬ ‫﴿قل لو شاء ٱ� ما تلوتهۥ علي�م و� أدرٮ‬
‫َََ َۡ ُ َ‬ ‫َۡ‬
‫�بلِهِۚۦٓ أف� �عقِلون‪] ﴾١٦‬ﯾﻮﻧﺲ‪ .[۱۶ :‬ﺧﻄﺎی ﺻﺮﻓﯽ!‬
‫َ‬

‫اﯾﻦ آﯾﮥ ﺷﺮﯾﻔﻪ از آﯾﺎﺗﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺳﻮاﺑﻖ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ اﺳﻼم ص اﺷﺎره دارد و ﭘﯿﺸﯿﻨﮥ‬
‫ﻣﺪت ﭼﮫﻞ ﺳﺎل ﻗﺒﻞ‬ ‫وی را ﻧﺸﺎﻧﻪای ﺑﺮ درﺳﺘﯽ ّادﻋﺎی او ﻣﯽﺷﻤﺮد زﯾﺮا ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ص ّ‬
‫از رﺳﺎﻟﺘﺶ درﻣﯿﺎن ﻗﻮم ﺧﻮد زﻧﺪﮔﯽ ﮐﺮد و در ﺧﻼل ﺳﺎلھﺎی ﻣﺰﺑﻮر‪ ،‬ھﯿﭻ ﮐﺲ درﺑﺎرۀ‬
‫ﻣﺒﺎﺣﺚ ﻗﺮآﻧﯽ ﮐﻤﺘﺮﯾﻦ ﺳﺨﻨﯽ از وی ﻧﺸﻨﯿﺪ ﮐﻪ اﮔﺮ وﺣﯽ ﺧﺪاوﻧﺪی در ﮐﺎر ﻧﺒﻮد و ﻗﺮآن‬
‫ّ‬ ‫ً‬
‫ﻗﻄﻌﺎ در آن ّ‬
‫ﻣﺪت‪ ،‬ﺑﺨﺸﯽ از ﻣﺒﺎﺣﺚ ﻗﺮآن را ـ ﻻأﻗﻞ در ﻣﯿﺎن‬ ‫ﻣﺠﯿﺪ ﮐﺎر ﺧﻮد او ﺑﻮد‬
‫ّ‬
‫ﻧﺰدﯾﮑﺎﻧﺶ ـ ﻣﻄﺮح ﻣﯽﻧﻤﻮد‪ .‬ﭘﺲ ﻣﻨﺸﺄ ﻧﺰول آﯾﺎت را ﺑﺮ ﻧﻔﺲ ﻣﻄﮫﺮ وی در ﺟﺎی دﯾﮕﺮی‬
‫ﺑﺎﯾﺪ ﺟﺴﺘﺠﻮ ﮐﺮد‪.‬‬
‫ﻣﮫﻢ‪ ،‬دﭼﺎر ﺧﻄﺎ‬‫ﻣﺘﺄﺳﻔﺎﻧﻪ ﺑﺮﺧﯽ از ﻣﺘﺮﺟﻤﺎن ﻗﺮآن در ﺑﺮ ﮔﺮدان ﻓﺎرﺳﯽ اﯾﻦ آﯾﮥ ّ‬ ‫ّ‬

‫درﻳﻜﻢ ﺑﹺ ﹺﻪ« را در ﻧﯿﺎﻓﺘﻪاﻧﺪ و ﭼﻨﯿﻦ ﭘﻨﺪاﺷﺘﻪاﻧﺪ ﮐﻪ ﮐﻠﻤﮥ‬

‫ﺷﺪهاﻧﺪ و ﻣﻌﻨﺎی ﺟﻤﻠﮥ » ﹶوﻻ ﹶا ﹶ‬
‫ُ‬ ‫ّ‬
‫درﻳﻜﻢ« ﺻﯿﻐﮥ ﻣﺘﮑﻠﻢ وﺣﺪه از ﻓﻌﻞ ﻣﻀﺎرع اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺎ ﺿﻤﯿﺮ »ﮐﻢ« ھﻤﺮاه ﺷﺪه! در‬ ‫» ﹶا ﹶ‬
‫ّ‬
‫ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ ﮐﻠﻤﮥ ﻣﺰﺑﻮر‪ ،‬ﺻﯿﻐﮥ ﻣﻔﺮد ﻏﺎﺋﺐ از ﻓﻌﻞ ﻣﺎﺿﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻣﻔﻌﻮل »ﻛﻢ« ﺗﻌﻠﻖ‬
‫ﻣﺘﮑﻠﻢ ﻣﻀﺎرع ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﻪﺷﮑﻞ » ﹸا ﹺ‬ ‫ّ‬
‫درﻳﻜﻢ« ﻣﯽآﻣﺪ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮ اﯾﻦ ﺗﺮﺟﻤﮥ ﺻﺤﯿﺢ‬ ‫ﮔﺮﻓﺘﻪ و اﮔﺮ ﻓﻌﻞ‬
‫آﯾﮥ ﺷﺮﯾﻔﻪ ﭼﻨﯿﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ‪» :‬ﺑﮕﻮ اﮔﺮ ﺧﺪا ﺧﻮاﺳﺘﻪ ﺑﻮد‪ ،‬اﯾﻦ ﻗﺮآن را ﺑﺮﺷﻤﺎ ﻧﻤﯽﺧﻮاﻧﺪم و‬
‫ﻧﻪ او از آن آ ﮔﺎھﺘﺎن ﻣﯽﺳﺎﺧﺖ ھﻤﺎﻧﺎ ُﻋﻤﺮی را ﭘﯿﺶ از ﻗﺮآن در ﻣﯿﺎن ﺷﻤﺎ ﺑﺴﺮ ﺑﺮدم‬
‫ﭘﺲ آﯾﺎ اﻧﺪﯾﺸﻪ ﻧﻤﯽﮐﻨﯿﺪ؟«‪.‬‬
‫َ‬
‫ھﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪ ﭼﻨﺪﺗﻦ از ﻣﺘﺮﺟﻤﺎن ﻗﺮآن در اﯾﻨﺠﺎ ﺑﻪ ﺧﻄﺎی ﺻﺮﻓﯽ‬
‫اﻓﺘﺎدهاﻧﺪ ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﯾﮑﯽ از اﯾﺸﺎن ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ‪» :‬ﺑﮕﻮ اﮔﺮ ﺧﺪا ﻣﯽﺧﻮاﺳﺖ ﻣﻦ آن را ﺑﺮ ﺷﻤﺎ‬
 ‫‪١٠٣‬‬ ‫ﺑﺎزﻧﮕﺮی در ﻣﻌﺎﻧﯽ ﻗﺮآن‬
‫ّ‬
‫ﺗﻼوت ﻧﻤﯽﮐﺮدم و ﺷﻤﺎ را از آن آ ﮔﺎه ﻧﻤﯽﺳﺎﺧﺘﻢ) ‪) !«(١‬و اﻟﺒﺘﻪ ﺟﻤﻠﮥ اﺧﯿﺮ درﺳﺖ‬
‫ﻧﯿﺴﺖ(‪ .‬دﯾﮕﺮی ﻧﻮﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪» :‬ﻣﻦ ﻗﺮآن را ﺑﺮ ﺷﻤﺎ ﺗﻼوت ﻧﻤﯽﮐﺮدم و ﻧﻪ ﺷﻤﺎ را از آن‬
‫ﺳﻮﻣﯽ ﻣﺮﻗﻮم داﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪» :‬ﺑﮕﻮ اﮔﺮ ﺧﻮاﺳﺘﻪ ﺑﻮد ﺧﺪای‪،‬‬ ‫ﺑﺎﺧﺒﺮ ﻣﯽﺳﺎﺧﺘﻢ) ‪ّ !«(٢‬‬
‫ﻧﺨﻮاﻧﺪﻣﯽ آن را ﺑﺮﺷﻤﺎ و ﻧﻪ اﻋﻼم ﮐﺮده ﺑﻮدم ﺷﻤﺎ را ﺑﻪ آن) ‪ !«(٣‬ﭼﮫﺎرﻣﯽ ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻧﻤﻮده‬
‫اﺳﺖ‪» :‬ﺑﮕﻮ اﮔﺮ ﺧﺪا ﻣﯽﺧﻮاﺳﺖ ﻣﻦ ﺗﻼوت ﻧﻤﯽﮐﺮدم آن را ﺑﺮایﺗﺎن و ﻧﻤﯽﻧﻤﻮدم از آن‬
‫آ ﮔﺎھﺘﺎن) ‪ !«(٤‬ﭘﻨﺠﻤﯽ ﻧﻮﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪» :‬ﺑﮕﻮ )ای رﺳﻮل( اﮔﺮ ﺧﺪا ﻧﺨﻮاﺳﺘﯽ ھﺮﮔﺰ ﺑﺮ ﺷﻤﺎ‬
‫ﺗﻼوت اﯾﻦ ﻗﺮآن ﻧﻤﯽﮐﺮدم و ﺷﻤﺎ را ﺑﻪ اﺣﮑﺎم و ﺣﻘﺎﯾﻖ آن آ ﮔﺎه ﻧﻤﯽﺳﺎﺧﺘﻢ) ‪!«(٥‬‬
‫ّ‬
‫درﻳﻜﹸﻢ« را ﺻﯿﻐﮥ ﻣﺘﮑﻠﻢ‬‫ﺑﻪ ﻃﻮریﮐﻪ ﻣﻼﺣﻈﻪ ﺷﺪ ﺗﻤﺎم اﯾﻦ ﺗﺮﺟﻤﻪھﺎ‪ ،‬ﻓﻌﻞ ﻣﺎﺿﯽ » ﹶا ﹶ‬
‫وﺣﺪه از ﻣﻀﺎرع ﮔﻤﺎن ﮐﺮدهاﻧﺪ و ﮔﺮﻓﺘﺎر اﺷﺘﺒﺎه ﺷﺪهاﻧﺪ ﺑﺎ آﻧﮑﻪ در ﻗﺮآن ﮐﺮﯾﻢ ھﻤﯿﻦ‬
‫أدرﻳﻚ« آﻣﺪه و ﻣﺘﺮﺟﻤﺎن ﻣﺰﺑﻮر آن را ﺑﻪ ﺧﻮﺑﯽ ﻣﯽﺷﻨﺎﺳﻨﺪ‪ .‬در‬ ‫ﮐﻠﻤﻪ ّ‬
‫ﻣﮑﺮر ﺑﻪ ﺻﻮرت » ﹶ‬
‫ﻣﺴﺮت اﺳﺖ ﮐﻪ ﻧﻮﯾﺴﻨﺪﮔﺎﻧﯽ ھﻢ در ﺗﺮﺟﻤﮥ آﯾﮥ ﻣﻮرد ﺑﺤﺚ راه ﺧﻄﺎ‬ ‫ﻋﯿﻦ ﺣﺎل‪ ،‬ﻣﺎﯾﮥ ّ‬
‫ﻧﭙﯿﻤﻮده و ﻣﻔﮫﻮم آن را ﺑﻪ درﺳﺘﯽ ﺑﺎزﮔﻮ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪.‬‬

‫*‬ ‫*‬ ‫*‬

‫ّ‬
‫ﻋﺒﺪاﻟﻤﺤﻤﺪ آﯾﺘﯽ ﻧﮕﺎه ﮐﻨﯿﺪ‪.‬‬ ‫‪ -١‬ﺑﻪ ﺗﺮﺟﻤﮥ ﻗﺮآن‪ ،‬اﺛﺮ آﻗﺎی‬
‫‪ -٢‬ﺑﻪ ﺗﺮﺟﻤﮥ ﻗﺮآن‪ ،‬اﺛﺮ آﻗﺎی ﻣﺤﻤﺪ ﺑﺎﻗﺮ ﺑﮫﺒﻮدی )ﺑﺎﻋﻨﻮان ﻣﻌﺎﻧﯽ اﻟﻘﺮآن( ص‪ ۲۱۲‬ﺑﻨﮕﺮﯾﺪ‪.‬‬
‫‪ -٣‬ﺑﻪ ﺗﺮﺟﻤﮥ ﻗﺮآن‪ ،‬اﺛﺮ آﻗﺎی ﻣﺼﺒﺎح زاده ﺑﻨﮕﺮﯾﺪ‪.‬‬
‫ﺣﺠﺘﯽ و ﻋﺒﺪاﻟﮑﺮﯾﻢ ﺑﯽآزار ﺷﯿﺮازی )در ﺗﻔﺴﯿﺮ ﮐﺎﺷﻒ‪ ،‬ج‪،۶‬‬‫ﻣﺤﻤﺪ ﺑﺎﻗﺮ ّ‬
‫‪ -٤‬ﺑﻪ ﺗﺮﺟﻤﮥ ﻗﺮآن‪ ،‬اﺛﺮ آﻗﺎﯾﺎن ّ‬
‫ص‪ (۹۱‬ﻧﮕﺎه ﮐﻨﯿﺪ‪.‬‬
‫‪ -٥‬ﺑﻪ ﺗﺮﺟﻤﮥ ﻗﺮآن‪ ،‬اﺛﺮ آﻗﺎی ﻣﮫﺪی إﻟﮫﯽ ﻗﻤﺸﻪای ﺑﻨﮕﺮﯾﺪ‪.‬‬
 ‫‪۱۱‬‬
‫ﻧﮑﺘﻪای از ﺳﻮرۀ ﻫﻮد‬
‫َ‬
‫َ ٰ ُ ُ َ ٰٓ َ ٗ َ َ ۡ َ ً‬
‫�ة ۚ‬
‫َ‬ ‫ُۡ َ ‪ۡ ٞ‬‬
‫� بَ ّي ِ َنةٖ ّمِن َّر ّ�ِهِۦ َو�َتلوهُ شاهِد ّمِن ُه َومِن � ۡبلِهِۦ كِ�ب مو� إِماما ور‬ ‫﴿أ َ� َمن َ� َن َ َ ٰ‬
‫ُ ْ َ ٰٓ َ ُ ۡ ُ َ‬
‫��ِك يؤمِنون بِهِ﴾ ]ھﻮد‪ .[۱۷ :‬ﭼﻪ ﮐﺴﯽ از ّﺑﯿﻨﻪ ﺑﺮﺧﻮردار اﺳﺖ و ﺷﺎﻫﺪ ﺧﺪاﯾﯽ ﮐﯿﺴﺖ؟‬ ‫أو‬
‫ﻣﻔﺴﺮان دﯾﺪه ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬ ‫در ﺗﻔﺴﯿﺮ اﯾﻦ ﺑﺨﺶ ازآﯾﮥ ﮐﺮﯾﻤﻪ‪ ،‬اﺧﺘﻼف ﻏﺮﯾﺒﯽ ﻣﯿﺎن ّ‬
‫َ‬
‫� بَ ّي ِ َن ٖة﴾ را رﺳﻮل ﺧﺪا ص داﻧﺴﺘﻪاﻧﺪ‬ ‫ﺑﺮﺧﯽ از اھﻞ ﺗﻔﺴﯿﺮ دارﻧﺪۀ َﺑ ّﯿﻨﻪ ﴿أ َ� َمن َ� َن َ َ ٰ‬
‫ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﻃﺒﺮی اﯾﻦ ﻗﻮل را از ﻗﺘﺎده و ﺣﺴﻦ ﺑﺼﺮی آورده اﺳﺖ و ﺑﻌﻀﯽ ﻣﺼﺪاق آن را‬
‫ﺣﺠﺖ ﺑﻮده و از دﻟﯿﻠﯽ روﺷﻦ ﺑﺮﺧﻮردار ﺑﺎﺷﺪ‬ ‫ھﺮ دﯾﻦ ﺑﺎوری داﻧﺴﺘﻪاﻧﺪ ﮐﻪ دارای ّ‬
‫ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﻃﺒﺮﺳﯽ ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ‪ » :‬ﹺﻗﻴ ﹶﻞ اﻟـﻤﻌﻨﻲ ﺑﹺ ﹺﻪ ﻛ ﱡﻞ ﹸ ﹺﳏ ﱟﻖ ﻳﺪﻳ ﹸﻦ ﺑﹺ ﹸﺤ ﱠﺠ ﹴﺔ ﹶو ﹶﺑﻴﻨﹶ ﹴﺔ«‪ .‬آﻧﮕﺎه ّ‬
‫ﻣﻔﺴﺮان‬ ‫ﹶ‬
‫درﺑﺎرۀ »ﺷﺎھﺪ« ﺑﻪ اﺧﺘﻼف رﻓﺘﻪاﻧﺪ‪ .‬دﺳﺘﻪای آن را ﺑﻪ »ﺟﺒﺮﺋﯿﻞ« و ﮔﺮوھﯽ آن را ﺑﻪ‬
‫»زﺑﺎن ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ص« وﺑﺮﺧﯽ آن را ﺑﻪ »اﻣﺎم ﻋﻠﯽ ÷« ﺗﻔﺴﯿﺮ ﻧﻤﻮدهاﻧﺪ‪ .‬ﺳﭙﺲ در اﯾﻦﮐﻪ‬
‫ﹸﻮن ﺑﹺ ﹺﻪ« اﺷﺎره ﺑﻪ ﮐﺪام ﮔﺮوه دارد؟ ﺑﻪﺗﻔﺎوت ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ و روی ھﻢ رﻓﺘﻪ‪،‬‬ ‫وﻟﺌﻚ ﻳ ﹺ‬
‫ﺆﻣﻨ ﹶ‬ ‫» ﹸا ﹺ‬

‫ﺧﻮاﻧﻨﺪۀ ﺗﻔﺎﺳﯿﺮ را ﺑﻪ ﺟﺎی »ھﺪاﯾﺖ« ﺑﻪ »ﺣﯿﺮت« اﻓﮑﻨﺪهاﻧﺪ!‪.‬‬

‫ّأﻣﺎ ﺑﺎ ﮐﻤﮏ ﮔﺮﻓﺘﻦ از ﺷﻮاھﺪ ﻗﺮآﻧﯽ‪ ،‬ﻣﯽﺗﻮان از اﺧﺘﻼﻓﺎت ﻣﺰﺑﻮر ﺑﯿﺮون آﻣﺪ زﯾﺮا‬
‫ﹸﻮن ﺑﹺ ﹺﻪ« ﻧﺸﺎن ﻣﯽدھﺪ ﮐﻪ دارﻧﺪ ﮔﺎن ّﺑﯿﻨﻪ‪ ،‬ﺟﻤﻊ ﻣﺆﻣﻨﺎن ﺑﻪ ﺷﻤﺎر‬ ‫وﻟﺌ ﹶﮏ ﻳ ﹺ‬
‫ﺆﻣﻨ ﹶ‬ ‫ﹸ‬
‫ﺟﻤﻠﮥ » ﹸا ﹺ‬

‫ﻣﻮﺟﮫﯽ ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬ﮔﻮاه ﻗﺮآﻧﯽ اﯾﻦ اﻣﺮرا‬ ‫ﻣﯽآﯾﻨﺪ و اﻧﺤﺼﺎر آن ﺑﻪ رﺳﻮل ﺧﺪا ص‪ ،‬ﺗﻔﺴﯿﺮ ّ‬
‫ِ‬ ‫َ‬
‫َ‬ ‫ﻣﺤﻤﺪ ﻣﯽﯾﺎﺑﯿﻢ ﮐﻪ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪﴿ :‬أ َ� َمن َ� َن َ َ ٰ‬
‫� بَ ّي ِ َن ٖة ّمِن َّر ّ�ِهِۦ ك َمن‬ ‫ﻧﯿﺰ در ﺳﻮرۀ ﮐﺮﯾﻤﮥ ّ‬
‫َ َّ َ ُ ٓ ْ َ ۡ َ ٓ َ ُ‬ ‫َ‬ ‫ُز ّ� َن َ ُ‬
‫�ۥ ُس ٓو ُء � َملِهِۦ وٱ�بعوا أهواءهم‪] ﴾١٤‬ﻣﺤﻤﺪ‪» .[۱۴ :‬آﯾﺎ ﭘﺲ ﮐﺴﯽﮐﻪ ﺑﺮدﻟﯿﻠﯽ روﺷﻦ‬ ‫ِ‬
‫ازﺧﺪایﺧﻮﯾﺶاﺳﺖ ھﻤﺎﻧﻨﺪ ﮐﺴﺎﻧﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﮐﺮدار ﻧﺎﭘﺴﻨﺪﺷﺎن ﺑﺮای آنھﺎ آراﺳﺘﻪ ﺷﺪه و از‬
‫ﺷﺎﻫﺪﹲ ﹺﻣﻨ ﹸﻪ( ﻧﯿﺰ در ﻗﺮآن‬
‫ھﻮای ﻧﻔﺴﺎﻧﯽ ﺧﻮد ﭘﯿﺮوی ﮐﺮدهاﻧﺪ؟!‪ .«.‬درﻣﻮرد ﮔﻮاه ﺧﺪاوﻧﺪ ) ﹺ‬

‫ﮐﺮﯾﻢ ﺑﺎرھﺎ ﺑﻪ ﺗﺄﮐﯿﺪ ﻣﯽﺧﻮاﻧﯿﻢ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﺧﺪا ص‪ ،‬ﺷﺎھﺪ ﭘﺮوردﮔﺎر اﺳﺖ ھﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ‬
 ‫‪١٠٥‬‬ ‫ﺑﺎزﻧﮕﺮی در ﻣﻌﺎﻧﯽ ﻗﺮآن‬

‫�ه ٗدا َو ُمبَ ّ ِ ٗ‬ ‫َ ٰٓ َ ُّ َ َّ ُّ َّ ٓ َ ۡ َ ۡ َ َ َ‬

‫��‬ ‫� إِ�ا أرسل�ٰك ٰ ِ‬ ‫ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻧﻤﻮﻧﻪ در ﺳﻮرۀ اﺣﺰاب ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪���﴿ :‬ها ٱ� ِ‬
‫ِير�‪] ﴾٤٥‬اﻷﺣﺰاب‪» .[۴۵ :‬ای ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ،‬ھﻤﺎﻧﺎ ﻣﺎ ﺗﻮ را ﮔﻮاه و ﻧﻮﯾﺪ دھﻨﺪه و ﺑﯿﻢ رﺳﺎن‬ ‫َونَذ ٗ‬

‫ﹸﻮن ﺑﹺ ﹺﻪ« ﻣﻔﮫﻮﻣﺶ روﺷﻦ اﺳﺖ و ﺑﺮﺧﻼف رأی ﺑﻌﻀﯽ از‬ ‫وﻟﺌﻚ ﻳ ﹺ‬
‫ﺆﻣﻨ ﹶ‬ ‫ﻓﺮﺳﺘﺎدﯾﻢ«‪ّ .‬أﻣﺎ ﺟﻤﻠﮥ » ﹸا ﹺ‬

‫ﻣﻔﺴﺮان‪ ،‬ﻧﺘﻮان آن را ﺑﺎ ﮔﺮوھﯽ ﺗﻄﺒﯿﻖ داد ﮐﻪ در آﯾﮥ ﺷﺮﯾﻔﻪ ذﮐﺮی از آﻧﺎن ﻧﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ!‬‫ّ‬
‫ﺷﮕﻔﺖ آﻧﮑﻪ ﺑﺮﺧﯽ از اھﻞ ﺗﻔﺴﯿﺮ ﺧﻮاﺳﺘﻪاﻧﺪ ﺗﺎ ﻣﯿﺎن آراء ﻣﺨﺘﻠﻒ را ﺟﻤﻊ ﮐﻨﻨﺪ ﭼﻨﺎنﮐﻪ‬
‫ﹺ‬ ‫ﺻﺎﺣﺐ ﺗﻔﺴﯿﺮ اﻟﻤﯿﺰان ﻣﺮﻗﻮم داﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪» :‬واﻟ ﹼﻈ ﹺ‬
‫ﻫﺬا‬ ‫أن اﻟـ ﹸﻤﺮا ﹶد ﺑﹺﺎﻟ ﹶﺒﻴﻨﹶﺔ ﹺﰲ ا ﹶ‬
‫ﻟـﻤﻘﺎ ﹺم ﹸﻫ ﹶﻮ ﹶ‬ ‫ﺎﻫ ﹸﺮ ﱠ‬ ‫ﹶ‬
‫ﺴﺐ‬ ‫ﺎن اﻟـ ﹸﻤﺮا ﹸد ﺑﹺ ﹺﻪ ﹶﺑ ﹶﺤ ﹺ‬
‫ﹸﻮن ﺑﹺ ﹺﻪ( ﹶوإن ﻛ ﹶ‬ ‫وﻟﺌﻚ ﻳ ﹺ‬
‫ﺆﻣﻨ ﹶ‬ ‫اﻷﺧ ﹺﲑ اﻟﻌﺎم ﺑﹺ ﹶﻘ ﹺﺮﻳﻨﹶ ﹺﺔ ﹶﻗﻮﻟ ﹺ ﹺﻪ ﺑﻌﺪﹸ ‪ ) :‬ﹸا ﹺ‬
‫ﹶ‬ ‫ﱢ‬
‫اﻟـﻤﻌﻨﹶﻲ ﹺ‬
‫ﹶ‬
‫ﻮر ﹺد ﹸﻫﻮ اﻟﻨﱠﺒﹺﻲ ص«) ‪) (١‬ﻇﺎھﺮ آﻧﺴﺖ ﮐﻪ ﻣﺮاد از ّﺑﯿﻨﻪ در اﯾﻦ ﻣﻘﺎم‪ ،‬ﻣﻌﻨﺎی ّ‬
‫ﻋﺎم اﯾﻦ‬ ‫ﱡ‬ ‫ﻟـﻤ ﹺ ﹶ‬‫ا ﹶ‬
‫ً‬
‫ﹸﻮن ﺑﹺ ﹺﻪ‪،‬‬ ‫وﻟﺌﻚ ﻳ ﹺ‬
‫ﺆﻣﻨ ﹶ‬ ‫أﺧﯿﺮا آﻣﺪه‪ ،‬ﺑﻪ ﻗﺮﯾﻨﮥ آنﮐﻪ در ﺑﺨﺶ ﺑﻌﺪی آﯾﻪ ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬ﹸا ﹺ‬ ‫ﮐﻠﻤﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫ً‬ ‫ّ‬
‫ھﺮ ﭼﻨﺪ ﺑﺮﺣﺴﺐ ﻣﻮرد‪ ،‬ﻣﺮاد از آن ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ص اﺳﺖ(! ﻋﻠﺖ اﯾﻦ ﺗﻮﺟﯿﻪ آﻧﺴﺖ ﮐﻪ ﻇﺎھﺮا‬
‫ﻣﻔﺴﺮ ﻣﺤﺘﺮم ﺧﻮاﺳﺘﻪ ﺗﺎ از رواﯾﺘﯽ ﮐﻪ در اﯾﻦ ﺑﺎره رﺳﯿﺪه ﻓﺎﺻﻠﻪ ﻧﮕﯿﺮد و آﯾﮥ ﺷﺮﯾﻔﻪ را‬ ‫ّ‬

‫ﻮل‬ ‫ﺎﻫﺪﹸ ﹺﻣﻦ رﺳ ﹺ‬ ‫اﻟﺸ ﹺ‬

‫ﲔ ﹸﻫ ﹶﻮ ﹼ‬‫ﺆﻣﻨﹺ ﹶ‬
‫ﺑﺪاﻧﺴﻮ ﺳﻮق دھﺪ زﯾﺮا در رواﯾﺖ ﻣﺰﺑﻮر ﻣﯽﺧﻮاﻧﯿﻢ‪» :‬أﻣﲑ اﻟـﻤ ﹺ‬
‫ﹶ ﹸ‬ ‫ﹸ ﹸ‬
‫ﻮل اﷲﹺ ﹶﻋﲇ ﹶﺑﻴﻨﹶ ﹴﺔ ﹺﻣﻦ ﹶر ﱢﺑ ﹺﻪ«) ‪ّ .(٢‬أﻣﺎ اﯾﻦ روش ﺗﻔﺴﯿﺮ‪ ،‬در ﺟﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﺑﺘﻮان ﻗﺮآن‬ ‫ور ﹸﺳ ﹸ‬‫اﷲﹺ ص ﹶ‬
‫ﻣﻘﺪﻣﮥ‬ ‫ﻣﻔﺴﺮ ﻣﺤﺘﺮم در ّ‬ ‫ﻣﻮﺟﻪ ﻧﯿﺴﺖ ھﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ ّ‬ ‫ﮐﺮﯾﻢ را ﺑﺎ ﺷﻮاھﺪ ﺧﻮد ﺗﻔﺴﯿﺮ ﻧﻤﻮد‪ّ ،‬‬

‫ﻌﺾ‬ ‫ﺮآن‪» :‬ﻳﻨﻄﹺ ﹸﻖ ﹶﺑ ﹸ‬

‫ﻌﻀ ﹸﻪ ﺑﹺ ﹶﺒ ﹴ‬ ‫)و ﹸﻫ ﹶﻮ( ﻳ ﹺﺼ ﹸ‬
‫ﻒ اﻟ ﹸﻘ ﹶ‬ ‫ﻗﺎل ﹶﻋﲇ ‪ ‬ﹶ‬
‫ﺗﻔﺴﯿﺮش ﻣﺮﻗﻮم داﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬ﹶ ﹺ‬

‫اﻟﺴ ﹺﻮي ا ﱠﻟ ﹺﺬي ﹶﺳ ﹶﻠﻜ ﹸﻪ‬

‫اط ﱠ‬ ‫اﻟﴫ ﹸ‬ ‫ﹺ‬
‫ﻌﺾ «‪ .‬ﻫﺬا ﹸﻫ ﹶﻮ اﻟ ﱠﻄ ﹺﺮﻳ ﹸﻖ اﻟـ ﹸﻤﺴﺘﹶﻘﻴ ﹸﻢ ﹶو ﱢ‬
‫ﹴ ) ‪(٣‬‬
‫ﻌﻀ ﹸﻪ ﹶﻋﲇ ﹶﺑ‬ ‫ﺸﻬﺪﹸ ﹶﺑ ﹸ‬
‫ﹶوﻳ ﹶ‬
‫ﻮات اﷲﹺ ﹶﻋ ﹶﻠﻴ ﹺﻬﻢ) ‪) (٤‬ﻋﻠﯽ ÷ ھﻨﮕﺎﻣﯽﮐﻪ ﻗﺮآن را وﺻﻒ ﻣﯽﻧﻤﻮد‪،‬‬ ‫ﹸﻣ ﹶﻌ ﱢﻠ ﹸﻤﻮ اﻟ ﹸﻘﺮآ ﹺن ﹶو ﹸﻫﺪا ﹸﺗ ﹸﻪ ﹶﺻ ﹶﻠ ﹸ‬
‫ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ھﺮ ﺑﺨﺸﯽ از آن‪ ،‬از ﺑﺨﺶ دﯾﮕﺮ ﺳﺨﻦ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ و ھﺮﭘﺎرهای ازآن ﺑﺮ ﭘﺎرۀدﯾﮕﺮ‬
‫ﮔﻮاھﯽ ﻣﯽدھﺪ‪ «.‬اﯾﻦ روش ﺗﻔﺴﯿﺮ‪ ،‬ھﻤﺎن راه راﺳﺖ و ﻃﺮﯾﻖ ﻣﯿﺎﻧﻪای اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫آﻣﻮزﮔﺎران ﻗﺮآن و رھﻨﻤﺎﯾﺎن آن † ﺳﭙﺮدهاﻧﺪ(‪.‬‬

‫‪ -١‬اﻟﻤﯿﺰان‪ ،‬ج‪ ،۱۰‬ص ‪.۱۸۸‬‬

‫‪ -٢‬اﻟﻤﯿﺰان‪ ،‬ج‪ ،۱۰‬ص ‪.۱۹۹‬‬
‫‪ -٣‬ﻧﮫﺞ اﻟﺒﻼﻏﻪ‪ ،‬ﺧﻄﺒﮥ ‪.۱۳۳‬‬
‫‪ -٤‬اﻟﻤﯿﺰان‪ ،‬ج‪ ،۱‬ص ‪.۱۰‬‬
 ‫ﺑﺎزﻧﮕﺮی در ﻣﻌﺎﻧﯽ ﻗﺮآن‬ ‫‪١٠٦‬‬

‫ﭘﺲ آﻧﭽﻪ از ﭘﮋوھﺶ در آﯾﮥ ﮐﺮﯾﻤﻪ ﺑﺮ ﻣﯽآﯾﺪ اﯾﻨﺴﺖ ﮐﻪ‪ :‬ﻋﻤﻮم ﻣﺆﻣﻨﺎن ﺑﺮ دﻟﯿﻠﯽ‬
‫روﺷﻦ از ﺳﻮی ﺧﺪای ﺧﻮد ھﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ ھﻤﺎن ﮐﺘﺎب إﻟﮫﯽ ﺑﺎﺷﺪ و ﺷﺎھﺪ ﺧﺪاوﻧﺪی ﮐﻪ‬
‫ﮐﺘﺎب ﺧﺪا را ﺑﺮایﺷﺎن ﺗﻼوت ﻣﯽﮐﻨﺪ ھﻢ ﺟﺰ رﺳﻮل ﺧﺪا ﮐﺴﯽ ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬
‫ً‬
‫ﺿﻤﻨﺎ در ﭘﺎﯾﺎن آﯾﮥ ﺷﺮﯾﻔﻪ اﺷﺎره ﺷﺪه ﮐﻪ ﻗﺮآن‪ ،‬اﻣﺎم ﻣﺆﻣﻨﺎن و ﻣﺎﯾﮥ رﺣﻤﺖ ﺑﺮایﺷﺎن‬
‫ﺷﻤﺮده ﻣﯽﺷﻮد ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﭘﯿﺶ از آن‪ ،‬ﺗﻮرات ﺣﺎﺋﺰ اﯾﻦ ﻣﻘﺎم ﺑﻮده اﺳﺖ‪.‬‬
 ‫‪۱۲‬‬
‫ﻧﮑﺘﻪای از ﺳﻮرۀ ﯾﻮﺳﻒ‬

‫ََ‬ ‫َ‬ ‫ُ ۡ َ َ َ َّ‬ ‫َ َ َ َ ۡ ُ ُ َّ ۡ َ ٰ َ ُّ َّ ُ ُ َ َ َّ ۡ‬

‫�ٰش ِ� ِ َما عل ِۡم َنا عل ۡيهِ مِن‬ ‫سهِۚۦ قلن‬ ‫وسف عن �ف ِ‬ ‫﴿قال ما خطب�ن إِذ �ود�ن ي‬
‫َّ َ‬ ‫ُّ َ َّ ۡ‬ ‫َ‬
‫َ ُّ َ ۠‬ ‫ۡ‬ ‫ت ۡٱل َعز�ز ۡٱل َ‬
‫�ن َح ۡص َ‬ ‫ٱم َرأَ ُ‬
‫ُس ٓوء قَالَت ۡ‬
‫سهِۦ �ن ُهۥ ل ِم َن‬ ‫ٱ�ق �نا َ� ٰ َودت ُهۥ عن �ف ِ‬ ‫ح َص‬ ‫ِ ِ‬ ‫ِ‬ ‫ٖ�‬
‫ٱ�آ�ن َ‬ ‫ۡ‬
‫ٱ� َ� َ� ۡهدِي َك ۡي َد َ‬ ‫َ‬
‫ٱل َغ ۡيب َوأ َّن َّ َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫َٰ َ َ ۡ َ َ ّ َ ۡ ُ ۡ ُ ۡ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬
‫ِ�‪٥٢‬‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ٱل� ٰ ِد�ِ�‪� ٥١‬ل ِك ِ�علم � ِ� لم أخنه ب ِ‬
‫� � إ َّن َر ّ� َ� ُفور‪َّ ٞ‬رح ‪ٞ‬‬
‫ٓ‬ ‫َ َ ٓ ُ َ ّ ُ َ ۡ ٓ َّ َّ ۡ َ َ َ َّ َ ُ ۢ ُّ ٓ َّ َ َ َ َ ّ‬
‫ِيم‪﴾٥٣‬‬ ‫ِ‬ ‫� إِن ٱ�فس �مارة ب ِٱلسوءِ إِ� ما رحِم ر ِ ِ‬ ‫۞وما �ب ِرئ �ف ِ �‬
‫]ﯾﻮﺳﻒ‪ .[۵۳-۵۱ :‬ﺳﺨﻨﺎن زﻟﯿﺨﺎ ﯾﺎ ﮔﻔﺘﺎر ﯾﻮﺳﻒ؟‬
‫ﻣﻔﺴﺮان ﻗﺮآن‪ ،‬ﮔﺰارﺷﯽ از ﺳﺨﻨﺎن‬ ‫آﯾﮥ ‪ ۵۲‬و ‪ ۵۳‬را در اﯾﻨﺠﺎ ﺑﯿﺸﺘﺮ ﻣﺘﺮﺟﻤﺎن و ّ‬
‫ّ‬ ‫ِ‬
‫ّ‬
‫ﯾﻮﺳﻒ ÷ داﻧﺴﺘﻪاﻧﺪ) ‪(١‬و ﺑﺮﺧﯽ )ﮐﻪ در اﻗﻠﯿﺖاﻧﺪ( اﯾﻨﺪو آﯾﻪ را ﺣﮑﺎﯾﺘﯽ از اﻋﺘﺮاف زﻟﯿﺨﺎ‬
‫ﺑﻪ ﮔﻨﺎه ﺧﻮد و ﭘﺎﮐﺪاﻣﻨﯽ ﯾﻮﺳﻒ ÷ ﺷﻤﺮدهاﻧﺪ و روﺷﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ دﺳﺘﮥ ّاول‪ ،‬ارﺗﺒﺎط دو‬
‫آﯾﮥ اﺧﯿﺮ را ﺑﺎ آﯾﮥ ﻧﺨﺴﺖ اﻧﮑﺎر ﻧﻤﻮدهاﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻇﺎھﺮ اﯾﻦ دو آﯾﻪ در ﻋﯿﻦ آنﮐﻪ ﺑﺮ ﺣﻘﯿﻘﺖ ﮔﻮﯾﯽ و ﺧﻀﻮع ﮔﻮﯾﻨﺪه دﻻﻟﺖ دارد‪ ،‬از‬
‫َ َ ٓ َُّ ُ‬
‫ئ َ� ۡف ِ ٓ‬
‫�﴾ »ﻣﻦ ﺧﻮد را‬ ‫اﻋﺘﺮاف ﺑﻪ ﺧﻄﺎ ﮐﺎری ﻧﯿﺰ دور ﻧﯿﺴﺖ ﭼﻪ اﻋﻼم ﻣﯽدارد‪﴿ :‬وما �ب ِر‬
‫ِيم﴾ »ھﻤﺎﻧﺎ ﺧﺪاوﻧﺪم آﻣﺮ زﺷﮕﺮ و رﺣﻢ ﮐﻨﻨﺪه‬ ‫از ﮔﻨﺎه ﺗﺒﺮﺋﻪ ﻧﻤﯽﮐﻨﻢ« ﴿إ َّن َر ّ� َ� ُف ‪ٞ‬‬
‫ور َّرح ‪ٞ‬‬
‫ِ‬ ‫ِ‬
‫اﺳﺖ« و در ﺟﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﻗﺮاراﺳﺖ ﯾﻮﺳﻒ ÷ از ھﺮ ﻧﻮع ﺧﯿﺎﻧﺘﯽ ﺗﺒﺮﺋﻪ ﺷﻮد‪ ،‬ﻧﺴﺒﺖ دادن اﯾﻦ‬
‫ّ‬
‫ﺳﺨﻨﺎن ﺑﻪ او‪ ،‬ﭼﻨﺪان ﻣﻨﺎﺳﺒﺖ ﻧﺪارد و اﻋﺘﺮاف ﻣﺰﺑﻮر در ﭼﻨﯿﻦ ﺟﺎﯾﮕﺎھﯽ ﻻأﻗﻞ اﯾﮫﺎم‬
‫ّ‬ ‫ﮔﻨﺎھﮑﺎری ﮔﻮﯾﻨﺪه را ﺑﻪ ذھﻦ ﻣﯽ َ‬
‫آورد‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮ اﯾﻦ ﺣﺘﯽ ﺟﺎی ﺗﻮاﺿﻊ و ﺷﮑﺴﺘﻪ ﻧﻔﺴﯽ در‬ ‫ِ‬
‫اﯾﻨﺠﺎ ﻧﯿﺴﺖ )ﮐﻪ ھﺮ ﺳﺨﻦ ﺟﺎﯾﯽ و ھﺮ ﻧﮑﺘﻪ ﻣﻘﺎﻣﯽ دارد(‪ .‬از اﯾﻦ رو ﻣﻨﺎﺳﺐﺗﺮ آن ﺑﻪ ﻧﻈﺮ‬
‫ﻣﯽرﺳﺪ ﮐﻪ ﺳﺨﻦ ﻣﺰﺑﻮر از زﻟﯿﺨﺎ ﺑﺎﺷﺪ ﺑﻪ وﯾﮋه ﮐﻪ آن ﺳﺨﻨﺎن ﺑﺎ اﻋﺘﺮاف زﻟﯿﺨﺎ ھﻤﺮاه ﺷﺪه‬

‫‪ -١‬ﺑﻪ ﺗﺮﺟﻤﻪھﺎی اﺧﯿﺮ ﻗﺮآن از آﻗﺎﯾﺎن اﺳﺘﺎد وﻟﯽ و ﻣﺠﺘﺒﻮی و اﻧﺼﺎری و ّ‬

‫ﺧﺮﻣﺸﺎھﯽ و آﯾﺘﯽ و ﮔﺮﻣﺎ‬
‫رودی و ﻗﻤﺸﻪای و ﭘﺎﯾﻨﺪه ﻧﮕﺎه ﮐﻨﯿﺪ‪.‬‬
 ‫ﺑﺎزﻧﮕﺮی در ﻣﻌﺎﻧﯽ ﻗﺮآن‬ ‫‪١٠٨‬‬

‫�ز‬ ‫ز‬‫ع‬ ‫ٱم َرأ َ ُ‬

‫ت ۡٱل َ‬ ‫و ذﮐﺮی از ﯾﻮﺳﻒ ÷ در ﻣﯿﺎن ﻧﯿﺎﻣﺪه اﺳﺖ ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪﴿ :‬قَ َالت ۡ‬
‫ِ ِ‬ ‫ِ‬
‫َّ ُ َ َ َّ‬ ‫ُّ َ َّ ۡ‬ ‫ۡ َ َ ۡ َ َ َۡ َ َ ۠‬
‫ِ�﴾ »زن ﻋﺰﯾﺰ ﻣﺼﺮ ﮔﻔﺖ‪:‬‬ ‫ٱل� ٰ ِد� َ‬ ‫ٱ� ُّق �نا َ�ٰ َودت ُهۥ عن �فسِ هِۦ �نهۥ ل ِمن‬ ‫ٱل�ن حصحص‬
‫اﯾﻨﮏ ﺣﻘﯿﻘﺖ ﺛﺎﺑﺖ و آﺷﮑﺎر ﺷﺪ‪ ،‬ﻣﻦ از ﯾﻮﺳﻒ ﮐﺎم ﺧﻮاﺳﺘﻢ و او از راﺳﺘﮕﻮﯾﺎن اﺳﺖ«‪ .‬ﺳﭙﺲ در‬
‫َ‬ ‫َ َ َّ َّ َ َ‬ ‫َ َ َۡ ََ َ ّ َۡ َ ُ ُۡ َۡۡ‬
‫ٱ� � َ� ۡهدِي ك ۡي َد‬ ‫ب وأن‬ ‫ﻣﻘﺎم ﺗﻌﻠﯿﻞ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ٰ�﴿ :‬ل ِك ِ�علم � ِ� لم أخنه ب ِٱلغي ِ‬
‫ِ�‪. ﴾٥٢‬اﯾﻦ اﻋﺘﺮاف ﺑﺮای آﻧﺴﺖ ﮐﻪ وی )ﯾﻮﺳﻒ( ﺑﺪاﻧﺪ ﻣﻦ در ﻏﯿﺎﺑﺶ ﺧﯿﺎﻧﺖ ﺑﺪو‬ ‫َۡ‬
‫ٱ�آ�ن َ‬
‫ِ‬
‫ّ‬
‫ﻧﮑﺮدم و ﺧﺪا ﻧﯿﺰﻧﮓ ﺧﺎﺋﻨﺎن را ﺑﻪ ﻣﻘﺼﻮد ﻧﻤﯽرﺳﺎﻧﺪ و اﻟﺒﺘﻪ اﯾﻦ ﺳﺨﻦ را زﻟﯿﺨﺎ در ﺣﻀﻮر‬
‫ﻣﺘﺄﺳﻔﺎﻧﻪ‬‫ﭘﺎدﺷﺎه ﺑﻪھﻨﮕﺎﻣﯽ ﮔﻔﺖ ﮐﻪ ﯾﻮﺳﻒ در زﻧﺪان ﺑﻮد) ‪ّ .(١‬اﻣﺎ ھﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﮔﻔﺘﯿﻢ ّ‬
‫ﻣﻔﺴﺮان ﻗﺮآن ﺑﺮﺧﻼف ﻇﺎھﺮ اﯾﻦ آﯾﺎت ﺣﮑﻢ ﻧﻤﻮده و در ﺗﺮﺟﻤﮥ آﯾﮥ اﺧﯿﺮ‬ ‫اﮐﺜﺮ ﻣﺘﺮﺟﻤﺎن و ّ‬
‫ﻧﻮﺷﺘﻪاﻧﺪ‪)» :‬ﯾﻮﺳﻒ ﮔﻔﺖ(‪ :‬اﯾﻦ ﮐﺎر ﺑﺮای آﻧﺴﺖ ﮐﻪ وی )ﯾﻌﻨﯽ ﻋﺰﯾﺰﻣﺼﺮ( ﺑﺪاﻧﺪ ﻣﻦ در‬
‫ﻏﯿﺎﺑﺶ ﺧﯿﺎﻧﺖ ﺑﺪو ﻧﮑﺮدم و ﺧﺪا ﻧﯿﺮﻧﮓ ﺧﺎﺋﻨﺎن را ﺑﻪ ﻣﻘﺼﻮد ﻧﻤﯽرﺳﺎﻧﺪ«! از اﯾﻦ‬
‫ﻣﻔﺴﺮان ﻣﺤﺘﺮم ﺑﺎﯾﺪ ﭘﺮﺳﯿﺪ ﮐﻪ ﻣﮕﺮ ﻋﺰﯾﺰ ﻣﺼﺮ ﻧﻤﯽداﻧﺴﺖ ﮐﻪ ﯾﻮﺳﻒ ÷ در‬ ‫ﻣﺘﺮﺟﻤﺎن و ّ‬
‫ﻏﯿﺎب وی‪ ،‬ﺧﯿﺎﻧﺖ ﺑﺪو ﻧﮑﺮده ﺑﻠﮑﻪ زﻟﯿﺨﺎ ﮔﻨﺎھﮑﺎر ﺑﻮده اﺳﺖ؟ ﻣﮕﺮ ﻧﻪ آﻧﮑﻪ ﻋﺰﯾﺰ ﻣﺼﺮ ﭘﺲ‬
‫َ‬ ‫َ ۡ َۡ‬
‫ك‬
‫از دﯾﺪن ﭘﯿﺮاھﻦ ﯾﻮﺳﻒ )ﮐﻪ از ﭘﺸﺖ ﭘﺎره ﺷﺪه ﺑﻮد( ﺑﻪ زﻟﯿﺨﺎ ﮔﻔﺖ‪﴿ :‬وٱستغ ِف ِري ِ��ب ِ ِ �‬
‫ً‬
‫�﴾ ]ﯾﻮﺳﻒ‪» .[۲۹ :‬ﺑﺮای ﮔﻨﺎھﺖ آﻣﺮزش ﺑﺨﻮاه ﮐﻪ ﻗﻄﻌﺎ ﺗﻮ ﮔﻨﺎھﮑﺎر‬ ‫ا�ِٔ َ‬ ‫إنَّك ُكنت م َِن ۡ َ‬
‫ٱ� ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ ِ‬
‫ھﺴﺘﯽ«؟ ﻣﮕﺮ ﻧﻪ آﻧﮑﻪ ﻋﺰﯾﺰ ﻣﺼﺮ ﻓﮫﻤﯿﺪ ﮐﻪ ﺗﮫﻤﺖ زﻟﯿﺨﺎ ﺑﻪ ﯾﻮﺳﻒ‪ ،‬ﺳﺨﻨﯽ ﺳﺎﺧﺘﮕﯽ و‬
‫َ ۡ ُ َّ َّ َ ۡ َ ُ‬
‫� َّن َع ِظ ‪ٞ‬‬ ‫َّ‬
‫يم﴾‬ ‫ﻧﯿﺰﻧﮕﯽ زﻧﺎﻧﻪ اﺳﺖ؟ از ھﻤﯿﻦ رو ﺑﺪو ﮔﻔﺖ‪﴿ :‬إِن ُهۥ مِن كيدِ�نۖ إِن كيد‬
‫]ﯾﻮﺳﻒ‪» .[۲۸ :‬اﯾﻦ از ﻧﯿﺮﻧﮓ ﺷﻤﺎ زﻧﺎن اﺳﺖ ﮐﻪ ﻧﯿﺮﻧﮓﺗﺎن ﺑﺰرگ اﺳﺖ«؟ ﭘﺲ دﯾﮕﺮ ﭼﻪ ﺟﺎی‬
‫زﻧﺎن درﺑﺎر را ﺑﻪ ﻣﯿﺎن آوردم ﺗﺎ ﻋﺰﯾﺰ‬ ‫آن ﺑﻮد ﮐﻪ ﯾﻮﺳﻒ ÷ ﺑﮕﻮﯾﺪ‪ :‬ﻣﻦ ﭘﯿﺸﻨﮫﺎد ﭘﺮﺳﺶ از ِ‬
‫ﻣﺼﺮ ﺑﺪاﻧﺪ ﮐﻪ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﺪو در ﻏﯿﺎﺑﺶ ﺧﯿﺎﻧﺖ ﻧﮑﺮدهام؟!‪..‬‬
‫ً‬
‫اﺳﺎﺳﺎ ﯾﻮﺳﻒ ÷ در ﺻﺪد ﻧﺒﻮد ﺗﺎ ﻋﺰﯾﺰ ﻣﺼﺮ را از ﭘﺎﮐﺪاﻣﻨﯽ و ﺧﯿﺎﻧﺖ ﻧﮑﺮدن ﺧﻮد‪،‬‬
‫دوﺑﺎره ﺑﺎ ﺧﺒﺮ ﺳﺎزد زﯾﺮا ﺑﻪ ﺗﺼﺮﯾﺢ ﻗﺮآن ﻣﺠﯿﺪ‪ ،‬ﻋﺰﯾﺰ ﻣﺼﺮ و اﻃﺮاﻓﯿﺎﻧﺶ ﭘﺲ از دﯾﺪن‬
‫ﻧﺸﺎﻧﻪھﺎی ﺻﺪق ﯾﻮﺳﻒ‪ ،‬ﺗﺼﻤﯿﻢ ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ ﺗﺎاورا ﭼﻨﺪی زﻧﺪاﻧﯽ ﮐﻨﻨﺪ ﺷﺎﯾﺪ ﺳﺮو ﺻﺪای‬
‫ﺣﺎدﺛﻪ ﺧﺎﻣﻮش ﮔﺮدد و آﺑﺮوی ﺧﺎﻧﻮادﮔﯽ ﻋﺰﯾﺰ ﺣﻔﻆ ﺷﻮد ھﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﻗﺮآنﮐﺮﯾﻢ‬
‫ٰ‬ ‫ُ َّ َ َ َ ُ ّ ۢ َ ۡ َ َ َ ُ ْ َ‬
‫ٱ��ٰت لَيَ ۡس ُج ُن َّن ُهۥ َح َّ‬
‫ِ�‪] ﴾٣٥‬ﯾﻮﺳﻒ‪.[۳۵ :‬‬‫ٖ‬ ‫ح‬ ‫�‬ ‫ِ‬ ‫ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪�﴿ :‬م بدا لهم ِمن �ع ِد ما رأوا‬

‫ﹸﻮﲏ ﺑﹺ ﹺﻪ‪...‬‬
‫ﻗﺎل اﻟـﻤﻠﹺﻚ اﺋﺘ ﹺ‬
‫‪ -١‬از ھﻤﯿﻦ رو ﭘﺎدﺷﺎه ﺑﻼﻓﺎﺻﻠﻪ دﺳﺘﻮر داد ﺗﺎ ﯾﻮﺳﻒ را از زﻧﺪان ﺑﻪ ﻧﺰد وی آورﻧﺪ‪ :‬ﹶ ﹶ‬
 ‫‪١٠٩‬‬ ‫ﺑﺎزﻧﮕﺮی در ﻣﻌﺎﻧﯽ ﻗﺮآن‬
‫‪.‬ﺳﭙﺲ ﺑﻪ ﻧﻈﺮﺷﺎن آﻣﺪ ﺑﻌﺪ از اﯾﻦﮐﻪ ﻧﺸﺎﻧﻪھﺎی )ﺻﺪاﻗﺖ ﯾﻮﺳﻒ را( دﯾﺪﻧﺪ‪ ،‬او را ﺗﺎ ّ‬
‫ﻣﺪﺗﯽ‬
‫زﻧﺪاﻧﯽﮐﻨﻨﺪ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮ اﯾﻦ دﯾﮕﺮ ﺟﺎﯾﯽ ﺑﺮای آﮔﺎه ﺳﺎﺧﺘﻦ ﻋﺰﯾﺰ ﺑﺮ ﺑﯽﮔﻨﺎھﯽ ﯾﻮﺳﻒ ÷ ﻧﻤﺎﻧﺪه‬
‫ﺑﻮد‪ّ .‬اﻣﺎ ﯾﻮﺳﻒ ﻣﯽﺧﻮاﺳﺖ ﺗﺎ ﻧﻈﺮ ﭘﺎدﺷﺎه ﻣﺼﺮ )و ﻧﻪ ﻋﺰﯾﺰ ﻣﺼﺮ( را ﺑﺮ ﺑﯿﮕﻨﺎھﯽ ﺧﻮد ﺟﻠﺐ‬
‫ﮐﻨﺪ از اﯾﻦ رو ﺑﻪ رﻓﯿﻖ زﻧﺪاﻧﯿﺶ ﮐﻪ ﻗﺮار ﺑﻮد ﺳﺎﻗﯽ ﭘﺎدﺷﺎه ﺷﻮد ﮔﻔﺖ‪ :‬ﭘﺲ از آزادی‪ ،‬ﻣﺮا‬
‫ﺮﲏ ﹺﻋﻨﺪﹶ ﹶر ﱢﺑﻚ( و ﻧﯿﺰ ﺑﺮای اﺛﺒﺎت ﭘﺎﮐﺪاﻣﻨﯽ ﺧﻮد ﺑﻪﺳﻮی ﺷﺎه ﭘﯿﺎم‬
‫ﻧﺰد ﺳﺮورت ﯾﺎد ﮐﻦ ) ﹸاذﻛ ﹺ‬
‫زﻧﺎن در ﺑﺎری ﭘﺮس و ﺟﻮ ﮐﻨﺪ و ﻣﺎﺟﺮای ﻣﺠﻠﺲ زﻟﯿﺨﺎ را ﺑﭙﺮﺳﺪ‪ .‬دراﯾﻨﺠﺎ ﺑﻮد‬ ‫ﻓﺮﺳﺘﺎد ﺗﺎ از ِ‬
‫ُ‬ ‫َ َ َّ َ َ ۡ َ َ َ ۡ‬
‫ﮐﻪ ﺑﺎ ﮔﻮاھﯽ زﻧﺎن در ﺑﺎر ﮐﻪ ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ٰ�﴿ :‬ش ِ� ِ ما عل ِمنا عليهِ مِن س ٓو ٖء﴾ ]ﯾﻮﺳﻒ‪.[۵۱ :‬‬
‫زﻟﯿﺨﺎ ﺑﻪ اﻋﺘﺮاف ﻧﺎﮔﺰﯾﺮ ﺷﺪ و از »وﺳﻮﺳﮥ ﻧﻔﺲ« ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺖ و ﯾﻮﺳﻒ را ﺗﺒﺮﺋﻪ ﻧﻤﻮد‪.‬‬
‫ﻣﻔﺴﺮان ﺑﺎور ﻧﮑﺮدهاﻧﺪ ﮐﻪ زﻟﯿﺨﺎ در ﻣﻘﺎم ﺗﻌﻠﯿﻞ از ﻟﻐﺰش ﺧﻮد‪ ،‬وﺳﺎوس‬ ‫ﺑﺮﺧﯽ از ّ‬
‫ﺷﺮ ﻧﻔﺲ را ﻣﻮﮐﻮل ﺑﻪ رﺣﻤﺖ ﺧﺪاوﻧﺪ ﺷﻤﺎرد‪ .‬ﭼﻨﺎنﮐﻪ‬ ‫»ﻧﻔﺲ ّأﻣﺎره« را ﯾﺎد ﮐﻨﺪ و ﻧﺠﺎت از ّ‬
‫اﻣﺮأ ﹴة أﺣﺎ ﹶﻃﺖ‬ ‫ﹺ‬
‫ﺻﺎﺣﺐ ﺗﻔﺴﯿﺮ »اﻟﻤﯿﺰان« ﻣﺮﻗﻮم داﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ » :‬ﹶﻟﻴ ﹶﺲ ﺑﹺﺎﻟـ ﹶﺤ ﹺﺮي أن ﻳﺼﺪﹸ ﹶر ﻣ ﹺﻦ ﹶ‬
‫ﹺ ﹶﲠﺎ اﻷﻫﻮا ﹸء«) ‪) (١‬ﺳﺰاوار ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ اﯾﻦ ﺳﺨﻨﺎن از زﻧﯽ ﺳﺮزده ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ھﻮاھﺎی ﻧﻔﺴﺎﻧﯽ او‬
‫ّ ّ‬
‫ﻣﻈﺎن اﺗﮫﺎم‬ ‫ﯾﻮﺳﻒ ﭘﺎک ﻧﻔﺲ آن ھﻢ در‬ ‫ِ‬ ‫را اﺣﺎﻃﻪ ﮐﺮده ﺑﻮدﻧﺪ(! وﻟﯽ آﯾﺎ ﺳﺰاوار اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫ﻧﻔﺲ ّاﻣﺎره‪ ،‬ﺑﺴﯿﺎر ﺑﻪ ﺑﺪ ﮐﺎری ﻓﺮﻣﺎن ﻣﯽدھﺪ) ‪ (٢‬ﻣﮕﺮ ﺧﺪاﯾﻢ رﺣﻢ ﮐﻨﺪ!‬ ‫ﮔﻔﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ :‬ﻣﺮا َ ِ‬
‫َّ‬
‫ٱلس ٓوءِ إِ� َما َرح َِم َر ّ ٓ‬ ‫﴿إ َّن ٱ�َّ ۡف َس َ� َّم َ‬
‫ار ُة ۢ ب ُّ‬
‫�﴾ ]ﯾﻮﺳﻒ‪ .[۵۳ :‬آﯾﺎ اﯾﻦ ﺳﺨﻦ‪ ،‬زﯾﺒﻨﺪۀ ﻧﻔﺲ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
‫ﯾﻮﺳﻒ اﺳﺖ ﮐﻪ از ﭘﺎکﺗﺮﯾﻦ ﻧﻔﻮس ﺑﺸﺮی ﺑﻮد ﯾﺎ ﺳﺰاوار ﻧﻔﺲ زﻟﯿﺨﺎ؟!‪.‬‬
‫ﺑﻪ ﻋﻼوه‪ ،‬زﻟﯿﺨﺎ ﺳﺎلھﺎﯾﯽ را ﭘﺲ از آنﺣﺎدﺛﻪ‪ ،‬ﭘﺸﺖ ﺳﺮ ﮔﺬاﺷﺘﻪ ﺑﻮد ﺑﺎ اﯾﻦ ﺣﺎل‪ ،‬از‬
‫ﻣﺪت و ﺑﻌﺪ از آن رﺳﻮاﯾﯽ‪ ،‬از ﮐﺎر ﺧﻮد در دل‬ ‫ﻃﯽ آن ّ‬ ‫ﮐﺠﺎ ﻣﯽﺗﻮان اﺛﺒﺎت ﮐﺮد ﮐﻪ در ّ‬
‫ﭘﺸﯿﻤﺎن ﻧﺸﺪه ﺑﻮد و در اﺣﺎﻃﮥ ھﻤﺎن »ھﻮاھﺎی ﻧﻔﺴﺎﻧﯽ« ﻗﺮار داﺷﺖ؟ ﻣﮕﺮ او ﻧﺒﻮد ﮐﻪ ﺑﻪ‬
‫َّ َ‬ ‫َ َّ ۡ‬ ‫ُّ‬ ‫َۡ َ َ ۠‬ ‫�ن َح ۡص َ‬ ‫ﺗﺼﺮﯾﺢ ﻗﺮآن ﮔﻔﺖ‪ۡ ﴿ :‬ٱل َ‬
‫ٱ� ُّق �نا َ� ٰ َودت ُهۥ عن �فسِ هِۦ �ن ُهۥ ل ِم َن‬ ‫ح َص‬
‫ٱل� ٰ ِد� َ‬ ‫َّ‬
‫ِ�﴾ ]ﯾﻮﺳﻒ‪» .[۵۱ :‬اﯾﻨﮏ ﺣﻖ‪ ،‬ﺛﺎﺑﺖ و آﺷﮑﺎر ﺷﺪ‪ ،‬ﻣﻦ ﺑﻮدم ﮐﻪ ﮐﺎم از او ﺧﻮاﺳﺘﻢ و او‬
‫از راﺳﺘﮕﻮﯾﺎن اﺳﺖ« ﭼﺮا اﯾﻦ اﻋﺘﺮاف را ﺑﻪ زﻟﯿﺨﺎ ﻧﺴﺒﺖ ﻣﯽدھﯿﻢ وﻟﯽ دﻧﺒﺎﻟﻪاش را از وی‬
‫ﺑﻌﯿﺪ ﻣﯽداﻧﯿﻢ و اﻧﮑﺎرﻣﯽﮐﻨﯿﻢ؟!‪..‬‬
‫*‬ ‫*‬ ‫*‬

‫‪ -١‬ﺑﻪ ﺗﻔﺴﯿﺮ اﻟﻤﯿﺰان‪ ،‬ج‪ ،۱۱‬ص ‪ ۲۱۹‬ﻧﮕﺎه ﮐﻨﯿﺪ‪.‬‬

‫ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ اﯾﻦﮐﻪ ﻟﻔﻆ » ّأﻣﺎرة« ﺻﯿﻐﮥ ﻣﺒﺎﻟﻐﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ -٢‬ﺑﺎ ّ‬
 ‫‪۱۳‬‬
‫ﻧﮑﺘﻪای از ﺳﻮرۀ رﻋﺪ‬

‫َ َ ُ ُ َّ َ َ َ ُ ْ َ ۡ َ ُ ۡ َ ٗ ُ ۡ َ َ ٰ َّ َ َ ۢ َ ۡ َ َ ۡ َ ُ‬
‫� ۡم َو َم ۡن ع َ‬
‫ِندهُۥ‬ ‫﴿و�قول ٱ�ِين �فروا لست مرس� ۚ قل ك� ب ِٱ�ِ ش ِهيد� بي ِ� و�ين‬
‫ُۡ ۡ َ‬
‫ب‪] ﴾٤٣‬اﻟﺮﻋﺪ‪ .[۴۳ :‬ﺷﺎﻫﺪ رﺳﺎﻟﺖ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ص‬ ‫عِلم ٱلكِ�ٰ ِ‬
‫در ﺗﺮﺟﻤﮥ آﯾﮥ ﻓﻮق ﻣﺸﮑﻠﯽ وﺟﻮد ﻧﺪارد و ﻣﺘﺮﺟﻤﺎن ﻗﺮآن ﮐﺮﯾﻢ ھﻤﮕﯽ آﯾﮥ ﺷﺮﯾﻔﻪ را‬
‫ً‬
‫ﺗﻘﺮﯾﺒﺎ ﺑﺪﯾﻦ ﺻﻮرت ﺗﺮﺟﻤﻪ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪» :‬و ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﮐﻔﺮ ﮔﺮاﯾﯿﺪهاﻧﺪ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ ﺗﻮ ﻓﺮﺳﺘﺎدۀ‬
‫)ﺧﺪا( ﻧﯿﺴﺘﯽ‪ ،‬ﺑﮕﻮ ﮐﺎﻓﯽ اﺳﺖﮐﻪ ﺧﺪا ﻣﯿﺎن ﻣﻦ و ﻣﯿﺎن ﺷﻤﺎ ﺷﺎھﺪ ﺑﺎﺷﺪ و آن ﮐﺲ ﮐﻪ داﻧﺶ‬
‫ﮐﺘﺎب ﻧﺰد اوﺳﺖ«‪ .‬ﻓﮫﻢ اﯾﻦﮐﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﺮ رﺳﺎﻟﺖ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﺷﺎھﺪ ﺑﻮده‪ ،‬دﺷﻮار ﻧﯿﺴﺖ زﯾﺮا‬
‫ُ‬
‫ﺧﺪای ﺗﻌﺎﻟﯽ ﺑﺎ ﻧﺰول ﻗﺮآن ﺑﻪﺳﻮی ﻓﺮدی درس ﻧﺎﺧﻮاﻧﺪه و ا ّﻣﯽ‪ ،‬ﺑﺮﺣﻘﯿﻘﺖ رﺳﺎﻟﺖ وی‬
‫ﮔﻮاھﯽ داده اﺳﺖ و اﺛﺒﺎت ﻧﻤﻮده ﮐﻪ ﻣﻌﻠﻮﻣﺎت دﯾﻨﯽ او از ﻋﻠﻢ إﻟﮫﯽ ﺳﺮ ﭼﺸﻤﻪ ﮔﺮﻓﺘﻪ‬
‫َّ ُ َ ۡ َ ُ َ ٓ َ َ َ َ ۡ َ‬ ‫َّ‬
‫� ِن ٱ� �شهد بِما أنزل إِ� ۖ‬
‫ك‬ ‫اﺳﺖ ﭼﻨﺎنﮐﻪ در آﯾﮥ ‪ ۱۶۶‬از ﺳﻮرۀ ﻧﺴﺎء ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪ِ ٰ �﴿ :‬‬
‫ۡ‬ ‫ُ‬ ‫َ ََ‬
‫أنز�ۥ بِعِل ِمهِ﴾ ]اﻟﻨﺴﺎء‪» .[۱۶۶ :‬وﻟﯽ ﺧﺪا ﺑﺪاﻧﭽﻪ ﺑﻪﺳﻮی ﺗﻮ ﻧﺎزل ﮐﺮده ﺷﮫﺎدت ﻣﯽدھﺪ ﮐﻪ آن‬
‫ﻣﻔﺴﺮان ﺑﻪ اﺧﺘﻼف ﺳﺨﻦ‬ ‫را ﺑﻨﺎﺑﺮ داﻧﺶ ﺧﻮد ﻓﺮو ﻓﺮﺳﺘﺎده اﺳﺖ«‪ .‬ﭼﯿﺰی ﮐﻪ درﺑﺎرۀ آن‪ّ ،‬‬

‫ﻠﻢ اﻟﻜﺘﺎب« اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺮﺧﯽ از اھﻞ‬ ‫ﹺ‬ ‫ﹺ‬

‫ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺨﺶ أﺧﯿﺮ آﯾﮥ ﺷﺮﯾﻔﻪ ﯾﻌﻨﯽ‪ » :‬ﹶﻣﻦ ﻋﻨﺪﹶ ﹸه ﻋ ﹸ‬
‫ﺗﻔﺴﯿﺮ ﭼﻮن ﺣﺴﻦ ﺑﺼﺮی و ﻣﺠﺎھﺪ و ﺳﻌﯿﺪﺑﻦ ُﺟ َﺒﯿﺮ‪ ،‬آن ﮐﺲ را )ﮐﻪ داﻧﺶ ﮐﺘﺎب ﻧﺰد او‬
‫اﺳﺖ( ﺣﻀﺮت ﺑﺎری ﺗﻌﺎﻟﯽ داﻧﺴﺘﻪاﻧﺪ وﻟﯽ اﯾﻦ ﻗﻮل ﺑﻪ ﺗﮑﺮار در آﯾﮥ ﮐﺮﯾﻤﻪ ﻣﯽاﻧﺠﺎﻣﺪ و ﺑﻪ‬
‫ﻋﻼوه ﺑﻨﺎﺑﺮ اﯾﻦ ﺗﻔﺴﯿﺮ‪ ،‬ﻻزم ﻣﯽآﯾﺪ ﮐﻪ ﻋﻄﻒ ﺻﻔﺖ ﺑﺮ ﻣﻮﺻﻮف در آﯾﮥ ﺷﺮﯾﻔﻪ ﺻﻮرت‬
‫ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ و اﯾﻦ ﮐﺎر ﺑﺎ ﺑﻼﻏﺖ ﻗﺮآن ﻣﺠﯿﺪ ﺳﺎزﮔﺎر ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬ﺑﺮای ﻓﺮار از اﯾﻦ اﺷﮑﺎل‪،‬‬
‫ﻠﻢ‬ ‫ﹺ ﹺ ﹺﹺ ﹺ‬ ‫ّ‬
‫ﻣﻔﺴﺮان ﻣﺰﺑﻮر ﺑﻪ اﺧﺘﻼف ﻗﺮاﺋﺖ روی آوردهاﻧﺪ و آﯾﮥ ﺷﺮﯾﻔﻪ را ﺑﻪ ﺻﻮرت » ﹶوﻣﻦ ﻋﻨﺪه ﻋ ﹸ‬
‫ّ‬
‫اﻟﻜﺘﺎب« ﺧﻮاﻧﺪهاﻧﺪ) ‪ (١‬ﮐﻪ ﻗﺮاﺋﺘﯽ ﺷﺎذ و ﻣﺨﺎﻟﻒ ﺑﺎ ﻗﺮاﺋﺖ ﻣﺸﮫﻮر اﺳﺖ و ﺑﻪ ﻗﻮل ﻃﺒﺮی‪:‬‬

‫‪ -١‬ﺑﻪ ﺗﻔﺴﯿﺮ ﻃﺒﺮی‪ ،‬ج‪ ،۱۳‬ص ‪ ۵۸۴‬ﻧﮕﺎه ﮐﻨﯿﺪ‪.‬‬

 ‫‪١١١‬‬ ‫ﺑﺎزﻧﮕﺮی در ﻣﻌﺎﻧﯽ ﻗﺮآن‬

‫ﻗﺎرﯾﺎن ﻗﺪﯾﻢ ﺣﺠﺎز و ﻋﺮاق و ﺷﺎم ھﻤﮕﯽ آﯾﮥ ﮐﺮﯾﻤﻪ را ﺑﺮﺧﻼف اﯾﻦ ﻗﺮاﺋﺖ ﺧﻮاﻧﺪهاﻧﺪ) ‪.(١‬‬
‫ﻠﻢ اﻟﻜﺘﺎب« را ﺑﺎ اﻣﯿﺮﻣﺆﻣﻨﺎن ﻋﻠﯽ ÷ ﺗﻄﺒﯿﻖ‬ ‫ﹺ‬ ‫ﹺ‬ ‫َ‬ ‫ّ‬
‫ﻣﻔﺴﺮان ﺷﯿﻌﯽ‪ ،‬ﺗﻌﺒﯿﺮ »و ﹶﻣﻦ ﻋﻨﺪﹶ ﹸه ﻋ ﹸ‬
‫دادهاﻧﺪ و ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ ﮐﻪ آﯾﻪ درﺑﺎرۀ اﯾﺸﺎن ﻧﺎزل ﺷﺪه اﺳﺖ ﭼﻨﺎنﮐﻪ در ﺗﻔﺴﯿﺮ ﻣﺠﻤﻊ اﻟﺒﯿﺎن‬
‫و روح اﻟﺠﻨﺎن و اﻟﻤﯿﺰان ﻣﻼﺣﻈﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬اﯾﻦ ﻗﻮل ھﺮﭼﻨﺪ ﺑﻨﺎﺑﺮ اﯾﻦ اﻋﺘﺒﺎر‪ ،‬ﺻﺤﯿﺢ‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ اﻣﯿﺮ ﻣﺆﻣﻨﺎن ﻋﻠﯽ ÷ داﻧﺎی ﻗﺮآن ﺑﻠﮑﻪ آﻣﻮزﮔﺎر ﻗﺮآن‪ ،‬ﭘﺲ از رﺳﻮل ﺧﺪا ص‬
‫ﺑﻮده اﺳﺖ وﻟﯽ اﯾﻦ آﯾﻪ را ﻧﻤﯽﺗﻮان ﺑﺎ آن ﺑﺰرﮔﻮار ﺗﻄﺒﯿﻖ داد زﯾﺮا آﯾﮥ ﮐﺮﯾﻤﻪ در ﻣﻘﺎم‬
‫اﺣﺘﺠﺎج ﺑﺎ ﻣﺨﺎﻟﻔﺎن ﺑﺮ آﻣﺪه و از ﺷﺎھﺪی ﺑﺮ رﺳﺎﻟﺖ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ص ﺳﺨﻦ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ و در‬
‫ّ‬
‫ﺟﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﮐﻔﺎر ﺳﺨﻦ ﺧﻮد ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص را ـ ﮐﻪ داﻧﺎﺗﺮ ﺑﻪ ﮐﺘﺎب ﺧﺪا ﺑﻮده ـ ﻧﻤﯽﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻨﺪ‪،‬‬
‫ﭼﮕﻮﻧﻪ ﮔﻮاھﯽ ﺷﺎﮔﺮد ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص را درﺑﺎرۀ او ﻣﯽﺗﻮاﻧﺴﺘﻨﺪ ﻗﺒﻮل ﮐﻨﻨﺪ؟!‪ .‬اﮔﺮ ﮐﺴﯽ در‬
‫ََ‬
‫ﻣﻨﮑﺮان ّادﻋﺎی ﺧﻮد ﺑﮕﻮﯾﺪ‪ :‬ﻓﺮزﻧﺪم ﻣﺮا ﺗﺼﺪﯾﻖ ﻣﯽﮐﻨﺪ و او ﮔﻮاه ﻣﻦ اﺳﺖ! آﯾﺎ‬
‫ِ‬ ‫ﺑﻪ‬ ‫ﻞ‬ ‫ﺜ‬ ‫ﻣ‬
‫ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ اﻧﺘﻈﺎر داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﻣﻨﮑﺮاﻧﺶ‪ ،‬ﺳﺨﻦ ﻓﺮزﻧﺪش را درﺑﺎرۀ وی ﺑﭙﺬﯾﺮﻧﺪ؟!‪ .‬و آﯾﺎ‬
‫ً‬
‫اﯾﻦﮔﻮﻧﻪ اﺣﺘﺠﺎج ﺑﺎ ﻣﺨﺎﻟﻔﺎن اﺳﺎﺳﺎ ﺻﺤﯿﺢ اﺳﺖ؟‬
‫أﺻﺢ اﻗﻮال ﺷﻤﺮده ﻣﯽﺷﻮد( آﻧﺴﺖ ﮐﻪ ﻣﺮاد از آﯾﮥ ﺷﺮﯾﻔﻪ‪ :‬ﻓﺮدی )ﯾﺎ‬‫ﺳﻮم )ﮐﻪ ّ‬‫ﻗﻮل ّ‬
‫اﻓﺮادی( از ﻋﻠﻤﺎی اھﻞ ﮐﺘﺎﺑﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﻨﺎﺑﺮ ﺑﺸﺎرات ﮐﺘﺐ ﭘﯿﺸﯿﻦ‪ ،‬ﻣﯽﺗﻮاﻧﺴﺘﻨﺪ رﺳﺎﻟﺖ‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮاﺳﻼم ص را ﺑﻪاﺛﺒﺎت رﺳﺎﻧﻨﺪ و ﺑﺮﺻﺪق دﻋﻮی اﯾﺸﺎن ﮔﻮاه ﺑﺎﺷﻨﺪ ﭼﻨﺎنﮐﻪ از اﺑﻦ‬
‫ﻋﺒﺎس و دﯾﮕﺮان ﮔﺰارش ﺷﺪه اﺳﺖ و در ﺗﻔﺴﯿﺮ ﻣﺠﻤﻊ اﻟﺒﯿﺎن از اﯾﻦ ﻗﻮل ﺑﺪﯾﻦ ﺻﻮرت‬ ‫ّ‬
‫أن اﻟـﻤﺮاد ﺑﹺ ﹺﻪ ﻣ ﹺ‬
‫ﺆﻣﻨﹸﻮ أﻫﻞ اﻟﻜﺘﺎب«) ‪) (٢‬ﻣﺮاد از آن‪ ،‬ﻣﺆﻣﻨﺎن اھﻞ‬ ‫ﹸ‬ ‫ﺗﻌﺒﯿﺮ ﻧﻤﻮده ﮐﻪ‪ » :‬ﱠ ﹸ ﹶ‬
‫ﮐﺘﺎﺑﻨﺪ)‪ .((۱‬وﻟﯽ ﺑﻼﻓﺎﺻﻠﻪ در ﻣﺠﻤﻊاﻟﺒﯿﺎن )و ﻧﯿﺰ در ﺗﻔﺴﯿﺮ اﻟﻤﯿﺰان( ﺑﺮ اﯾﻦ ﻗﻮل اﺷﮑﺎل‬
‫ّ‬
‫ﺷﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ ﺳﻮرۀ ﺷﺮﯾﻔﮥ رﻋﺪ در ﻣﮑﻪ ﻧﺰول ﯾﺎﻓﺘﻪ و ﮔﻮاھﺎن اھﻞ ﮐﺘﺎب‪ ،‬در ﻣﺪﯾﻨﻪ‬
‫اﯾﻤﺎن آورده ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬ﭘﺲ ﭼﮕﻮﻧﻪ ﻣﯽﺗﻮان آﻧﺎن را ﺑﺎ اﯾﻦ آﯾﮥ ﺷﺮﯾﻔﻪ ﺗﻄﺒﯿﻖ داد؟!‪ .‬ﭘﺎﺳﺦ ﻣﺎ‬
‫ﻋﺪهای از اھﻞ ﮐﺘﺎب ﺑﻪ ﻗﺮآن ﻣﺠﯿﺪ ﺳﺨﻦ رﻓﺘﻪ‬ ‫آﻧﺴﺖ ﮐﻪ‪ :‬در ھﻤﯿﻦ ﺳﻮره درﺑﺎرۀ اﯾﻤﺎن ّ‬

‫اﺳﺖ و ﻣﻌﻠﻮم ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﺧﺒﺮ ﻧﺰول ﻗﺮآن و دﻋﻮت ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ اﺳﻼم ص‪ ،‬ﺑﻪ آﻧﺎن رﺳﯿﺪه‬
‫َ َّ َ َ َ ۡ َ ُ ُ ۡ َ ٰ َ َ ۡ َ ُ َ َ ٓ‬
‫ﺑﻮد ﭼﻨﺎنﮐﻪ در آﯾﮥ ‪ ۳۶‬از ﺳﻮرۀ رﻋﺪ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪﴿ :‬وٱ�ِين ءا�ي�ٰهم ٱلكِ�ب �فرحون بِما‬
‫ُ َ َۡ َ‬
‫�ك﴾ ]اﻟﺮﻋﺪ‪» .[۳۶ :‬ﮐﺴﺎﻧﯽﮐﻪ ﮐﺘﺎب ﺑﻪ اﯾﺸﺎن دادهاﯾﻢ از آﻧﭽﻪ ﺑﻪﺳﻮی ﺗﻮ ﻧﺎزل ﺷﺪه‬ ‫نزل إ ِ‬
‫أ ِ‬

‫‪ -١‬ﺑﻪ ﺗﻔﺴﯿﺮ ﻃﺒﺮی‪ ،‬ج‪ ،۱۳‬ص ‪ ۵۸۷‬ﺑﻨﮕﺮﯾﺪ‪.‬‬

‫‪ -٢‬ﺑﻪ ﺗﻔﺴﯿﺮ ﻣﺠﻤﻊ اﻟﺒﯿﺎن‪ ،‬ﺟﺰء ‪ ،۱۳‬ص ‪ ۱۹۲‬ﻧﮕﺎه ﮐﻨﯿﺪ‪.‬‬
 ‫ﺑﺎزﻧﮕﺮی در ﻣﻌﺎﻧﯽ ﻗﺮآن‬ ‫‪١١٢‬‬

‫اﺳﺖ )ﯾﻌﻨﯽ ﻗﺮآن( ﺷﺎدﻣﺎﻧﯽ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ« و ﻣﺎ ﻣﯽداﻧﯿﻢ ﮐﻪ ﺑﻨﺎﺑﺮ اﻃﻼﻗﺎت ﻗﺮآن ﻣﺠﯿﺪ‪ ،‬ﻣﺮاد از‬
‫ﹺ‬
‫ﺘﺎب« ﯾﮫﻮد و ﻧﺼﺎری‪ ...‬ھﺴﺘﻨﺪ ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﺻﺎﺣﺐ ﺗﻔﺴﯿﺮ اﻟﻤﯿﺰان ذﯾﻞ‬ ‫»ا ﱠﻟﺬﻳ ﹶﻦ آ ﹶﺗﻴ ﹸ‬
‫ﻨﺎﻫ ﹸﻢ اﻟﻜ ﹶ‬
‫ﹺ‬ ‫آﯾﮥ ﻣﺬﮐﻮر ﻣﺮﻗﻮم داﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪» :‬اﻟ ﹼﻈ ﹺ‬
‫أن اﻟـ ﹸﻤﺮا ﹶد ﺑﹺﺎ ﱠﻟﺬﻳ ﹶﻦ ﹸاوﺗﹸﻮا اﻟﻜ ﹶ‬
‫ﺘﺎب اﻟﻴ ﹸﻬﻮ ﹸد ﹶواﻟﻨﱠﺼﺎري‬ ‫ﺎﻫ ﹸﺮ ﱠ‬
‫ﹺ‬ ‫ﻌﻬﻮ ﹸد ﹺﻣﻦ‬
‫إﻃﻼﻗﺎت اﻟ ﹸﻘﺮآن«) ‪» (١‬ﻇﺎھﺮ آﻧﺴﺖ ﮐﻪ ﻣﺮاد‬ ‫ﺠﻮس( ﹶﻓﺈﹺ ﱠن ﻫﺬا ﹸﻫ ﹶﻮ ا ﹶ‬
‫ﻟـﻤ ﹸ‬ ‫ﻟـﻤ ﹸ‬
‫)أو ﹸﻫﻢ ﹶوا ﹶ‬
‫از ﮐﺴﺎﻧﯽﮐﻪ ﮐﺘﺎب ﺑﻪ اﯾﺸﺎن داده ﺷﺪه‪ ،‬ﯾﮫﻮد و ﻧﺼﺎری )ﯾﺎ آﻧﺪو دﺳﺘﻪ و ﻣﺠﻮس( ھﺴﺘﻨﺪ‬
‫ﮐﻪ اﯾﻦ ﻣﻌﻨﺎ از اﻃﻼﻗﺎت ﻗﺮآن ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد«‪.‬‬
‫ّ‬
‫در ﺗﺎرﯾﺦ اﺳﻼم ﻧﯿﺰ ﺧﻮاﻧﺪهاﯾﻢ ﮐﻪ ﮔﺮوھﯽ از ﻣﺮدم ﻣﺪﯾﻨﻪ ﺑﺮای زﯾﺎرت ﮐﻌﺒﻪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﮑﻪ‬
‫ﻣﯽآﻣﺪﻧﺪ و ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ اﮐﺮم اﺳﻼم ص ﻣﻮﻗﻊ را ﻣﻐﺘﻨﻢ ﻣﯽﺷﻤﺮدﻧﺪ و آﻧﺎن را ﺑﻪ ﻗﺒﻮل اﺳﻼم‬
‫دوم« ﺿﻤﻦ‬ ‫ﻓﺮا ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪﻧﺪ ﭼﻨﺎنﮐﻪ ذﮐﺮ اﺳﻼم و ﺑﯿﻌﺖ اﯾﺸﺎن در »ﻋﻘﺒﮥ ّاول« و »ﻋﻘﺒﮥ ّ‬
‫ﮐﺘﺐ ﺳﯿﺮه و ﺗﺎرﯾﺦ آﻣﺪه اﺳﺖ) ‪ .(٢‬اﯾﻦﮔﺮوهھﺎ ﭘﺲ از ﺑﺎزﮔﺸﺖ ﺑﻪ ﻣﺪﯾﻨﻪ‪ ،‬ﻣﺮدم آن ﺷﮫﺮ را‬
‫ﺑﻪ اﺳﻼم دﻋﻮت ﻣﯽﻧﻤﻮدﻧﺪ و ﭼﻮن ﯾﮫﻮدﯾﺎن ﻣﺪﯾﻨﻪ ﺑﺎ اھﺎﻟﯽ آﻧﺠﺎ راﺑﻄﻪ داﺷﺘﻨﺪ از رﺳﺎﻟﺖ‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ و ﻧﺰول ﻗﺮآن ﻣﺠﯿﺪ‪ ،‬ﺧﺒﺮ ﻣﯽﯾﺎﻓﺘﻨﺪ و از آﻧﺠﺎ ﮐﻪ ﺑﻨﺎﺑﺮ آﯾﮥ ‪ ۸۹‬از ﺳﻮرۀ ﺑﻘﺮه‪ ،‬در‬
‫اﻧﺘﻈﺎر ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﺟﺪﯾﺪی ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺮﺧﯽ از آﻧﺎن رﺳﺎﻟﺖ ﻧﺒﻮی را ﺗﺼﺪﯾﻖ ﻣﯽﻧﻤﻮدﻧﺪ) ‪ (٣‬و از اﯾﻦ‬
‫ّ‬ ‫رو در ﭼﻨﺪ ﺳﻮره از ُ‬
‫ﻮر ﻣﮑﯽ ـ در ﺑﺮاﺑﺮ ﻣﺸﺮﮐﺎن ـ ﺑﺮ اﯾﻤﺎن آﻧﺎن اﺣﺘﺠﺎج ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪ‬ ‫ِ‬ ‫ﺳ‬
‫َ َ َ ۡ َ ُ َّ ُ ۡ َ ً َ‬
‫َ‬
‫ﻋﻨﻮان ﻧﻤﻮﻧﻪ در ﺳﻮرۀ ﮐﺮﯾﻤﮥ ﺷﻌﺮاء آﯾﮥ ‪ ۱۹۷‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪﴿ :‬أو لم ي�ن لهم ءاية أن‬
‫َ‬
‫� إ ِ ۡس َ�ٰٓءِيل‪] ﴾١٩٧‬اﻟﺸﻌﺮاء‪» .[۱۹۷ :‬آﯾﺎ ﺑﺮای اﯾﺸﺎن ﻧﺸﺎﻧﻪای ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ‬ ‫� ُؤا ْ بَ ِ ٓ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫َ� ۡعل َم ُهۥ ُعل َ ٰٓ‬
‫داﻧﺎﯾﺎن ﺑﻨﯽ اﺳﺮاﺋﯿﻞ ﻗﺮآن را ﻣﯽﺷﻨﺎﺳﻨﺪ؟!«‪ .‬و در آﯾﮥ ‪ ۱۰‬از ﺳﻮرۀ ﺷﺮﯾﻔﮥ أﺣﻘﺎف‬
‫َ َ َ َ ‪ۡ ٰ َ َ َ ٰٓ َ ۡ ٓ َ ۢ ّ ٞ‬‬ ‫ََ ُ‬
‫� مِثلِهِ﴾ ]اﻷﺣﻘﺎف‪» .[۱۰ :‬ﺷﻤﺎ‬ ‫ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪َ ﴿ :‬و�ف ۡرتم بِهِۦ وش ِهد شاهِد ِمن ب ِ� إِس�ءِيل‬
‫ﺑﻪ ﻗﺮآن ﮐﻔﺮ ورزﯾﺪﯾﺪ وﻟﯽ ﺷﺎھﺪی از ﺑﻨﯽ اﺳﺮاﺋﯿﻞ ﺑﻪ ﻣﺎﻧﻨﺪ آن ﮔﻮاھﯽ داده اﺳﺖ«‪ .‬ﮐﻪ ﻣﺮاد از‬

‫‪ -١‬اﻟﻤﯿﺰان‪ ،‬ج‪ ،۱۱‬ص‪.۴۰۹‬‬

‫إﺳﻼم اﻷﻧﺼﺎر« و ﺗﺎرﯾﺦ ﻃﺒﺮی‪ ،‬ج‪ ،۲‬ص‬ ‫‪ -٢‬ﺑﻪ ﺳﯿﺮۀ اﺑﻦ ھﺸﺎم‪ ،‬ج‪ ،۲‬ص‪ ۲۷‬ﺑﻪ ﺑﻌﺪ‪ ،‬ﺗﺤﺖ ﻋﻨﻮان » َﺑ ُ‬
‫ﺪء‬
‫ِ‬
‫‪ ۳۵۳‬ﺑﻪ ﺑﻌﺪ‪ ،‬ﻧﮕﺎه ﮐﻨﯿﺪ‪.‬‬
‫أن اﻟﻴﻬﻮ ﹶد ﻣﺎ ﻛﺎﻧﹸﻮا ﻳﻌﺎﻧﹺ ﹶ‬
‫ﺪون اﻟﻨﱡ ﹸﺒ ﱠﻮ ﹶة‬ ‫‪ -٣‬در ﺗﻔﺴﯿﺮ اﻟﻤﯿﺰان )ج‪ ،۱۱‬ص‪ (۴۱۰‬آﻣﺪهاﺳﺖ‪» :‬و ﹶﻗﺪ أﺛ ﹶﺒ ﹶﺖ اﻟﺘﹼﺄرﻳ ﹸﺦ ﱠ‬
‫ﺠﺮة« )ﺗﺎرﯾﺦ ﺛﺎﺑﺖ ﮐﺮده اﺳﺖ‬ ‫ﹺ‬ ‫اﻟﻌﻨﺎد ا ﱠﻟ ﹺﺬي ﺳﺎ ﹶﻗﺘﻬﻢ إ ﹶﻟﻴ ﹺﻪ ﺣ ﹺ‬
‫ﻮاد ﹸ‬ ‫أواﺋﻞ اﻟﺒﹺﻌ ﹶﺜ ﹺﺔ و ﹶﻗ ﹺﺒﻠﻬﺎ ذاك ﹺ‬
‫ﹺ‬ ‫اﻟ ﹶﻌ ﹶﺮﺑﹺﻴ ﹶﺔ ﹺﰲ‬
‫ث ﹶﺑﻌﺪﹶ اﳍ ﹶ‬ ‫ﹶ‬ ‫ﹸ‬ ‫ﹸ‬ ‫ﹶ‬
‫ﮐﻪ ﯾﮫﻮد در اواﺋﻞ ﺑﻌﺜﺖ و ﭘﯿﺶ از آن‪ ،‬ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ّ‬
‫ﻧﺒﻮت ﻋﺮﺑﯽ ﻟﺠﺎﺟﺖ ﻧﻤﯽورزﯾﺪﻧﺪ‪ ،‬ھﻤﺎن ﻟﺠﺎﺟﺘﯽ‬
‫ﮐﻪ روﯾﺪادھﺎی ﺑﻌﺪ از ھﺠﺮت آﻧﺎن را ﺑﻪﺳﻮی ﺧﻮد ﺳﻮق داد(‪.‬‬
 ‫‪١١٣‬‬ ‫ﺑﺎزﻧﮕﺮی در ﻣﻌﺎﻧﯽ ﻗﺮآن‬

‫ﺧﻮد وی ﮔﺰارش ﻧﻤﻮدهاﻧﺪ‬ ‫آن ﺷﺎھﺪ‪ ،‬ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ ﺑﻦ ﺳﻼم از ﻋﻠﻤﺎی ﯾﮫﻮد ﺑﻮده اﺳﺖ و ﻟﺬا از ِ‬
‫ﹺ‬ ‫ﹺ‬ ‫ﹺ‬
‫ﮐﻪ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﹸا ﹺﻧﺰ ﹶل ﹺﰲ‪ :‬ﹸﻗﻞ ﻛﻔﻲ ﺑﹺﺎﷲﹺ ﹶﺷ ﹺﻬﻴﺪ ﹰا ﹶﺑﻴﻨﻲ ﹶو ﹶﺑﻴﻨﹶﻜﻢ و ﹶﻣﻦ ﻋﻨﺪﹶ ﹸه ﻋ ﹸ‬
‫ﻠﻢ اﻟﻜﺘﺎب) ‪) (١‬آﯾﮥ ﻣﺰﺑﻮر‪،‬‬
‫ّ‬
‫درﺑﺎرۀ ﻣﻦ ﻧﺎزل ﺷﺪه اﺳﺖ( و اﻟﺒﺘﻪ ﺳﺨﻦ وی را ﻗﺮآن ﻣﺠﯿﺪ‪ ،‬ﺗﺼﺪﯾﻖ ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﺪ و ﮔﺮوھﯽ‬
‫ﻣﻔﺴﺮان ﻗﺪﯾﻢ ﻧﯿﺰ ﺑﺮاﯾﻦ ﻗﻮل رﻓﺘﻪاﻧﺪ‪.‬‬ ‫از ّ‬

‫*‬ ‫*‬ ‫*‬

‫‪ -١‬ﺑﻪ ﺗﻔﺴﯿﺮ ﻃﺒﺮی‪ ،‬ج‪ ،۱۳‬ص‪ ۵۸۲‬ﻧﮕﺎه ﮐﻨﯿﺪ‪.‬‬

 ‫‪۱۴‬‬
‫ﻧﮑﺘﻪای از ﺳﻮرۀ اﺑﺮاﻫﯿﻢ‬

‫نتم‬ ‫� ۡم َ� َب ٗعا َ� َه ۡل أ َ ُ‬
‫ُّ َ َ ٰٓ ُ ْ َّ َ ۡ َ ۡ َ ُ ٓ ْ َّ ُ َّ َ ُ‬
‫ِيعا �قال ٱلضع�ؤا ل ِ�ِين ٱستك�وا إِنا كنا ل‬
‫َ َ َ ُ ْ َّ َ ٗ َ َ َ‬
‫﴿و�رزوا ِ�ِ �‬
‫َ ۡ َ ُ ْ َ ۡ َ َ ٰ َ َّ ُ َ َ َ ۡ َ ُ ۡ َ َ ٓ ٌ َ َ ۡ َ ٓ‬ ‫َّ‬ ‫ُّ ۡ ُ َ َ َّ ۡ َ َ‬
‫اب ٱ�ِ مِن �ءٖ � قالوا لو هدٮنا ٱ� لهدي�ٰ�مۖ سواء علينا‬ ‫مغنون �نا مِن عذ ِ‬
‫ِيص‪] ﴾٢١‬إﺑﺮاھﯿﻢ‪ .[۲۱ :‬ﮔﻔﺘﮕﻮی ﺿﻌﻔﺎء ﺑﺎ ﻣﺴﺘﮑﺒﺮان!‬ ‫�‬
‫َّ‬
‫ِن‬
‫م‬ ‫ا‬ ‫أَ َجز ۡ� َنا ٓ أ َ ۡم َص َ ۡ‬
‫�نَا َما َ�َ‬
‫ٖ‬ ‫ِ‬
‫در اﯾﻦ آﯾﮥ ﺷﺮﯾﻔﻪ ﺻﺤﻨﻪای از روز رﺳﺘﺎ ﺧﯿﺰ ﺟﻠﻮهﮔﺮ ﺷﺪه ﮐﻪ در آﻧﺠﺎ ھﻤﮕﯽ در‬
‫ﭘﯿﺸﮕﺎه ﺧﺪاوﻧﺪ ﺣﻀﻮر دارﻧﺪ ﺗﺎ ﭘﺎداش و ﮐﯿﻔﺮ ﮐﺎر ﺧﻮﯾﺶ را ﺑﺒﯿﻨﻨﺪ‪ .‬اﻓﺮاد ﺿﻌﯿﻒ ّاﻟﻨﻔﺲ‬
‫ﺑﻪ ﻣﺴﺘﮑﺒﺮان و ﮔﻤﺮاه ﮐﻨﻨﺪﮔﺎن ﺧﻮد ﮔﻮﯾﻨﺪ‪ :‬ﻣﺎ در دﻧﯿﺎ ﭘﯿﺮو ﺷﻤﺎ ﺑﻮدﯾﻢ آﯾﺎ اﻣﺮوز‬
‫َ َ‬
‫ﻣﯽﺗﻮاﻧﯿﺪ ﺑﺨﺸﯽ از ﻋﺬاب ﺧﺪا را از ﻣﺎ دور ﮐﻨﯿﺪ؟ ﻣﺴﺘﮑﺒﺮان ﭘﺎﺳﺦ ﻣﯽدھﻨﺪ‪﴿ :‬ل ۡو ه َدٮ ٰ َنا‬
‫ُ‬ ‫َّ ُ َ‬
‫ٱ� ل َه َديۡ َ�ٰ� ۡم﴾ »اﮔﺮ ﺧﺪا ﻣﺎ را ره ﻧﻤﺎﯾﯽ ﮐﺮده ﺑﻮد ﻣﺎ ﻧﯿﺰ ﺷﻤﺎ را ھﺪاﯾﺖ ﻣﯽﮐﺮدﯾﻢ«!‬
‫ﻣﻌﻨﺎی اﯾﻦ ﺟﻤﻠﻪ ﭼﯿﺴﺖ؟ اﯾﻦ ﭘﺎﺳﺦ ﺑﺎ آنﭘﺮﺳﺶ ﭼﻪ ارﺗﺒﺎﻃﯽ دارد؟‪.‬‬
‫ﻣﻔﺴﺮان ﻗﺮآن ﻣﺠﯿﺪ در اﯾﻦ ﺑﺎره ﺑﻪ اﺧﺘﻼف ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ .‬ﺑﺮﺧﯽ از‬ ‫ﻣﺘﺮﺟﻤﺎن و ّ‬
‫اﯾﺸﺎن‪ ،‬ﺳﺨﻦ ﻣﺰﺑﻮر را ﺑﻪ »ھﺪاﯾﺖ در دﻧﯿﺎ« ﻣﺮﺑﻮط داﻧﺴﺘﻪاﻧﺪ ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﯾﮑﯽ از آﻧﺎن‬
‫ﻣﺮﻗﻮم داﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ . :‬در ﭘﺎﺳﺦ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ :‬اﮔﺮ ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﺎ را )ﺑﻪ راه رﺳﺘﮕﺎری( رھﻨﻤﻮد‬
‫ﻣﯽﮐﺮد‪ ،‬ﻣﺎ ھﻢ ﺷﻤﺎ را ﺑﻪ )راه ﻧﺠﺎت( رھﻨﻤﻮد ﻣﯽﮐﺮدﯾﻢ )وﻟﯽ ﻣﺎ ﺧﻮد ﮔﻤﺮاه ﺑﻮدﯾﻢ و‬
‫ﺷﻤﺎ را ﻧﯿﺰ ﮔﻤﺮاه ﮐﺮدﯾﻢ() ‪ .(١‬دﯾﮕﺮی ﻧﯿﺰ ﺑﻪ اﺧﺘﺼﺎر ﻧﻮﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪» :‬اﮔﺮ ﻣﺎ را از ﺧﺪا‬
‫ﺳﻌﺎدت ھﺪاﯾﺖ ﺑﻮد‪ ،‬ﻣﺎ ھﻢ ﺷﻤﺎ را ھﺪاﯾﺖ ﻣﯽﮐﺮدﯾﻢ) ‪ !«(٢‬اﯾﻦ ﺑﺮداﺷﺖ از ﻣﻔﮫﻮم ھﺪاﯾﺖ‬
‫در آن ﻣﺮﺣﻠﻪ‪ ،‬درﺳﺖ ﻧﯿﺴﺖ زﯾﺮا ﭘﺎﺳﺦ ﻣﺴﺘﮑﺒﺮان ﺑﺎ ﺳﺆال ﻣﺮﯾﺪان ﺧﻮد ﻣﻨﺎﺳﺐ ﺑﻪ ﻧﻈﺮ‬
‫ﻧﻤﯽرﺳﺪ‪ .‬ﺿﻌﻔﺎء در اﯾﻨﺠﺎ ﺳﺆال ﻧﻤﯽﮐﻨﻨﺪ ﮐﻪ ﭼﺮا ﺷﻤﺎ ﻣﺎ را ﺑﻪ راه راﺳﺖ ھﺪاﯾﺖ ﻧﮑﺮدﯾﺪ‬
‫ﺗﺎ ﻣﺴﺘﮑﺒﺮان ﭘﺎﺳﺦ دھﻨﺪ ﮐﻪ ﺧﻮد ﻣﺎ از ھﺪاﯾﺖ إﻟﮫﯽ ﻣﺤﺮوم ﺑﻮدﯾﻢ و ﮔﺮﻧﻪ‪ ،‬ﺷﻤﺎ را‬

‫ﺧﺮمدل ﻧﮕﺎه ﮐﻨﯿﺪ‪.‬‬‫‪ -١‬ﺑﻪ ﺗﺮﺟﻤﻪ و ﺗﻔﺴﯿﺮ ﻧﻮر‪ ،‬اﺛﺮ آﻗﺎی ﻣﺼﻄﻔﯽ ّ‬
‫‪ -٢‬ﺑﻪ ﺗﺮﺟﻤﮥ ﻗﺮآن ار آﻗﺎی ﻣﮫﺪی إﻟﮫﯽ ﻗﻤﺸﻪای ﺑﻨﮕﺮﯾﺪ‪.‬‬
 ‫‪١١٥‬‬ ‫ﺑﺎزﻧﮕﺮی در ﻣﻌﺎﻧﯽ ﻗﺮآن‬

‫رھﻨﻤﺎﯾﯽ ﻣﯽﮐﺮدﯾﻢ) ‪ !(١‬ﺳﺆال ﻣﺮﯾﺪان اﯾﻦ ﺧﻮاھﺪ ﺑﻮد ﮐﻪ‪ :‬آﯾﺎ اﯾﻨﮏ ﻣﯽﺗﻮاﻧﯿﺪ ﭼﯿﺰی از‬
‫ﻋﺬاب ﺧﺪا را از ﻣﺎ ﮐﺎﺳﺘﻪ و ﻣﺎ را ﮐﻔﺎﯾﺖ ﮐﻨﯿﺪ؟ ﺑﻨﺎﺑﺮ اﯾﻦ‪ ،‬ﻣﻘﺼﻮد از ﴿ل َ ۡو َه َدٮ ٰ َنا َّ ُ‬
‫ٱ�‬
‫ُ‬ ‫َ‬
‫ل َه َديۡ َ�ٰ� ۡم﴾ راه ﯾﺎﻓﺘﻦ ﺑﻪ »ﺗﺨﻔﯿﻒ ﻋﺬاب« ﯾﺎ رﻓﻊ آن اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺮای ﺧﻮد ﻣﺴﺘﮑﺒﺮان‬
‫ﻣﻤﮑﻦ ﻧﺒﻮد‪ ،‬ﻧﻪ ھﺪاﯾﺖ در دﻧﯿﺎ ﺑﻪ راه راﺳﺖ ﮐﻪ ھﻨﮕﺎﻣﺶ ﺳﭙﺮی ﺷﺪه ﺑﻮد! و از اﯾﻦ رو‬
‫َ‬ ‫َ ٌَٓ َ ََۡٓ َ َ ۡ َٓ َۡ َ ََۡ‬
‫�نا َما �َا مِن‬ ‫در ﭘﯽ آن ﺳﺨﻦ آﻣﺪه ﮐﻪ ﻣﺴﺘﮑﺒﺮان ﮔﻮﯾﻨﺪ‪﴿ :‬سواء علينا أج ِز�نا أم ص‬
‫َّ‬
‫ِيص﴾ »ﺑﺮﻣﺎ ﯾﮑﺴﺎن اﺳﺖ ﮐﻪ زاری و ﺑﯽﺗﺎﺑﯽ ﮐﻨﯿﻢ ﯾﺎ ﺷﮑﯿﺒﺎﯾﯽ ورزﯾﻢ‪ ،‬ﺑﺮای ﻣﺎ ھﯿﭻ‬ ‫� ٖ‬
‫ﮔﺮﯾﺰﮔﺎھﯽ ﻧﯿﺴﺖ«‪ .‬اﯾﻦ ﻣﻌﻨﺎی ﺳﺮ راﺳﺖ و اﺳﺘﻮار را ﻧﻪ ﺗﻨﮫﺎ ﺑﺮﺧﯽ از ﻣﺘﺮﺟﻤﺎن ﻗﺮآن‬
‫ﻣﻔﺴﺮان ﻣﺤﺘﺮم ﻧﯿﺰ در ﻧﯿﺎﻓﺘﻪاﻧﺪ‪ .‬زﻣﺨﺸﺮی ﺑﺎ آن ﭼﯿﺮﮔﯽ در‬ ‫ﻣﺘﺄﺳﻔﺎﻧﻪ ﺑﻌﻀﯽ از ّ‬ ‫ﺑﻠﮑﻪ ّ‬
‫ّ‬
‫ادب ﻋﺮﺑﯽ وﺗﺴﻠﻂ در ﺗﻔﺴﯿﺮ‪ ،‬ﭘﺎﺳﺦ ﻣﺴﺘﮑﺒﺮان را ﺑﻪ ﺿﻌﻔﺎء ﭼﻨﯿﻦ ﺑﯿﺎن ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ‪ » :‬ﱠ‬
‫أن‬
‫ﻧﺐ ﹺﰲ ﹶﺿﻼﻟـ ﹺﻬﻢ‬ ‫ﻛﲔ ﱠ‬
‫اﻟﺬ ﹶ‬ ‫ﻮر ﹶ‬ ‫وﻫﻢ ﹶوﻟـﻢ ﻳ ﹺﻀ ﱡﻠ ﹸ‬
‫ﻮﻫﻢ إ ﹼﻣﺎ ﹸﻣ ﹺ‬ ‫اﷲﹶ ﹶﻟﻮ ﹶﻫﺪا ﹸﻫﻢ ﹶإﱄ اﻹﻳﻤـﺎن ﻟـ ﹶﻬﺪﹸ ﹸ‬
‫وإﺿﻼﻟـ ﹺﻬﻢ ﹶﻋ ﹶﲇ اﷲ«) ‪) .(٢‬اﮔﺮ ﺧﺪا ﻣﺴﺘﮑﺒﺮان را ﺑﻪ اﯾﻤﺎن رھﻨﻤﻮن ﺷﺪه ﺑﻮد‪ ،‬ﺿﻌﻔﺎء را‬
‫ھﺪاﯾﺖ ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ و ﮔﻤﺮاهﺷﺎن ﻧﻤﯽﺳﺎﺧﺘﻨﺪ درﺣﺎﻟﯽﮐﻪ ﻣﺴﺘﮑﺒﺮان‪ ،‬ﮔﻨﺎه را در ﮔﻤﺮاھﯽ‬
‫ﺧﻮد و ﮔﻤﺮاه ﮐﺮدن دﯾﮕﺮان‪ ،‬ﺑﻪ ﺧﺪای )ﺳﺒﺤﺎن( ﻧﺴﺒﺖ ﻣﯽدھﻨﺪ!!(‪.‬‬
‫آﯾﮥ ﺷﺮﯾﻔﮥ ﻣﻮرد ﺑﺤﺚ‪ ،‬در ﺳﻮرۀ ﻣﺒﺎرﮐﮥ ﻏﺎﻓﺮ ﻧﻈﯿﺮی دارد ﮐﻪ ﻣﺴﺌﻠﻪ را روﺷﻨﺘﺮ‬
‫َّ َ َ ُ ُ ُّ َ َ ُ ْ َّ َ ۡ َ ۡ َ ُ ٓ ْ‬ ‫ۡ َ َ َ ٓ ُّ َ‬
‫�ؤا ل ِ�ِين ٱستك�وا‬ ‫ون ِ� ٱ�ارِ �يقول ٱلضع ٰٓ‬ ‫ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬درآﻧﺠﺎ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪�﴿ :‬ذ �تحاج‬
‫َ َ َّ َ ۡ َ ۡ َ ُ ٓ ْ َّ ُ ّ ‪ٞ‬‬ ‫َّ ُ َّ َ ُ ۡ َ َ ٗ َ َ ۡ َ ُ ُّ ۡ ُ َ‬
‫ون َ� َّنا نَ ِص ٗ‬
‫يبا ّم َِن ٱ�َّارِ‪ ٤٧‬قال ٱ�ِين ٱستك�وا إِنا �‬ ‫إِنا كنا ل�م �بعا �هل أنتم مغن‬
‫َ ٓ َّ َّ َ َ ۡ َ َ َ َ ۡ َ ۡ‬
‫� ٱلعِ َبادِ‪] ﴾٤٨‬ﻏﺎﻓﺮ‪» .[۴۸-۴۷ :‬آﻧﮕﺎه ﮐﻪ در ﻣﯿﺎن آﺗﺶ ﺑﺎ ﯾﮑﺪﮔﺮ‬ ‫�ِيها إِن ٱ� قد ح�م �‬
‫ﻣﺤﺎﺟﻪ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ ﭘﺲ ﺿﻌﻔﺎء ﺑﻪ ﻣﺴﺘﮑﺒﺮان ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ ﻣﺎ )در دﻧﯿﺎ( ﭘﯿﺮو ﺷﻤﺎ ﺑﻮدﯾﻢ اﯾﻨﮏ‬ ‫ّ‬
‫ﻣﯽﺗﻮاﻧﯿﺪ ﻧﺼﯿﺒﯽ از آﺗﺶ را از ﻣﺎ ﺑﺎزﮔﺮداﻧﯿﺪ؟ ﻣﺴﺘﮑﺒﺮان ﭘﺎﺳﺦ ﻣﯽدھﻨﺪ‪ :‬ﻣﺎ ھﻤﮕﯽ در آﺗﺶ‬
‫ھﺴﺘﯿﻢ )اﮔﺮ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺴﺘﯿﻢ ﻋﺬاب را از ﺧﻮد ﻣﺎن ﺑﺎز ﻣﯽداﺷﺘﯿﻢ و ﮔﺮﻓﺘﺎر آﺗﺶ ﻧﻤﯽﺷﺪﯾﻢ!( ھﻤﺎﻧﺎ‬
‫ﮐﻪ ﺧﺪا در ﻣﯿﺎن ﺑﻨﺪﮔﺎن داوری ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ«‪.‬‬

‫‪ -١‬ھﺮ ﭼﻨﺪ ﺿﻌﻔﺎء اﯾﻦ اﻋﺘﺮاض را در ﻣﺮﺣﻠﮥ دﯾﮕﺮ ﺑﻪ ﻣﯿﺎن ﺧﻮاھﻨﺪ آورد‪ .‬ﺑﻪ ﺳﻮرۀ ﮐﺮﯾﻤﮥ ﺳﺒﺄ آﯾﮥ ‪۳۱‬‬
‫و‪ ۳۲‬و‪ ۳۳‬ﻧﮕﺎه ﮐﻨﯿﺪ‪.‬‬
‫َ‬ ‫ّ‬
‫‪ -٢‬ﺑﻪ ﺗﻔﺴﯿﺮ ﮐﺸﺎف‪ ،‬ج‪ ،۲‬ص‪ ۵۴۹‬ﺑﻨﮕﺮﯾﺪ‪) .‬زﻣﺨﺸﺮی در ﭘﺎﯾﺎن ﺗﻔﺴﯿﺮ آﯾﻪ ﺑﺎ ﺗﻌﺒﯿﺮ » ِﻗﯿﻞ« ﮐﻪ ﺑﺮای‬
‫ﻗﻮل ﺿﻌﯿﻒ ﻣﯽآﯾﺪ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎی ﺻﺤﯿﺢ آﯾﻪ اﺷﺎره ﻣﯽﮐﻨﺪ‪(.‬‬
 ‫ﺑﺎزﻧﮕﺮی در ﻣﻌﺎﻧﯽ ﻗﺮآن‬ ‫‪١١٦‬‬

‫ﻣﻔﺴﺮاﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻣﻔﮫﻮم درﺳﺖ آﯾﮥ ﮐﺮﯾﻤﻪ ﭘﯽ ﻧﺒﺮدهاﻧﺪ از‬ ‫ﻣﺸﮑﻞ ﮐﺎر ﻣﺘﺮﺟﻤﺎن و ّ‬
‫آﻧﺠﺎﺳﺖ ﮐﻪ ﮔﻤﺎن ﮐﺮدهاﻧﺪ ھﺮ آﯾﻪای از ﻗﺮآن ﻣﺠﯿﺪ ﮐﻪ ذﮐﺮ »ھﺪاﯾﺖ« در آن رﻓﺘﻪ‪،‬‬
‫ﻣﻘﺼﻮد‪ ،‬ھﺪاﯾﺖ ﺑﻪ راه راﺳﺖ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮان اﺳﺖ در ﺣﺎﻟﯿﮑﻪ ﭼﻨﯿﻦ ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬در ﻗﺮآن ﮐﺮﯾﻢ‬
‫ﻣﯽﺧﻮاﻧﯿﻢ ﮐﻪ ﺧﺪای ﺗﻌﺎﻟﯽ درﺑﺎرۀ ﮐﺎﻓﺮان‪ ،‬ﺑﻪ ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن )در روز ﺑﺎز ﭘﺴﯿﻦ( دﺳﺘﻮر‬
‫يم﴾ ]اﻟﺼﺎﻓﺎت‪» .[۲۳ :‬آﻧﺎن را ﺑﻪ راه دوزخ ھﺪاﯾﺖ‬‫ح ِ‬ ‫ص َ� ٰ ِط ۡ َ‬
‫ٱ� ِ‬
‫َ ۡ ُ ُ َ‬
‫ﻣﯽدھﺪﮐﻪ‪﴿ :‬فٱهدوه ۡم إ ِ ٰ� ِ‬
‫ٗ‬ ‫َ‬ ‫َٗ َ‬ ‫َ َۡ َ ُ َ‬
‫يعون حِيلة َو� َ� ۡه َت ُدون َسبِي�﴾‬‫ﮐﻨﯿﺪ!« ﯾﺎ در ﺑﺎرۀ ﻣﺴﺘﻀﻌﻔﺎن ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪� �﴿ :‬ست ِط‬
‫]اﻟﻨﺴﺎء‪» .[۹۸ :‬ﺗﻮاﻧﺎﯾﯽ ھﯿﭻ راه ﮐﺎری را ﻧﺪارﻧﺪ و ﺑﻪ ھﯿﭻ ﻃﺮﯾﻘﯽ‪ ،‬ھﺪاﯾﺖ ﻧﻤﯽﺷﻮﻧﺪ«‪.‬‬
‫ﻣﺴﺮت اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻌﻀﯽ ازﻣﺘﺮﺟﻤﺎن ﻣﺤﺘﺮم ﻗﺮآن‪ ،‬ﻣﻌﻨﺎی آﯾﮥ ﺷﺮﯾﻔﻪ را ﺑﻪ ﺧﻮﺑﯽ‬ ‫ﺟﺎی ّ‬
‫ﺣﻖ ﺗﻔﺴﯿﺮ را در اﯾﻦ ﺑﺎره اداء ﮐﺮدهاﻧﺪ‬ ‫ﻣﻔﺴﺮان ﮔﺮاﻧﻤﺎﯾﻪ ّ‬ ‫درﯾﺎﻓﺘﻪاﻧﺪ) ‪ (١‬و ﻧﯿﺰ ﺑﺮﺧﯽ از ّ‬
‫ﭼﻨﺎنﮐﻪ‪ ،‬اﺑﻮﺟﻌﻔﺮ ﻃﺒﺮی در ﺗﻔﺴﯿﺮ »ﺟﺎﻣﻊاﻟﺒﯿﺎن« ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ‪:‬‬
‫ﲔ اﷲﹸ ﹶﻟﻨﺎ ﹶﺷﻴﺌ ﹰﺎ‬
‫ﹸﻮن‪ :‬ﹶﻟﻮ ﹶﺑ ﹶ‬ ‫ﻔﺮ ﺑﹺﺎﷲﹺ ﻟﹺ ﹸﺘﺒ ﹺ‬
‫ﺎﻋﻬﺎ ـ ﹶﻟﻮ ﹶﻫﺪاﻧﹶﺎ اﷲﹸ ـ ﻳﻌﻨ ﹶ‬ ‫ﻮل ﹶﻋ ﱠﺰ ﹺذﻛﺮه‪ :‬ﻗﺎ ﹶﻟ ﹺ‬
‫ﺖ اﻟﻘﺎ ﹶد ﹸة ﹶﻋ ﹶﲇ اﻟﻜ ﹺ‬ ‫»ﻳ ﹸﻘ ﹸ‬
‫ﹼ‬ ‫ﹸﹸ‬
‫ﺬاب ﹶﻋﻦ أﻧ ﹸﻔ ﹺﺴﻜﻢ«) ‪.(٢‬‬ ‫ﹺ‬ ‫ﹺ‬ ‫ﹺ‬
‫ﻧﹶﺪ ﹶﻓ ﹸﻊ ﺑﹺﻪ ﹶﻋﺬا ﹶﺑ ﹸﻪ ﹶﻋﻨﹼﺎ اﻟﻴﻮ ﹶم ـ ﻟـ ﹶﻬﺪﹶ ﻳﻨﺎﻛﻢ ـ ﹶﻟ ﹶﺒﻴﻨﹼﺎ ذﻟﻚ ﹶﻟﻜﻢ ﹶﺣ ﹼﺘﻲ ﺗﹶﺪ ﹶﻓ ﹸﻌﻮا ﺑﹺﻪ اﻟ ﹶﻌ ﹶ‬
‫ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﺧﺪای ﺗﻌﺎﻟﯽ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪ :‬ﭘﯿﺸﻮاﯾﺎن ﮐﻔﺮ‪ ،‬ﺑﻪ ﭘﯿﺮوانﺷﺎن ﮔﻮﯾﻨﺪ اﮔﺮ ﺧﺪا ﻣﺎ را‬
‫ھﺪاﯾﺖ ﮐﺮده ﺑﻮد ﯾﻌﻨﯽ راھﯽ را ﺑﺮ اﯾﻤﺎن روﺷﻦ ﺳﺎﺧﺘﻪ ﺑﻮد ﮐﻪ از آن راه ﻋﺬاﺑﺶ را اﻣﺮوز‬
‫ً‬ ‫ً‬
‫از ﺧﻮد دﻓﻊ ﮐﻨﯿﻢ‪ ،‬ﺣﺘﻤﺎ ﺷﻤﺎ را ھﺪاﯾﺖ ﻣﯽﮐﺮدﯾﻢ ﯾﻌﻨﯽ ﻗﻄﻌﺎ ﺑﺮای ﺷﻤﺎ روﺷﻨﮕﺮی‬
‫ﻣﯽﻧﻤﻮدﯾﻢ ﺗﺎ از آن ﻃﺮﯾﻖ‪ ،‬ﻋﺬاب را از ﺧﻮدﺗﺎن دور ﺳﺎزﯾﺪ«‪.‬‬
‫و ھﻤﭽﻨﯿﻦ ﺷﯿﺦ اﺑﻮاﻟﻔﺘﻮح رازی در ﺗﻔﺴﯿﺮ »روح اﻟﺠﻨﺎن« ﻣﺮﻗﻮم داﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪:‬‬
‫َ‬
‫ﺟﺒﺎران را‪ ،‬ﻣﺎ در دﻧﯿﺎ ﺗ َﺒﻊ ﺷﻤﺎ ﺑﻮدﯾﻢ و ﺑﻪ ﺷﻤﺎ اﻗﺘﺪاء‬
‫ﻣﺘﮑﺒﺮان و ّ‬
‫»ﻣﺴﺘﻀﻌﻔﺎن ﮔﻮﯾﻨﺪ ّ‬
‫ﮐﺮدﯾﻢ‪ ،‬ﻣﺎ را از ﻋﺬاب ھﯿﭻ ﮐﻔﺎﯾﺖ ﺧﻮاھﯿﺪ ﮐﺮدن؟ و ﺑﻌﻀﯽ از ﻋﺬاب ﻣﺎ ﺑﺮﺧﻮاھﯿﺪ‬
‫داﺷﺘﻦ؟‪ ...‬ﻣﺴﺘﮑﺒﺮان ﮔﻮﯾﻨﺪ‪ ) :‬ﹶﻟﻮ ﹶﻫﺪاﻧﹶﺎ اﷲﹸ‪ ( ...‬اﮔﺮ ﺧﺪای ﻣﺎ را ھﺪاﯾﺖ دادی و راه‬
‫ﻧﻤﻮدی ﺑﻪ ﺧﻼﺻﯽ‪ ،‬ﻣﺎ ﻧﯿﺰ ﺷﻤﺎرا راه ﻣﯽﻧﻤﻮدﯾﻢ‪ .‬ﭼﻮن ﻣﺎ را ﺑﺮای ﺧﻮد راه ﺧﻼﺻﯽ ﭘﯿﺪا‬
‫ﻧﯿﺴﺖ ﺑﺮای ﺷﻤﺎ ﭼﻪ ﺧﻮاھﯿﻢ ﮐﺮدن؟!‪ «(٣ ).‬و ھﻤﯿﻦ اﺳﺖ ﻣﻌﻨﺎی ﺻﺤﯿﺢ آﯾﮥ ﺷﺮﯾﻔﻪ‪.‬‬
‫*‬ ‫*‬ ‫*‬

‫‪ -١‬از ﻣﯿﺎن آﻧﺎن ﻣﯽﺗﻮان از آﻗﺎﯾﺎن ﻣﺠﺘﺒﻮی و اﺳﺘﺎدوﻟﯽ و ﻣﻮﺳﻮی ﮔﺮﻣﺎ رودی‪ ...‬ﻧﺎم ﺑﺮد‪.‬‬
‫‪ -٢‬ﺑﻪ ﺗﻔﺴﯿﺮ »ﺟﺎﻣﻊ اﻟﺒﯿﺎن«‪ ،‬ج‪ ،۱۳‬ص ‪ ۶۲۶‬ﻧﮕﺎه ﮐﻨﯿﺪ‪.‬‬
‫وح اﻟﺠﻨﺎن و ُروح َ‬
‫اﻟﺠﻨﺎن«‪ ،‬ج‪ ،۳‬ص ‪ ۲۱۴‬ﺑﻨﮕﺮﯾﺪ‪.‬‬ ‫‪ -٣‬ﺑﻪ ﺗﻔﺴﯿﺮ » َر ُ‬
‫ِ‬
 ‫‪۱۵‬‬
‫ﻧﮑﺘﻪای از ﺳﻮرۀ ِﺣﺠﺮ‬

‫َ‬ ‫َ َ ۡ َ ۡ َ ّ َ ٰ َ َ َ ٰ َ َ َ َ ۡ َ َ َّ َ ٓ َ ٓ ٗ َ َ ۡ َ ۡ َ ٰ ُ ُ ُ َ َ ٓ َ ُ ۡ َ ُ َ‬
‫�ۥ بِ�ٰ ِز� ِ�‪﴾٢٢‬‬ ‫﴿وأرسلنا ٱلرِ�ح ل�ق ِح فأنز�ا مِن ٱلسماءِ ماء فأسقي�كموه وما أنتم‬
‫]اﻟﺤﺠﺮ‪ .[۲۲ :‬ﺑﺎدﻫﺎی ﺑﺎرورﮐﻨﻨﺪه!‬
‫ﺧﺪای ﺗﻌﺎﻟﯽ در آﯾﮥ ﻓﻮق ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪» :‬ﺑﺎدھﺎ را َ‬
‫ﺑﺎرورﮐﻨﺎن ﻓﺮﺳﺘﺎدﯾﻢ‪ ،‬ﭘﺲ از آﺳﻤﺎن آﺑﯽ ﻓﺮود‬
‫آوردﯾﻢ ﮐﻪ ﺷﻤﺎ را ﺑﺪان ﺳﯿﺮاب ﺗﺎن ﮐﺮدﯾﻢ و ﺷﻤﺎ ﺧﺰاﻧﻪدار آن ﻧﺒﻮدﯾﺪ«‪ .‬درﺑﺎرۀ اﯾﻦ ﺳﺆال ﮐﻪ‬
‫ﻣﻔﺴﺮان ﻗﺮآن‪ ،‬ﭘﺎﺳﺦھﺎی ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن دادهاﻧﺪ‬ ‫ﺑﺎرور ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ؟ ﻣﺘﺮﺟﻤﺎن و ّ‬ ‫ﺑﺎدھﺎ ﭼﻪ ﭼﯿﺰی را َ‬
‫ﺗﻮﺟﻪ ﻧﮑﺮدهاﻧﺪ‪ .‬از ﻣﺘﺮﺟﻤﺎن ﻗﺮآن ﮐﺮﯾﻢ‪ ،‬ﯾﮑﯽ ﻧﻮﺷﺘﻪ‬ ‫و اﻏﻠﺐ ﺑﻪ ﻧﮑﺘﮥ دﻗﯿﻘﯽ در آﯾﮥ ﺷﺮﯾﻔﻪ ّ‬
‫اﺳﺖ‪» :‬ﻣﺎ ﺑﺎدھﺎ را ﺑﺎردار ﮐﻨﻨﺪۀ‪ ،‬درﺧﺘﺎن ﻓﺮﺳﺘﺎدﯾﻢ) ‪ .«(١‬دﯾﮕﺮی ﻣﺮﻗﻮم داﺷﺘﻪ‪» :‬ﺑﺎدھﺎ را‬
‫ﺳﺎزان ‪.‬اﺑﺮھﺎ ﻓﺮﺳﺘﺎدﯾﻢ) ‪ .«(٢‬ﺗﺮﺟﻤﮥ دﯾﮕﺮ‪ ،‬اﺑﺮ و ﮔﯿﺎه را ﻗﺮﯾﻦ ھﻢ ﺳﺎﺧﺘﻪ و ﻧﻮﺷﺘﻪ‬ ‫ِ‬ ‫ﺑﺎرور‬
‫اﺳﺖ‪» :‬ﻣﺎ ﺑﺎدھﺎ را ﺑﺮای ﺑﺎرور ﺳﺎﺧﺘﻦ ‪.‬اﺑﺮھﺎ و ﮔﯿﺎھﺎن ﻓﺮﺳﺘﺎدﯾﻢ) ‪.«(٣‬‬
‫ﻣﻔﺴﺮان ﻗﺪﯾﻢ ﻗﺮآن ﻣﺠﯿﺪ ﻧﯿﺰ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻣﺘﺮﺟﻤﺎن‪ ،‬ﺑﻪ اﺧﺘﻼف ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ .‬ﻃﺒﺮی از‬ ‫ّ‬

‫ﺤﺎب) ‪)(٤‬ﺑﺎدھﺎ‪،‬‬ ‫ﹺ‬ ‫ّ‬

‫اﻟﺴ ﹶ‬ ‫ﻗﻮل اﺑﻦ ﻋﺒﺎس ﮔﺰارش ﻧﻤﻮده ﮐﻪ در ﺗﻔﺴﯿﺮ آﯾﮥ ﺷﺮﯾﻔﻪ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺗﹸﻠﻘ ﹸﺢ ﱠ‬
‫ﱠ‬ ‫َ‬
‫ﻮاﻗ َﺢ ِﻟﻠﺸ َﺠﺮ) ‪) (٥‬ﺑﺎدھﺎ‬
‫اﺑﺮھﺎ را ﺑﺎردار ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ( و از ﺣﺴﻦ ﺑﺼﺮی ﻧﻘﻞ ﮐﺮده ﮐﻪ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻟ ِ‬
‫ﺑﺮای درﺧﺘﺎن‪ ،‬ﺑﺎرور ﮐﻨﻨﺪه ھﺴﺘﻨﺪ(‪.‬‬
‫ّ‬ ‫ّ‬
‫ﻣﻔﺴﺮان ﺟﺪﯾﺪ ﻧﯿﺰ ھﺮ ﮐﺪام رأﯾﯽ را ﺑﺮﮔﺰﯾﺪهاﻧﺪ‪ .‬ﺻﺎﺣﺐ »ﻣﺤﺎﺳﻦ اﻟﺘﺄوﯾﻞ« ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ‪:‬‬
‫ﻮاﻣ ﹶﻞ ﺑﹺﺎﻟـﻤـﺎ ﹺء«) ‪) (٦‬ﺑﺎدھﺎ‪ ،‬اﺑﺮھﺎ را ﺑﺎردار ﻣﯽﺳﺎزﻧﺪ ﯾﻌﻨﯽ آنھﺎ‬
‫ﹸﻠﻘﺢ اﻟﺴﺤﺎب أي ﹶﲡﻌ ﹸﻠﻬﺎ ﺣ ﹺ‬
‫ﹶ‬ ‫ﹶ‬ ‫ﹶ‬ ‫»ﺗ ﹸ ﱠ‬
‫ﹺ‬

‫‪ -١‬ﺑﻪ ﺗﺮﺟﻤﮥ ﻗﺮآن از آﻗﺎی ﻣﺠﺘﺒﻮی ﻧﮕﺎه ﮐﻨﯿﺪ‪.‬‬

‫‪ -٢‬ﺑﻪ ﺗﺮﺟﻤﮥ ﻗﺮآن از آﻗﺎی دارﯾﻮش ﺷﺎھﯿﻦ ﺑﻨﮕﺮﯾﺪ‪.‬‬
‫‪ -٣‬ﺑﻪ ﺗﺮﺟﻤﮥ ﻗﺮآن از آﻗﺎی ﻣﮑﺎرم ﺷﯿﺮازی ﻧﮕﺎه ﮐﻨﯿﺪ‪.‬‬
‫‪ -٤‬ﺗﻔﺴﯿﺮ ﻃﺒﺮی‪ ،‬ج‪ ،۱۴‬ص ‪.۴۴‬‬
‫‪ -٥‬ﺗﻔﺴﯿﺮ ﻃﺒﺮی‪ ،‬ج‪ ،۱۴‬ص ‪.۴۵‬‬
‫ّ‬ ‫ّ‬
‫‪ -٦‬ﺗﻔﺴﯿﺮ »ﻣﺤﺎﺳﻦ اﻟﺘﺄوﯾﻞ« اﺛﺮ ﺷﯿﺦ ﺟﻤﺎلاﻟﺪﯾﻦ ﻗﺎﺳﻤﯽ‪ ،‬ج‪ ،۱۰‬ص ‪.۳۷۵۳‬‬
 ‫ﺑﺎزﻧﮕﺮی در ﻣﻌﺎﻧﯽ ﻗﺮآن‬ ‫‪١١٨‬‬

‫را از آب ﺑﺎرور ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ(‪ .‬در ﺗﻔﺴﯿﺮ »اﻟﻤﯿﺰان« ﺑﺎدھﺎ را آﺑﺴﺘﻦ ﮐﻨﻨﺪۀ درﺧﺘﺎن )ﻟﻘﺎح‬
‫ﻣﻌﺮﻓﯽ ﻧﻤﻮده اﺳﺖ) ‪ .(١‬ﺻﺎﺣﺐ ﺗﻔﺴﯿﺮ »اﻟﻤﻨﯿﺮ« ھﺮ دو وﺟﻪ را ﺑﺎ ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ ﺟﻤﻊ‬ ‫ﻧﺒﺎﺗﯽ( ّ‬
‫ﱠ‬ ‫ﱠ‬
‫ﮐﺮده) ‪ (٢‬ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﺗﻔﺴﯿﺮ »اﻟﺘﺤﺮﯾﺮ واﻟﺘﻨﻮﯾﺮ« ﻧﯿﺰ ﺑﺮ اﯾﻦ ﻗﻮل اﻋﺘﻤﺎد ﻧﻤﻮده اﺳﺖ و آن را‬
‫ﻫﺬا اﻟﻮ ﹺ‬ ‫ﹺ‬ ‫ﹺ‬ ‫ﹺ‬
‫ﺻﻒ‬ ‫دﻟﯿﻞ ﺑﺮ ﺑﻼﻏﺖ آﯾﮥ ﺷﺮﯾﻔﻪ ﻣﯽﺷﻤﺮد و ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ‪ » :‬ﹶوﻣﻦ ﹶﺑﻼ ﹶﻏﺔ اﻵﻳﺔ إﻳﺮا ﹸد ﹶ ﹶ‬
‫ﺎح«) ‪) (٣‬از ﺑﻼﻏﺖ آﯾﻪ آﻧﺴﺖ ﮐﻪ اﯾﻦ وﺻﻒ را ﺑﺮای‬ ‫اﻟﺮﻳ ﹸ‬‫ﹶﻌﻤ ﹸﻠ ﹸﻬﻤـﺎ ﱢ‬ ‫ﻹﻓﺎ ﹶد ﹺة ﻛ ﹶﻼ اﻟ ﹶﻌ ﹶﻤ ﹶﻠ ﹺ‬
‫ﲔ اﻟ ﱠﻠ ﹶﺬﻳ ﹺﻦ ﺗ ﹶ‬ ‫ﹺﹺ‬
‫اﻓﺎدۀ ھﺮ دو ﮐﺎر اﯾﺮاد ﻧﻤﻮده ﮐﻪ ﺑﺎدھﺎ اﺟﺮاء ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ(‪.‬‬
‫ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﻧﮑﺘﮥ ﻇﺮﯾﻔﯽ ﻏﻔﻠﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ و آن‬ ‫ﻣﺘﺄﺳﻔﺎﻧﻪ اﮐﺜﺮ اﯾﻦ ﺗﺮاﺟﻢ و ﺗﻔﺎﺳﯿﺮ از ّ‬ ‫ّ‬
‫اﯾﻨﺴﺖ ﮐﻪ آﯾﮥ ﮐﺮﯾﻤﻪ ﭘﺲ از ذﮐﺮ »ﻟﻮاﻗﺢ«‪ ،‬ﺑﺎ ﺣﺮف »ﻓﺎء« اﺛﺮ ﺑﺎدھﺎ را ﺗﻮﺿﯿﺢ ﻣﯽدھﺪ ﮐﻪ‬
‫َ َ َ ۡ َ َ َّ ٓ ٓ‬
‫ٱلس َماءِ َما ٗء﴾ و اﯾﻦ اﻣﺮ ﺑﺎ ﺑﺎرور ﮐﺮدن اﺑﺮھﺎ‬ ‫ھﻤﺎن رﯾﺰش ﺑﺎران اﺳﺖ ﴿فأنز�ا مِن‬
‫ﻣﻨﺎﺳﺒﺖ دارد‪ ،‬ﻧﻪ آﺑﺴﺘﻦ ﮐﺮدن درﺧﺘﺎن! در آﯾﮥ ﺷﺮﯾﻔﻪ ﮐﻢﺗﺮﯾﻦ اﺷﺎرهای ﺑﻪ درﺧﺘﺎن‬
‫ّ‬
‫دﯾﺪه ﻧﻤﯽﺷﻮد و اﻃﻼﻋﺎت ﺑﯿﺮون از ﻗﺮآن )ﮐﻪ ﺑﺎدھﺎ ﻣﻨﺸﺄ ﺗﻠﻘﯿﺢ ﻧﺒﺎﺗﺎت ھﺴﺘﻨﺪ( ﻧﺒﺎﯾﺪ ﻣﺎ‬
‫را از ﻓﮫﻢ دﻻﻟﺖ آﯾﮥ ﻣﺰﺑﻮر ﻣﻨﺤﺮف ﺳﺎزد و ﻣﻌﻨﺎی ذھﻨﯽ ﺧﻮد را ﺑﻪ آﯾﻪ ﺗﺤﻤﯿﻞ ﻧﻤﺎﯾﯿﻢ‪.‬‬
‫ﺗﻮﺟﻪ ﻧﻤﻮده و ﺣﻖّ‬ ‫اﻟﻠﻪ َﺗﻌﺎﻟﯽ( ﺑﺪﯾﻦ ﻧﮑﺘﻪ ّ‬ ‫ﺳﯿﺪ ﻗﻄﺐ َ)رﺣ َﻤ ُﻪ ُ‬ ‫ﻣﻔﺴﺮان ﺟﺪﯾﺪ‪ّ ،‬‬ ‫از ّ‬
‫ِ‬
‫ﻣﻄﻠﺐ را اداء ﮐﺮده اﺳﺖ) ‪.(٤‬‬
‫دﻗﺖ در آﯾﺎت ﻗﺮآﻧﯽ ﻣﻼﺣﻈﻪ ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ ﮐﻪ ﻗﺮآن ﻣﺠﯿﺪ ّ‬ ‫ّ‬
‫ﻣﮑﺮر از ﺗﺄﺛﯿﺮ ﺑﺎدھﺎ در‬ ‫ﺑﺎ‬
‫ّ‬
‫ﺗﺮاﮐﻢ اﺑﺮھﺎ‪ ،‬ﺑﺮای ﻧﺰول ﺑﺎران ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬آﯾﺎت ﺷﺮﯾﻔﮥ ذﯾﻞ ﺷﺎھﺪ اﯾﻦ ﻣﺪﻋﺎ اﺳﺖ‪:‬‬
‫َ َّ ٰٓ َ ٓ َ َ َّ ۡ َ َ ٗ َ ٗ ۡ‬ ‫� يَ َد ۡي َر ۡ َ‬ ‫ُۡ ُ ّ‬
‫ٱلر َ� ٰ َح � ُ ۡ َ‬
‫�ۢ� َ� ۡ َ‬ ‫َ ُ َ َّ‬
‫ا�ا ث ِقا� ُسق َ�ٰ ُه‬ ‫�تِهِۖۦ ح� إِذا أقلت سح‬ ‫﴿وهو ٱ�ِي يرسِل ِ‬
‫ۡ ٓ‬ ‫َ َ َّ ّ َ َ َ ۡ‬
‫نز�َا بِهِ ٱل َما َء﴾ ]اﻷﻋﺮاف‪.[۵۷ :‬‬ ‫ت فأ‬ ‫� مي ِ ٖ‬‫�ِ ٖ‬
‫ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬اوﺳﺖ آن ﮐﺲ ﮐﻪ ﺑﺎدھﺎ را ﺑﺮای ﻧﻮﯾﺪ دادن ﭘﯿﺸﺎ ﭘﯿﺶ رﺣﻤﺖ ﺧﻮد ﻣﯽﻓﺮﺳﺘﺪ ﺗﺎ‬
‫ﭼﻮن اﺑﺮی ﺳﻨﮕﯿﻦ را ﺣﻤﻞ ﮐﻨﺪ آن را ﺑﻪ ﺳﺮ زﻣﯿﻨﯽ ُﻣﺮده ﻣﯽراﻧﯿﻢ ﺳﭙﺲ آب را از آن ﻓﺮو‬
‫ﻣﯽﻓﺮﺳﺘﯿﻢ‪.«...‬‬

‫‪ -١‬ﺗﻔﺴﯿﺮ اﻟﻤﯿﺰان‪ ،‬ج‪ ،۱۲‬ص ‪.۱۵۲‬‬

‫اﻟﺰﺣﯿﻠﯽ‪ ،‬ج‪ ،۱۴‬ص ‪.۲۵‬‬‫اﻟﻤﻨﯿﺮ« اﺛﺮ ﺷﯿﺦ وﻫﺒﮥ ّ‬
‫‪ -٢‬ﺗﻔﺴﯿﺮ » ُ‬
‫ّ‬
‫اﻟﺘﻨﻮﯾﺮ‪ ،‬اﺛﺮ ﺷﯿﺦ ّ‬ ‫ّ‬
‫ﻣﺤﻤﺪ ﻃﺎھﺮ اﺑﻦ ﻋﺎﺷﻮر‪ ،‬ج‪ ،۶‬ص ‪.۳۸‬‬ ‫‪ -٣‬اﻟﺘﺤﺮﯾﺮ و‬
‫‪ -٤‬ﺑﻪ ﺗﻔﺴﯿﺮ »ﻓﻲ ﻇﻼل اﻟﻘﺮآن« اﺛﺮ آن ﻣﺮﺣﻮم‪ ،‬ج‪ ،۴‬ﭘﺎورﻗﯽ ص ‪ ۲۱۳۴‬ﻧﮕﺎه ﮐﻨﯿﺪ‪.‬‬
 ‫‪١١٩‬‬ ‫ﺑﺎزﻧﮕﺮی در ﻣﻌﺎﻧﯽ ﻗﺮآن‬

‫و ﻧﯿﺰ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫ُ‬ ‫َ َ ٓ‬ ‫َ‬ ‫َّ ٓ‬ ‫ُ ۡ ُ ّ َٰ َ َ ُ ُ َ َ ٗ َ‬ ‫َّ ُ َّ‬
‫ٱلس َماءِ ك ۡيف �َشا ُء َو َ� ۡج َعل ُهۥ‬ ‫ا�ا � َي ۡب ُس ُط ُهۥ ِ�‬ ‫ٱلر�ح �تثِ� سح‬‫ِ‬ ‫ِل‬‫س‬ ‫ر‬ ‫ي‬ ‫ٱ�‬
‫ِي‬ ‫﴿ٱ�‬
‫َ‬ ‫ك َِس ٗفا َ� َ َ ۡ ۡ َ َ ۡ ُ‬
‫�ى ٱل َودق � ُرج م ِۡن خِ�ٰلِهِ﴾ ]اﻟﺮوم‪.[۴۸ :‬‬
‫ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﺧﺪاﺳﺖ آن ﮐﺲ ﮐﻪ ﺑﺎدھﺎ را ﻣﯽﻓﺮﺳﺘﺪ ﺗﺎ اﺑﺮی را ﺑﺮ اﻧﮕﯿﺰﻧﺪ ﺳﭙﺲ آن را در‬
‫آﺳﻤﺎن ھﺮ ﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﺑﺨﻮاھﺪ ﻣﯽﮔﺴﺘﺮاﻧﺪ و آن را ﭘﺎرهھﺎی ﻣﺘﺮاﮐﻢ ﻣﯽﺳﺎزد ﭘﺲ‪ ،‬داﻧﮥ ﺑﺎران را‬
‫ﻣﯽﺑﯿﻨﯽ ﮐﻪ از ﺧﻼل آن ﺑﯿﺮون ﻣﯽرﯾﺰد‪.«...‬‬
‫و ھﻤﭽﻨﯿﻦ ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪:‬‬
‫َ َ ٗ ُ َّ ُ َ ّ ُ َ ۡ َ ُ ُ َّ َ ۡ َ ُ ُ ُ َ ٗ َ َ َ ۡ ۡ َ َ ۡ‬
‫�ى ٱل َودق � ُر ُج‬ ‫ٱ� يُ ۡز ِ� سحا�ا �م يؤل ِف بينهۥ �م �علهۥ ر�ما �‬ ‫﴿ َ�ل َ ۡم تَ َر أَ َّن َّ َ‬
‫ۡ َ‬
‫مِن خِ�ٰلِهِ﴾ ]اﻟﻨﻮر‪.[۴۳ :‬‬
‫ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬آﯾﺎ ﻧﺪﯾﺪیﮐﻪ ﺧﺪا اﺑﺮی را ﻣﯽراﻧﺪ ﺳﭙﺲ اﺟﺰاء آن را ﮔﺮد ﻣﯽآورد ﭘﺲ اﻧﺒﻮھﺶ‬
‫ﻣﯽﺳﺎزد آﻧﮕﺎه ﺑﺎران را ﻣﯽﺑﯿﻨﯽ ﮐﻪ از ﺧﻼل آن ﺑﯿﺮون ﻣﯽرﯾﺰد‪.«...‬‬
‫ّ‬
‫ﺣﺘﯽ ﻗﺮآن ﮐﺮﯾﻢ در ﺳﯿﺎق ﻗﺴﻢ‪ ،‬از اﺑﺮھﺎﯾﯽ ﮐﻪ آﺑﺴﺘﻦ ﺑﺎراﻧﻨﺪ ﯾﺎد ﻧﻤﻮده و ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫ۡ‬ ‫َ ۡ َ َ‬
‫ت وِق ٗر�‪] ﴾٢‬اﻟﺬارﯾﺎت‪» .[۲ :‬ﭘﺲ ﺳﻮﮔﻨﺪ ﺑﻪ اﺑﺮھﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﺣﺎﻣﻞ ﺑﺎری ﮔﺮاﻧﻨﺪ«‪ّ .‬اﻣﺎ از‬
‫﴿فٱل�ٰ ِم� ٰ ِ‬
‫آﺑﺴﺘﻦ ﺷﺪن درﺧﺘﺎن ﺑﻪ وﺳﯿﻠﮥ ﺑﺎدھﺎ ﺳﺨﻨﯽ در ﻗﺮآنﮐﺮﯾﻢ ﻧﻤﯽﯾﺎﺑﯿﻢ‪ .‬ﺷﺎﯾﺪ دﻟﯿﻠﺶ آن‬
‫ً‬
‫ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﺗﻠﻘﯿﺢ ﻧﺒﺎﺗﺎت‪ ،‬ﺑﺮ ھﻤﻪ ﮐﺲ آﺷﮑﺎر ﻧﯿﺴﺖ و ﻗﺮآن ﻣﺠﯿﺪ ﻣﻌﻤﻮﻻ از آﯾﺎت آﺷﮑﺎر‬
‫ﻃﺒﯿﻌﺖ ﺑﺮای ﻧﻤﺎﯾﺶ ﻗﺪرت و ﺣﮑﻤﺖ ﺧﺪای ﺗﻌﺎﻟﯽ ﺷﺎھﺪ ﻣﯽآورد‪.‬‬
‫*‬ ‫*‬ ‫*‬
 ‫‪۱۶‬‬
‫ﻧﮑﺘﻪای از ﺳﻮرۀ ﻧﺤﻞ‬

‫ُ ُ َ‬ ‫ََۡ ّ ۡ‬ ‫َ ٗ ُّ ٓ َ ۡ ۡ َ ۡ َ ُ ٓ ْ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫ٓ َ ۡ‬

‫نت ۡم �‬ ‫أهل ٱ�ِك ِر إِن ك‬ ‫و� إِ� ِهمۖ ف�ٔلوا‬‫﴿ َو َما أ ۡر َسل َنا مِن � ۡبل َِك إِ� رِجا� ن ِ‬
‫ََۡ َ‬
‫�عل ُمون‪] ﴾٤٣‬اﻟﻨﺤﻞ‪ .[۴۳ :‬درﺑﺎرۀ أﻫﻞ ذﮐﺮ‬
‫ﻣﻔﺴﺮان اﺧﺘﻼف اﺳﺖ ﮐﻪ »أھﻞ ذﮐﺮ« ﭼﻪ ﮐﺴﺎﻧﻨﺪ؟‬ ‫در ﺗﻔﺴﯿﺮ اﯾﻦ آﯾﮥ ﺷﺮﯾﻔﻪ ﻣﯿﺎن ّ‬
‫ﻃﺒﺮی ازﻗﻮل »اﺑﻦزﯾﺪ« آورده ﮐﻪ آنھﺎ »اھﻞ ﻗﺮآن« ھﺴﺘﻨﺪ و ﻃﺒﺮﺳﯽ از اﺑﻮﺟﻌﻔﺮ ﺑﺎﻗﺮ‬
‫ﻋﺒﺎس و‬ ‫اﻟﺬﻛﺮ )ﻣﺎ أھﻞ ذﮐﺮ ھﺴﺘﯿﻢ(‪ .‬و از اﺑﻦ ّ‬ ‫÷ ﻧﻘﻞ ﮐﺮده ﮐﻪ ﻓﺮﻣﻮده‪ :‬ﻧﹶﺤ ﹸﻦ ﹸ‬
‫أﻫﻞ ﱢ‬
‫ﻣﺠﺎھﺪ آوردهاﻧﺪ ﮐﻪ أھﻞ ذﮐﺮ در اﯾﻨﺠﺎ‪ ،‬ﻋﻠﻤﺎی أھﻞ ﮐﺘﺎب ﯾﺎ أھﻞ ﺗﻮرات ﺷﻤﺮده ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‬
‫و ﺑﺮای ھﺮ ﯾﮏ از اﯾﻦ اﻗﻮال‪ ،‬ﺷﺎھﺪی ﻧﯿﺰ آورده اﺳﺖ‪ .‬ﮔﻮاه اﺑﻦ زﯾﺪ آﻧﺴﺖ ﮐﻪ ﻗﺮآن ﮐﺮﯾﻢ‬
‫َّ َ‬ ‫ّ ۡ‬ ‫َّ َ ۡ َ ۡ‬
‫در آﯾﺎﺗﯽ ﭼﻨﺪ‪ ،‬ﺧﻮد را »ذﮐﺮ« ﻧﺎﻣﯿﺪه ﻣﺎﻧﻨﺪ‪﴿ :‬إِنا � ُن ن َّز�َا ٱ�ِك َر �نا ُ�ۥ‬
‫َ َ ُ َ‬
‫�ٰفِظون‪] ﴾٩‬اﻟﺤﺠﺮ‪ .[۹ :‬و اﻣﺜﺎل آن‪ ،‬ﺑﻨﺎﺑﺮ اﯾﻦ‪ ،‬اھﻞ ﻗﺮآن ھﻤﺎن اھﻞ ذﮐﺮ ﺑﻪ ﺷﻤﺎر ﻣﯽ‪-‬‬ ‫ل‬
‫ﻣﺤﻤﺪ ص اﺳﺖ و ﮔﻮاھﺶ‬ ‫آﯾﻨﺪ‪ .‬در ﺗﻔﺴﯿﺮ »اﻟﻤﯿﺰان« ﻣﯽﺧﻮاﻧﯿﻢ ﮐﻪ ﻣﺮاد از »ذﮐﺮ«‪ّ ،‬‬
‫ۡ‬ ‫َ ۡ َ َ َ َّ ُ َ ُ‬
‫ٱ� إ ِ ۡ�� ۡم ذِك ٗر�﴾ ]اﻟﻄﻼق‪ .[۱۱-۱۰ :‬اﺳﺖ ﭘﺲ اھﻞ ذﮐﺮ ھﻤﺎن‬ ‫آﯾﮥ ﺷﺮﯾﻔﮥ‪﴿ :‬قد أنزل‬
‫ﺧﺎﻧﺪان رﺳﻮل ﺧﺪا ص ھﺴﺘﻨﺪ) ‪ّ .(١‬أﻣﺎ ﮐﻠﻤﮥ ذﮐﺮ در ﻗﺮآن ﮐﺮﯾﻢ ﺑﺮای ﺗﻮرات ﻣﻮﺳﯽ‬
‫َ ََ ۡ َ ََۡ ُ َ ٰ َ َُٰ َ ۡ ُ ۡ َ َ َ ٓ‬
‫ض َيا ٗء‬
‫÷ ﻧﯿﺰ ﺑﻪ ﮐﺎر رﻓﺘﻪ ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪﴿ :‬ولقد ءاتينا مو� و�رون ٱلفرقان و ِ‬
‫َوذ ِۡك ٗر� ّل ِۡل ُم َّتق َ‬
‫�‪] ﴾٤٨‬اﻷﻧﺒﯿﺎء‪ .[۴۸ :‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ اھﻞ ذﮐﺮ‪ ،‬ﺑﻪ ﻗﻮل اﺑﻦ ّ‬
‫ﻋﺒﺎس ﻋﻠﻤﺎی اھﻞﮐﺘﺎب‬ ‫ِ‬
‫)ﺗﻮرات(اﻧﺪ‪.‬‬
‫ّ‬
‫ﻣﺎ ﺑﺮای ﺣﻞ اﯾﻦ اﺧﺘﻼف‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ھﻤﯿﺸﻪ ﻻزماﺳﺖ ﺑﻪ ﺧﻮد ﻗﺮآن ﻣﺠﯿﺪ ﺑﺎز ﮔﺮدﯾﻢ و‬
‫َ‬
‫ﮐﺘﺎب ﺧﺪا را در اﯾﻦ ﺑﺎره » َﺣﮑﻢ« ﻗﺮار دھﯿﻢ‪ .‬آﯾﮥ ﺷﺮﯾﻔﮥ ﻣﻮرد ﺑﺤﺚ‪ ،‬ﻧﻈﯿﺮی در ﺳﻮرۀ‬
‫َ َ ٓ َ ۡ َ ۡ َ َ ۡ َ َ َّ َ ٗ ُّ ٓ َ ۡ ۡ َ ۡ َ ُ ٓ ْ‬
‫و� إِ� ِهمۖ ف�ٔلوا‬‫اﻧﺒﯿﺎء ص دارد‪ .‬در آﻧﺠﺎ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪﴿ :‬وما أرسلنا �بلك إِ� رِجا� ن ِ‬

‫‪ -١‬اﻟﻤﯿﺰان‪ ،‬ج‪ ،۱۲‬ص ‪) ۳۰۲‬ذﯾﻞ ﺑﺤﺚ رواﯾﯽ(‪.‬‬

 ‫‪١٢١‬‬ ‫ﺑﺎزﻧﮕﺮی در ﻣﻌﺎﻧﯽ ﻗﺮآن‬
‫ُ ُ ۡ َ َ ۡ َ ُ َ َ َ َ َ ۡ َ ُ ۡ َ َ ٗ َّ َ ۡ ُ ُ َ َّ َ َ َ َ َ ُ ْ‬ ‫ََۡ ّ ۡ‬
‫أهل ٱ�ِك ِر إِن كنتم � �علمون‪ ٧‬وما جعل�ٰهم جسدا � يأ�لون ٱلطعام وما �نوا‬
‫َ� ٰ ِ� َ‬
‫ِين‪] ﴾٨‬اﻷﻧﺒﯿﺎء‪ .[۸-۷ :‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬و ﻣﺎ ﭘﯿﺶ از ﺗﻮ ُﺟﺰ ﻣﺮداﻧﯽ را ﺑﻪ رﺳﺎﻟﺖ ﻧﻔﺮﺳﺘﺎدﯾﻢ‪ ،‬ﭘﺲ‬
‫از اھﻞ ذﮐﺮ ـ اﮔﺮ ﻧﻤﯽداﻧﯿﺪ ـ ﺑﭙﺮﺳﯿﺪ * و ﻣﺎ آنھﺎ را ﭘﯿﮑﺮی ﻗﺮار ﻧﺪادﯾﻢﮐﻪ ﻏﺬا ﻧﺨﻮرﻧﺪ وآﻧﺎن‬
‫ﺟﺎوﯾﺪان ﻧﺒﻮدﻧﺪ«‪ .‬اﯾﻦ آﯾﺎت ﺷﺮﯾﻔﻪ در ﭘﺎﺳﺦ ﺑﻪ اﯾﺮاد ﻣﺸﺮﮐﺎن آﻣﺪه ﮐﻪ ﻣﯽﮔﻔﺘﻨﺪ‪َ ﴿ :‬ما‬
‫َ ٰ َ ٓ َّ َ َ ‪ُ ُ ۡ ٞ‬‬
‫)ﻣﺤﻤﺪص( ُﺟﺰ ﺑﺸﺮی ھﻤﺎﻧﻨﺪ ﺷﻤﺎ‬ ‫ّ‬ ‫� ّمِثل� ۡم﴾ ]اﻟﻤﺆﻣﻨﻮن‪. .[۲۴ :‬آﯾﺎ اﯾﻦ‬ ‫�ذا إِ� �‬
‫ﺳﻮم از ھﻤﺎن ﺳﻮرۀ اﻧﺒﯿﺎء ﻣﻼﺣﻈﻪ ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮ اﯾﻦ ﻣﻌﻠﻮم‬ ‫اﺳﺖ؟!‪ .‬ﭼﻨﺎنﮐﻪ در آﯾﮥ ّ‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮان ﮔﺬﺷﺘﻪ )ﻣﺎﻧﻨﺪ‬
‫ِ‬ ‫ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﭘﺮﺳﺶ از اھﻞ ذﮐﺮ‪ ،‬ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ اﯾﻦ اﻣﺮ اﺳﺖ ﮐﻪ آﯾﺎ‬
‫اﺑﺮاھﯿﻢ و اﺳﺤﻖ و ﯾﻌﻘﻮب و ﯾﻮﺳﻒ و ﻣﻮﺳﯽ و ھﺎرون و ُﺟﺰ اﯾﺸﺎن( ﻣﺮداﻧﯽ از ﺟﻨﺲ ﺑﺸﺮ‬
‫ﺑﺸﺮﯾﺖ‪ّ ،‬ادﻋﺎی رﺳﺎﻟﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ؟ ﭘﺲ‬ ‫ّ‬ ‫ﻣﺤﻤﺪ ص اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺎ وﺟﻮد‬ ‫ﺑﻮدﻧﺪ؟ ﯾﺎ ﺗﻨﮫﺎ ّ‬
‫ّ‬
‫ھﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ »ﻣﻮﺿﻮ ع ﺳﺆال« ﻣﺸﺨﺺ ﺷﺪ‪ ،‬آﻧﮕﺎه ﯾﺎﻓﺘﻦ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﺎﯾﺪ از آنھﺎ ﺟﻮاب‬
‫ﺳﺆال را ﻓﺮا ﮔﺮﻓﺖ‪ ،‬آﺳﺎن ﻣﯽﮔﺮدد‪ .‬و واﺿﺢ اﺳﺖ ﮐﻪ اﻣﺎﻣﺎن اھﻞ ﺑﯿﺖ † ﯾﺎ اھﻞ‬
‫ﻗﺮآن‪ ،‬ﻣﺮﺟﻊ ﺳﺆال ﮐﺎﻓﺮان ﻧﺒﻮدﻧﺪ زﯾﺮا آنھﺎ ﺟﻮاب رﺳﻮل اﮐﺮم ص را در ﭘﺎﺳﺦ ﺧﻮد‬
‫ﻗﺒﻮل ﻧﺪاﺷﺘﻨﺪ ﺗﺎ ﭼﻪ رﺳﺪ ﺑﻪ آﻧﮑﻪ ﺧﺎﻧﺪان و ﺷﺎﮔﺮدان وی را ﻣﺮﺟﻊ ﭘﺮﺳﺶ ﻗﺮار دھﻨﺪ و‬
‫ّ‬
‫ﺑﺸﺮﯾ ِﺖ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮان ﮔﺬﺷﺘﻪ ﺑﻮده اﺳﺖ و ﭘﺎﺳﺦ را‬ ‫ﭘﺎﺳﺦ آﻧﺎن را ﺑﭙﺬﯾﺮﻧﺪ! ﺳﺆال‪ ،‬از‬
‫ّ‬
‫ﻣﯽﺗﻮاﻧﺴﺘﻨﺪ از ﻋﻠﻤﺎی ﺗﻮرات ﺑﭙﺮﺳﻨﺪ ﮐﻪ ھﻤﮕﯽ ﺑﻪ ﺑﺸﺮﯾﺖ اﻧﺒﯿﺎء ﺳﻠﻒ‪ ،‬اذﻋﺎن داﺷﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺑﻨﺎﺑﺮ اﯾﻦ‪ ،‬ھﺮﭼﻨﺪ اھﻞ ﺑﯿﺖ رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ص و ﻧﯿﺰ اھﻞ ﻗﺮآن‪ ،‬اھﻞ ذﮐﺮ ﺷﻤﺮده ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‬
‫وﻟﯽ ﻣﻘﺼﻮد از آﯾﮥ ‪ ۴۳‬ﺳﻮرۀ ﻧﺤﻞ و آﯾﮥ ‪ ۷‬ﺳﻮرۀ اﻧﺒﯿﺎء‪ُ ،‬ﺟﺰ ﻋﻠﻤﺎی ﺗﻮرات‪ ،‬ﮐﺴﯽ ﻧﺒﻮده‬
‫اﺳﺎﺳﺎ اﯾﻦ ﺳﺆال ﯾﺎ ﺷﺒﮫﻪ در ﻗﺮآن ﮐﺮﯾﻢ از ﻗﻮل ﻣﺸﺮﮐﺎن‪ّ ،‬‬ ‫ً‬
‫ﻣﮑﺮر ﻣﻄﺮح ﺷﺪه و‬ ‫اﺳﺖ) ‪ (١‬و‬
‫ﻣﻨﺤﺼﺮ ﺑﻪ آﯾﺎت ﻣﺬﮐﻮر ﻧﯿﺴﺖ‪ّ .‬اﻣﺎ ﻗﺮآن ﻣﺠﯿﺪ ﺑﻪ ﺻﻮرتھﺎی ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن ﺑﺪان ﺷﺒﮫﻪ ﭘﺎﺳﺦ‬
‫َ َ َ َ َ َّ َ َ ۡ ْ ۡ‬
‫اس أن يُؤم ُِن ٓوا إِذ‬
‫ً‬
‫ﻣﯽدھﺪ‪ .‬ﻣﺜﻼ در ﺳﻮرۀ ﮐﺮﯾﻤﮥ »إﺳﺮاء« ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪﴿ :‬وما منع ٱ�‬
‫َ َ ٰٓ َ ‪ٞ‬‬ ‫َۡ‬ ‫ُ َّ َ َ‬ ‫ٗ‬ ‫ٱ� � َ َ ٗ‬ ‫َ ٓ َ ُ ُ ۡ ُ َ ٰٓ َّ ٓ َ َ ُ ٓ ْ َ َ َ َ‬
‫ث َّ ُ‬
‫�ض م��ِكة‬ ‫�� َّر ُسو�‪ ٩٤‬قل ل ۡو �ن ِ� ٱ� ِ‬ ‫جاءهم ٱلهدى إِ� أن قالوا ��ع‬
‫َ ۡ ُ َ ُ ۡ َ ّ َ َ َ َّ ۡ َ َ َ ۡ ّ َ َّ َ ٓ َ َ ٗ َّ ُ ٗ‬
‫�مشون مطم�ِن ِ� ل��ا علي ِهم مِن ٱلسماءِ مل� رسو�‪] ﴾٩٥‬اﻹﺳﺮاء‪ .[۹۵-۹۴ :‬ﯾﻌﻨﯽ‪:‬‬

‫‪ -١‬ﺑﺮﺧﯽ اﺷﮑﺎل ﻧﻤﻮدهاﻧﺪ ﮐﻪ ﭼﮕﻮﻧﻪ ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﻗﺮآن ﮐﺮﯾﻢ‪ ،‬ﻣﺮدم را ﺑﻪ ﻋﻠﻤﺎی اھﻞ ﮐﺘﺎب ارﺟﺎع‬
‫دھﺪ؟ ﺑﺎ اﯾﻦﮐﻪ ﻣﻤﮑﻦاﺳﺖ اﯾﺸﺎن ﭘﺮﺳﻨﺪﮔﺎن را از اﺳﻼم ﻣﻨﺤﺮف ﺳﺎزﻧﺪ! ﺑﺎﯾﺪ داﻧﺴﺖﮐﻪ ﻗﺮآن ﻣﺮدم‬
‫را در ھﻤﮥ ﻣﻮارد ﺑﻪ ﻋﻠﻤﺎی اھﻞ ﮐﺘﺎب ارﺟﺎع ﻧﺪاده )ﺗﺎ آﻧﺎن را ﮔﻤﺮاه ﺳﺎزﻧﺪ!( ﺑﻠﮑﻪ در اﯾﻨﺠﺎ ﺗﻨﮫﺎ‬
‫ﭘﺮﺳﺶ از ّ‬
‫ﺑﺸﺮﯾﺖ اﻧﺒﯿﺎء ﺳﻠﻒ ﻣﻄﺮح ﺷﺪه ﮐﻪ از ﻋﻠﻤﺎی ﻣﺰﺑﻮر ﭘﺮﺳﯿﺪه ﺷﻮد‪.‬‬
 ‫ﺑﺎزﻧﮕﺮی در ﻣﻌﺎﻧﯽ ﻗﺮآن‬ ‫‪١٢٢‬‬

‫»ھﯿﭻ ﭼﯿﺰ اﯾﻦ ﻣﺮدم را ـ ﭼﻮن ھﺪاﯾﺖ ﺑﻪ ﺳﻮیﺷﺎن آﻣﺪ ـ از اﯾﻦﮐﻪ اﯾﻤﺎن آورﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺎز ﻧﺪاﺷﺖ ُﺟﺰ‬
‫ھﻤﯿﻦ ﮐﻪ ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬آﯾﺎ ﺧﺪا‪ ،‬ﺑﺸﺮی را ﺑﻪ رﺳﺎﻟﺖ ﻓﺮﺳﺘﺎده اﺳﺖ؟ ﺑﮕﻮ اﮔﺮ در زﻣﯿﻦ ﻓﺮﺷﺘﮕﺎﻧﯽ ﮔﺎم‬
‫ّ‬
‫ﻣﺴﺘﻘﺮ ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ھﻤﺎﻧﺎ ﺑﺮ آنھﺎ ﻓﺮﺷﺘﻪای را از آﺳﻤﺎن ﺑﻪ رﺳﺎﻟﺖ ﻓﺮو ﻣﯽﻓﺮﺳﺘﺎدﯾﻢ«‪.‬‬ ‫ﻣﯽزده و‬
‫ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﻣﻼﺣﻈﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﺷﺒﮫﻪای ﮐﻪ ﻗﺮآنﮐﺮﯾﻢ در اﯾﻨﺠﺎ از ﻗﻮل ﮐﺎﻓﺮان ﻣﻄﺮح‬
‫ﺳﻮم از ﺳﻮرۀ اﻧﺒﯿﺎء ﻣﯽﺧﻮاﻧﯿﻢ و ﻗﺮآن در اﯾﻦ‬ ‫ﻓﺮﻣﻮده‪ ،‬ھﻤﺎن اﯾﺮادی اﺳﺖ ﮐﻪ در آﯾﮥ ّ‬

‫ﺮﺳ ﹲﻞ ﹶﻋ ﹶﻠ ﹺﻴﻬﻢ( آن را ﭘﺎﺳﺦ داده اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﺮﺳﻞ ﺑﺎ ﹸﻣ ﹶ‬
‫ﺳﻮره ﺑﻪ ﺷﮑﻞ دﯾﮕﺮی )ﯾﻌﻨﯽ ﺗﻨﺎﺳﺐ ﹸﻣ ﹶ‬

‫*‬ ‫*‬ ‫*‬

 ‫‪۱۷‬‬
‫ﻧﮑﺘﻪای از ﺳﻮرۀ إﺳﺮاء‬

‫َ ٗ‬ ‫َۡ‬ ‫ون إ ِ ٗذا َّ� ۡ� َت َغ ۡوا ْ إ ِ َ ٰ‬

‫� ذِي ٱلع ۡر ِش سبِي�‪] ﴾٤٢‬اﻹﺳﺮاء‪:‬‬
‫ُ َّ ۡ َ َ َ َ ُ ٓ َ َ ‪َ ُ ُ َ َ َ ٞ‬‬
‫﴿قل لو �ن معهۥ ءال ِهة كما �قول‬
‫‪ .[۴۲‬رﻫﯿﺎﺑﯽ ﺑﻪﺳﻮی ﺧﺪاوﻧﺪ ﻋﺮش‬
‫آﯾﮥ ﺷﺮﯾﻔﻪ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪» :‬ﺑﮕﻮ اﮔﺮ ﺑﺎ او ﻣﻌﺒﻮدھﺎﯾﯽ ﺑﻮدﻧﺪ ـ ﭼﻨﺎنﮐﻪ )ﻣﺸﺮﮐﺎن( ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ ـ‬
‫آﻧﮕﺎه اﯾﺸﺎن ﺑﻪﺳﻮی ﺧﺪاوﻧﺪ ﻋﺮش‪ ،‬راھﯽ ﻣﯽﺟﺴﺘﻨﺪ«‪ .‬آﯾﺎ اﯾﻦ آﯾﮥ ﮐﺮﯾﻤﻪ ﭼﻪ ﻣﻔﮫﻮﻣﯽ را‬
‫ّ‬
‫ﻣﯽرﺳﺎﻧﺪ؟ زﻣﺨﺸﺮی در ﺗﻔﺴﯿﺮ »ﮐﺸﺎف« اﯾﻦ ﻗﻮل را در ﺗﻔﺴﯿﺮآﯾﮥﻣﺰﺑﻮر ﺑﺮﮔﺰﯾﺪه ﮐﻪ‪:‬‬
‫ﻼ ﺑﹺﺎﻟـ ﹸﻤﻐﺎ ﹶﻟ ﹶﺒﺔ«) ‪ (١‬ﯾﻌﻨﯽ‪)» :‬اﮔﺮ ﺑﺎ ﺧﺪاوﻧﺪ ﻋﺮش‪،‬‬
‫اﻟﺮ ﹸﺑﻮﺑﹺﻴ ﹸﺔ ﹶﺳﺒﹺﻴ ﹰ‬ ‫» ﹶﻟ ﹶﻄ ﹶﻠ ﹸﺒﻮا إﱄ ﹶﻣﻦ ﹶﻟ ﹸﻪ اﻟـ ﹸﻤﻠﻚ ﹶو ﱡ‬
‫آن‬ ‫ّ‬
‫ﻣﻌﺒﻮدھﺎﯾﯽ ﺑﻮدﻧﺪ( اﯾﺸﺎن ﺑﺮ آن ﻣﯽﺷﺪﻧﺪ ﺗﺎ ﺑﻪﺳﻮی ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﭘﺎدﺷﺎھﯽ و رﺑﻮﺑﯿﺖ از ِ‬
‫اوﺳﺖ‪ ،‬راھﯽ را ﺑﺮای ﻏﻠﺒﻪ ﺑﺠﻮﯾﻨﺪ«‪ .‬ھﻤﯿﻦ ﻣﻌﻨﺎ را ﺻﺎﺣﺐ ﺗﻔﺴﯿﺮ اﻟﻤﯿﺰان اﺧﺘﯿﺎر ﻧﻤﻮده‬
‫ﻼ إ ﹶﻟﻴ ﹺﻪ ﻟ ﹺﻴ ﹺ‬
‫ﻐﻠ ﹸﺒﻮ ﹸه) ‪ (٢‬ﹶﻋﲆ ﹶﻣﻦ ﹶﻟ ﹸﻪ اﻟـ ﹸﻤﻠﻚ«) ‪ .(٣‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬آﻧﺎن راھﯽ‬ ‫و ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ‪» :‬أي ﹶﻃ ﹶﻠ ﹸﺒﻮا ﹶﺳﺒﹺﻴ ﹰ‬
‫آن اوﺳﺖ ﻏﻠﺒﻪ ﮐﻨﻨﺪ«‪ .‬ﻣﻌﻨﺎی ﻣﺬﮐﻮر‬ ‫ﺑﻪﺳﻮی وی ﻣﯽﺟﺴﺘﻨﺪ ﺗﺎ ﺑﺮ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﭘﺎدﺷﺎھﯽ از ِ‬
‫را آﻟﻮﺳﯽ در ﺗﻔﺴﯿﺮ » ُ‬
‫روح اﻟﻤﻌﺎﻧﯽ« ﻧﯿﺰ آورده و از آن دﻓﺎع ﻣﯽﮐﻨﺪ) ‪.(٤‬‬
‫ﭼﻨﺪ ﺗﻦ از ﻣﺘﺮﺟﻤﺎن ﻗﺮآن ﻧﯿﺰ از اﯾﻦ ﺗﻔﺴﯿﺮ ّ‬
‫ﺗﺒﻌﯿﺖ ﻧﻤﻮدهاﻧﺪ و در ﺗﺮﺟﻤﮥ آﯾﮥ ﮐﺮﯾﻤﻪ‬
‫ﻧﻮﺷﺘﻪاﻧﺪ‪» :‬ﺑﮕﻮ اﮔﺮ ﺑﺎ او ﺧﺪاﯾﺎن دﯾﮕﺮی ﺑﻮد ـ ﭼﻨﺎنﮐﻪ آﻧﺎن ﮔﻮﯾﻨﺪ ـ آﻧﮕﺎه ھﻤﻪ ﺑﻪ‬
‫ﺧﺪای ﺻﺎﺣﺐ ﻋﺮش راھﯽ ﻣﯽﺟﺴﺘﻨﺪ ‪.‬ﺗﺎ او را از ﺧﺪاﯾﯽ ﻓﺮو ﮐﺸﻨﺪ و ﺧﻮد ﻓﺮﻣﺎﻧﺮوای‬
‫ﺟﮫﺎن ﮔﺮدﻧﺪ) ‪ .«(٥‬ﯾﺎ ﻧﻮﺷﺘﻪاﻧﺪ‪» :‬ﺑﮕﻮ اﮔﺮ ﺑﺎ او ﻣﻌﺒﻮداﻧﯽ)دﯾﮕﺮ( ﺑﻮدﻧﺪ ﭼﻨﺎنﮐﻪ )ﺧﻮد(‬

‫ّ‬
‫‪ -١‬اﻟﮑﺸﺎف‪ ،‬ج‪ ،۲‬ص ‪۶۶۹‬‬
‫ﻐﻠﺒﻮه« زاﺋﺪ اﺳﺖ و »ﻟﹺﻴ ﹺ‬
‫ﻐﻠ ﹸﺒﻮا ﻋﹶﲆ ﹶﻣﻦ ﹶﻟ ﹸﻪ اﻟـ ﹸﻤﻠﻚ« ﺻﺤﯿﺢ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﹺ ﹺ‬
‫‪ -٢‬ﺿﻤﯿﺮ در »ﻟﻴ ﹸ‬
‫‪ -٣‬اﻟﻤﯿﺰان‪ ،‬ج‪ ،۱۳‬ص ‪.۱۱۳‬‬
‫‪ -٤‬روح اﻟﻤﻌﺎﻧﯽ‪ ،‬ج‪ ،۱۵‬ص ‪.۱۱۳‬‬
‫‪ -٥‬ﺑﻪ ﺗﺮﺟﻤﮥ ﻗﺮآن‪ ،‬اﺛﺮ آﻗﺎی ﺣﺴﯿﻦ اﺳﺘﺎدوﻟﯽ ﻧﮕﺎه ﮐﻨﯿﺪ‪.‬‬
 ‫ﺑﺎزﻧﮕﺮی در ﻣﻌﺎﻧﯽ ﻗﺮآن‬ ‫‪١٢٤‬‬

‫ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ آﻧﮕﺎه ھﺮ ﯾﮏ ﺳﻮی ﺻﺎﺣﺐ ﻋﺮش راھﯽ )ﺑﺮای ﻣﻘﺎﺑﻠﻪ و ﻣﺒﺎرزه( ﻣﯽﺟﺴﺘﻨﺪ) ‪.«(١‬‬
‫ﯾﺎ ﻣﺮﻗﻮم داﺷﺘﻪاﻧﺪ‪» :‬ﺑﮕﻮ اﮔﺮ ﻣﯽﺑﻮد ﺑﺎ ﺧﺪا ﻣﻌﺒﻮدان دﯾﮕﺮ ـ ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ ـ آﻧﮕﺎه‬
‫ﻃﻠﺐ ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ ﺑﻪﺳﻮی ﺧﺪاوﻧﺪ ﻋﺮش‪ ،‬راه ُﻣﻨﺎزﻋﺖ را) ‪ «(٢‬و اﻣﺜﺎل اﯾﻦ ﺗﺮﺟﻤﻪھﺎ‪.‬‬
‫ﺑﺮ اﯾﻦ ﺗﻔﺎﺳﯿﺮ و ﺗﺮﺟﻤﻪھﺎ‪ ،‬از دﯾﺪﮔﺎه ﻗﺮآﻧﯽ اﺷﮑﺎﻟﯽ دﻗﯿﻖ وارد اﺳﺖ زﯾﺮا در آﯾﮥ‬
‫ﺷﺮﯾﻔﻪ‪ ،‬رھﯿﺎﺑﯽ ﺑﻪﺳﻮی ﺧﺪاوﻧﺪ ﻋﺮش ﺑﺎ ﮐﻠﻤﮥ »إﻟﯽ« ھﻤﺮاه ﺷﺪه‪ ،‬ﻧﻪ ﺑﺎ ﮐﻠﻤﮥ » َﻋﻠﯽ« ﺗﺎ‬
‫ﺑﺮ ﻣﻔﮫﻮم اﺳﺘﻌﻼء و ﻏﻠﺒﻪ دﻻﻟﺖ ﻧﻤﺎﯾﺪ‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ در آﯾﮥ ﮐﺮﯾﻤﻪ ﻧﯿﺎﻣﺪه‪» :‬إذ ﹰا ﹶﻻﺑ ﹶﺘ ﹶﻐﻮا ﹶﻋﲆ ﹺذی‬
‫ﻼ« در ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ رﺳﻢ ﻗﺮآن ﮐﺮﯾﻢ اﯾﻨﺴﺖ ﮐﻪ راه ﺟﺴﺘﻦ ﺑﺮای ﻏﻠﺒﻪ ﺑﺮ ﮐﺴﯽ را‬ ‫ﺮش ﹶﺳﺒﹺﻴ ﹰ‬
‫اﻟ ﹶﻌ ﹺ‬
‫َ ً‬ ‫َ ۡ ََ َۡ ُ ََ َۡ ُ ْ َ َۡ‬
‫ﺑﺎ ﮐﻠﻤﮥ »ﻋﻠﯽ« ﻗﺮﯾﻦ ﻣﯽﮐﻨﺪ ﻣﺎﻧﻨﺪ‪﴿ :‬فإِن أطعن� ۡم ف� �بغوا علي ِه َّن سبِي�﴾ ]اﻟﻨﺴﺎء‪:‬‬
‫َ‬
‫َُ َ َ‬ ‫ٗ‬ ‫َ َ َ َ َ َّ ُ َ ُ َ َ‬
‫ٱ� ل� ۡم عل ۡي ِه ۡم َسبِي�﴾ ]اﻟﻨﺴﺎء‪ .[۹۰ :‬و ھﻤﭽﻨﯿﻦ‪﴿ :‬فأ ْو ٰٓ��ِك‬ ‫‪ .[۳۴‬و ﻧﯿﺰ‪�﴿ :‬ما جعل‬
‫َّ َ َّ ُ َ َ َّ َ َ ۡ ُ َ‬
‫ون ٱ�َّ َ‬ ‫َما َعلَ ۡيهم ّمِن َ‬
‫اس﴾‬ ‫يل﴾ ]اﻟﺸﻮری‪ .[۴۱ :‬و ﻧﯿﺰ‪﴿ :‬إِ�ما ٱلسبِيل � ٱ�ِين �ظل ِم‬ ‫ٍ‬ ‫ِ‬ ‫ب‬ ‫س‬ ‫ِ‬
‫ﺗﻘﺮب ﺑﻪ ﺧﺪا ﺳﺨﻦ ﮔﻮﯾﺪ واژۀ »إﻟﯽ«‬ ‫]اﻟﺸﻮری‪ .[۴۲ :‬و ھﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﻗﺮآن ﻣﯽﺧﻮاھﺪ از راه ّ‬
‫ٗ‬ ‫َّ َ َ ٓ َ َ َ َّ َ َ‬
‫خذ إ ِ ٰ� َر ّ�ِهِۦ َسبِي�﴾‬ ‫آورد ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪﴿ :‬إِ� من شاء أن �ت ِ‬ ‫را ﺑﻪ ﻣﯿﺎن ﻣﯽ َ‬
‫ً‬ ‫َ ٓ َّ َ َ َ‬ ‫َ‬
‫]اﻟﻔﺮﻗﺎن‪ .[۵۷ :‬ﯾﺎ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪َ �﴿ :‬من شا َء ٱ�ذ إ ِ ٰ� َر ّ�ِهِۦ َسبِي�﴾ ]اﻟﻤﺰﻣﻞ‪ .[۱۹ :‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‪ ،‬در‬
‫ﺗﻘﺮب ﺑﻪﺳﻮی‬ ‫آﯾﮥ ﺷﺮﯾﻔﻪ‪ ،‬از ﻣﻨﺎزﻋﻪ و ﻏﻠﺒﮥ ﺑﺮ ﺧﺪای ﺳﺒﺤﺎن ﺳﺨﻦ ﻧﺮﻓﺘﻪ ﺑﻠﮑﻪ از ّ‬
‫اﻗﺪم ﻗﺮآن ھﻢ ﺑﺮ اﯾﻦ ﻗﻮل‬ ‫ّ‬
‫ﺧﺪاوﻧﺪ ﻋﺮش ﺳﺨﻦ ﺑﻪ ﻣﯿﺎن آﻣﺪه اﺳﺖ ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﻣﻔﺴﺮان ِ‬
‫رﻓﺘﻪاﻧﺪ‪ .‬در ﺣﻘﯿﻘﺖ آﯾﮥ ﺷﺮﯾﻔﻪ در ﻣﻘﺎم ﻃﻌﻦ ﺑﺮ ﻣﺸﺮﮐﺎن آﻣﺪه و ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪ :‬اﮔﺮ ﺑﻪ ﻓﺮض‬
‫ﻣﺤﺎل) ‪ (٣‬ﻣﻌﺒﻮدھﺎی دﯾﮕﺮی ـ ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﺷﻤﺎ ﭘﻨﺪاﺷﺘﻪاﯾﺪ ـ وﺟﻮد داﺷﺘﻨﺪ در آن ﺻﻮرت‪،‬‬
‫ّ‬
‫ھﻤﮕﯽ ﺑﻪ ﻓﺮﻣﺎﻧﺮوای ﮐﻞ ﻋﺎﻟﻢ ﮐﻪ ﺳﺮ رﺷﺘﮥ ھﻤﮥ اﻣﻮر را در دﺳﺖ دارد روی ﻣﯽآوردﻧﺪ و‬
‫ﻋﺒﻮدﯾﺖ ﻏﯿﺮ ﺧﺪا ﺗﻦ‬ ‫ّ‬ ‫ﺗﻘﺮب و رﺿﺎﯾﺖ او را ﻣﯽﺟﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﭘﺲ ﭼﺮا ﺷﻤﺎ ﺑﻪ‬ ‫راھﯽ ﺑﻪﺳﻮی ّ‬
‫دادهاﯾﺪ و راه ﺑﻨﺪﮔﯽ ﺧﺪاوﻧﺪ ﻋﺮش را ﻧﻤﯽﺳﭙﺮﯾﺪ؟!‪ .‬ﻧﮑﺘﻪ اﯾﻨﺠﺎ اﺳﺖ ﮐﻪ آﯾﮥ ﺷﺮﯾﻔﻪ از‬
‫ﺧﺪاوﻧﺪ ﯾﮑﺘﺎ ﺑﻪ » ِذی َاﻟﻌﺮش« ﺗﻌﺒﯿﺮ ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﺪ و ﻋﺮش در اﺻﻄﻼح ﻗﺮآن ﮐﺮﯾﻢ‪ ،‬ﻣﺮﮐﺰ‬
‫ﻓﺮﻣﺎﻧﺮواﯾﯽ اﺳﺖ ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﻗﺮآن ﻣﺠﯿﺪ‪ ،‬ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﺨﺸﻨﺪه را ـ ﭘﺲ از آﻓﺮﯾﻨﺶ آﺳﻤﺎنھﺎ و‬

‫‪ -١‬ﺑﻪ ﺗﺮﺟﻤﮥ ﻗﺮآن‪ ،‬اﺛﺮ آﻗﺎی ﻣﺴﻌﻮد اﻧﺼﺎری ﺑﻨﮕﺮﯾﺪ‪.‬‬

‫‪ -٢‬ﺑﻪ ﺗﺮﺟﻤﮥ ﻗﺮآن‪ ،‬اﺛﺮ ّ‬
‫ﻣﺤﺪث دھﻠﻮی ﻧﮕﺎه ﮐﻨﯿﺪ‪.‬‬
‫ّ‬
‫اﻣﺘﻨﺎﻋﯿﻪ« ﺑﻪﺷﻤﺎر ﻣﯽآﯾﺪ و در اﯾﻨﺤﺎل ﺑﺮای‬‫ﺎن ﹶﻣ ﹶﻌ ﹸﻪ ﹺآﳍ ﹶ ﹲﺔ« ﺑﻪ اﺻﻄﻼح ﻧﺤﻮی »‬
‫‪ -٣‬ﮐﻠﻤﮥ » ﹶﻟﻮ« در » ﹶﻟﻮ ﻛ ﹶ‬
‫ﻓﺮض ﻣﺤﺎل ﺑﻪﮐﺎر رﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
 ‫‪١٢٥‬‬ ‫ﺑﺎزﻧﮕﺮی در ﻣﻌﺎﻧﯽ ﻗﺮآن‬
‫ََ‬ ‫ت ۡٱل ُع َ�‪َّ ٤‬‬ ‫َ ََ َۡ َ‬
‫ٱلر ۡح َ� ٰ ُن �‬ ‫�ض َو َّ َ َ‬
‫ٱلس�ٰ� ٰ ِ‬ ‫زﻣﯿﻦ ـ ﺑﺮ ﻋﺮش ﻣﺴﺘﻮی ﻣﯽﺷﻤﺮد ﴿خلق ٱ�‬
‫ى‪] ﴾٥‬ﻃﻪ‪ .[۵-۴ :‬و ﺑﺪﯾﻦ ﺗﺮﺗﯿﺐ اﺷﺎره ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﺪ ﮐﻪ ﺧﺪای رﺣﻤﻦ ﭘﺲ از‬ ‫ۡٱل َع ۡر ِش ۡ‬
‫ٱس َت َو ٰ‬
‫آﻓﺮﯾﻨﻨﺪﮔﯽ‪ ،‬ﺟﮫﺎن را واﻧﮕﺬاﺷﺘﻪ ﭘﺎدﺷﺎھﯽ و ﻓﺮﻣﺎﻧﺮواﯾﯽ ﺑﺮ ﮐﺎﺋﻨﺎت دارد‪ .‬ﻣﺸﺮﮐﺎن ﻋﺮب ھﻢ‬
‫ﺧﺪا را در ﻣﻘﺎم ﻓﺮﻣﺎﻧﺮوای ﺑﺰرگ ﺟﮫﺎن ﺑﺎور داﺷﺘﻨﺪ ّأﻣﺎ ﻣﻌﺒﻮدھﺎی ﻣﻮھﻮﻣﯽ را ﻧﯿﺰ ﻋﺒﺎدت‬
‫ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ و از اﯾﻨﺠﺎ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻗﺮآن ﮐﺮﯾﻢ آﻧﺎن را ﺑﺮ ﺑﻨﺪﮔﯽ ﻏﯿﺮ ﺧﺪا ﺳﺮزﻧﺶ ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﺪ‪.‬‬
‫ﺷﺎھﺪ ﻣﻌﻨﺎﯾﯽ ﮐﻪ از آﯾﮥ ﺷﺮﯾﻔﻪ ﺑﺮ ﻣﯽآﯾﺪ‪ ،‬آﯾﮥ دﯾﮕﺮی در ھﻤﯿﻦ ﺳﻮرۀ )اﺳﺮاء( اﺳﺖ‬
‫ﮐﻪ در آن ﻣﯽﺧﻮاﻧﯿﻢ‪:‬‬
‫ُّ ّ َ ُ ۡ َ َ‬
‫ٱل� عن�م و�‬ ‫ف‬
‫ۡ َ‬
‫ش‬
‫َ‬
‫ك‬
‫َ‬
‫ون‬
‫ُ‬
‫ِك‬ ‫ل‬ ‫م‬
‫َ‬ ‫ٱد ُعوا ْ َّٱ� َ‬
‫ِين َز َ� ۡم ُتم ّمِن ُدونِهِۦ َف� َ� ۡ‬ ‫ۡ‬ ‫ُ‬
‫﴿ق ِل‬
‫ِ‬
‫ُ ْ َ َ َّ َ َ ۡ ُ َ َ ۡ َ ُ َ‬
‫ون إ َ ٰ ّ‬ ‫َۡ ً‬
‫� َر� ِ ِه ُم﴾ ]اﻹﺳﺮاء‪.[۵۷-۵۶ :‬‬ ‫�وِ��‪ ٥٦‬أو ٰٓ��ِك ٱ�ِين يدعون يبتغ ِ‬
‫ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﺑﮕﻮ ﮐﺴﺎﻧﯽ را ﮐﻪ ُﺟﺰ او ﭘﻨﺪاﺷﺘﻪاﯾﺪ‪ ،‬ﺑﺨﻮاﻧﯿﺪ ﭘﺲ آنھﺎ اﺧﺘﯿﺎر ﻧﺪارﻧﺪ ﺗﺎ زﯾﺎﻧﯽ را از‬
‫ﺷﻤﺎ دﻓﻊ ﮐﻨﻨﺪ و ﻧﻪ آن را دﮔﺮﮔﻮن ﺳﺎزﻧﺪ * آن ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ اﯾﺸﺎن ﻣﯽﺧﻮاﻧﻨﺪ‪ ،‬ﺧﻮد ﺑﻪﺳﻮی‬
‫ﺧﺪاوﻧﺪﺷﺎن ّ‬
‫ﺗﻘﺮب ﻣﯽﺟﻮﯾﻨﺪ‪ «...‬و ﮔﻮاھﯽ روﺷﻦ ﻗﺮآن در اﯾﻦ ﻣﺴﺌﻠﻪ ﻣﺎ را ﮐﻔﺎﯾﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻣﻔﺴﺮان ﻗﺪﯾﻤﯽ ﻗﺮآن ﻧﯿﺰ ﺑﺮ اﯾﻦ ﻗﻮل رﻓﺘﻪاﻧﺪ‬ ‫در ﻋﯿﻦ ﺣﺎل ھﻤﺎن ﻃﻮر ﮐﻪ ﮔﺬﺷﺖ ّ‬
‫ﭼﻨﺎنﮐﻪ اﺑﻮﺟﻌﻔﺮ ﻃﺒﺮی و اﺑﻮﻋﻠﯽ ﻃﺒﺮﺳﯽ در ﺗﻔﺴﯿﺮ ﺷﺎن از ﻣﺠﺎھﺪ و ﻗﺘﺎده آوردهاﻧﺪ‬
‫اﻟﺰﻟ ﹶﻔ ﹶﺔ‬ ‫ﮐﻪ در ﻣﻌﻨﺎی آﯾﮥ ﺷﺮﯾﻔﻪ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ » :‬ﹶﻟ ﹶﻄ ﹶﻠ ﹸﺒﻮا ﹶﻃ ﹺﺮﻳﻘ ﹰﺎ ﻳ ﹶﻘ ﱢﺮ ﹸ ﹸﲠﻢ إﱄ ﻣﺎﻟﹺﻚ اﻟ ﹶﻌ ﹺ‬
‫ﺮش ﹶواﻟﺘ ﹶﹶﻤ ﹸﺴﻮا ﱡ‬
‫ﻠﻤ ﹺﻬﻢ ﺑﹺ ﹸﻌ ﹸﻠ ﱢﻮ ﹺه ﹶﻋ ﹶﻠﻴ ﹺﻬﻢ ﹶو ﹶﻋ ﹶﻈ ﹶﻤﺘﹺ ﹺﻪ«) ‪ (١‬ﯾﻌﻨﯽ‪)» :‬آن ﻣﻌﺒﻮدھﺎی ﻓﺮض ﺷﺪه( راھﯽ‬
‫ﹺﻋﻨﺪﹶ ه ﻟﹺ ﹺﻌ ﹺ‬
‫ﹸ‬
‫ﺗﻘﺮب ﻧﺰدوی را درﺧﻮاﺳﺖ‬ ‫ﻣﯽﺟﺴﺘﻨﺪ ﺗﺎ اﯾﺸﺎن را ﺑﻪ ﺧﺪاوﻧﺪﻋﺮش ﻧﺰدﯾﮏ ﮐﻨﺪ و ّ‬
‫ﻣﯽﻧﻤﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﭼﻮن ﺑﺮﺗﺮی او را ﺑﺮ ﺧﻮد و ﻋﻈﻤﺖ وی را ﻣﯽداﻧﺴﺘﻨﺪ«‪.‬‬
‫ﺑﺎ اﯾﻦ ھﻤﻪ‪ ،‬ﺻﺎﺣﺐ ﺗﻔﺴﯿﺮ »روح اﻟﻤﻌﺎﻧﯽ« و ﺗﻔﺴﯿﺮ »اﻟﻤﯿﺰان« از ﻗﻮل ﻧﺨﺴﺖ دﻓﺎع‬
‫ﺗﻤﺴﮏ ﺟﺴﺘﻪاﻧﺪ ﮐﻪ‬ ‫ﻧﻤﻮده و آن را ﻗﻮیﺗﺮ ﺷﻤﺮدهاﻧﺪ و ﺑﺮای اﺛﺒﺎت ﻧﻈﺮﺷﺎن‪ ،‬ﺑﻪ آﯾﮥ ﺑﻌﺪ ّ‬
‫ون ُعلُ ّٗو� َكب ٗ‬
‫��‪] ﴾٤٣‬اﻹﺳﺮاء‪» .[۴۳ :‬او ّ‬ ‫ُ ۡ َ ٰ َ ُ َ َ َ ٰ َ ٰ َ َّ َ ُ ُ َ‬
‫ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪﴿ :‬سب�نهۥ وت�� �ما �قول‬
‫ﻣﻨﺰه و ﺑﺮﺗﺮ‬ ‫ِ‬
‫اﺳﺖ از آﻧﭽﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺴﯿﺎر ﺑﺮﺗﺮ!«‪.‬‬
‫وﻟﯽ ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﺎ‪ ،‬ﺗﻨﺰﯾﻪ اﯾﻦ آﯾﮥ ﺷﺮﯾﻔﻪ ﮐﻪ ﻗﻮل ﻣﺸﺮﮐﺎن را در اﺳﺎس ﺷﺮک‪ ،‬ﺑﺎﻃﻞ‬
‫ﻣﯽﺷﻤﺮد ﺑﺎ ﻣﺪﻟﻮل ﻓﺮﺿﯽ آﯾﮥ ﭘﯿﺸﯿﻦ‪ ،‬ﻧﺎﺳﺎزﮔﺎری ﻧﺪارد و ﮔﺮﻧﻪ ﻻزم ﻣﯽآﯾﺪ ﮐﻪ ﺑﺎ ﻣﺪﻟﻮل‬
‫ِ‬

‫‪ -١‬ﺟﺎﻣﻊ اﻟﺒﯿﺎن‪ ،‬ج‪ ،۱۴‬ص ‪ ۶۰۵‬و ﻣﺠﻤﻊ اﻟﺒﯿﺎن‪ ،‬ج ‪ ،۱۵‬ص ‪) ۵۲‬ﻋﺒﺎرت ﻣﺘﻦ از ﻣﺠﻤﻊ اﻟﺒﯿﺎن ﻧﻘﻞ‬
‫ﺷﺪه اﺳﺖ(‪.‬‬
 ‫ﺑﺎزﻧﮕﺮی در ﻣﻌﺎﻧﯽ ﻗﺮآن‬ ‫‪١٢٦‬‬
‫ُ َ َ‬ ‫ُ َ‬ ‫ُ ْ َ ٰٓ َ‬
‫ك َّٱ� َ‬
‫ِين يَ ۡدعون يَ ۡب َتغون إ ِ ٰ� َر ّ� ِ ِه ُم﴾ ]اﻹﺳﺮاء‪ .[۵۷ :‬ﻧﯿﺰ ﻧﺎ ﺳﺎزﮔﺎر ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ‬ ‫روﺷﻦ ﴿أو�� ِ‬
‫ﻣﻔﺴﺮی آن را ﻧﻤﯽﭘﺬﯾﺮد‪.‬‬ ‫ھﯿﭻ ّ‬

‫*‬ ‫*‬ ‫*‬

 ‫‪۱۸‬‬
‫ﻧﮑﺘﻪای از ﺳﻮرۀ ﮐﻬﻒ‬

‫َۡ‬ ‫َ‬
‫ّ‬
‫ٱلش َمالِ� َو� ُب ُهم َ�ٰس ‪ِٞ‬ط‬
‫َ َ‬
‫� َوذات ِ‬ ‫َ َۡ َ ُُ ۡ ۡ َ ٗ َ ُ ۡ ُُ ‪َۡ َ َ ۡ ُُّ َُ َ ٞ‬‬
‫﴿و�سبهم ��قاظا وهم رقود ۚ و�قل ِبهم ذات ٱ� ِم ِ‬
‫َ َّ َ ۡ َ َ َ ۡ ۡ َ َ َّ ۡ َ ۡ ُ ۡ َ ٗ َ ۡ َ ۡ ُ ۡ‬ ‫ۡ‬ ‫َ‬
‫ار� َول ُمل ِئت مِنه ۡم ُرع ٗبا‪] ﴾١٨‬اﻟﮑﮫﻒ‪:‬‬ ‫صي ِ �د لوِ ٱطلعت علي ِهم لو�ت مِنهم ف ِر‬ ‫ذ َِرا� ۡيهِ ب ِٱل َو ِ‬
‫‪ .[۱۸‬ﺗﺮﺳﻨﺎک ﺑﻮدن اﺻﺤﺎب ﮐﻬﻒ!‬
‫در اﯾﻦ آﯾﮥ ﺷﺮﯾﻔﻪ ﺳﺨﻦ از آن رﻓﺘﻪ ﮐﻪ اﮔﺮ ﮐﺴﯽ ﺑﻪ ﻏﺎر اﺻﺤﺎب ﮐﮫﻒ) ‪ (١‬ﺳﺮ ﻣﯽﮐﺸﯿﺪ و‬
‫ﺑﺮ أھﻞ ﮐﮫﻒ ﻣﯽﻧﮕﺮﯾﺴﺖ‪ ،‬از آﻧﺎن روی ﺑﺮﺗﺎﻓﺘﻪ ﮔﺮﯾﺰان ﻣﯽﺷﺪ و ﺳﺨﺖ ﻣﯽﺗﺮﺳﯿﺪ‬
‫﴿ َول َ ُمل ِۡئ َ‬
‫ت م ِۡن ُه ۡم ُر ۡع ٗبا﴾ ّ‬
‫ﻣﻔﺴﺮان ﻗﺮآن در ﺳﺒﺐ ﺗﺮﺳﻨﺎک ﺑﻮدن آنھﺎ‪ ،‬اﻗﻮاﻟﯽ آوردهاﻧﺪ ﮐﻪ‬
‫ﺑﺮﺧﯽ از اﻗﻮال ﻣﺰﺑﻮر ﺑﺎ ﻗﺮآن ﮐﺮﯾﻢ ﺳﺎزﮔﺎر ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻧﻤﻮﻧﻪ زﻣﺨﺸﺮی در ﺗﻔﺴﯿﺮ‬
‫ﮐﺸﺎف ﺑﺎ ﺗﻌﺒﯿﺮ » ﹺﻗﻴ ﹶﻞ« ﮐﻪ ﻣﻌﻤﻮﻻ آن را ﺑﺮای ﻧﻘﻞ ﻗﻮل ﺿﻌﯿﻔﯽﻣﯽآورﻧﺪ‪ ،‬ﭼﻨﯿﻦ ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ‪:‬‬
‫ً‬ ‫ّ‬
‫ﹺ‬
‫أﺟﺴﺎﻣ ﹺﻬﻢ«) ‪) !(٢‬ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪه ﮐﻪ ﺳﺒﺐ ﺗﺮﺳﻨﺎک ﺑﻮدن‬ ‫ﻮر ﹺﻫﻢ ﹶو ﹺﻋ ﹶﻈ ﹺﻢ‬
‫أﻇﻔﺎر ﹺﻫﻢ ﹶو ﹸﺷ ﹸﻌ ﹺ‬
‫ﹺ‬ ‫» ﹺﻗﻴ ﹶﻞ ﻟ ﹺ ﹺ‬
‫ﻄﻮل‬
‫اﯾﺸﺎن‪ ،‬دراز ﺷﺪن ﻧﺎﺧﻦھﺎ و ﻣﻮیھﺎ و ﺗﻨﻮﻣﻨﺪی اﺟﺴﺎم آﻧﺎن ﺑﻮده اﺳﺖ(! در ﺗﻔﺴﯿﺮ »ﻛﺸﻒ‬

‫أﻇﻔﺎر ﹸﻫﻢ ﹶو ﹸﺷ ﹸﻌ ﹶ‬
‫ﻮر ﹸﻫﻢ‬ ‫ﹶ‬ ‫ﻣﯿﺒﺪی ﻧﺰدﯾﮏ ﺑﻪ ھﻤﯿﻦ ﻣﻌﻨﺎ آﻣﺪه و ﻧﻮﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ » :‬ﹺﻷ ﱠن‬
‫اﻷﴎار« اﺛﺮ ُ‬

‫ﻃﺎ ﹶﻟﺖ ﹶوأﻋﻴﻨ ﹸﹶﻬﻢ ﹸﻣ ﹶﻔﺘ ﹶﱠﺤ ﹲﺔ«) ‪» (٣‬زﯾﺮا ﮐﻪ ﻧﺎﺧﻦھﺎ و ﻣﻮیھﺎﯾﺸﺎن دراز ﺷﺪه و ﭼﺸﻤﺎنﺷﺎن ﺑﺎزﺑﻮد«!‬
‫ﺷﯿﺦ ﻃﺒﺮﺳﯽ در ﺗﻔﺴﯿﺮ ﻣﺠﻤﻊاﻟﺒﯿﺎن ﻧﯿﺰ ھﻤﯿﻦ ﻗﻮل را آورده وﻟﯽ آن را ﺻﺤﯿﺢ‬
‫ﻧﻤﯽﺷﻤﺮد) ‪ .(٤‬ﺷﻮﮐﺎﻧﯽ در »ﻓﺘﺢ اﻟﻘﺪﯾﺮ« ﻧﯿﺰ ﺑﺎ ﻃﺒﺮﺳﯽ ھﻢﻋﻘﯿﺪه اﺳﺖ و اﯾﻦ رأی را‬
‫ﻧﺎدرﺳﺖ ﻣﯽﺷﻤﺮد) ‪ .(٥‬دﯾﮕﺮ ّ‬
‫ﻣﻔﺴﺮان ھﻢ ﭼﻨﺪان ﻋﻨﺎﯾﺘﯽ ﺑﺪﯾﻦ ﻗﻮل ﻧﺪارﻧﺪ‪ ،‬ھﺮ ﭼﻨﺪ از ﻧﻘﻞ‬

‫‪ -١‬ﮐﮫﻒ ﺑﻪﻣﻌﻨﺎی ﻏﺎر وﺳﯿﻊ اﺳﺖ و ھﺮ ﻏﺎری را ﮐﮫﻒ ﻧﻤﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪.‬‬

‫ّ‬
‫‪ -٢‬ﺗﻔﺴﯿﺮ ﮐﺸﺎف‪ ،‬ج‪ ،۲‬ص ‪.۷۰۹‬‬
‫‪ -٣‬ﮐﺸﻒ اﻷﺳﺮار‪ ،‬ج‪ ،۵‬ص ‪.۶۶۰‬‬
‫‪ -٤‬ﻣﺠﻤﻊ اﻟﺒﯿﺎن‪ ،‬ج‪ ،۱۵‬ص ‪.۱۳۲‬‬
‫‪ -٥‬ﻓﺘﺢ اﻟﻘﺪﯾﺮ‪ ،‬ج‪ ،۳‬ص‪.۲۷۵‬‬
 ‫ﺑﺎزﻧﮕﺮی در ﻣﻌﺎﻧﯽ ﻗﺮآن‬ ‫‪١٢٨‬‬

‫آن ﺧﻮدداری ﻧﻮر زﯾﺪهاﻧﺪ! دﻟﯿﻞ ﻣﺮدود ﺑﻮدن ﻗﻮل ﻣﺬﮐﻮر دو ﭼﯿﺰ اﺳﺖ‪ّ .‬اول آنﮐﻪ در ﺳﻮرۀ‬
‫ﺧﻮاب ﻃﻮﻻﻧﯽ ﺧﻮد ﺑﯿﺪار ﺷﺪﻧﺪ‪ ،‬ﻧﺪاﻧﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﭼﻪ‬ ‫ِ‬ ‫ﺷﺮﯾﻔﮥ ﮐﮫﻒ آﻣﺪه ﭼﻮن اھﻞ ﮐﮫﻒ از‬
‫َ‬
‫َ َۡ َ ً ۡ َۡ َ َ‬
‫ﻣﺪت در آن ﻏﺎر ﺑﺴﺮ ﺑﺮدهاﻧﺪ و ﺑﻪ ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ِ�﴿ :‬ثنا ي ۡوما أو �عض ي ۡو ٖ�﴾ ]اﻟﮑﮫﻒ‪.[۱۹ :‬‬
‫ّ‬

‫»روزی ﯾﺎ ﺑﺨﺸﯽ از روز را در اﯾﻨﺠﺎ درﻧﮓ ﮐﺮدﯾﻢ«! و واﺿﺤﺴﺖ ﮐﻪ اﮔﺮ ﻣﻮیھﺎ و ﻧﺎﺧﻦھﺎﯾﺸﺎن‬
‫ﺣﺘﻤﺎ در ﻣﯽﯾﺎﻓﺘﻨﺪ ﮐﻪ ّ‬‫ً‬
‫ﻣﺪﺗﯽ ﺑﺴﯿﺎر ﻃﻮﻻﻧﯽ را در ﻏﺎر ﮔﺬراﻧﺪهاﻧﺪ‪ .‬و‬ ‫آن ﭼﻨﺎن ﺑﻠﻨﺪ ﺷﺪه ﺑﻮد‪،‬‬
‫ھﯿﭻ ﺳﺨﻨﯽ ھﻢ از ﻗﻮل اﯾﺸﺎن درﺑﺎرۀ ﺗﻐﯿﯿﺮ اﺟﺴﺎمﺷﺎن در ﻗﺮآن ﮐﺮﯾﻢ ﻧﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ّ .‬دوم‬
‫ّ‬ ‫آنﮐﻪ ﺑﻨﺎﺑﺮ ﮔﺰارش ّ‬
‫ﻣﻔﺴﺮان‪ ،‬ﭼﻮن ﯾﮑﯽ از آنھﺎ ﺑﺎ ﺳﮑﻪای ﻗﺪﯾﻤﯽ از ﻏﺎر ﺑﯿﺮون رﻓﺖ ﺗﺎ‬
‫ً‬
‫ﻏﺬاﯾﯽ ﺑﺮای ﯾﺎراﻧﺶ ﺑﺨﺮد‪ ،‬ﻣﺮدﻣﺎن از ﺷﮑﻞ و ھﯿﺌﺖ وی اﺑﺪا ﺷﮕﻔﺖ زده ﻧﺸﺪﻧﺪ ﺑﻠﮑﻪ از‬
‫ﺳﮑﻪای ﮐﻪ در دﺳﺖ داﺷﺖ ّ‬ ‫ّ‬
‫ﺗﻌﺠﺐ ﻧﻤﻮدﻧﺪ و ﮔﻤﺎن ﺑﺮدﻧﺪ ﮐﻪ وی ﺑﺮ ﮔﻨﺠﯽ دﺳﺖ ﯾﺎﻓﺘﻪ‬
‫ﹺ‬
‫ﺐ‬‫اﻟﻮ ﹶر ﹺق ﹶوﻧﹶﻘﺸﻬﺎ ﹶﻓ ﹶﻌ ﹶﺠ ﹶ‬
‫ب ﹶ‬ ‫اﻟﺮ ﹸﺟ ﹸﻞ ﹶﻓﻨﹶ ﹶﻈ ﹶﺮ إﱄ ﹶﴐ ﹺ‬
‫ﺄﺧ ﹶﺬ ﹶﻫﺎ ﱠ‬
‫اﺳﺖ! ﻃﺒﺮی در ﺗﻔﺴﯿﺮش ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ‪ » :‬ﹶﻓ ﹶ‬
‫اﻟﺮ ﹸﺟ ﹶﻞ ﹶﻗﺪ‬ ‫إن ﹶ‬
‫ﻫﺬا ﱠ‬ ‫ﻌﻀ ﹸﻬﻢ ﻟﹺ ﹶﺒ ﹴ‬
‫ﻌﺾ‪ :‬ﱠ‬ ‫ﹺﻣﻨﻬﺎ ﹸﺛ ﱠﻢ ﹶﻃ ﹶﺮ ﹶﺣﻬﺎ إﱄ ﹶر ﹸﺟ ﹴﻞ ﹺﻣﻦ أﺻﺤﺎﺑﹺ ﹺﻪ ﹶﻓﻨﹶ ﹶﻈﺮ إ ﹶﻟﻴﻬﺎ‪ ...‬ﻳ ﹸﻘ ﹸ‬
‫ﻮل ﹶﺑ ﹸ‬
‫ّ‬
‫ﺻﺎب ﻛﻨﺰ ﹰا«) ‪ !(١‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬آن ﻣﺮد ﻓﺮوﺷﻨﺪه‪ ،‬ﺳﮑﻪ را ﮔﺮﻓﺖ و ﺑﺮ ﻧﻘﺶ آن ﻧﻈﺮ اﻓﮑﻨﺪ و در‬ ‫أ ﹶ‬
‫ﺷﮕﻔﺖ ﺷﺪ ﺳﭙﺲ آن را ﺑﻪﺳﻮی ﻣﺮد دﯾﮕﺮی از ﯾﺎراﻧﺶ اﻓﮑﻨﺪ و او ﻧﯿﺰ آن را ﻧﮕﺎه ﮐﺮد‪ ...‬و‬
‫ﺳﺮ اﻧﺠﺎم ﯾﮑﯽ ﺑﻪ دﯾﮕﺮی ﮔﻔﺖ‪ :‬اﯾﻦ ﻣﺮد ﺑﻪ ﮔﻨﺠﯽ دﺳﺖ ﯾﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ«! ﭘﺲ ﻣﺮدم آن روزﮔﺎر‬
‫ّ‬ ‫ّ‬
‫راز اﺻﺤﺎب‬ ‫از ﻧﻘﺶ ﺳﮑﻪ )ﮐﻪ در زﻣﺎن دﻗﯿﺎﻧﻮس زده ﺷﺪه ﺑﻮد( ﺗﻌﺠﺐ ﮐﺮدﻧﺪ و ﺑﺎﻷﺧﺮه ِ‬
‫ﮐﮫﻒ ﺑﺮ آنھﺎ ﻓﺎش ﺷﺪ )ﭼﻨﺎنﮐﻪ در ﺗﻔﺎﺳﯿﺮ ﺑﻪ ﺗﻔﺼﯿﻞ آﻣﺪه اﺳﺖ(‪ ،‬ﻧﻪ از ﺷﮑﻞ و ﺷﻤﺎﯾﻞ آن‬
‫ﺣﻖ آﻧﺴﺖ ﮐﻪ‬ ‫ﮐﺲ ﮐﻪ ﺑﺮای ﺧﺮﯾﺪ ﻃﻌﺎم آﻣﺪه ﺑﻮد‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮ اﯾﻦ‪ ،‬ﻗﻮل ﻣﺰﺑﻮر ﺻﺤﯿﺢ ﻧﯿﺴﺖ و ّ‬
‫ﺧﺪای ﺗﻌﺎﻟﯽ اﺻﺤﺎب ﮐﮫﻒ و ﻏﺎرﺷﺎن را ﺗﺮﺳﻨﺎک ﻓﺮﻣﻮد ﺗﺎ ﮐﺴﯽ ﺑﺪاﻧﺎن ﺳﺮﻧﺰﻧﺪ و از‬
‫ﻣﻘﺮرـ آﮔﺎه ﻧﮕﺮدد ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﺷﯿﺦ ﻃﺒﺮﺳﯽ در ﺗﻔﺴﯿﺮش ﻣﺮﻗﻮم‬ ‫اﺣﻮالﺷﺎن ـ ﺗﺎ رﺳﯿﺪن ﻣﻮﻋﺪ ّ‬
‫أﺟ ﹶﻠ ﹸﻪ ﻓﹺﻴﻬﻢ«) ‪.(٢‬‬ ‫أﺣﺪﹲ ﹶﺣ ﹼﺘﻲ ﻳﺒ ﹸﻠ ﹶﻎ اﻟﻜ ﹸ‬
‫ﺘﺎب ﹶ‬
‫أن اﷲﹶ ﻣﻨﹶﻌﻬﻢ ﺑﹺﺎﻟﺮ ﹺ ﹺ ﹺ‬
‫ﻋﺐ ﻟ ﹼﺌﻼ ﻳﺼ ﹶﻞ إ ﹶﻟﻴ ﹺﻬﻢ ﹶ‬
‫ﹺ‬
‫داﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ » :‬ﹶوذﻟﻚ ﱠ ﹶ ﹶ ﹸ ﱡ‬
‫ﻣﺪت ﻃﻮﻻﻧﯽ ﺑﻪ ﭘﺎﺳﺪاری در‬ ‫ھﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ ـ َﺟ ﱠﻞ َو ﻋﻼ ـ ﺳﮓ آﻧﺎن را در آن ّ‬
‫ۡ‬ ‫َ‬ ‫آﺳﺘﺎﻧﮥ ﻏﺎر ﮔﻤﺎرد ﴿ َو َ�ۡ ُب ُهم َ� ٰ ‪ٞ‬‬
‫صي ِد﴾ ﺗﺎ آنھﺎ از ﮔﺰﻧﺪ ﺟﺎﻧﻮران و‬ ‫سط ذ َِرا� ۡيهِ ب ِٱل َو ِ‬ ‫ِ‬
‫ﺐ آﻳﺎﺗﹺ ﹺﻪ ﺗﹶﻌﺎﱃ ﹶﺷﺄ ﹸﻧ ﹸﻪ‪.‬‬ ‫درﻧﺪﮔﺎن ﻣﺤﻔﻮظ و در اﻣﺎن ﻣﺎﻧﻨﺪ‪ .‬وذﻟﹺﻚ ﹺﻣﻦ ﹶﻋ ﹺﺠﻴ ﹺ‬
‫*‬ ‫*‬ ‫*‬

‫‪ -١‬ﺗﻔﺴﯿﺮ ﻃﺒﺮی‪ ،‬ج‪ ،۱۵‬ص‪.۲۰۳‬‬

‫‪ -٢‬ﻣﺠﻤﻊ اﻟﺒﯿﺎن‪ ،‬ج‪ ،۱۵‬ص ‪.۱۳۲‬‬
 ‫‪۱۹‬‬
‫ﻧﮑﺘﻪای از ﺳﻮرۀ ﻣﺮﯾﻢ‬

‫ُ ُ َ‬ ‫َ‬ ‫ۡ ُ َ‬ ‫َ َّ‬ ‫ٗ‬ ‫ٗ ّ ُ ُ ْ َ‬ ‫َّ‬ ‫ُ‬ ‫َ َّ َ ُ ْ‬

‫ون ٱ�ِ َءال َِهة ِ�َكونوا ل ُه ۡم ع ِّز�‪َ ۚ � ٨١‬س َي�ف ُرون بِعِ َبادت ِ ِه ۡم َو َ��ونون‬ ‫﴿وٱ�ذوا مِن د ِ‬
‫ضدا‪] ﴾٨٢‬ﻣﺮﯾﻢ‪ .[۸۲-۸۱ :‬ﻧﺰاع ﻣﻌﺒﻮدان و ﻋﺒﺎدﺗﮕﺮان!‬
‫َعلَ ۡيه ۡم ًّ‬
‫ِ ِ‬
‫از دو آﯾﮥ ﻓﻮق‪ ،‬آﯾﮥ ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ ﺑﻪ ﻟﺤﺎظ ﻣﻌﻨﺎ ﻣﻮرد اﺧﺘﻼف ﻧﯿﺴﺖ و ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫ﻋﺰتﺷﺎن‬ ‫»)ﻣﺸﺮﮐﺎن( ﻏﯿﺮ از ﺧﺪا ﻣﻌﺒﻮدھﺎﯾﯽ ﮔﺮﻓﺘﻪاﻧﺪ ﺑﺮای اﯾﻦﮐﻪ آنھﺎ ﻣﺎﯾﮥ ّ‬
‫دوﻣﯿﻦ آﯾﻪ‪ ،‬اﺧﺘﻼﻓﯽ دﯾﺪه ﻣﯽﺷﻮد و ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻧﻮﯾﺴﻨﺪه‪ ،‬ﺑﺮﺧﯽ از‬ ‫ﺷﻮﻧﺪ«‪ .‬وﻟﯽ در ﺗﺮﺟﻤﮥ ّ‬
‫ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﺷﻮاھﺪ ﻗﺮآﻧﯽ ـ دﭼﺎر اﺷﺘﺒﺎه ﺷﺪهاﻧﺪ و ﮔﻤﺎن ﮐﺮدهاﻧﺪ ﻣﻔﮫﻮم‬ ‫ﻣﺘﺮﺟﻤﺎن ـ ﺑﺪون ّ‬
‫آﯾﮥ ﺷﺮﯾﻔﻪ اﯾﻨﺴﺖ ﮐﻪ در روز رﺳﺘﺎﺧﯿﺰ ﻣﺸﺮﮐﺎن‪ ،‬ﻋﺒﺎدت ﻣﻌﺒﻮدھﺎی ﺧﻮد را اﻧﮑﺎر‬
‫ﺿﺪ ّﯾﺖ ﻧﺸﺎن ﻣﯽدھﻨﺪ‪ .‬در ﺣﺎﻟﯽﮐﻪ ﻣﻘﺼﻮد آﯾﮥ ﮐﺮﯾﻤﻪ‪ ،‬ﺑﺮ ﻋﮑﺲ اﯾﻦ‬ ‫ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﻨﺪ و ﺑﺎ آﻧﺎن ّ‬
‫ﻣﻌﻨﺎ اﺳﺖ و ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ در آﯾﻨﺪه )روز رﺳﺘﺨﯿﺰ( ﻣﻌﺒﻮدھﺎی ﻣﺸﺮﮐﺎن ﺑﻪ اﻧﮑﺎر و ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ‬
‫ﺿﺪ ّﯾﺖ ﺑﺎ اﯾﺸﺎن ﺑﺮ ﻣﯽﺧﯿﺰﻧﺪ! در اﯾﻨﺠﺎ ﻣﻨﺎﺳﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ‬ ‫ﺑﺎ ﻋﺒﺎدت آنھﺎ ﻣﯽﭘﺮدازﻧﺪ و ﺑﻪ ّ‬
‫ﭼﻨﺪ ﻧﻤﻮﻧﻪ از ﺗﺮﺟﻤﻪھﺎی ﻗﺮآن را در ﻣﻮاﻓﻘﺖ ﺑﺎ ﻣﻌﻨﺎی ﻧﺨﺴﺖ ﺑﯿﺎورﯾﻢ و ﺳﭙﺲ ﻣﻔﮫﻮم‬
‫ﺻﺤﯿﺢ آﯾﮥ ﺷﺮﯾﻔﻪ را ﺑﯿﺸﺘﺮ ﺗﻮﺿﯿﺢ دھﯿﻢ‪:‬‬
‫ﯾﮑﯽ از ﻣﺘﺮﺟﻤﺎن ﻣﺸﮫﻮر ﻗﺮآن در ﺗﺮﺟﻤﮥ آﯾﮥ ﻣﺰﺑﻮر ﻣﺮﻗﻮم داﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪» :‬ﭼﻨﯿﻦ‬
‫ﻧﯿﺴﺖ! ﺑﻠﮑﻪ ﺑﺰودی ازﭘﺮﺳﺘﺶ ﺧﺪاﯾﺎن ﺑﺎﻃﻞ روی ﺑﮕﺮداﻧﻨﺪ وﺑﻪ ﺧﺼﻮﻣﺖ آنھﺎ‬
‫ﺑﺮﺧﯿﺰﻧﺪ) ‪ .«(١‬ﻣﺘﺮﺟﻢ دﯾﮕﺮی ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ‪» :‬ھﺮﮔﺰ! ﺑﺰودی ﺑﻪ ﻋﺒﺎدت آن ﻣﻌﺒﻮدان‬
‫ﺳﻮﻣﯽ ﻧﻮﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪» :‬ﻧﻪ ﭼﻨﯿﻦ اﺳﺖ!‬ ‫ﮐﺎﻓﺮﺧﻮاھﻨﺪ ﺷﺪ و ﻣﺨﺎﻟﻒ آﻧﺎن ﻣﯽﮔﺮدﻧﺪ) ‪ّ .«(٢‬‬
‫ﺑﺰودی ازﻋﺒﺎدت آنھﺎ ﺳﺮ ﺑﺮﺗﺎﺑﻨﺪ و ﺑﻪ ﻣﺨﺎﻟﻔﺖﺷﺎن ﺑﺮﺧﯿﺰﻧﺪ) ‪ .«(٣‬ﭼﮫﺎرﻣﯽ ﻣﺮﻗﻮم‬
‫داﺷﺘﻪ‪» :‬ﻧﻪ ﭼﻨﺎن ُﺑ َﻮد! ﻣﻨﮑﺮ ﺧﻮاھﻨﺪ ﺷﺪ ﭘﺮﺳﺘﺶ ﻣﻌﺒﻮدان ﺧﻮد را‪ ،‬و ﺧﻮاھﻨﺪ ﺷﺪ ﺑﺮ‬

‫‪ -١‬ﺑﻪ ﺗﺮﺟﻤﮥ ﻗﺮآن‪ ،‬اﺛﺮ آﻗﺎی ﻣﮫﺪی إﻟﮫﯽ ﻗﻤﺸﻪای ﺑﻨﮕﺮﯾﺪ‪.‬‬

‫‪ -٢‬ﺑﻪ ﺗﺮﺟﻤﮥ ﻗﺮآن‪ ،‬اﺛﺮ آﻗﺎی دارﯾﻮش ﺷﺎھﯿﻦ ﻧﮕﺎه ﮐﻨﯿﺪ‪.‬‬
‫ّ‬
‫ﻋﺒﺪاﻟﻤﺤﻤﺪ آﯾﺘﯽ ﺑﻨﮕﺮﯾﺪ‪.‬‬ ‫‪ -٣‬ﺑﻪ ﺗﺮﺟﻤﮥ ﻗﺮآن‪ ،‬اﺛﺮ آﻗﺎی‬
 ‫ﺑﺎزﻧﮕﺮی در ﻣﻌﺎﻧﯽ ﻗﺮآن‬ ‫‪١٣٠‬‬

‫اﯾﺸﺎن ﺳﺘﯿﺰﻧﺪه) ‪....«(١‬‬

‫ون« ﺑﻪ‬ ‫ّاﻣﺎ ﺑﻪ ﻧﻈﺮ دﻗﯿﻖ‪ ،‬آﯾﮥ ﺷﺮﯾﻔﻪ ﻣﻔﮫﻮم دﯾﮕﺮی را ﻣﯽرﺳﺎﻧﺪ و ﺿﻤﯿﺮ در » ﹶﺳﻴﻜ ﹸﻔ ﹸﺮ ﹶ‬
‫ون ﻟﹺﻶﻟـ ﹶﻬ ﹺﺔ‬
‫اﻟﻀ ﹺﻤ ﹸﲑ ﹺﰲ ﹶﺳﻴﻜ ﹸﻔ ﹸﺮ ﹶ‬
‫»آﻟﹺ ﹶﻪ ﹰۀ« ﺑﺎز ﻣﯽﮔﺮدد ﭼﻨﺎنﮐﻪ زﻣﺨﺸﺮی در ﮐﺸﺎف ﮔﻮﯾﺪ‪ » :‬ﹶو ﱠ‬
‫ّ‬

‫ﺿﺪ ّﯾﺖ ﻣﻌﺒﻮدھﺎ ﺑﺎ ﭘﺮﺳﺘﻨﺪﮔﺎن ﺧﻮد‬ ‫ون ﹺﻋﺒﺎدﲥﻢ وﻳﻨﻜﺮوﳖﺎ«) ‪ (٢‬و آﯾﮥ ﻣﺰﺑﻮر از ّ‬‫ﺠﺤﺪﹸ ﹶ‬
‫ﹶﹶﹸ ﹶ ﹸ ﹶ‬ ‫أي ﹶﺳﻴ ﹶ‬
‫ﺳﺨﻦ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ )ﻧﻪ ﺑﺎﻟﻌﮑﺲ( ﺑﻪ ﻗﺮﯾﻨﮥ اﯾﻦﮐﻪ ﮐﻠﻤﮥ » ﹺﺿﺪﹼ ﹰا« در آﯾﮥ ﮐﺮﯾﻤﻪ ﻣﻘﺎﺑﻞ ﮐﻠﻤﮥ‬
‫» ﹺﻋ ﹼﺰ ﹰا« آﻣﺪه اﺳﺖ و ﻧﺸﺎن ﻣﯽدھﺪ ﮐﻪ ﺑﺮﺧﻼف ﭘﻨﺪار ﻣﺸﺮﮐﺎن‪ ،‬ﻣﻌﺒﻮدھﺎی آﻧﺎن ﺳﺮ اﻧﺠﺎم‬
‫ّ‬ ‫ﻣﺎﯾﮥ ّ‬
‫ﻋﺰت اﯾﺸﺎن ﻧﻤﯽﺷﻮﻧﺪ ﺑﻠﮑﻪ ﺑﻪ ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ و دﺷﻤﻨﯽ ﺑﺎ آنھﺎ ﺑﺮﻣﯽﺧﯿﺰﻧﺪ و ذﻟﺖ و‬
‫ﺧﻮاری را ﺑﺮای آﻧﺎن ﻣﯽﺧﻮاھﻨﺪ‪ .‬در ﺣﻘﯿﻘﺖ آﯾﮥ ﻣﻮرد ﺑﺤﺚ‪ ،‬ﻣﻔﮫﻮﻣﯽ را ﻣﯽرﺳﺎﻧﺪ ﮐﻪ در‬
‫ﻣﮑﺮر آﻣﺪه اﺳﺖ ﭼﻨﺎنﮐﻪ در ﺳﻮرۀ ﺷﺮﯾﻔﮥ أﺣﻘﺎف ﻣﯽﺧﻮاﻧﯿﻢ‪:‬‬ ‫آﯾﺎت دﯾﮕﺮ ﻗﺮآن ّ‬
‫ُ‬ ‫ۡ‬ ‫َّ َ َّ َ ۡ َ ُ َ َ‬ ‫ُ‬ ‫َ َ ۡ َ َ ُّ َّ َ ۡ ُ ْ‬
‫يب ُ� ٓۥ إ ِ ٰ� يَ ۡو ِم ٱلقِ َ�ٰ َمةِ َوه ۡم‬ ‫ج‬
‫ون ٱ�ِ من � �ست ِ‬
‫﴿ومن أضل مِمن يدعوا مِن د ِ‬
‫َ‬ ‫َ ُ َ َّ ُ َ ُ ْ َ َ ۡ ٓ َ ُ ْ‬ ‫َ ُ َ‬ ‫َ ُ ٓ‬
‫اس �نوا ل ُه ۡم أع َدا ٗء َو�نوا بِعِ َبادت ِ ِه ۡم‬ ‫عن د َ�� ِ ِه ۡم �ٰفِلون‪� ٥‬ذا ح ِ� ٱ�‬
‫�ٰفِر َ‬ ‫َ‬
‫�ن‪] ﴾٦‬اﻷﺣﻘﺎف‪.[۶-۵ :‬‬ ‫ِ‬
‫ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﮐﯿﺴﺖ ﮔﻤﺮاهﺗﺮ از آن ﮐﺲ ﮐﻪ ﻏﯿﺮ از ﺧﺪا ﮐﺴﯽ را ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ ﮐﻪ ﺗﺎ روز‬
‫رﺳﺘﺎﺧﯿﺰ ﺑﺪو ﭘﺎﺳﺦ ﻧﻤﯽدھﺪ و آنھﺎ از دﻋﺎی اﯾﺸﺎن ﺑﯽﺧﺒﺮﻧﺪ * و ھﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ اﯾﻦ‬
‫ﻣﺮدم ﻣﺤﺸﻮر ﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬آنھﺎ دﺷﻤﻨﺎن اﯾﺸﺎن ﺧﻮاھﻨﺪ ﺷﺪ و ﻋﺒﺎدتﺷﺎن را اﻧﮑﺎر ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ«‪.‬‬
‫و ﻧﯿﺰ در ﺳﻮرۀ ﺑﻘﺮه ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫اب َو َ� َق َّط َع ۡ‬ ‫َ‬ ‫ۡ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َّ‬ ‫�أَ َّٱ� َ‬
‫ِين ٱتُّب ُعوا ْ م َِن ٱ� َ‬
‫ِين َّٱ� َب ُعوا َو َرأ ُوا ٱل َعذ َ‬ ‫﴿إ ۡذ َ� َ َّ‬
‫ت بهمُ‬
‫ِِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
‫ۡ ۡ َ ُ‬‫َ‬
‫ٱ�سباب‪] ﴾١٦٦‬اﻟﺒﻘﺮة‪.[۱۶۶ :‬‬
‫ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬آﻧﮕﺎه ﮐﻪ ﭘﯿﺸﻮاﯾﺎن از ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ آﻧﺎن را ﭘﯿﺮوی ﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬ﺑﯿﺰاری ﻣﯽﺟﻮﯾﻨﺪ و‬
‫ﻋﺬاب را ﻣﯽﺑﯿﻨﻨﺪ و ﭘﯿﻮﻧﺪھﺎی ﻣﯿﺎنﺷﺎن ﻗﻄﻊ ﻣﯽﮔﺮدد«‪.‬‬
‫و ھﻤﭽﻨﯿﻦ در ﺳﻮرۀ ﻣﺒﺎرﮐﮥ ﻓﺎﻃﺮ آﻣﺪه اﺳﺖ‪:‬‬
‫َۡ ُ ُ ۡ َ َۡ َُ ْ‬ ‫ۡ‬ ‫َ َۡ ُ َ‬ ‫ُ‬ ‫َ َّ َ َ ۡ ُ َ‬
‫�‪ ١٣‬إِن تدعوهم � �سمعوا‬ ‫﴿وٱ�ِين تدعون مِن دونِهِۦ ما �مل ِكون مِن ق ِط ِم ٍ‬
‫ُ َٓ َ ُ ۡ َ َۡ َ ُ ْ َ ۡ َ َ ُ ْ َ ُ ۡ َ َ ۡ َ ۡ َ َ َ ۡ ُ ُ َ ۡ ُ َ‬
‫�كِ� ۡ ۚم َو�‬‫د�ء�م ولو س ِمعوا ما ٱستجابوا ل�مۖ و�وم ٱلقِ�ٰمةِ ي�فرون � ِ ِ‬
‫َُّ ُ َ ُۡ َ‬
‫�﴾ ]ﻓﺎﻃﺮ‪.[۱۴-۱۳ :‬‬‫ينبِئك مِثل خب ِ ٖ‬

‫‪ -١‬ﺑﻪ ﺗﺮﺟﻤﮥ ﻗﺮآن‪ ،‬اﺛﺮ ّ‬

‫ﻣﺤﺪث دھﻠﻮی ﻧﮕﺎه ﮐﻨﯿﺪ‪.‬‬
‫ّ‬
‫‪ -٢‬ﺗﻔﺴﯿﺮ ﮐﺸﺎف‪ ،‬ج‪ ،۳‬ص‪.۴۱‬‬
 ‫‪١٣١‬‬ ‫ﺑﺎزﻧﮕﺮی در ﻣﻌﺎﻧﯽ ﻗﺮآن‬
‫ُ‬
‫ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻏﯿﺮ از ﺧﺪا‪ ،‬آنھﺎ را ﻣﯽﺧﻮاﻧﯿﺪ ﻣﺎﻟﮏ ﭘﻮﺳﺘﮥ ھﺴﺘﻪ ﺧﺮﻣﺎﯾﯽ ﻧﯿﺴﺘﻨﺪ‬
‫* اﮔﺮ آنھﺎ را ﺑﺨﻮاﻧﯿﺪ‪ ،‬دﻋﺎی ﺷﻤﺎ را ﻧﻤﯽﺷﻨﻮﻧﺪ و اﮔﺮ ھﻢ ﺑﺸﻨﻮﻧﺪ ﺑﻪ ﺷﻤﺎ ﭘﺎﺳﺦ‬
‫ﻧﻤﯽدھﻨﺪ و روز رﺳﺘﺎﺧﯿﺰ ﺷﺮک ﺷﻤﺎ را اﻧﮑﺎر ﺧﻮاھﻨﺪ ﮐﺮد و ھﯿﭻ ﮐﺲ ﻣﺎﻧﻨﺪ آنﮐﻪ ﺑﺎ‬
‫ﺧﺒﺮ اﺳﺖ ﺗﻮ را آ ﮔﺎھﯽ ﻧﻤﯽدھﺪ«‪.‬‬
‫ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ رھﻨﻤﺎﯾﯽھﺎی ﻗﺮآن ﮐﺮﯾﻢ‪ ،‬آﯾﮥ ﻣﻮرد ﺑﺤﺚ را ﺑﺪﯾﻦ ﺻﻮرت ﺑﺎﯾﺪ ﺗﺮﺟﻤﻪ‬ ‫ﺑﺎ ّ‬
‫ﻧﻤﻮدﮐﻪ‪» :‬ﭼﻨﯿﻦ ﻧﯿﺴﺖ! آن ﻣﻌﺒﻮدان )در روز رﺳﺘﺨﯿﺰ( ﻋﺒﺎدت اﯾﺸﺎن را اﻧﮑﺎر ﺧﻮاھﻨﺪ‬
‫ﮐﺮد و ﻣﺨﺎﻟﻒ آﻧﺎن ﺧﻮاھﻨﺪ ﺑﻮد«‪.‬‬

‫*‬ ‫*‬ ‫*‬

 ‫‪۲۰‬‬
‫ﻧﮑﺎﺗﯽ از ﺳﻮرۀ ﻃﻪ‬

‫َّ َ ۡ َ ٗ ّ َ َ ۡ‬
‫� َ ٰ‬ ‫َ ٓ َ ََۡ َ َۡ َ ُۡ ۡ َ َ‬
‫ان ل ِتَ ۡش َ ٰٓ‬
‫�‪] ﴾٣‬ﻃﻪ‪ .[۳-۲ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص‬ ‫�‪ ٢‬إِ� تذكِرة ل ِمن‬ ‫﴿ما أنز�ا عليك ٱلقرء‬
‫ُ‬
‫از ﭼﻪ ﭼﯿﺰ رﻧﺞ ﻣﯽﺑﺮد؟!‪.‬‬
‫ﺧﺪای ﺗﻌﺎﻟﯽ در اﯾﻦ دو آﯾﮥ ﮐﺮﯾﻤﻪ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪» :‬ﻣﺎ اﯾﻦ ﻗﺮآن را ﺑﺮ ﺗﻮ ﻓﺮو ﻧﻔﺮﺳﺘﺎدﯾﻢ‬
‫دادن ھﺮ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ )از‬ ‫ِ‬ ‫ﺑﺮای اﯾﻦﮐﻪ ﺑﻪ رﻧﺞ اﻓﺘﯽ * ﺑﻠﮑﻪ )آن را ﻓﺮﺳﺘﺎدﯾﻢ( ﺑﺮای ﭘﻨﺪ‬
‫ﺧﺪا( ﭘﺮوا ﻣﯽﮐﻨﺪ« ﮐﻠﻤﮥ » ﹼإﻻ« در اﯾﻨﺠﺎ ﺑﺮای اﺳﺘﺜﻨﺎی ﻣﻨﻘﻄﻊ ﺑﮑﺎر رﻓﺘﻪ و ﺑﻪ ﻗﻮل ُﻣ َﺒ ّﺮد‬
‫)از ّ‬
‫أﺋﻤﮥ ﻧﺤﻮ ﻋﺮﺑﯽ( ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎی »ﻟﻜﻦ« ﻣﯽآﯾﺪ و »ﺗﹶﺬﻛ ﹶﺮ ﹰة« ﭼﻨﺎنﮐﻪ زﻣﺨﺸﺮی ﮔﻔﺘﻪ در‬
‫ﹺ‬ ‫ٌ َ‬
‫ﻷﺟﻠﻪ( آﻣﺪه اﺳﺖ‪ .‬اﯾﻦ دو آﯾﮥ ﺷﺮﯾﻔﻪ ﻧﻈﺎﯾﺮ ﻓﺮاوان در ﻗﺮآن‬ ‫ﹲ‬
‫ﻣﻔﻌﻮل‬ ‫ﻣﻘﺎم ﻣﻔﻌﻮل ﻟﻪ )‬
‫ﮐﺮﯾﻢ دارﻧﺪ و رﺳﻮلﺧﺪا ص را آرام ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ ﮐﻪ از اﻧﮑﺎر ﻣﺨﺎﻟﻔﺎن و ﺳﺮ ﺳﺨﺘﯽ آﻧﺎن در‬
‫ّ‬
‫رﻧﺞ و ﺗﻌﺐ ﻧﺒﺎﺷﺪ و ﺗﻮﻗﻊ ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ُﺟﺰ ﭘﺮوا ﮐﻨﻨﺪﮔﺎن از ﺣﻖ‪ ،‬ﮐﺴﯽ دل ﺑﻪ اﯾﻤﺎن‬
‫ﻣﻔﺴﺮان درﺑﺎرۀ آﯾﮥ ﻧﺨﺴﺖﺷﺎن ﻧﺰول ﻏﺮﯾﺒﯽ آوردهاﻧﺪ ﮐﻪ ﺑﺎ ﻣﺪﻟﻮل آن‬ ‫ﺳﭙﺎرد‪ .‬وﻟﯽ ﺑﺮﺧﯽ از ّ‬

‫إن اﻟﻨﱠﺒﹺﻲ ص‬ ‫ﻋﺒﺎس ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ‪ » :‬ﱠ‬ ‫ﻧﻤﯽﺳﺎزد‪ .‬ﺳﯿﻮﻃﯽ در ﺗﻔﺴﯿﺮ »اﻟﺪﱡ ر اﻟـﻤﻨﺜﻮر« از ﻗﻮل اﺑﻦ ّ‬
‫ﱡ‬
‫ﻣﺎأﻧﺰﻟﻨﺎ ﹶﻋ ﹶﻠﻴﻚ‬ ‫ور ﹶﻗﺪﹶ ﹶﻣﻴ ﹺﻪ إذا ﹶﺻ ﹼﲆ ﹶﻓ ﹶ‬
‫ﺄﻧﺰ ﹶل اﷲﹸ‪ :‬ﻃﻪ ﹶ‬ ‫ﺎن ﻳ ﹸﻘﻮ ﹸم ﹶﻋﲆ ﹸﺻﺪﹸ ﹺ‬ ‫ﹺ‬
‫ﱠأو ﹸل ﻣﺎ ﹸا ﹺﻧﺰ ﹶل ﹶﻋ ﹶﻠﻴﻪ ﹶ‬
‫اﻟﻮﺣﻲ ﻛ ﹶ‬
‫»ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﺧﺪا ص در آﻏﺎز ﻧﺰول وﺣﯽ‪ ،‬ﺑﻪ ھﻨﮕﺎم ﻧﻤﺎز ﺑﺮ ﭘﻨﺠﻪھﺎی‬ ‫ﺮآن ﻟﹺﺘﹶﺸﻘﻲ«‬
‫) ‪(١‬‬
‫اﻟ ﹸﻘ ﹶ‬
‫ﭘﺎﯾﺶ ﻣﯽاﯾﺴﺘﺎد‪ ،‬آﻧﮕﺎه ﺧﺪا اﯾﻦ آﯾﻪ را ﻓﺮو ﻓﺮﺳﺘﺎد ﮐﻪ‪ :‬ﻣﺎ ﻗﺮآن را ﺑﺮ ﺗﻮ ﻧﺎزل ﻧﮑﺮدﯾﻢ ﺗﺎ‬
‫رﻧﺞ ﺑﮑﺸﯽ«!‪.‬‬
‫در ﺗﻔﺎﺳﯿﺮ ﺷﯿﻌﯽ ﻧﯿﺰ اﯾﻦ ﻣﻌﻨﺎ را آوردهاﻧﺪ ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﻓﯿﺾ ﮐﺎﺷﺎﻧﯽ در ﺗﻔﺴﯿﺮ »ﺻﺎﻓﯽ«‬
‫أﻃﺮاف أﺻﺎﺑﹺ ﹺﻊ ﹺرﺟ ﹶﻠﻴ ﹺﻪ‬
‫ﹺ‬ ‫ﺎن ﹶر ﹸﺳ ﹸ‬
‫ﻮل اﷲﹺ ص ﻳ ﹸﻘﻮ ﹸم ﹶﻋﲆ‬ ‫از اﻣﺎم ﺑﺎﻗﺮ ÷ رواﯾﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ‪» :‬ﻛ ﹶ‬

‫‪ّ -١‬‬
‫اﻟﺪ ّر اﻟﻤﻨﺜﻮر‪ ،‬ج‪ ،۴‬ص‪.۲۸۸‬‬
 ‫‪١٣٣‬‬ ‫ﺑﺎزﻧﮕﺮی در ﻣﻌﺎﻧﯽ ﻗﺮآن‬

‫»رﺳﻮل ﺧﺪا ص ﺑﺮ ﺳﺮ ﭘﻨﺠﮥ‬ ‫ﺮآن ﻟﹺﺘﹶﺸﻘﻲ«‬

‫ﻣﺎأﻧﺰﻟﻨﺎ ﹶﻋ ﹶﻠﻴﻚ اﻟ ﹸﻘ ﹶ‬
‫) ‪(١‬‬
‫ﹶ‬ ‫ﺄﻧﺰ ﹶل اﷲﹸ ﹸﺳﺒﺤﺎ ﹶﻧ ﹸﻪ ﻃﻪ‬
‫ﹶﻓ ﹶ‬
‫ﭘﺎھﺎی ﺧﻮد ﻣﯽاﯾﺴﺘﺎد و ﺧﺪای ﺳﺒﺤﺎن اﯾﻦ آﯾﻪ را ﻓﺮو ﻓﺮﺳﺘﺎد ﮐﻪ‪ :‬ﻣﺎ ﻗﺮان را ﺑﺮ ﺗﻮ ﻧﺎزل‬
‫ﻧﮑﺮدﯾﻢ ﺗﺎ رﻧﺞ ﺑﮑﺸﯽ«! در ھﻤﯿﻦ ﮐﺘﺎب آﻣﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ‪ » :‬ﹶﺣ ﹼﺘﻰ ﺗ ﹶﹶﻮ ﱠر ﹶﻣﺖ ﹶﻗﺪﹶ ﻣﺎ ﹸه« »ﺗﺎآﻧﺠﺎ ﮐﻪ‬
‫ﭘﺎھﺎی ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ّ‬
‫ﻣﺘﻮرم ﺷﺪ«!‪.‬‬
‫ﻮل اﷲﹺ ص إذا ﻗﺎم ﹺﻣ ﹶﻦ اﻟ ﱠﻠﻴ ﹺﻞ‬ ‫ﺎن ﹶر ﹸﺳ ﹸ‬
‫ﻋﺒﺎس آوردهاﻧﺪ ﮐﻪ ﮔﻔﺖ‪» :‬ﻛ ﹶ‬ ‫ھﻤﭽﻨﯿﻦ از ﻗﻮل اﺑﻦ ّ‬

‫ﺮآن ﻟﹺﺘﹶﺸﻘﻲ«) ‪ .(٢‬رﺳﻮل‬ ‫ﺄﻧﺰ ﹶل اﷲﹸ ﹶﻋ ﹶﻠﻴ ﹺﻪ‪ :‬ﻃﻪ ﹶ‬

‫ﻣﺎأﻧﺰﻟﻨﺎ ﹶﻋ ﹶﻠﻴﻚ اﻟ ﹸﻘ ﹶ‬ ‫ﹶﻔﺴ ﹸﻪ ﺑﹺ ﹶﺤ ﹴ‬
‫ﺒﻞ ﻛﻰ ﻻ ﻳﻨﺎ ﹶم ﹶﻓ ﹶ‬ ‫ﻳﺮ ﹶﺑ ﹸﻂ ﻧ ﹶ‬
‫ﺧﺪا ص ﭼﻮن ﺑﺮای ﻧﻤﺎزﺷﺐ ﺑﺮ ﻣﯽﺧﺎﺳﺖ‪ ،‬ﺧﻮد را ﺑﺎ رﯾﺴﻤﺎﻧﯽ ﻣﯽﺑﺴﺖ ﺗﺎ ﺑﻪ ﺧﻮاب‬
‫ﻧﺮود)و ﺳﻘﻮط ﻧﮑﻨﺪ( آﻧﮕﺎه ﺧﺪا اﯾﻦ آﯾﻪ را ﻓﺮو ﻓﺮﺳﺘﺎد ﮐﻪ‪ :‬ﻣﺎ ﻗﺮآن را ﺑﺮ ﺗﻮ ﻧﺎزل ﻧﮑﺮدﯾﻢ‬
‫ﺗﺎ ﺑﻪ رﻧﺞ اﻓﺘﯽ‪.‬‬
‫ﺗﺄﻣﻞ دارﻧﺪ! و ﺑﺮ ﻓﺮض ﮐﻪ ﺑﭙﺬﯾﺮﯾﻢ رﺳﻮلﺧﺪاص در ﻧﻤﺎز‬ ‫اﯾﻦ ﺷﺄن ﻧﺰولھﺎ‪ ،‬ﺟﺎی ّ‬
‫ﺧﻮد ﭼﻨﺎن ﻋﻤﻞ ﻣﯽﮐﺮد‪ ،‬ﻣﺪﻟﻮل آﯾﮥ ﺷﺮﯾﻔﻪ ﻣﺮﺗﺒﻂ ﺑﺎ آنﻋﻤﻞ ﻧﯿﺴﺖ زﯾﺮا درآﯾﮥ ﺑﻌﺪ‬
‫َّ َ ۡ َ ٗ ّ َ َ ۡ‬
‫� َ ٰ‬
‫�‪ ﴾٣‬و اﯾﻦ ﺟﻤﻠﻪ‪ ،‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ص را دﻟﺪاری ﻣﯽدھﺪ و‬ ‫ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪﴿ :‬إِ� تذكِرة ل ِمن‬
‫اﺷﺎرت ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ ھﺮ ﮐﺲ از ﻗﺮآن ﭘﻨﺪ ﻧﻤﯽآﻣﻮزد ﺑﻠﮑﻪ اھﻞ ﺧﺸﯿﺖ از آن ﺑﺮﺧﻮردار و‬
‫ّ‬
‫ﻣﺘﺬﮐﺮ ﺧﻮاھﻨﺪ ﺷﺪ )ﭘﺲ ﻧﺒﺎﯾﺪ ﺑﺮ ﻣﻨﮑﺮان‪ ،‬اﻧﺪوه ﺧﻮرد و ﺑﻪرﻧﺞ اﻓﺘﺎد( و ﻧﻈﯿﺮ اﯾﻦ ﻣﻌﻨﺎ را‬
‫َ َ َ َّ َ ) ‪َ ٰٓ َ َ َ َ ۡ َّ ٞ ٰ َ (٣‬‬
‫� َءا� ٰ ِره ِۡم إِن‬ ‫خع �فسك‬ ‫در ﺳﻮرۀ ﺷﺮﯾﻔﮥ ﮐﮫﻒ ﻣﯽﺑﯿﻨﯿﻢ ﮐﻪ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪﴿ :‬فلعلك � ِ‬
‫َ ً‬ ‫َّل ۡم يُ ۡؤم ُِنوا ْ ب َ� ٰ َذا ۡ َ‬
‫ِيث أ َسفا‪] ﴾٦‬اﻟﮑﮫﻒ‪ .[۶ :‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬اﮔﺮ آﻧﺎن ﺑﺪﯾﻦ ﺳﺨﻦ اﯾﻤﺎن ﻧﯿﺎوردﻧﺪ‬ ‫ٱ�د ِ‬ ‫ِ‬
‫َ‬ ‫َ َ‬ ‫ۡ‬ ‫َ‬ ‫ۡ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫ﻣﺒﺎدا)‪ (۲‬ﺟﺎن ﺧﻮد را از اﻧﺪوه ھﻼک ﺳﺎزی«! ﯾﺎ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪﴿ :‬ف� تَذ َه ۡ‬
‫ب �ف ُسك عل ۡي ِه ۡم‬
‫َح َس َ� ٰ ٍت﴾ ]ﻓﺎﻃﺮ‪» .[۸ :‬ﭘﺲ ﺟﺎﻧﺖ از اﻧﺪوهھﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﺑﺮ اﯾﺸﺎن ﻣﯽﺑﺮی ﺑﻪ ھﻼﮐﺖ ﻧﺮود«‪ .‬و در‬
‫ﻣﮑﺮر آﻣﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ ﺗﻨﮫﺎ اھﻞ ﺧﺸﯿﺖ از ﻗﺮآن اﻧﺪرز ﻣﯽﮔﯿﺮﻧﺪ ﻣﺎﻧﻨﺪ آﻧﭽﻪ‬ ‫آﯾﺎت دﯾﮕﺮ ﻧﯿﺰ ّ‬

‫‪ّ -١‬‬
‫اﻟﺼﺎﻓﯽ ﻓﯽ ﺗﻔﺴﯿﺮاﻟﻘﺮآن‪ ،‬ج‪ ،۲‬ص‪.۵۹‬‬
‫‪ّ -٢‬‬
‫اﻟﺪ ّر اﻟﻤﻨﺜﻮر‪ ،‬ج‪ ،۴‬ص‪.۲۸۸‬‬
‫اﻹﺷﻔﺎق ﹺﻣﻦ اﻟـﻤﻜﺮ ﹺ‬ ‫‪ -٣‬و ‪ -۲‬از ﺟﻤﻠﻪ ﻣﻌﺎﻧﯽ واژۀ » ﹶﻟ ﹶﻌ ﱠﻞ« ﭼﻨﺎنﮐﻪ اﺑﻦ ھﺸﺎم در ﻣﻐﻨﯽ ﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫وه‬ ‫ﹸ ﹶ ﹶ ﹸ‬
‫ﱠ‬
‫)ﺗﺮﺳﺎﻧﺪن از اﻣﺮ ﻧﺎﺧﻮﺷﺎﯾﻨﺪ( اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺎ ﮐﻠﻤﮥ »ﻣﺒﺎدا« در ﻓﺎرﺳﯽ ﺑﺮاﺑﺮ ﻣﯽآﯾﺪ )ﺑﻪ ﻣﻐﻨﯽ اﻟﻠﺒﯿﺐ‪،‬‬
‫ص‪ ۳۷۹‬ﻧﮕﺎه ﮐﻨﯿﺪ(‪.‬‬
‫َ ّ‬
‫‪ -۳‬اﻟﮑﺸﺎف‪ ،‬ج‪ ،۳‬ص‪.۵۰‬‬
 ‫ﺑﺎزﻧﮕﺮی در ﻣﻌﺎﻧﯽ ﻗﺮآن‬ ‫‪١٣٤‬‬
‫َۡ َ‬ ‫َّ َّ‬
‫ﮐﻪ ﻓﺮﻣﻮد‪َ ﴿ :‬س َيذك ُر َمن � ٰ‬
‫�‪] ﴾١٠‬اﻷﻋﻠﯽ‪ .[۱۰ :‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ھﺮ ﮐﺲ ﮐﻪ )از ﺧﺪا( ﻣﯽﺗﺮﺳﺪ‪،‬‬
‫َۡ َ‬ ‫ﭘﻨﺪ ﺧﻮاھﺪ ﮔﺮﻓﺖ« ﯾﺎ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪﴿ :‬إ َّ� َما ٓ أَ َ‬
‫نت ُمنذ ُِر َمن �شٮ ٰ َها‪] ﴾٤٥‬اﻟﻨﺎزﻋﺎت‪ .[۴۵ :‬و اﻣﺜﺎل‬ ‫ِ‬
‫اﯾﻦ آﯾﺎت‪.‬‬
‫ّ‬ ‫ّ‬
‫زﻣﺨﺸﺮی در ﮐﺸﺎف‪ ،‬ﺣﻖ اﯾﻦ ﺗﻔﺴﯿﺮ را اداء ﻧﻤﻮده و ﻧﻮﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪» :‬ﻣﺎ ﻧ ﹶﹶﺰ ﹶل ﹶﻋ ﹶﻠﻴﻚ‬

‫ﺆﻣﻨﹸﻮا ﻛ ﹶﻘﻮﻟ ﹺ ﹺﻪ‬

‫ﴪك ﹶﻋﲇ أن ﻳ ﹺ‬ ‫ﹶﺄﺳ ﹺﻔﻚ ﹶﻋ ﹶﻠﻴ ﹺﻬﻢ ﹶو ﹶﻋﲆ ﻛ ﹺ‬
‫ﻔﺮ ﹺﻫﻢ ﹶو ﹶ ﹶﲢ ﱡ ﹺ‬ ‫ﹺ‬
‫ﺐ ﺑﹺ ﹶﻔﺮط ﺗ ﱡ‬
‫ﹺ‬
‫ﺮآن )‪ (‬ﻟﺘﹶﺘ ﹶﻌ ﹶ‬
‫اﻟ ﹸﻘ ﹸ‬
‫ﹺ‬
‫ﹶﻔﺴﻚ«)‪ (۳‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﻗﺮآن ﺑﺮ ﺗﻮ ﻧﺎزل ﻧﺸﺪه ﺗﺎ ﺑﻪ رﻧﺞ و ﺗﻌﺐ اﻓﺘﯽ و ﺑﺮ‬ ‫ﺗﹶﻌﺎﱃ‪ :‬ﹶﻟ ﹶﻌ ﱠﻠﻚ ﺑﺎﺧ ﹲﻊ ﻧ ﹶ‬
‫ﮐﺎﻓﺮان و ﮐﻔﺮﺷﺎن اﻧﺪوه ﺑﺴﯿﺎر ﺧﻮری و در ﺣﺴﺮت ﺑﺎﺷﯽ ﮐﻪ ﭼﺮا اﯾﻤﺎن ﻧﻤﯽآورﻧﺪ ﻣﺎﻧﻨﺪ‬
‫ُ ُ ْ‬ ‫َّ ۡ َ َ َّ‬ ‫َ َ َّ َ َ‬
‫خ ‪ٞ‬ع �ف َسك �� يَ�ونوا﴾ ]اﻟﺸﻌﺮاء‪» .[۳ :‬ﻣﺒﺎدا ﺧﻮد را‬
‫آﻧﭽﻪ ﺧﺪای ﺗﻌﺎﻟﯽ ﻓﺮﻣﻮد‪﴿ :‬لعلك � ٰ ِ‬
‫ھﻼک ﺳﺎزی ﮐﻪ ﭼﺮا آﻧﺎن ﻣﺆﻣﻦ ﻧﻤﯽﺷﻮﻧﺪ«‪.‬‬
‫در ﺗﻔﺴﯿﺮ»اﻟﻤﯿﺰان« ﻧﯿﺰ ﺳﺨﻨﯽ ﻗﺮﯾﺐ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎی ﻣﺬﮐﻮرآﻣﺪه و ﻣﺮﻗﻮم داﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪:‬‬
‫ﹺ ) ‪(١‬‬ ‫ﹶﺒﻠﻴ ﹺﻐ ﹺﻪ ﺑﹺﺎﻟ ﱠﺘﻜ ﱡﻠ ﹺ‬
‫ﻒ ﹺﰲ ﹶﲪ ﹺﻞ اﻟﻨ ﹺ‬ ‫ﺮآن ﻟﹺﺘﹶﺘﻌﺐ ﻧﹶﻔﺴﻚ ﹺﰲ ﺳﺒﹺﻴ ﹺﻞ ﺗ ﹺ‬
‫ﹼﺎس ﹶﻋ ﹶﻠﻴﻪ«‬ ‫ﹶ‬ ‫أﻧﺰﻟﻨﹶﺎ اﻟ ﹸﻘ ﹶ ﹶ ﹶ ﹶ‬ ‫» ﹶﻓﺎ ﹶ‬
‫ﻟـﻤﻌﻨﻲ‪ :‬ﻣﺎ ﹶ‬
‫ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﻣﻌﻨﺎی آﯾﻪ اﯾﻨﺴﺖ ﮐﻪ‪ :‬ﻣﺎ ﻗﺮآن را ﺑﺮ ﺗﻮ ﻓﺮو ﻧﻔﺮﺳﺘﺎدهاﯾﻢ ﺗﺎ ﺧﻮد را در راه ﺗﺒﻠﯿﻎ‬
‫ّ‬
‫آن‪ ،‬ﺑﻪ رﻧﺞ اﻓﮑﻨﯽ و ﻣﺮدم را ﺑﺎﺗﮑﻠﻒ‪ ،‬ﺑﻪ ﭘﺬﯾﺮش آن واداری«!‪.‬‬
‫ّ‬
‫اﻟﺒﺘﻪ ﻣﯽﺗﻮان ﮔﻔﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ أﮐﺮم ص از رﻧﺞ ﮐﺸﯿﺪن در راه ﻋﺒﺎدت ﺧﺪا و ﺗﺒﻠﯿﻎ‬
‫ﻗﺮآن ﻧﮫﯽ ﻧﺸﺪه وﻟﯽ از رﻧﺞ اﻧﺪوه ﺑﺮ »إﻧﮑﺎر ﮐﺎﻓﺮان« ﻣﻨﻊ ﮔﺸﺘﻪ اﺳﺖ زﯾﺮا ﮐﻪ درﺑﺎرۀ اﻣﺮ‬
‫ِ‬
‫َ َ َ َ ۡ َ َ َ ۡ ) ‪َ ۡ َ َ ّ َ ٰ َ (٢‬‬
‫ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ ﺧﺪای ﺗﻌﺎﻟﯽ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪﴿ :‬فإِذا فرغت فٱنصب‪ �� ٧‬ر�ِك فٱرغب‪﴾٨‬‬
‫]اﻟﺸﺮح‪ .[۸-۷ :‬ﭘﺲ ھﻨﮕﺎﻣﯽﮐﻪ )از ﮐﺎرت( ﻓﺎرغ ﺷﺪی رﻧﺞ ﻋﺒﺎدت ﺑﺮﺧﻮد ھﻤﻮار ﮐﻦ* و ﺑﻪ‪-‬‬
‫ﺳﻮی ﺧﺪاوﻧﺪت روی آور‪ .‬و درﺑﺎرۀ اﻣﺮ ّدوم ﺧﺪای ﺗﻌﺎﻟﯽ‪ ،‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ را ﺑﻪ ﺻﺒﺮ و اﺳﺘﻘﺎﻣﺖ ﻓﺮا‬
‫ﺮت) ‪) (٣‬ﭘﺲ ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﻣﺄﻣﻮر ﺷﺪهای ﭘﺎﯾﺪاری‬ ‫ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪ :‬ﹶﻓﺎﺳﺘ ﹺﹶﻘﻢ ﻛﻤـﺎ ﹸا ﹺﻣ ﹶ‬
‫َ‬ ‫َ ۡ ۡ ُ ۡ‬
‫�� ِم َر ّ�ِك﴾ ]اﻹﻧﺴﺎن‪ - ۲۴ :‬اﻟﻘﻠﻢ‪» .[۴۸:‬ﭘﺲ ﺑﺮ ُﺣﮑﻢ‬ ‫ﮐﻦ( و ﻧﯿﺰ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪﴿ :‬فٱص ِ� ِ‬
‫ّ‬ ‫ً‬
‫ﺧﺪاوﻧﺪ ﺧﻮد ﺷﮑﯿﺒﺎﯾﯽ ﺑﻮرز«‪ .‬و ﺻﺒﺮ و اﺳﺘﻘﺎﻣﺖ‪ ،‬ﻣﻌﻤﻮﻻ در ﺑﺮاﺑﺮ ﺳﺨﺘﯽھﺎ ﺗﺤﻘﻖ ﻣﯽﭘﺬﯾﺮد‪.‬‬
‫*‬ ‫*‬ ‫*‬

‫‪ -١‬اﻟﻤﯿﺰان‪ ،‬ج‪ ،۱۴‬ص‪.۱۲۰‬‬

‫َ‬
‫‪ -٢‬ﻣﺼﺪر اﯾﻦﮐﻠﻤﻪ‪» ،‬ﻧ َﺼﺐ« ﺑﻪﻣﻌﻨﺎی رﻧﺞ ﮐﺸﯿﺪن اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ -٣‬ﺳﻮرۀ ھﻮد‪ ،‬آﯾﮥ ‪.۱۱۲‬‬
 ‫‪١٣٥‬‬ ‫ﺑﺎزﻧﮕﺮی در ﻣﻌﺎﻧﯽ ﻗﺮآن‬

‫ۡٗ‬ ‫ۡ‬ ‫ّ‬ ‫ُ‬ ‫ۡ ُ‬ ‫َ َ‬ ‫َ ُۡ َ‬

‫﴿ َو� �عجل بٱلق ۡر َءان مِن �بل أن �ق ٰٓ ۡ َ ُ َ َّ‬ ‫َۡ‬ ‫ُۡ‬ ‫َ َۡ َۡ‬
‫ب زِد ِ� عِلما﴾ ]ﻃﻪ‪.[۱۱۴ :‬‬
‫� إِ�ك وحيه ۖۥ وقل ر ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
‫ﺷﺘﺎب در ﻗﺮاﺋﺖ وﺣﯽ!‬
‫ّ‬
‫دوﻣﯿﻦ آﯾﮥ ﮐﺮﯾﻤﻪای ﮐﻪ ﻻزﻣﺴﺖ از ﺳﻮرۀ ﻃﻪ ﺑﺪان ﺑﭙﺮدازﯾﻢ‪ ،‬اﯾﻦ آﯾﮥ ﺷﺮﯾﻔﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪» :‬در)ﺧﻮاﻧﺪن( ﻗﺮآن ـ ﭘﯿﺶ از آنﮐﻪ وﺣﯿﺶ ﺑﻪﺳﻮی ﺗﻮ اﻧﺠﺎم ﭘﺬﯾﺮد ـ ﺷﺘﺎب ﻣﮑﻦ و‬
‫ﺑﮕﻮ ﺧﺪای ﻣﻦ‪ ،‬ﻣﺮا داﻧﺶ اﻓﺰای«‪.‬‬
‫در ﺗﻔﺴﯿﺮ ﻣﺰﺑﻮر ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ ﮐﻪ رﺳﻮلﺧﺪا ص ﺑﻪ ھﻨﮕﺎم وﺣﯽ ـ ﭘﯿﺶ از آنﮐﻪ ﺳﺨﻨﺎن‬
‫ﻓﺮﺷﺘﻪ ﺗﻤﺎم ﺷﻮد ـ ھﻤﺮاه ﺑﺎ او‪ ،‬آﯾﺎت ﻗﺮآﻧﯽ را ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ آﻧﮕﺎه اﯾﻦ آﯾﮥ ﮐﺮﯾﻤﻪ ﻧﺎزل ﺷﺪ و‬
‫او را از ﺷﺘﺎب در ﻗﺮاﺋﺖ ﻧﮫﯽ ﻧﻤﻮد ﭼﻨﺎنﮐﻪ در ﺗﻔﺴﯿﺮ »ﻣﺠﻤﻊاﻟﺒﯿﺎن« آﻣﺪه اﺳﺖ‪ » :‬ﹶﻣﻌﻨﺎ ﹸه‬
‫ﻌﺠ ﹸﻞ‬‫ﻘﺮ ﹸء ﹶﻣ ﹶﻌ ﹸﻪ ﹶوﻳ ﹶ‬ ‫إﺑﻼﻏ ﹺﻪ ﹶﻓﺈﹺ ﱠﻧ ﹸﻪ ص ﻛ ﹶ‬
‫ﺎن ﻳ ﹶ‬
‫ﹺ‬ ‫ﻔﺮ ﹶغ ﹺﺟﱪاﺋﻴ ﹸﻞ ‪ ‬ﹺﻣﻦ‬ ‫ﻻ ﺗﹶﻌﺠﻞ ﺑﹺﺘﹺ ﹺ ﹺ‬
‫ﻼوﺗﻪ ﹶﻗ ﹶﺒﻞ أن ﻳ ﹸ‬‫ﹶ‬ ‫ﹶ‬
‫ﺎس‬ ‫ﹶﻌﺠ ﹶﻞ ﺑﹺ ﹺﻪ( ﹶﻋ ﹺﻦ ﹺ‬
‫اﺑﻦ ﹶﻋ ﹼﺒ ﹴ‬ ‫ﹺ‬ ‫ﹺ ﹺ‬
‫ﲢ ﱢﺮك ﺑﹺﻪ ﻟﺴﺎ ﹶﻧﻚ ﻟﺘ ﹶ‬ ‫ﻼوﺗﹺ ﹺﻪ ﹶﳐﺎ ﹶﻓ ﹶﺔ ﻧﹺﺴﻴﺎﻧﹺ ﹺﻪ‪ ....‬ﹶوﻫﺬا ﻛ ﹶﻘﻮﻟﹺ ﹺﻪ‪) :‬ﻻ ﹸ ﹶ‬‫ﹺ‬
‫ﺑﹺﺘ ﹶ‬
‫ﹶواﻟـ ﹶﺤ ﹶﺴ ﹺﻦ ﹶواﻟـ ﹸﺠ ﹼﺒﺎﺋﻲ«) ‪ .(١‬ﻣﻌﻨﺎی آﯾﻪ اﯾﻨﺴﺖ ﮐﻪ‪ :‬ﭘﯿﺶ از ﻓﺮاﻏﺖ ﺟﺒﺮﯾﻞ از اﺑﻼغ ﻗﺮآن‪ ،‬در‬
‫ﺧﻮاﻧﺪن آن ﺷﺘﺎب ﻣﮑﻦ زﯾﺮا ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ص ﺑﻪ ھﻤﺮاه ﻓﺮﺷﺘﻪ‪ ،‬ﻗﺮآن را ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ ﻣﺒﺎدا آن‬
‫َ ُ ۡ‬
‫را ﻓﺮاﻣﻮش ﮐﻨﺪ‪ .‬و اﯾﻦ ﺳﺨﻦ‪ ،‬ﻧﻈﯿﺮ ﮔﻔﺘﺎر ﺧﺪای ﺗﻌﺎﻟﯽ اﺳﺖﮐﻪ ﻓﺮﻣﻮد‪ِ ّ َ� �﴿ :‬رك بِهِۦ‬
‫ﻋﺒﺎس و ﺣﺴﻦ ﺑﺼﺮی و ُﺟ ّﺒﺎﺋﯽ‬ ‫ج َل بهِۦٓ‪] ﴾١٦‬اﻟﻘﯿﺎﻣﺔ‪ .[۱۶ :‬ﻗﻮل ﻣﺬﮐﻮر از اﺑﻦ ّ‬ ‫َ َ َ‬
‫ك �ِ َ ۡع َ‬ ‫ل ِسان‬
‫ِ‬
‫ﮔﺰارش ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺗﻔﺎﺳﯿﺮ ﺟﺪﯾﺪ ﻧﯿﺰ اﯾﻦ ﻗﻮل را ﺑﺮ ﮔﺰﯾﺪهاﻧﺪ‪ّ .‬اﻣﺎ در ﺗﻔﺴﯿﺮ »اﻟﻤﯿﺰان« ﭘﺲ از ﻧﻘﻞ ﻗﻮل‬
‫ﻣﺰﺑﻮر ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ‪:‬‬
‫ﺮآن ﹶﻗ ﹶﺒﻞ ذﻟﹺﻚ ﻟـﻢ ﻳﻜﻦ ﻟﹺ ﹶﻌ ﹶﺠ ﹺﻠ ﹺﻪ ﺑﹺ ﹺﻘﺮا ﹶء ﹺة ﻣﺎ ﻟـﻢ ﻳ ﹺﻨﺰل ﹺﻣﻨ ﹸﻪ ﹶﺑﻌﺪﹸ «) ‪ (٢‬ﯾﻌﻨﯽ‬
‫» ﹶﻓ ﹶﻠﻮﻻ ﹺﻋﻠﻢ ﻣﺎ ﹺﻣﻨﻪ ﺑﹺﺎﻟ ﹸﻘ ﹺ‬
‫ﹸ‬ ‫ﹲ‬
‫»اﮔﺮ )ﺑﺮای ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ص( داﻧﺸﯽ از ﻗﺮآن ﭘﯿﺶ از ﻧﺰول آن وﺟﻮد ﻧﺪاﺷﺖ ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺴﺖ در‬
‫ﺧﻮاﻧﺪن ﭼﯿﺰی ﮐﻪ ھﻨﻮز ﻧﺎزل ﻧﺸﺪه ﺷﺘﺎب ورزد«!‪.‬‬
‫در اﯾﻦ ﺗﻔﺴﯿﺮ‪ ،‬ﻧﻮﯾﺴﻨﺪه ﻣﯽﺧﻮاھﺪ ﺑﮕﻮﯾﺪ ﮐﻪ ﭼﻮن رﺳﻮل ﺧﺪا ص در ﺧﻮاﻧﺪن وﺣﯽ‬
‫ﺷﺘﺎب ﻣﯽورزﯾﺪ‪ ،‬ﺑﻨﺎﺑﺮ اﯾﻦ ﭘﯿﺶ از ﻧﺰول آﯾﺎت از آنھﺎ آ ﮔﺎھﯽ داﺷﺖ! و اﯾﻦ ﺳﺨﻦ‬
‫ﻋﺠﯿﺒﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺎ ﻣﺪﻟﻮل آﯾﮥ ﻣﻮرد ﺑﺤﺚ ﻧﻤﯽﺳﺎزد زﯾﺮا ﮐﻪ رﺳﻮل ﺧﺪا ص ﻓﺮﻣﺎن‬

‫‪ -١‬ﺗﻔﺴﯿﺮ ﻣﺠﻤﻊ اﻟﺒﯿﺎن‪ ،‬ج‪ ،۱۶‬ص ‪.۱۴۷‬‬

‫‪ -٢‬ﺗﻔﺴﯿﺮ اﻟﻤﯿﺰان‪ ،‬ج‪ ،۱۴‬ص ‪.۲۳۲‬‬
 ‫ﺑﺎزﻧﮕﺮی در ﻣﻌﺎﻧﯽ ﻗﺮآن‬ ‫‪١٣٦‬‬

‫ﯾﺎﻓﺖ ﺗﺎ ﺷﺘﺎب ﻧﻮرزﯾﺪه ﭘﺲاز »ﭘﺎﯾﺎن ﮔﺮﻓﺘﻦ وﺣﯽ« آن را ﺑﺨﻮاﻧﺪ )ﻧﻪ ھﻤﺮاه ﺑﺎ ﻗﺮاﺋﺖ‬
‫ﺟﺒﺮﯾﻞ ÷( و در ﺻﻮرﺗﯽ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص از ﻣﻔﺎد وﺣﯽ آ ﮔﺎه ﺑﻮد‪ ،‬ﻗﯿﺪ ﭘﺎﯾﺎن ﮔﺮﻓﺘﻦ ) ﹺﻣﻦ‬
‫ﻴﮏ ﹶوﺣ ﹸﻴ ﹸﻪ( ﻻزم ﻧﻤﯽآﻣﺪ ﺑﻠﮑﻪ ﻣﯽﻓﺮﻣﻮد ﭘﯿﺶ از آنﮐﻪ وﺣﯽ ﺑﻪ ﺗﻮ رﺳﺪ‪،‬‬ ‫ﹶﻗ ﹺ‬
‫ﺒﻞ أن ﹸﻳﻘﻀﯽ إ ﹶﻟ ﹶ‬
‫ﻴﮏ(! ﻋﻼوه ﺑﺮ اﯾﻦ‪،‬‬ ‫ﺮآن ﹺﻣﻦ ﹶﻗ ﹺ‬
‫ﺒﻞ أن ﹸﻳﻮﺣﯽ إ ﹶﻟ ﹶ‬ ‫ﺷﺘﺎب ﻧﻮرز و آن را ﻣﺨﻮان )وﻻ ﺗﹶﻌﺠﻞ ﺑﹺﺎﻟ ﹸﻘ ﹺ‬
‫ﹶ‬ ‫ﹶ‬
‫ﻣﺘﻌﺪدی در ﻗﺮآن ﮐﺮﯾﻢ ﺑﻪ ﻧﺤﻮ اﻃﻼق دﻻﻟﺖ دارﻧﺪ ﺑﺮ اﯾﻦﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ أﮐﺮم ص‬ ‫ّ‬ ‫آﯾﺎت‬
‫ّ‬
‫ﭘﯿﺶ از ﻧﺰول وﺣﯽ از ﻣﻔﺎد آن ﺑﯽاﻃﻼع ﺑﻮد و روﯾﺪادھﺎﯾﯽﮐﻪ در ﺻﺪر اﺳﻼم ﭘﯿﺶ آﻣﺪ‬
‫ﻣﺎﻧﻨﺪ »ﺣﺎدﺛﮥ إﻓﮏ« و »ﭘﺮﺳﺶ درﺑﺎرۀ أﺻﺤﺎب ﮐﮫﻒ« و »ﻓﺘﺮۀ وﺣﯽ« و اﻣﺜﺎل اﯾﻦھﺎ‪،‬‬
‫َ‬ ‫َ َّ َ‬
‫ھﻤﮕﯽ ﮔﻮاه ﺑﺮ اﯾﻦ ﻣﻌﻨﺎ ﺷﻤﺮده ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪ .‬ﺧﺪای ﺗﻌﺎﻟﯽ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪َ ﴿ :‬وعل َمك َما ل ۡم‬
‫ك َع ِظ ٗ‬ ‫َ ُ َ ۡ َ ُ َ َ َ َ ۡ ُ َّ َ َ ۡ َ‬
‫يما﴾ ]اﻟﻨﺴﺎء‪» .[۱۱۳ :‬ﺧﺪا ﭼﯿﺰھﺎﯾﯽ ﺑﻪ ﺗﻮ آﻣﻮﺧﺖ‬ ‫ت�ن �عل ۚم و�ن فضل ٱ�ِ علي‬
‫ﮐﻪ آﻧﮫﺎ را ﻧﻤﯽداﻧﺴﺘﯽ و ﻓﻀﻞ ﺧﺪا ﺑﺮ ﺗﻮ ﺑﺰرگ اﺳﺖ«‪.‬‬
‫*‬ ‫*‬ ‫*‬
 ‫‪۲۱‬‬
‫ﻧﮑﺘﻪای از ﺳﻮرۀ اﻧﺒﯿﺎء‬

‫ۡ ٓ‬ ‫ۡ‬ ‫ۡ َ َ َ َ ۡٗ َ َ ۡ‬ ‫� َف ُر ٓوا ْ أ َ َّن َّ َ َ‬

‫َ َ َ ۡ َ َ َّ َ َ‬
‫ت َوٱ��ض �� َتا َرتقا �ف َتق َ�ٰ ُه َماۖ َو َج َعل َنا م َِن ٱل َماءِ‬
‫ٱلس�ٰ� ٰ ِ‬ ‫﴿أو لم ير ٱ�ِين‬
‫ُ َّ َ ۡ َ ّ َ َ َ ُ ۡ ُ َ‬
‫� ۚ أف� يؤمِنون‪] ﴾٣٠‬اﻷﻧﺒﯿﺎء‪ .[۳۰ :‬رﺗﻖ و ﻓﺘﻖ در آﺳﻤﺎن و زﻣﯿﻦ!‬ ‫� � ٍء ٍ‬
‫ﺧﺪای ﺗﻌﺎﻟﯽ دراﯾﻦ آﯾﻪ از ﻗﺮآن ﮐﺮﯾﻢ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪» :‬آﯾﺎ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﮐﺎﻓﺮ ﺷﺪﻧﺪ ﻧﺪﯾﺪﻧﺪ ﮐﻪ‬
‫آﺳﻤﺎنھﺎ و زﻣﯿﻦ ﺑﺴﺘﻪ ﺑﻮدﻧﺪ ﺳﭙﺲ آﻧﺪ و را ﺑﺎز ﮐﺮدﯾﻢ و)ﺣﯿﺎت( ھﺮ ﭼﯿﺰ زﻧﺪهای را از آب ّ‬
‫ﻣﻘﺮر‬
‫داﺷﺘﯿﻢ‪ ،‬آﯾﺎ ﭘﺲ اﯾﻤﺎن ﻧﻤﯽآورﻧﺪ؟«‪.‬‬
‫ﻣﻔﺴﺮان‬ ‫ﻣﻌﻨﺎی ﺑﺴﺘﻪ ﺑﻮدن آﺳﻤﺎن و زﻣﯿﻦ و ﺑﺎز ﺷﺪن آنھﺎ ﭼﯿﺴﺖ؟ ﮔﺮوھﯽ از ّ‬
‫ّ‬
‫ﻣﻌﺎﺻﺮ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ ﮐﻪ در آﻏﺎز‪ ،‬آﺳﻤﺎنھﺎ و زﻣﯿﻦ ﺑﻪ ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ ﻣﺘﺼﻞ ﺑﻮدﻧﺪ ﺑﻪ ﻃﻮریﮐﻪ ﯾﮏ‬
‫واﺣﺪ را ﺗﺸﮑﯿﻞ ﻣﯽدادﻧﺪ‪ ،‬ﺳﭙﺲ ﺧﺪای ﺗﻌﺎﻟﯽ اﺟﺰاء آن ﺗﻮدۀ واﺣﺪ را از ھﻢ ﺟﺪا ﻓﺮﻣﻮد‬
‫و ﻧﻈﺎم ﻣﻨﻔﺼﻠﯽ را از زﻣﯿﻦ و آﺳﻤﺎن‪ ،‬ﭘﺪﯾﺪ آورد! ﭼﻨﺎنﮐﻪ اﺳﺘﺎد ﻋﺒﺪاﻟﮑﺮﯾﻢ ﺧﻄﯿﺐ در‬
‫اﻷرض ﻛﺎﻧﹶﺘﺎ ﹶﺷﻴﺌ ﹰﺎ ﹺ‬
‫واﺣﺪ ﹰا‪ ...‬ﻛﺎﻧﹶﺘﺎ ﹶرﺗﻘ ﹰﺎ‬
‫ُ‬ ‫ّ‬
‫ﹸ‬ ‫ﻤﻮات ﹶو‬
‫ﹸ‬ ‫»اﻟﺘﻔﺴﯿﺮاﻟﻘﺮآﻧﯽ ﻟﻠﻘﺮآن« ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ‪ » :‬ﹶﻓ ﱠ‬
‫ﺎﻟﺴ‬
‫ﻌﻀﻬﺎ ﹶﻋﻦ‬ ‫ﹶﻘﻨﺎﳘﺎ أي ﹶﻓ ﹶﺼﻠﻨﺎ ﹶﺑ ﹶ‬
‫ﻻأرض‪ ...‬ﹶﻓ ﹶﻔﺘ ﹸ‬
‫ﹶ‬ ‫ﻌﻀﻬﺎ إﱄ ﹶﺑ ﹴ‬
‫ﻌﺾ ﹶﻓﻼ ﹶﺳﻤـﺎ ﹶء و‬ ‫ﻨﻀﻤـﺎ ﹶﺑ ﹸ‬‫أي ﹸﻣ ﹶ‬
‫ﻌﺾ«) ‪» .(١‬آﺳﻤﺎنھﺎ و زﻣﯿﻦ‪ ،‬ﯾﮏ ﭼﯿﺰ ﺑﻮدﻧﺪ‪ ...‬ﺑﺴﺘﻪ ﺑﻮدﻧﺪ ﯾﻌﻨﯽ ﺑﺎ ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ ﭘﯿﻮﻧﺪ و‬ ‫ﹶﺑ ﹺ‬
‫ّ‬
‫اﺗﺼﺎل داﺷﺘﻨﺪ ﺑﻨﺎﺑﺮ اﯾﻦ ﻧﻪ آﺳﻤﺎن ﺑﻮد و ﻧﻪ زﻣﯿﻦ!‪ ...‬آﻧﮕﺎه ھﺮ دو را ﺑﺎز ﮐﺮدﯾﻢ ﯾﻌﻨﯽ‬
‫ﭘﺎرهای از آن را از ﭘﺎرۀ دﯾﮕﺮ ﺟﺪا ﺳﺎﺧﺘﯿﻢ«‪.‬‬
‫اﺳﺘﺎد اﺑﻮاﻷﻋﻠﯽ ﻣﻮدودی ﻧﯿﺰ در ﺗﻔﺴﯿﺮ »ﺗﻔﮫﯿﻢ اﻟﻘﺮآن« ﺑﺮ اﯾﻦ ﻗﻮل رﻓﺘﻪ و ﻣﺮﻗﻮم‬
‫ً‬
‫داﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪» :‬ﻇﺎھﺮا ﻣﻔﮫﻮﻣﯽ ﮐﻪ از اﯾﻦ ﮐﻠﻤﺎت ﺑﺮ ﻣﯽآﯾﺪ اﯾﻨﺴﺖ ﮐﻪ ﮐﺎﺋﻨﺎت در ﺑﺪو اﻣﺮ‬
‫ﺑﻪ ﺻﻮرت ﺗﻮدهای )‪ (MASS‬ﺑﻮده اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻌﺪھﺎ )ﺧﺪاوﻧﺪ آن را( ﺑﻪ ﻗﺴﻤﺖھﺎی ﻣﺨﺘﻠﻒ‬
‫ﻣﻨﻘﺴﻢ ﺳﺎﺧﺘﻪ اﺳﺖ«) ‪.(٢‬‬

‫ّ‬
‫‪ -١‬اﻟﺘﻔﺴﯿﺮاﻟﻘﺮآﻧﯽ ﻟﻠﻘﺮآن‪ ،‬ج‪ ،۹‬ص‪.۸۶۸‬‬
‫‪ -٢‬ﺗﻔﮫﯿﻢ اﻟﻘﺮآن‪ ،‬ج‪ ،۳‬ص‪) ۲۳۰‬ﺑﺎﺗﺮﺟﻤﮥ دﮐﺘﺮ آﻓﺘﺎب اﺻﻐﺮ(‪.‬‬
 ‫ﺑﺎزﻧﮕﺮی در ﻣﻌﺎﻧﯽ ﻗﺮآن‬ ‫‪١٣٨‬‬

‫ﻏﺎﻟﺐ ﻣﺘﺮﺟﻤﺎن ﻓﺎرﺳﯽ ﻗﺮآن ﻧﯿﺰ‪ ،‬آﯾﮥ ﺷﺮﯾﻔﻪ را ﭼﻨﺎن ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻧﻤﻮدهاﻧﺪ ﮐﻪ ھﻤﯿﻦ‬
‫ﻣﻌﻨﺎ از آن ﺑﺮﻣﯽآﯾﺪ ﺑﻪ ﮔﻮﻧﻪای ﮐﻪ ﯾﮑﯽ از اﯾﺸﺎن ﻣﺮﻗﻮم داﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ ...» :‬آﺳﻤﺎنھﺎ‬
‫وزﻣﯿﻦ ﺑﻪھﻢ ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ ﺑﻮدﻧﺪ وﻣﺎ آنھﺎ را ازﯾﮑﺪﯾﮕﺮ ﺑﺎزﮐﺮدﯾﻢ‪ .(١ )«..‬دﯾﮕﺮی ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ‪:‬‬
‫»‪...‬آﺳﻤﺎنھﺎ و زﻣﯿﻦ ھﺮدو ﺑﻪھﻢ ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ ﺑﻮدﻧﺪ و ﻣﺎ آﻧﺪو را ازھﻢ ﺟﺪا ﺳﺎﺧﺘﯿﻢ‪.(٢ )«..‬‬
‫ﺳﻮﻣﯽ ﻧﻮﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ ...» :‬آﺳﻤﺎنھﺎ و زﻣﯿﻦ ﺑﻪ ھﻢ ﺑﺴﺘﻪ ﺑﻮدﻧﺪ )ﯾﮑﯽ ﺑﻮدﻧﺪ( وﻣﺎ آﻧﮫﺎرا‬ ‫ّ‬
‫ازﯾﮑﺪﯾﮕﺮ ﺷﮑﺎﻓﺘﯿﻢ‪ .(٣ )«..‬ﭼﮫﺎرﻣﯽ ﻣﺮﻗﻮم داﺷﺘﻪ‪ ...» :‬آﺳﻤﺎنھﺎ و زﻣﯿﻦ ھﺮ دو ﺑﻪ ھﻢ‬
‫ﭘﯿﻮﺳﺘـﻪ ﺑﻮدهاﻧﺪ ﭘﺲ ﻣﺎ آن دو را از ھﻢ ﺟـﺪا ﺳﺎﺧﺘﯿﻢ‪ .(٤ )«..‬و‪...‬‬
‫ﺑﻪ ﮔﻤﺎن ﺑﻌﻀﯽ اﯾﻦ رأی‪ ،‬ﺑﺎ ﺗﺌﻮری ﺟﺪﯾﺪ ﻋﻠﻤﯽ ﮐﻪ از ﺗﺸﮑﯿﻞ ﻧﻈﺎم ﺟﮫﺎن ﺑﺤﺚ‬
‫ﻣﯽﮐﻨﺪ ﻧﯿﺰ ﻣﻨﻄﺒﻖ اﺳﺖ و ﻟﺬا ﺑﺎﯾﺪ آن را ﻣﻐﺘﻨﻢ ﺷﻤﺮد! وﻟﯽ اﯾﻦ ﺗﻔﺴﯿﺮ‪ ،‬ﺑﺎ ﻣﺸﮑﻠﯽ ﺣﻞ‬
‫ﻧﺸﺪﻧﯽ روﺑﺮو اﺳﺖ و از اﯾﻦ رو درﺧﻮر اﻋﺘﻤﺎد ﻧﯿﺴﺖ و ﺷﺎھﺪ ﻗﺮآﻧﯽ ھﻢ ﻧﺪارد! اﺷﮑﺎل‬
‫ﻣﺰﺑﻮر اﯾﻨﺴﺖ ﮐﻪ در اﯾﻦ آﯾﮥ ﺷﺮﯾﻔﻪ‪ ،‬ﮐﺎﻓﺮان ﻣﻼﻣﺖ ﺷﺪهاﻧﺪ ﮐﻪ ﭼﺮا ﻧﺪﯾﺪﻧﺪ )ﯾﺎ ﻧﺪاﻧﺴﺘﻨﺪ(‬
‫ّ‬
‫ﮐﻪ آﺳﻤﺎنھﺎ و زﻣﯿﻦ در آﻏﺎز آﻓﺮﯾﻨﺶ ﺑﺎ ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ ﻣﺘﺼﻞ ﺑﻮدﻧﺪ و ﺧﺪاوﻧﺪ آنھﺎ را از ھﻢ‬
‫ﹸﻮن؟( و ﻣﻌﻠﻮم اﺳﺖ ﮐﻪ‬ ‫ﺆﻣﻨ ﹶ‬‫ﺟﺪا ﻓﺮﻣﻮد؟ و ﺑﺮ اﯾﻦ ﻣﺒﻨﺎ‪ ،‬ﭼﺮا اﯾﻤﺎن ﻧﻤﯽآورﻧﺪ؟!‪) .‬أﻓﻼ ﻳ ﹺ‬
‫ﹸ‬
‫ﮐﺎﻓﺮان‪ ،‬ﻋﻠﻢ ﻏﯿﺐ ﻧﺪاﺷﺘﻨﺪ ﺗﺎ ﺑﺪاﻧﻨﺪ ﮐﻪ در آﻏﺎز آﻓﺮﯾﻨﺶ‪ ،‬آﺳﻤﺎنھﺎ و زﻣﯿﻦ ﺑﺎ ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ‬
‫ّ‬ ‫ّ‬
‫ﻣﺘﺤﺪ و ﺑﻪ ھﻢ ﻣﻠﺘﺼﻖ ﺑﻮدﻧﺪ! اﯾﻦ ﭼﻪ دﻟﯿﻠﯽ اﺳﺖ! و ﭼﺮا ﺑﺎﯾﺪ ﺗﻮﻗﻊ داﺷﺖ ﯾﺎ ّادﻋﺎ ﻧﻤﻮد‬
‫ﮐﻪ آنھﺎ از آﻏﺎز ﺟﮫﺎن ﺧﺒﺮ داﺷﺘﻨﺪ و از اﯾﻦ رو اﯾﺸﺎن را درﺧﻮر ﻣﻼﻣﺖ ﺷﻤﺮد؟!‪ .‬ﻣﮕﺮ ﻧﻪ‬
‫ً‬
‫آﻧﺴﺖ ﮐﻪ ﺗﺌﻮری ﻣﺰﺑﻮر اﺧﯿﺮا ﭘﺪﯾﺪ آﻣﺪه و در ﻋﺼﺮ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮأﮐﺮم ص ﻓﻼﺳﻔﻪ و‬
‫ّ‬
‫داﻧﺸﻤﻨﺪان ﯾﻮﻧﺎن ھﻢ از آن ﺑﺎ ﺧﺒﺮ ﻧﺒﻮدﻧﺪ ﺗﺎ ﭼﻪ رﺳﺪ ﺑﻪ ﮐﻔﺎر ﺟﺎھﻞ ﻋﺮﺑﺴﺘﺎن؟!‪..‬‬
‫ﺷﺎﯾﺪ ﺑﺮﺧﯽ از ﻣﺘﺮﺟﻤﺎن ﮔﻤﺎن ﮐﺮدهاﻧﺪ ﮐﻪ در اﯾﻦ آﯾﮥ ﺷﺮﯾﻔﻪ‪ ،‬روی ﺳﺨﻦ ﺑﺎ ﮐﺎﻓﺮان‬
‫ﻋﺼﺮ ﻣﺎ اﺳﺖ! در ﺣﺎﻟﯽﮐﻪ ﺟﻤﻠﮥ‪ » :‬ﹶأو ﹶﱂ ﹶﻳ ﹶﺮ ا ﱠﻟ ﹺﺬﻳ ﹶﻦ ﹶﻛ ﹶﻔ ﹸﺮوا« ﻧﺸﺎن ﻣﯽدھﺪ ﮐﻪ ﻗﺮآن ﻣﺠﯿﺪ ﺑﺎ‬
‫آوردن ﻓﻌﻞ ﻣﺎﺿﯽ ﻣﻨﻔﯽ )ﺟﺤﺪ( ّادﻋﺎ دارد ﮐﻪ ﭘﯿﺶ از ﻧﺰول اﯾﻦ آﯾﮥ ﺷﺮﯾﻔﻪ ﻧﯿﺰ ﮐﺎﻓﺮان از‬
‫ّ‬
‫ﺑﺴﺘﻪ ﺑﻮدن و ﺑﺎز ﺷﺪن آﺳﻤﺎن و زﻣﯿﻦ آ ﮔﺎه و ﻣﻄﻠﻊ ﺑﻮدﻧﺪ! ﻟﺬا ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪ :‬آﯾﺎ ﮐﺴﺎﻧﯽﮐﻪ‬
‫ﮐﺎﻓﺮ ﺷﺪﻧﺪ‪ ،‬ﻧﺪﯾﺪﻧﺪ و ﻧﺪاﻧﺴﺘﻨﺪ؟ ﺑﻨﺎﺑﺮ اﯾﻦ‪ ،‬ﻣﻔﮫﻮم آﯾﮥ ﺷﺮﯾﻔﻪ ﺑﺎﯾﺪ ُﺟﺰ آن ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﺑﺮﺧﯽ‬

‫‪ -١‬ﺗﺮﺟﻤﮥ ﻗﺮآن‪ ،‬اﺛﺮ آﻗﺎی ﻧﺎﺻﺮ ﻣﮑﺎرم ﺷﯿﺮازی‪.‬‬

‫ﻣﺤﻤﺪﻣﮫﺪی ﻓﻮﻻدوﻧﺪ‪.‬‬‫‪ -٢‬ﺗﺮﺟﻤﮥ ﻗﺮآن‪ ،‬اﺛﺮ آﻗﺎی ّ‬
‫‪ -٣‬ﺗﺮﺟﻤﮥ ﻗﺮآن‪ ،‬اﺛﺮ آﻗﺎی دارﯾﻮش ﺷﺎھﯿﻦ‪.‬‬
‫‪ -٤‬ﺗﺮﺟﻤﮥ ﻗﺮآن‪ ،‬اﺛﺮ آﻗﺎی ّ‬
‫ﻣﺤﻤﺪﺻﺎدق ﺗﮫﺮاﻧﯽ‪.‬‬
 ‫‪١٣٩‬‬ ‫ﺑﺎزﻧﮕﺮی در ﻣﻌﺎﻧﯽ ﻗﺮآن‬
‫از ّ‬
‫ﻣﻔﺴﺮان و ﻣﺘﺮﺟﻤﺎن ﻗﺮآن ﺑﺪان ﮔﺮوﯾﺪهاﻧﺪ‪ .‬آﺛﺎری ﮐﻪ از ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺻﺪر اﺳﻼم رﺳﯿﺪه‬
‫ﻣﻔﺴﺮان ﻗﺪﯾﻢ ﻋﺮب‬ ‫و اﺑﻮﺟﻌﻔﺮ ﻃﺒﺮی و اﺑﻮﻋﻠﯽ ﻃﺒﺮﺳﯽ آوردهاﻧﺪ‪ ،‬ﻧﺸﺎن ﻣﯽدھﺪ ﮐﻪ ّ‬
‫ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻋﮑﺮﻣﻪ و ّ‬
‫ﻋﻄﯿﻪ و اﺑﻦ زﯾﺪ ﻋﻘﯿﺪه داﺷﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﻣﺮاد از ﺑﺴﺘﻪ ﺷﺪن آﺳﻤﺎن‪ ،‬ﻧﺒﺎرﯾﺪن‬
‫ﺑﺎران و ﻣﻘﺼﻮد از ﺑﺴﺘﻪ ﺑﻮدن زﻣﯿﻦ‪ ،‬ﻧﺮوﯾﯿﺪن ﮔﯿﺎھﺎن ﺑﻮده اﺳﺖ و اﯾﻦ‪ ،‬اﻣﺮ ﻣﺤﺴﻮﺳﯽ‬
‫ﺷﻤﺮده ﻣﯽﺷﺪ ﮐﻪ ﻋﺮب ﺑﺎرھﺎ آن را دﯾﺪه ﺑﻮد و ﻣﯽدﯾﺪ ﮐﻪ در ﭘﺮﺗﻮ ﭼﻪ ﺗﺪﺑﯿﺮ ﺷﮕﻔﺘﯽ‪،‬‬
‫ﺧﺮم و آﺑﺎد ﻣﯽﮔﺮدد‪ .‬ﻃﺒﺮی ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ‪ » :‬ﹶ‬
‫ﻗﺎل اﺑ ﹸﻦ‬ ‫آﺳﻤﺎن و زﻣﯿﻦ ﺑﺎز ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ و ﺟﮫﺎن ّ‬

‫اﻷرض ﹶرﺗﻘ ﹰﺎ ﻻ ﳜ ﹸﺮ ﹸج ﹺﻣﻨﻬﺎ ﻧ ﹲ‬

‫ﹶﺒﺎت ﹶﻓ ﹶﻔ ﹶﺘ ﹶﻘ ﹸﻬﻤـﺎ اﷲﹸ‬ ‫ﹸ‬ ‫ﹶﺖ اﻟـﺴﻤـﺎء رﺗﻘ ﹰﺎ ﻻ ﻳ ﹺﻨﺰ ﹸل ﹺﻣﻨﻬﺎ ﻣ ﹶﻄﺮ وﻛﺎﻧ ﹺ‬
‫ﹶﺖ‬ ‫ﹶ ﹶ ﹲ‬ ‫ﱠ ﹸ ﹶ‬
‫ﹶزﻳ ﹴﺪ‪ :‬ﻛﺎﻧ ﹺ‬

‫ﹶﺒﺎﲥﺎ«) ‪» .(١‬اﺑﻦ زﯾﺪ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ‪ :‬آﺳﻤﺎن ﺑﺴﺘﻪ‬ ‫اﻷرض ﹶﻓ ﹶ‬

‫ﺄﺧﺮ ﹶج ﻧ ﹶ‬ ‫ﹶ‬ ‫اﻟﺴﻤـﺎ ﹺء ﹶو ﹶﺷ ﱠﻖ‬
‫ﺄﻧﺰ ﹶل ﹶﻣ ﹶﻄ ﹶﺮ ﱠ‬
‫ﹶﻓ ﹶ‬
‫ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﺎراﻧﯽ از آن ﻓﺮود ﻧﻤﯽآﻣﺪ و زﻣﯿﻦ ﺑﺴﺘﻪ ﺑﻮد‪ ،‬ﮔﯿﺎھﯽ از آن ﻧﻤﯽروﯾﯿﺪ‪ ،‬آﻧﮕﺎه ﺧﺪا ھﺮ‬
‫ﺑﺎران آﺳﻤﺎن را ﻓﺮو ﻓﺮﺳﺘﺎد و زﻣﯿﻦ را ﺷﮑﺎﻓﺖ و ﮔﯿﺎھﺶ را ﺑﺮآورد«‪.‬‬
‫دو را ﺑﮕﺸﻮد و ِ‬
‫اﻣﺎﻣﯿﻪ از اﺑﻮﺟﻌﻔﺮ ﺑﺎﻗﺮ ÷ ﻧﯿﺰ ﮔﺰارش ﺷﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ )در ﺗﻔﺴﯿﺮ‬ ‫اﯾﻦ ﻣﻌﻨﺎ در اﺧﺒﺎر ّ‬
‫اﻟﻘ ﹶﻄﺮ وﻛﺎﻧ ﹺ‬
‫ﹶﺖ‬ ‫ﹸﻨﺰ ﹸل ﹺ‬
‫اﻟﺴﻤـﺎ ﹸء ﹶرﺗﻘ ﹰﺎ ﻻ ﺗ ﹺ‬ ‫ﹺ‬ ‫َُ‬ ‫َ‬
‫ﹶ‬ ‫ﯿﺪ ﻣﻌﺘﺰﻟﯽ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻛﺎﻧﹶﺖ ﱠ‬ ‫آﯾﮥ ﻣﺰﺑﻮر( ﺑﻪ ﻋﻤﺮو ﺑﻦ ﻋﺒ ِ‬
‫ﱠﺒﺎت«) ‪» .(٢‬آﺳﻤﺎن ﺑﺴﺘﻪ‬‫اﻷرض ﺑﹺﺎﻟﻨ ﹺ‬ ‫ﹸ‬ ‫ﺎﻟﻘ ﹶﻄ ﹺﺮ ﹶو ﹸﻓﺘﹺ ﹶﻖ‬
‫ﱠﺒﺎت ﹶﻓ ﹸﻔﺘﹺ ﹶﻖ اﻟﺴﻤـﺎء ﺑﹺ ﹺ‬
‫اﻷرض ﹶرﺗﻘ ﹰﺎ ﻻ ﹸﲣ ﹺﺮ ﹸج اﻟﻨ ﹶ‬
‫ﹸ‬
‫ﱠ ﹸ‬
‫ﺑﻮد و داﻧﻪھﺎی ﺑﺎران را ﻓﺮو ﻧﻤﯽﻓﺮﺳﺘﺎد و زﻣﯿﻦ ﺑﺴﺘﻪ ﺑﻮد و ﮔﯿﺎھﺎن را ﺑﯿﺮون ﻧﻤﯽآورد‬
‫آﻧﮕﺎه آﺳﻤﺎن ﺑﻪ ﻗﻄﺮهھﺎی ﺑﺎران و زﻣﯿﻦ ﺑﻪ ﮔﯿﺎھﺎن‪ ،‬ﺑﺎز ﺷﺪﻧﺪ«) ‪.(٣‬‬
‫ﺷﺎھﺪ ﻗﺮآﻧﯽ اﯾﻦ ﺗﻔﺴﯿﺮ را در ﺳﻮرۀ ﻣﺒﺎرﮐﮥ ﻃﺎرق ﺑﺎﯾﺪ ُﺟﺴﺖ ﮐﻪ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫ُ‬ ‫َّ َ َ ‪ٞ َ ٞ‬‬ ‫�ض َذات َّ‬ ‫َ َۡ‬ ‫َ َّ ٓ َ‬
‫ٱلص ۡد ِع‪ ١٢‬إِن ُهۥ لق ۡول ف ۡصل‪َ ١٣‬و َما ه َو‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ٱلر ۡجعِ ‪ ١١‬وٱ�‬ ‫ٱلس َماءِ ذ ِ‬
‫ات َّ‬ ‫﴿و‬
‫َۡ‬
‫ب ِٱله ۡز ِل‪] ﴾١٤‬اﻟﻄﺎرق‪.[۱۴-۱۱ :‬‬
‫»ﺳﻮﮔﻨﺪ ﺑﻪ آﺳﻤﺎن ﺑﺎرﻧﺪه و زﻣﯿﻦ ﺷﮑﺎﻓﻨﺪه ﮐﻪ اﯾﻦ )ﻗﺮآن( ﮔﻔﺘﺎری ﻗﺎﻃﻊ اﺳﺖ و‬
‫ﺷﻮﺧﯽ ﺑﺮدار ﻧﯿﺴﺖ«!‪.‬‬
‫*‬ ‫*‬ ‫*‬

‫‪ -١‬ﺗﻔﺴﯿﺮ ﻃﺒﺮی‪ ،‬ج‪ ،۱۶‬ص‪.۲۵۸‬‬

‫‪ -٢‬ﺗﻔﺴﯿﺮ اﻟﻤﯿﺰان‪ ،‬ج‪ ،۱۴‬ص ‪۳۰۹‬‬
‫َ َ َ ۡ َ َ ۡ َ ٓ ُ َّ‬
‫� َ ۡ‬
‫� ٍء َ ّ‬
‫�﴾ ﻧﯿﺮ روﺷﻦ‬ ‫ٍ‬ ‫‪ -٣‬ﺑﺎ اﯾﻦ ﺗﻔﺴﯿﺮ‪ ،‬راﺑﻄﮥ ﺻﺪرآﯾﻪ ﺑﺎ ذﯾﻞ آن ﯾﻌﻨﯽ ﺑﺎ ﺟﻤﻠﮥ ﴿وجعلنا مِن ٱلماءِ‬
‫ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﺑﺎ ﮔﺸﻮده ﺷﺪن آﺳﻤﺎن و ﺑﺎرش ﺑﺎران‪ ،‬ﻣﺎﯾﮥ ﺣﯿﺎت زﻧﺪﮔﺎن )از ﻧﺒﺎت و ﺣﯿﻮان و اﻧﺴﺎن(‬
‫ﻓﺮاھﻢ ﻣﯽآﯾﺪ‪.‬‬
 ‫‪۲۲‬‬
‫ﻧﮑﺘﻪای از ﺳﻮرۀ ّ‬
‫ﺣﺞ‬

‫ۡ َ‬ ‫� ۡم � ّ‬ ‫َّ َ َّ َ ِ ُ َ ۡ َ َ ٰ ُ ۡ َ َ َ َ َ َ َ ۡ ُ‬ ‫َ َٰ ُ ْ‬
‫ِين مِن ح َر ٖ �‬
‫ج‬ ‫ِ‬ ‫ٱ�‬ ‫ِ‬ ‫ي‬ ‫ل‬ ‫ع‬ ‫ل‬ ‫ع‬‫ج‬ ‫ا‬ ‫م‬‫و‬ ‫م‬‫�‬ ‫ٮ‬‫ب‬ ‫ت‬‫ٱج‬ ‫و‬ ‫ه‬ ‫ۦ‬‫ِ‬ ‫ۚ‬ ‫ه‬ ‫د‬ ‫ا‬ ‫ه‬‫ج‬‫ِ‬ ‫ق‬ ‫ح‬ ‫ِ‬ ‫ٱ�‬ ‫�‬‫ِ‬ ‫﴿و� ِهدوا‬
‫ول َشه ً‬ ‫َ ۡ ُ َ َ ٰ َ َ ُ َ َّ ُ ُ‬ ‫ّ َّ َ َ ُ ۡ ۡ َ ٰ َ ُ َ َ َّ ٰ ُ‬
‫� ُم ٱل ۡ ُم ۡسلِم َ‬
‫يدا‬ ‫ِ‬ ‫س‬ ‫ٱلر‬ ‫ون‬ ‫ك‬ ‫�‬
‫ِ‬ ‫ا‬ ‫ذ‬ ‫�‬ ‫�‬‫ِ‬ ‫و‬ ‫ل‬ ‫ب‬‫�‬ ‫ِن‬‫م‬ ‫�‬ ‫ِ‬ ‫ِيم هو سمٮ‬‫مِلة أ�ِي�م إِب�ه ۚ‬
‫َ َۡ ُ ۡ َ َ ُ ُ ْ ُ ٓ ََ‬
‫اس﴾ ]اﻟﺤﺞ‪ .[۷۸ :‬ﻧﺎﻣﮕﺬاری اﺳﻼم و ﮔﻮاﻫﯽ‬ ‫�ونوا ش َه َدا َء � ٱ�َّ ِ‬ ‫علي�م وت‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص‬
‫ﺧﺪای ﺗﻌﺎﻟﯽ در اﯾﻦ آﯾﮥ ﮐﺮﯾﻤﻪ ﻓﺮﻣﺎن داده اﺳﺖ ﺗﺎ ﻣﺆﻣﻨﺎن در ﺑﺎرۀ ﺧﺪا ﺑﻪ ﺟﮫﺎد‬
‫ﺑﺮﺧﯿﺰﻧﺪ ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﺳﺰاوار ﺟﮫﺎد اوﺳﺖ و از راه ﻟﻄﻒ و اﻣﺘﻨﺎن اﻋﻼم ﻓﺮﻣﻮده ﮐﻪ آﻧﺎن را‬
‫� ۡم﴾ و در دﯾﻦ‪ ،‬ﺑﺮایﺷﺎن ﺳﺨﺘﯽ و ﺗﻨﮕﯽ ّ‬ ‫َُ ََٰۡ ُ‬
‫ﻣﻘﺮر ﻧﺪاﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬آﻧﮕﺎه‬ ‫ﺑﺮﮔﺰﯾﺪه ﴿هو ٱجتبٮ‬
‫ُ‬
‫ذﮐﺮ ﮐﯿﺶ ﭘﺪر ﻣﺆﻣﻨﺎن‪ ،‬اﺑﺮاھﯿﻢ ÷ را ﺑﻪ ﻣﯿﺎن آورده و ﺳﭙﺲ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪﴿ :‬ه َو‬
‫َ َ‬ ‫َ ُ‬ ‫� ُم ٱل ۡ ُم ۡسلِم َ‬
‫� مِن � ۡبل َو ِ� �ٰذا﴾‪.‬‬
‫َ َّ ٰ ُ‬
‫سمٮ‬
‫ِ‬
‫در اﯾﻦﮐﻪ ﻣﺮﺟﻊ ﺿﻤﯿﺮ در ﹸﻫ ﹶﻮ ﹶﺳﻤـﺎﻛﻢ ﺧﺪای ﺗﻌﺎﻟﯽ اﺳﺖ ﯾﺎ اﺑﺮاھﯿﻢ ÷؟ ﻣﯿﺎن‬
‫ﻣﻔﺴﺮان اﺧﺘﻼﻓﯽ دﯾﺪه ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﺟﺎی ﺷﮕﻔﺘﯽ دارد! زﯾﺮا ﻗﺮﯾﻨﻪای ﮐﻪ در‬ ‫ﻣﺘﺮﺟﻤﺎن و ّ‬
‫ّ‬
‫ﭘﯽ آﯾﮥ ﺷﺮﯾﻔﻪ آﻣﺪه ) ﹺﻣﻦ ﹶﻗ ﹸﺒﻞ ﹶوﻓﹺﯽ ﻫﺬا( ﺣﻞ ﻣﺴﺌﻠﻪ را آﺳﺎن ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬ﺑﺎوﺟﻮد اﯾﻦ‪ ،‬ﯾﮑﯽ از‬
‫ﻣﺘﺮﺟﻤﺎن ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ‪» :‬ﮐﯿﺶ ﭘﺪرﺗﺎن اﺑﺮاھﯿﻢ اﺳﺖ‪ .‬او ﭘﯿﺶ از اﯾﻦ ﺷﻤﺎ را ﻣﺴﻠﻤﺎن‬
‫ﻧﺎﻣﯿﺪ) ‪) !«(١‬ﻣﺘﺮﺟﻢ‪ ،‬ﺗﺮﺟﻤﮥ » ﹶوﻓﹺﯽ ﻫﺬا« را از ﻗﻠﻢ اﻓﮑﻨﺪه اﺳﺖ(‪ .‬دﯾﮕﺮی ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ‪» :‬دﯾﻦ‬
‫ﭘﺪرﺗﺎن اﺑﺮاھﯿﻢ را )ﺑﭙﺎ دارﯾﺪ(‪ .‬او از ﻗﺒﻞ ﺷﻤﺎ را ﻣﺴﻠﻤﺎن ﻧﺎﻣﯿﺪ و در اﯾﻦ )ﻗﺮآن( رﺳﻮل‬
‫ﮔﻮاه ﺷﻤﺎ ﺑﺎﺷﺪ) ‪) !«(٢‬ﻣﺘﺮﺟﻢ‪ ،‬ﻣﻌﻨﺎی » ﹶوﻓﹺﯽ ﻫﺬا« را ﮐﻪ ﻋﻄﻒ ﺑﻪ » ﹺﻣﻦ ﹶﻗ ﹸﺒﻞ« اﺳﺖ‬
‫ﺳﻮﻣﯽ ﺑﺮﺧﻼفاﻧﺪ و‪ ،‬ﻧﻮﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪)» :‬ﻧﮕﮫﺒﺎن( روش ّ‬
‫)رﺑﺎﻧﯽ(‬ ‫ﺑﺪرﺳﺘﯽ درﻧﯿﺎﻓﺘﻪ(‪ّ .‬اﻣﺎ ّ‬

‫ّ‬
‫ﻋﺒﺪاﻟﻤﺤﻤﺪ آﯾﺘﯽ ﺑﻨﮕﺮﯾﺪ‪.‬‬ ‫‪ -١‬ﺑﻪ ﺗﺮﺟﻤﮥ ﻗﺮآن‪ ،‬اﺛﺮ آﻗﺎی‬
‫‪ -٢‬ﺑﻪ ﺗﺮﺟﻤﮥ ﻗﺮآن‪ ،‬اﺛﺮ آﻗﺎی دارﯾﻮش ﺷﺎھﯿﻦ ﻧﮕﺎه ﮐﻨﯿﺪ‪.‬‬
 ‫‪١٤١‬‬ ‫ﺑﺎزﻧﮕﺮی در ﻣﻌﺎﻧﯽ ﻗﺮآن‬

‫ﭘﺪرﺗﺎن اﺑﺮاھﯿﻢ‪ ،‬ﺑﺎﺷﯿﺪ‪ .‬او ﺑﻮد ﮐﻪ از ﭘﯿﺶ ﺷﻤﺎ را ﻣﺴﻠﻤﺎن ﻧﺎﻣﯿﺪ و در اﯾﻦ )ﻗﺮآن ﻧﯿﺰ‬
‫ھﻤﺎن آﻣﺪه اﺳﺖ() ‪ .«(١‬و ﭼﮫﺎرﻣﯽ ھﻤﭽﻨﯿﻦ ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ‪» :‬آﺋﯿﻦ ﭘﺪرﺗﺎن اﺑﺮاھﯿﻢ ‪.‬ﻧﯿﺰ ﭼﻨﯿﻦ‬
‫ً‬
‫ﺑﻮده اﺳﺖ او ﺑﻮد ﮐﻪ ﻗﺒﻼ ﺷﻤﺎ را ﻣﺴﻠﻤﺎن ﻧﺎﻣﯿﺪ و در اﯾﻦ )ﻗﺮآن ﻧﯿﺰ ھﻤﯿﻦ ﻣﻄﻠﺐ آﻣﺪه‬
‫ﻣﻔﺴﺮی ﻣﺎﻧﻨﺪ اﺑﻦ زﯾﺪ ﻣﻌﻨﺎی ﺻﺤﯿﺢ آﯾﮥ ﮐﺮﯾﻤﻪ را درﻧﯿﺎﻓﺘﻪ و‬ ‫اﺳﺖ() ‪ .«(٢‬ﺷﮕﻔﺖ آﻧﮑﻪ ّ‬

‫ﺴﻠ ﹺﻤ ﹶ‬
‫ﲔ(«) ‪.(٣‬‬ ‫)ﻫﻮ ﺳﻤـﺎﻛﻢ اﻟـﻤ ﹺ‬
‫ﹸ ﹸ‬ ‫ﺑﻨﺎﺑﺮ ﻗﻮل ﻃﺒﺮی ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪» :‬ﻫﺬا ﹶﻗ ﹸ‬
‫ﻮل إﺑﺮاﻫﻴ ﹶﻢ ﹸ ﹶ ﹶ‬
‫ﺗﻮﺟﻪ ﻧﺪاﺷﺘﻪاﻧﺪ ﮐﻪ‬ ‫ﻣﻔﺴﺮ ﺑﺮ ﺟﺴﺘﻪ‪ّ ،‬‬ ‫ﻣﺘﺄﺳﻔﺎﻧﻪ ﺑﺮﺧﯽ از اﯾﻦ ﻣﺘﺮﺟﻤﺎن ﻣﺤﺘﺮم و آن ّ‬ ‫ّ‬

‫» ﹸﻫ ﹶﻮ ﹶﺳ ﹼﲈﻛﹸﻢ« در ﭘﯽ » ﹸﻫ ﹶﻮ اﺟﺘﹶﺒﺎﻛﹸﻢ« ﻣﯽآﯾﺪ‪ .‬و ﻣﺮﺟﻊ ﺿﻤﯿﺮ در ھﺮ دو ﺑﺨﺶ‪ ،‬ﯾﮑﯽ اﺳﺖ و‬

‫»ﻓﹺﯽ ﻫﺬا« ﻋﻄﻒ ﺑﻪ » ﹺﻣﻦ ﹶﻗ ﹸﺒﻞ« ﺷﺪه و ﻣﻌﻠﻮم اﺳﺖ ﮐﻪ اﺑﺮاھﯿﻢ ÷ ﻧﻘﺸﯽ در ﻓﺮﺳﺘﺎدن‬
‫ﮐﺮه ـ اﺳﺖ ﻧﻪ ﺳﺨﻦ اﺑﺮاھﯿﻢ‬ ‫ﻗﺮآنﻣﺠﯿﺪ ﻧﺪاﺷﺘﻪ زﯾﺮا ﻗﺮآنﮐﺮﯾﻢ‪ ،‬ﮐﻼم ﺧﺪاوﻧﺪی ـ َﺟ ﱠﻞ ذ ُ‬
‫ِ‬
‫÷‪ .‬ھﺮ ﭼﻨﺪ در ﺳﻮرۀ ﺑﻘﺮه آﻣﺪه ﮐﻪ اﺑﺮاھﯿﻢ ÷ و اﺳﻤﺎﻋﯿﻞ ÷ از ﺧﺪاوﻧﺪ‬
‫درﺧﻮاﺳﺖ ﻧﻤﻮدﻧﺪ ﺗﺎ از ﻓﺮزﻧﺪان اﯾﺸﺎن‪ّ ،‬اﻣﺘﯽ ﻣﺴﻠﻤﺎن ﭘﺪﯾﺪ آﯾﺪ و ﻋﺮض ﮐﺮدﻧﺪ‪َ ﴿ :‬ر َّ� َنا‬
‫ٗ َّ َ‬ ‫ٓ ُ ٗ‬ ‫ُ‬ ‫َ ۡ ََۡ ُ ۡ َۡ َ َ‬
‫� لك َومِن ذ ّرِ َّ�ت ِ َنا أ َّمة ُّم ۡسل َِمة لك﴾ ]اﻟﺒﻘﺮة‪ .[۱۲۸ :‬وﻟﯽ اﯾﻦ درﺧﻮاﺳﺖ‬‫وٱجعلنا مسل ِم ِ‬
‫ﻧﺒﺎﯾﺪ ﻣﺎﯾﮥ اﺷﺘﺒﺎه در رﺟﻮع ﺿﻤﯿﺮ ﺑﻪ ﺧﺪای ﺗﻌﺎﻟﯽ در ﺳﻮرۀ ﺣﺞ ﺷﻮد و ﻗﺮﯾﻨﮥ » ﹶو ﹺﰲ ﻫﺬا«‬
‫را ﻧﺎدﯾﺪه اﻧﮕﺎرﻧﺪ‪ .‬ﭘﺲ ﻣﻌﻨﺎی آﯾﮥ ﺷﺮﯾﻔﻪ اﯾﻨﺴﺖ ﮐﻪ‪. :‬او )ﺧﺪاوﻧﺪ( ﻧﺎم ﺷﻤﺎ را ﭘﯿﺶ از اﯾﻦ‬
‫و در اﯾﻦ ﻗﺮآن »ﻣﺴﻠﻤﯿﻦ« ﻧﮫﺎد‪ .‬اﺑﻮﺟﻌﻔﺮ ﻃﺒﺮی ‪ /‬در ﺗﻔﺴﯿﺮش‪ ،‬ﻗﻮل اﺑﻦ زﯾﺪ را‬
‫ﭼﻨﯿﻦ ﻧﻘﺪ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪:‬‬
‫إﺑﺮاﻫﻴ ﹶﻢ ‪ ‬ﻟـﻢ ﻳ ﹶﺴ ﱢﻢ ﹸا ﱠﻣ ﹶﺔ ﹸﳏ ﹶ ﱠﻤ ﹴﺪص‬
‫أن ﹺ‬ ‫ﻗﺎل اﺑ ﹸﻦ ﹶزﻳ ﹴﺪ ﹺﻣﻦ ذﻟ ﹺﻚ‪ ،‬ﹺﻷ ﱠﻧ ﹸﻪ ﹶﻣﻌ ﹸﻠﻮ ﹲم ﱠ‬
‫» ﹶوﻻ ﹶوﺟ ﹶﻪ ﻟـﻤـﺎ ﹶ‬
‫ﹺ‬
‫ﻗﺎل اﷲﹸ ﺗﹶﻌﺎﱄ ذﻛ ﹸﺮ ﹸه‪) :‬‬ ‫ﻫﺮ ﹶﻃ ﹺﻮﻳ ﹴﻞ ﹶو ﹶﻗﺪ ﹶ‬ ‫ﻌﺪ ﹺه ﺑﹺﺪﹶ ﹴ‬
‫ﺮآن ﹸا ﹺﻧﺰ ﹶل ﹺﻣﻦ ﺑ ﹺ‬
‫ﺮآن‪ ،‬ﹺﻷ ﱠن اﻟ ﹸﻘ ﹶ‬
‫ﲔ ﹺﰲ اﻟ ﹸﻘ ﹺ‬ ‫ﺴﻠ ﹺﻤ ﹶ‬
‫ﻣ ﹺ‬
‫ﹶ‬ ‫ﹸ‬
‫ول اﻟ ﹸﻘ ﹺ‬
‫ﺮآن‬ ‫ﲔ ﹺﻣﻦ ﹶﻗ ﹺ‬
‫ﺒﻞ ﻧ ﹸﹸﺰ ﹺ‬ ‫ﺴﻠ ﹺﻤ ﹶ‬
‫‪ (     ‬وﻟﻜﻦ ا ﱠﻟ ﹺﺬي ﺳﻤـﺎﻧﹶﺎ اﻟـﻤ ﹺ‬
‫ﹸ‬ ‫ﹶ‬ ‫ﹶ ﱠ‬
‫آن‪ ،‬اﷲﹸ ا ﱠﻟ ﹺﺬي ﻟـﻢ ﻳ ﹶﺰل ﹶوﻻ ﻳ ﹸ‬
‫ﺰال«) ‪.(٤‬‬ ‫و ﹺﰲ اﻟ ﹸﻘﺮ ﹺ‬
‫ﹶ‬

‫‪ -١‬ﺑﻪ ﺗﺮﺟﻤﮥ ﻗﺮآن‪ ،‬اﺛﺮ آﻗﺎی ّ‬

‫ﻣﺤﻤﺪ ﺻﺎدﻗﯽ ﺗﮫﺮاﻧﯽ ﺑﻨﮕﺮﯾﺪ‪.‬‬
‫‪ -٢‬ﺑﻪ ﺗﺮﺟﻤﮥ ﻗﺮآن‪ ،‬اﺛﺮ آﻗﺎی ّ‬
‫ﻣﺤﻤﺪ ﻣﮫﺪی ﻓﻮﻻدوﻧﺪ ﻧﮕﺎه ﮐﻨﯿﺪ‪.‬‬
‫‪ -٣‬ﺑﻪ ﺗﻔﺴﯿﺮ ﻃﺒﺮی‪ ،‬ج‪ ،۱۶‬ص ‪ ۶۴۶‬ﺑﻨﮕﺮﯾﺪ‪.‬‬
‫‪ -٤‬ﺑﻪ ﺗﻔﺴﯿﺮ ﻃﺒﺮی‪ ،‬ج‪ ،۱۶‬ص ‪ ۶۴۶‬ﺑﻨﮕﺮﯾﺪ‪.‬‬
 ‫ﺑﺎزﻧﮕﺮی در ﻣﻌﺎﻧﯽ ﻗﺮآن‬ ‫‪١٤٢‬‬
‫ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﺳﺨﻦ اﺑﻦ زﯾﺪ در اﯾﻦ ﺑﺎره‪ّ ،‬‬
‫ﻣﻮﺟﻪ ﻧﯿﺴﺖ زﯾﺮا ﮐﻪ ﻣﻌﻠﻮم اﺳﺖ اﺑﺮاھﯿﻢ ÷‬
‫ّاﻣﺖ ّ‬
‫ﻣﺤﻤﺪ ص را در ﻗﺮآن‪ ،‬ﻣﺴﻠﻤﯿﻦ ﻧﺎم ﻧﻨﮫﺎد ﭼﺮا ﮐﻪ ﻗﺮآن ﭘﺲ از ﮔﺬﺷﺖ روزﮔﺎری‬
‫در از ﺑﻌﺪ از اﺑﺮاھﯿﻢ ÷ ﻧﺎزل ﺷﺪه اﺳﺖ و ﺧﺪای ﺗﻌﺎﻟﯽ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪. :‬او ﺷﻤﺎ را ﭘﯿﺶ از‬
‫اﯾﻦ و در اﯾﻦ ﻗﺮآن‪ ،‬ﻣﺴﻠﻤﯿﻦ ﻧﺎم ﻧﮫﺎد‪ّ .‬اﻣﺎ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﻣﺎ را ﭘﯿﺶ از ﻧﺰول ﻗﺮآن و در اﯾﻦ‬
‫ﻗﺮآن‪ ،‬ﻣﺴﻠﻤﺎن ﻧﺎﻣﯿﺪ‪ ،‬ﺧﺪای ازﻟﯽ و اﺑﺪی اﺳﺖ«‪.‬‬
‫ّ‬
‫ﻧﮑﺘﻪای دﯾﮕﺮ در آﯾﮥ ‪ ۷۸‬ﺳﻮرۀ ﺷﺮﯾﻔﮥ ﺣﺞ ﻣﯿﺎن ﻣﻔﺴﺮان ﻣﺎﯾﮥ ﮔﻔﺘﮕﻮ اﺳﺖ ﮐﻪ ﭼﻮن‬
‫ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬اﺑﺮاھﯿﻢ ﭘﺪر ﺷﻤﺎ اﺳﺖ« ﭼﻪ ﻣﻌﻨﺎﯾﯽ را اراده ﻓﺮﻣﻮد؟ ﻗﻮل راﺟﺢ آﻧﺴﺖ ﮐﻪ‪:‬‬
‫اﺑﺮاھﯿﻢ ÷ ﭘﺪر روﺣﺎﻧﯽ ّاﻣﺖ اﺳﻼﻣﯽ ﺷﻤﺮده ﻣﯽﺷﻮد ﺑﻪ دﻟﯿﻞ آﻧﮑﻪ در ﺳﻮرۀ اﺣﺰاب‪،‬‬
‫ۡ‬ ‫ُ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫َََۡ ُ ُٓ ُ‬
‫ٰ‬
‫ﺧﺪای ﺗﻌﺎﻟﯽ زﻧﺎن ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ اﺳﻼم ص را »ﻣﺎدران ﻣﺆﻣﻨﺎن« ﺷﻤﺮده ﴿وأز�ٰجهۥ أم�تهم﴾‬
‫]اﻷﺣﺰاب‪ .[۶ :‬و ﻣﻌﻠﻮم اﺳﺖ ﮐﻪ ﺧﻮد ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ أﮐﺮم ص ھﻤﭽﻮن ﭘﺪر ّاﻣﺖ اﺳﺖ و ﺑﻪ ھﻤﯿﻦ‬
‫ﻗﯿﺎس‪ ،‬اﺑﺮاھﯿﻢ ÷ ﻧﯿﺰ ﭘﺪر ﻣﺴﻠﻤﯿﻦ ﺑﻪ ﺷﻤﺎر ﻣﯽآﯾﺪ ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﺧﻄﺎب آﯾﮥ ﺷﺮﯾﻔﻪ ﺑﻪ‬
‫ﻋﻤﻮم ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن اﺳﺖ‪.‬‬
‫ّ‬
‫ﺳﻮﻣﯿﻦ ﻧﮑﺘﻪای ﮐﻪ در آﯾﮥ ﮐﺮﯾﻤﻪ‪ ،‬ﻻزم ﺑﻪ ﺗﻮﺿﯿﺢ اﺳﺖ ﮔﻮاھﯽ رﺳﻮل ﺧﺪا ص ﺑﺮ‬
‫ّاﻣﺖ و ﮔﻮاھﯽ ّاﻣﺖ ﺑﺮ دﯾﮕﺮ ﻣﺮدم اﺳﺖ‪ .‬ﺷﯿﺦ ﻃﺒﺮﺳﯽ در ﺗﻔﺴﯿﺮ »ﻣﺠﻤﻊاﻟﺒﯿﺎن«‬
‫ﻮن ﹸﳏﹶﻤﺪﹲ ص ﹶﺷ ﹺﻬﻴﺪ ﹰا ﹶﻋ ﹶﻠﻴﻜﻢ ﺑﹺﺎﻟ ﹼﻄﺎ ﹶﻋ ﹺﺔ ﹶواﻟ ﹶﻘﺒﻮل«) ‪) (١‬ﺗﺎ ّ‬ ‫ﹺ‬
‫ﻣﺤﻤﺪ ص ﺑﺮ ﺷﻤﺎ‪،‬‬ ‫ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ‪» :‬ﻟﻴﻜ ﹶ ﱠ‬
‫ﺑﻪ ﻓﺮﻣﺎﻧﺒﺮداری و ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻦ دﻋﻮﺗﺶ ﮔﻮاه ﺑﺎﺷﺪ(‪ .‬ﺻﺎﺣﺐ ﺗﻔﺴﯿﺮ اﻟﻤﯿﺰان ﻧﯿﺰ ھﻤﯿﻦ ﻣﻌﻨﺎ‬
‫را ﺑﺮﮔﺰﯾﺪه و ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ‪» :‬اﻟـ ﹸﻤﺮا ﹸد ﺑﹺ ﹺﻪ ﹶﺷﻬﺎ ﹶد ﹸة اﻷﻋﻤـﺎل«) ‪) (٢‬ﻣﻘﺼﻮد از اﯾﻦ ﮔﻮاھﯽ‪ ،‬ﺷﮫﺎدت‬
‫ﺑﺮ اﻋﻤﺎل اﺳﺖ(‪ .‬وﻟﯽ اﯾﻦ ﺗﻔﺴﯿﺮ ﺑﺎ آﯾﺎت دﯾﮕﺮ ﻗﺮآن ﻧﻤﯽﺳﺎزد ﮐﻪ ﻧﺸﺎن ﻣﯽدھﻨﺪ‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮان ﺧﺪا † از اﻋﻤﺎل ﭘﻨﮫﺎﻧﯽ ﻣﺮدم آ ﮔﺎھﯽ ﻧﺪاﺷﺘﻨﺪ و در روز رﺳﺘﺎﺧﯿﺰ از اﯾﻦ‬
‫َ ۡ َ َ ۡ َ ُ َّ ُ ُّ ُ َ َ َ ُ ُ َ َ ٓ‬ ‫ّ‬
‫اﻣﻮر اﻇﮫﺎر ﺑﯽاﻃﻼﻋﯽ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ ﻣﺎﻧﻨﺪ آﯾﮥ ﺷﺮﯾﻔﮥ‪﴿ :‬يوم �مع ٱ� ٱلرسل �يقول ماذا‬
‫وب‪] ﴾١٠٩‬اﻟﻤﺎﺋﺪة‪» .[۱۰۹ :‬روزی ﮐﻪ ﺧﺪا‪،‬‬ ‫ي‬ ‫ك أَ َ‬
‫نت َع َّ� ٰ ُم ۡٱل ُغ ُ‬ ‫ۡ َ َ َ ٓ َّ َ‬
‫ۖ‬
‫ُ ُۡۡ َ ُ ْ َ‬
‫جبتمۖ قالوا‬
‫ِ‬ ‫ن‬‫ِ‬ ‫إ‬ ‫ا‬ ‫�‬ ‫م‬‫ِل‬
‫ع‬ ‫�‬ ‫أ ِ‬
‫رﺳﻮﻻن را ﮔﺮد ﻣﯽ َ‬
‫آورد‪ ،‬آﻧﮕﺎه ﻣﯽﭘﺮﺳﺪ ﮐﻪ ﭼﮕﻮﻧﻪ ﻣﻮرد اﺟﺎﺑﺖ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﯿﺪ؟ ﮔﻮﯾﻨﺪ ﻣﺎ را در‬
‫اﯾﻦ ﺑﺎره داﻧﺸﯽ ﻧﯿﺴﺖ ﺗﻮ ﺧﻮد از اﻣﻮر ﭘﻨﮫﺎﻧﯽ آ ﮔﺎھﯽ«‪.‬‬

‫‪ -١‬ﻣﺠﻤﻊاﻟﺒﯿﺎن‪ ،‬ج‪ ،۱۷‬ص‪.۱۳۲‬‬

‫‪ -٢‬اﻟﻤﯿﺰان‪ ،‬ج‪ ،۱۴‬ص‪.۴۵۳‬‬
 ‫‪١٤٣‬‬ ‫ﺑﺎزﻧﮕﺮی در ﻣﻌﺎﻧﯽ ﻗﺮآن‬

‫ﻗﻮل دﯾﮕﺮی در ﺗﻔﺴﯿﺮ ﻃﺒﺮی و ﻃﺒﺮﺳﯽ آﻣﺪه ﮐﻪ ﻣﻔﺎد آن‪ ،‬ﺑﺎ ﻗﺮآن ﮐﺮﯾﻢ ﺳﺎز ﮔﺎری‬
‫دارد و ﻧﺸﺎن ﻣﯽدھﺪ ﮐﻪ رﺳﻮل ﺧﺪا ص ﮔﻮاه ﺑﺮ اﺑﻼغ ﭘﯿﺎم ﺧﺪا ﺑﻪ ﻣﺮدم اﺳﺖ ﻧﻪ ﮔﻮاه‬
‫اﻟﺮ ﹸﺳ ﹸ‬
‫ﻮل‬ ‫ﻮن ﱠ‬ ‫ﺑﺮ اﻋﻤﺎل و ّﻧﯿﺎت اﯾﺸﺎن! اﺑﻮﻋﻠﯽ ﻃﺒﺮﺳﯽ در اﯾﻦ ﺑﺎره ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ‪ :‬ﻣﻌﻨﺎه‪ :‬ﻟ ﹺﻴﻜ ﹶ‬
‫ﹼﺎس ﺑﻌﺪﹶ ه ﺑﹺﺄن ﺗ ﹺ‬ ‫ﹺ ﹺ‬
‫ﹸﺒﻠ ﹸﻐﻮا إ ﹶﻟﻴ ﹺﻬﻢ ﻣﺎ‬ ‫ﹶﺷ ﹺﻬﻴﺪ ﹰا ﻋ ﹶﻠﻴﻜﻢ ﹺﰲ إﺑﻼ ﹺغ ﹺرﺳﺎﻟﺔ ﹶر ﱢﺑﻪ إ ﹶﻟﻴﻜﻢ ﹶو ﹶﺗﻜﻮﻧﹸﻮا ﹸﺷ ﹶﻬﺪا ﹶء ﹶﻋ ﹶﲇ اﻟﻨ ﹺ ﹶ ﹸ‬
‫ﻮل إ ﹶﻟﻴﻜﻢ) ‪ (١‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﻣﻘﺼﻮد آﻧﺴﺖ ﮐﻪ رﺳﻮل ﺧﺪا در اﺑﻼغ ﭘﯿﺎم ﺧﺪاوﻧﺪش‪ ،‬ﺑﺮ‬
‫اﻟﺮ ﹸﺳ ﹸ‬
‫ﹶﺑ ﱠﻠ ﹶﻐ ﹸﻪ ﱠ‬
‫ﺷﻤﺎ ﮔﻮاه ﺑﺎﺷﺪ و ﺷﻤﺎ ﻧﯿﺰ ﭘﺲ از او ﮔﻮاه ﺑﺮ ﻣﺮدم ﺑﺎﺷﯿﺪ ﮐﻪ آﻧﭽﻪ را رﺳﻮل ﺑﻪ ﺷﻤﺎ اﺑﻼغ‬
‫ﮐﺮد‪ ،‬ﺑﻪ آﻧﺎن ﺑﺮﺳﺎﻧﯿﺪ«‪.‬‬

‫*‬ ‫*‬ ‫*‬

‫‪ -١‬ﻣﺠﻤﻊ اﻟﺒﯿﺎن‪ ،‬ج‪ ،۱۷‬ص ‪ ۱۳۲‬ﻣﻘﺎﯾﺴﻪ ﺷﻮد ﺑﺎ ﺗﻔﺴﯿﺮ ﻃﺒﺮی‪ ،‬ج‪ ،۱۶‬ص ‪ ۶۲۷‬ﮐﻪ ﺑﺎ ﮐﻤﯽ ﺗﻐﯿﯿﺮ‬
‫ھﻤﯿﻦ ﻣﻌﻨﺎ را آورده اﺳﺖ‪.‬‬
 ‫‪۲۳‬‬
‫ﻧﮑﺎﺗﯽ از ﺳﻮرۀ ﻣﺆﻣﻨﻮن‬

‫َ َ َ ۡ ُ َ َّ ٓ‬ ‫ٱرج ُعون‪ ٩٩‬لَ َع ّ ٓ َ ۡ ُ َ ٗ‬‫ت قَ َال َر ّب ۡ‬ ‫� إ َذا َجا ٓ َء أ َ َح َد ُه ُم ٱل ۡ َم ۡو ُ‬ ‫َ َّ‬

‫ت �ۚ‬ ‫� أ� َمل �ٰل ِحا �ِيما تر� ۚ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫﴿ح ٰٓ ِ‬
‫َ ۡ َ ٌ َٰ َ ُ ۡ َ ُ َ‬ ‫َ َٓ‬ ‫َّ َ َ َ ٌ ُ َ َ ٓ ُ َ َ‬
‫� ي ۡو ِم �بعثون‪] ﴾١٠٠‬اﻟﻤﺆﻣﻨﻮن‪.[۱۰۰-۹۹ :‬‬ ‫إِ�ها � ِمة هو قا�ِلهاۖ ومِن ورا� ِ ِهم برزخ إ ِ‬
‫درﺧﻮاﺳﺖ ﺑﺎزﮔﺸﺖ ﺑﻪ دﻧﯿﺎ‬
‫آﯾﮥ ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ را ﺑﺮﺧﯽ از ﻣﺘﺮﺟﻤﺎن ﻗﺮآن ﮐﺮﯾﻢ ﭼﻨﯿﻦ ﺗﺮﺟﻤﻪ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪» :‬ﭼﻮن‬
‫ﯾﮑﯽﺷﺎن را ﻣﺮگ ﻓﺮا رﺳﺪ‪ ،‬ﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ای ﭘﺮوردﮔﺎر ﻣﻦ‪ ،‬ﻣﺮا ﺑﺎز ﮔﺮدان) ‪ «...(١‬در اﯾﻦ ﻋﺒﺎرت‪،‬‬
‫ﻮن« ﮐﻪ در اﺻﻞ » ﹺ‬‫ارﺟﻌ ﹺ‬
‫ارﺟ ﹸﻌﻮﲏ« ﺑﻮده و ﮐﺴﺮۀ ﻧﻮن‪ ،‬ﻋﻮض از ﯾﺎء ﻣﺤﺬوف اﺳﺖ‪،‬‬ ‫واژۀ » ﹺ ﹸ‬
‫ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻣﻔﺮد )ﻣﺮا ﺑﺎز ﮔﺮدان( ﺗﺮﺟﻤﻪ ﺷﺪه ﮐﻪ ﺧﻄﺎ اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺘﺮﺟﻢ دﯾﮕﺮ ﻧﯿﺰ ﺑﻪ ھﻤﯿﻦ‬
‫ﺧﻄﺎ اﻓﺘﺎده و ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ‪» :‬ﺗﺎ آﻧﮕﺎه ﮐﻪ ﻣﺮگ ﺑﻪﺳﻮی ﮐﺴﯽ از آﻧﺎن آﯾﺪ‪ ،‬ﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﺮوردﮔﺎرا ﻣﺮا‬
‫ﺑﺎزﮔﺮدان) ‪ «...(٢‬و دﯾﮕﺮی ھﻢ ﻧﻮﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ ...» :‬ﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﺮوردﮔﺎرا ﻣﺮا ﺑﻪ دﻧﯿﺎ‬
‫ﺑﺎزﮔﺮدان) ‪ «...(٣‬و ﭼﮫﺎرﻣﯿﻦ ﻣﺘﺮﺟﻢ ﻧﯿﺰ ﻧﻮﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ ...» :‬ﮔﻮﯾﺪ ﭘﺮوردﮔﺎر ﻣﻦ‪ ،‬ﺑﺮ ﮔﺮدان‬
‫ﻣﺮا) ‪.«..(٤‬‬
‫در ﺗﻤﺎم اﯾﻦ ﺗﺮﺟﻤﻪھﺎ ﻓﻌﻞ ﺟﻤﻊ‪ ،‬ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻣﻔﺮد ﺑﻪ ﻓﺎرﺳﯽ ﺑﺮﮔﺮداﻧﺪه ﺷﺪه و ﺻﺤﯿﺢ‬
‫آﻧﺴﺖ ﮐﻪ ﻣﺮﻗﻮم ﻣﯽداﺷﺘﻨﺪ‪ ...» :‬ﻣﺮا ﺑﺎزﮔﺮداﻧﯿﺪ«‪ّ .‬أﻣﺎ ﻣﻌﻨﺎی اﯾﻦ ﺗﻌﺒﯿﺮ ﭼﯿﺴﺖ و ﭼﺮا ﺑﻪ‬
‫ﻣﻔﺴﺮان در اﯾﻦ ﺑﺎره ﺳﻪ وﺟﻪ را ﯾﺎد ﻧﻤﻮدهاﻧﺪ‪ .‬ﯾﮑﯽ آنﮐﻪ‪ :‬در اﯾﻦ‬‫ﻟﻔﻆ ﺟﻤﻊ آﻣﺪه اﺳﺖ؟ ّ‬
‫آﯾﮥ ﺷﺮﯾﻔﻪ ﺑﻪ ﺟﺎی ﺗﮑﺮار ﻣﻔﺮد‪ ،‬ﻟﻔﻆ ﺟﻤﻊ ﺑﻪ ﮐﺎر رﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ ﺑﻪ ﺟﺎی آنﮐﻪ ﮔﻔﺘﻪ‬
‫ﻌﻮن« آورده ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﻗﻮل ّ‬ ‫ارﺟ ﹺ‬
‫ارﺟﻌﻨﻲ« واژۀ » ﹺ‬
‫ارﺟﻌﻨﻲ‪ ،‬ﹺ‬ ‫ارﺟﻌﻨﻲ‪ ،‬ﹺ‬
‫ﺷﻮد‪» :‬ر ﱢب ﹺ‬
‫دوم‬ ‫ﹶ‬

‫ّ‬
‫ﻋﺒﺪاﻟﻤﺤﻤﺪ آﯾﺘﯽ ﻧﮕﺎه ﮐﻨﯿﺪ‪.‬‬ ‫‪ -١‬ﺑﻪ ﺗﺮﺟﻤﮥ ﻗﺮآن اﺛﺮ آﻗﺎی‬
‫‪ -٢‬ﺑﻪ ﺗﺮﺟﻤﮥ ﻗﺮآن‪ ،‬اﺛﺮ آﻗﺎی ﻣﺴﻌﻮد اﻧﺼﺎری ﺑﻨﮕﺮﯾﺪ‪.‬‬
‫‪ -٣‬ﺑﻪ ﺗﺮﺟﻤﮥ ﻗﺮآن‪ ،‬اﺛﺮ آﻗﺎی دارﯾﻮش ﺷﺎھﯿﻦ ﻧﮕﺎه ﮐﻨﯿﺪ‪.‬‬
‫‪ -٤‬ﺑﻪ ﺗﺮﺟﻤﮥ ﻗﺮآن‪ ،‬اﺛﺮ آﻗﺎی ﻣﺼﺒﺎحزاده ﺑﻨﮕﺮﯾﺪ‪.‬‬
 ‫‪١٤٥‬‬ ‫ﺑﺎزﻧﮕﺮی در ﻣﻌﺎﻧﯽ ﻗﺮآن‬
‫آنﮐﻪ‪ :‬ﺧﻄﺎب ﺟﻤﻊ ﺑﺮای ﺧﺪاوﻧﺪ ﺗﻌﺎﻟﯽ‪ ،‬از راه ﺗﻌﻈﯿﻢ و ﺑﺰرﮔﺪاﺷﺖ ﻣﯽآﯾﺪ) ‪ّ .(١‬‬
‫ﺳﻮم‬
‫رب( و اﯾﻦ از ﺑﺎب اﺳﺘﻐﺎﺛﻪ ﺑﻪ درﮔﺎه اوﺳﺖ و‬ ‫ﻗﺎل ﱢ‬ ‫آنﮐﻪ‪ :‬ﺧﻄﺎب در اﺑﺘﺪا ﺑﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ اﺳﺖ ) ﹶ‬
‫ﻣﺘﻮﺟﻪ ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن ﺷﺪه ﮐﻪ ﺑﻪ ﻓﺮﻣﺎن ﺧﺪا ﺟﺎن آدﻣﯽ را ﻗﺒﺾ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و‬ ‫ّ‬ ‫ﺳﭙﺲ ﺧﻄﺎب‬
‫ً‬ ‫اﯾﻦ ﻗﻮل ّ‬
‫ﻣﻮﺟﻪﺗﺮ از ﺳﺎﯾﺮ آراء اﺳﺖ زﯾﺮا ّاوﻻ ﻣﻌﻨﺎی ﻣﺰﺑﻮر را ﺣﺪﯾﺜﯽ از رﺳﻮل ﺧﺪا ص‬
‫ﺗﺄﯾﯿﺪ ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﺪ ﮐﻪ در آن ﺣﺪﯾﺚ آﻣﺪه ﺧﻄﺎب ﮔﻮﯾﻨﺪه‪ ،‬ﺑﺎ ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن اﺳﺖ‪ .‬ﻃﺒﺮی در‬
‫أن اﻟﻨﱠﺒﹺﻲ ص ﻗﺎ ﹶﻟ ﹸﻪ«) ‪) .(٢‬ﭼﻨﺎنﮐﻪ اﺑﻦ ُﺟ َﺮﯾﺢ ﯾﺎد‬
‫ﺗﻔﺴﯿﺮش ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ‪» :‬ﻛﻤـﺎ ﹶذﻛ ﹶﺮ اﺑ ﹸﻦ ﹸﺟ ﹶﺮﻳ ﹴﺢ ﱠ‬
‫ً‬
‫ﮐﺮده اﺳﺖ ﮐﻪ اﯾﻦ ﺳﺨﻦ را ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﺧﺪا ص ﻓﺮﻣﻮدهاﻧﺪ(‪ .‬ﺛﺎﻧﯿﺎ ﻗﻮل ّاول ﺿﻌﻒ دارد زﯾﺮا‬
‫ارﺟﻌﻨﹺﻲ« در آﯾﻪ ﺗﮑﺮار ﻧﺸﻮد ﻣﮕﺮ در ھﻤﯿﻦ ﺳﻮرۀ ﺷﺮﯾﻔﻪ‬ ‫ﭼﻪ ﻟﺰوﻣﯽ داﺷﺘﻪ ﮐﻪ واژۀ » ﹺ‬
‫ُ َ َ‬ ‫َ َ َ َ‬
‫ﻧﻤﯽﺧﻮاﻧﯿﻢ‪﴿ :‬ه ۡي َهات ه ۡي َهات ل َِما توع ُدون‪] ﴾٣٦‬اﻟﻤﺆﻣﻨﻮن‪.[۳۶ :‬؟‬
‫ﺛﺎﻟﺜﺎ ﻗﻮل ّ‬‫ً‬
‫دوم ﻧﯿﺰ‬
‫ﺿﻌﯿﻒ اﺳﺖ زﯾﺮا در ﻗﺮآنﮐﺮﯾﻢ رﺳﻢ ﺑﺮ اﯾﻦ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ در ﻣﻘﺎم ﺧﻄﺎب ﺑﻪ ﺧﺪای ﺗﻌﺎﻟﯽ‪،‬‬
‫ﻟﻔﻆ ﺟﻤﻊ ﺑﻪﮐﺎر ﺑﺮده ﺷﻮد و ﺷﺎھﺪی در اﯾﻦ ﺑﺎره از ﻗﺮآن ﻣﺠﯿﺪ ﻧﺪارﯾﻢ‪.‬‬
‫ﻣﻔﺴﺮان ﻗﺪﯾﻢ ﺑﻪ ﻋﻨـﻮان ﻧﻤﻮﻧـﻪ‪ :‬ﻃﺒـﺮی ﻗﻮل ﺻﺤﯿـﺢ را ﺑﺮﮔﺰﯾـﺪه و ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ‪:‬‬ ‫از ّ‬

‫ﻨﺎؤ ﹸه ـ ﹺﻷ ﱠﳖ ﹸ ﹸﻢ اﺳﺘﹶﻐﺎ ﹸﺛﻮا ﺑﹺ ﹺﻪ ﹸﺛ ﱠﻢ ﹶر ﹶﺟ ﹸﻌﻮا إﱄ ﹶﻣﺴﺄ ﹶﻟ ﹺﺔ‬ ‫ﺨ ﹺ‬

‫ﻄﺎب اﷲﹺ ـ ﹶﺟ ﱠﻞ ﹶﺛ ﹸ‬ ‫»إ ﱠﻧﻤـﺎ اﺑﺘ ﹺﹸﺪيء اﻟﻜﻼم ﺑﹺ ﹺ‬
‫ﹸ‬ ‫ﹶ‬ ‫ﹶ‬
‫)ﺳﺨﻦ آﻧﺎن از راه اﺳﺘﻐﺎﺛﻪ‪ ،‬ﺑﺎ ﺧﻄﺎب ﺑﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ آﻏﺎز ﮔﺮدﯾﺪه ﺳﭙﺲ ﺑﻪ‬ ‫) ‪(٣‬‬
‫ﻟـﻤﻼﺋﻜ ﹺﺔ«‬
‫ا ﹶ‬
‫درﺧﻮاﺳﺖ از ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن ﺑﺎز ﮔﺸﺘﻪاﻧﺪ(‪.‬‬
‫ﻣﻔﺴﺮان ﺟﺪﯾﺪ ﻧﯿﺰ ﺻﺎﺣﺐ ﺗﻔﺴﯿﺮ »اﻟﻤﯿﺰان« ﺑﺮ ھﻤﯿﻦ ﻗﻮل رﻓﺘﻪ و ﻣﺮﻗﻮم داﺷﺘﻪ‬ ‫از ّ‬
‫وﺣ ﹺﻪ و) ﹶر ﱢب( اﺳﺘﹺﻐﺎ ﹶﺛ ﹲﺔ ﹸﻣ ﹶ ﹺ‬
‫ﻌﱰ ﹶﺿ ﹲﺔ‬ ‫ﺒﺾ ر ﹺ‬ ‫ﹺ‬ ‫ﹺ ﹺ‬
‫ﻠﻤﻼﺋﻜﺔ اﻟـ ﹸﻤﺘ ﹶﹶﺼﺪﱢ ﻳ ﹶﻦ ﻟ ﹶﻘ ﹺ ﹸ‬
‫ﹺ‬
‫ﻄﺎب ﻟ ﹶ‬
‫ﺎﻫﺮ ﱠ ﹺ‬
‫أن اﻟـﺨ ﹶ‬
‫ﹺ‬
‫اﺳﺖ‪» :‬اﻟ ﹼﻈ ﹸ‬
‫ارﺟﻌ ﹺ‬ ‫ﹺ‬ ‫ﹺ‬ ‫ﹺ‬ ‫ﹺ‬
‫ﻮن«) ‪» .(٤‬ﻇﺎھﺮ آﻧﺴﺖ ﮐﻪ‬ ‫ﻗﺎل ـ ﹶو ﹸﻫ ﹶﻮ ﻳﺴﺘﹶﻐﻴ ﹸﺚ ﺑﹺ ﹶﺮ ﱢﺑﻪ ـ ﹺ ﹸ‬
‫ﻟـﻤﻌﻨﻲ‪ :‬ﹶ‬‫ﺑﹺ ﹶﺤﺬف ﹶﺣﺮف اﻟﻨﱢﺪاء ﹶوا ﹶ‬
‫ّ‬
‫ﺧﻄﺎب ﺑﻪ ﻓﺮﺷﺘﮕﺎﻧﯽ ﺗﻌﻠﻖ دارد ﮐﻪ ﻋﮫﺪه دار ﻗﺒﺾ روح ﮔﻮﯾﻨﺪه ﺷﺪهاﻧﺪ و » ﹶر ﱢب«‬
‫اﺳﺘﻐﺎﺛﮥ ﻣﻌﺘﺮﺿﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺣﺮف ﻧﺪاء از آن ﺣﺬف ﮔﺸﺘﻪ و ﻣﻌﻨﺎی ﺳﺨﻦ اﯾﻨﺴﺖ ﮐﻪ‪:‬‬

‫ّ‬
‫ﺎرﲪﹸﻮﻧﹺﯽ ﻳﺎ‬
‫‪ -١‬زﻣﺨﺸﺮی در ﮐﺸﺎف ﺑﺮ اﯾﻦ ﻗﻮل‪ ،‬ﺷﻌﺮی را ﮔﻮاه آورده اﺳﺖ ﮐﻪ درﺿﻤﻦ آن ﮔﻮﯾﺪ‪» :‬أﻻ ﹶﻓ ﹶ‬
‫َ َ‬ ‫ﹴ‬
‫إﻟ ﹶﻪ ﹸﳏ ﱠﹶﻤﺪ« )ﺑﺠﺎی ﻓﺎرﺣ ِ‬
‫ﻤﻨﯽ(‪.‬‬
‫‪ -٢‬ﺗﻔﺴﯿﺮ ﻃﺒﺮی‪ ،‬ج‪ ،۱۷‬ص ‪.۱۰۸‬‬
‫‪ -٣‬ﺗﻔﺴﯿﺮ ﻃﺒﺮی‪ ،‬ج‪ ،۱۷‬ص‪.۱۰۸‬‬
‫‪ -٤‬ﺗﻔﺴﯿﺮ اﻟﻤﯿﺰان‪ ،‬ج‪ ،۱۵‬ص‪.۷۱‬‬
 ‫ﺑﺎزﻧﮕﺮی در ﻣﻌﺎﻧﯽ ﻗﺮآن‬ ‫‪١٤٦‬‬

‫ﮔﻮﯾﺪ ـ درﺣﺎﻟﯿﮑﻪ ﺑﻪ ﺧﺪای ﺧﻮد اﺳﺘﻐﺎﺛﻪ ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﺪ ـ ای ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن ﻣﺮا ﺑﺎزﮔﺮداﻧﯿﺪ«‪.‬‬

‫ُ َّ ُ َ ۡ ّ‬ ‫ّ‬
‫� ِ�‬‫ﺷﺎھﺪی ﻗﺮآﻧﯽ ھﻢ ﻣﻔﺴﺮان ﺑﺮای اﯾﻦ ﻃﺮز ﺑﯿﺎن آوردهاﻧﺪ ﮐﻪ آﯾﮥ ﺷﺮﯾﻔﮥ ﴿قرت � ٖ‬
‫ك َ� َ� ۡق ُتلُ ُ‬
‫وه﴾ ]اﻟﻘﺼﺺ‪ .[۹ :‬در ﺳﻮرۀ ﻗﺼﺺ اﺳﺖ‪ .‬در اﯾﻨﺠﺎ زن ﻓﺮﻋﻮن ﻣﺼﺮ‪ ،‬اﺑﺘﺪا ﺑﻪ ‪-‬‬
‫ََ َ‬
‫ول ۖ‬
‫او ﺧﻄﺎب ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﺳﭙﺲ ﺑﻪ ﻟﻔﻆ ﺟﻤﻊ )ﻻ ﺗﹶﻘ ﹸﺘ ﹸﻠﻮ ﹸه( ﯾﺎراﻧﺶ را ﻣﻮرد ﺧﻄﺎب ﻗﺮار ﻣﯽدھﺪ‪.‬‬
‫*‬ ‫*‬ ‫*‬

‫ُ ُ ََۡ َ‬ ‫� َو َ� ُ�َ ُ َ َ ۡ‬
‫ار عليهِ إِن كنت ۡم �عل ُمون‪﴾٨٨‬‬ ‫� َ ۡ‬
‫�ءٖ َو ُه َو ُ� ُ‬ ‫َ َ ُ ُ ُّ‬ ‫َ‬ ‫ُۡ َ‬
‫ِ‬ ‫﴿قل م ۢن �ِي ِده ِۦ ملكوت ِ‬
‫ُ ُ ََ‬
‫ﺠﺎر ﻋﻠﯿﻪ ﭼﻪ ﻣﻌﻨﺎﯾﯽ دارد؟‬ ‫]اﻟﻤﺆﻣﻨﻮن‪ .[۸۸ :‬ﯾ‬
‫از ﺗﺮﺟﻤﻪھﺎی ﻗﺮآنﮐﺮﯾﻢ‪ ،‬ﮐﻤﺘﺮ ﺗﺮﺟﻤﻪای ﻋﺒﺎرت » ﹶو ﻻﳚ ﹸﺎر ﹶﻋ ﹶﻠﻴ ﹺﻪ« را ﺑﺪرﺳﺘﯽ ﺑﻪ‬
‫ﻓﺎرﺳﯽ ﺑﺮﮔﺮداﻧﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻧﻤﻮﻧﻪ‪ :‬ﯾﮑﯽ از ﻣﺘﺮﺟﻤﺎن ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ‪» :‬ﺑﻪ ﺑﯽﭘﻨﺎھﺎن ﭘﻨﺎه‬
‫ﻣﯽدھﺪ و ﻧﯿﺎز ﺑﻪ ﭘﻨﺎه دادن ﻧﺪارد) ‪ .«(١‬ﻣﺘﺮﺟﻢ در اﯾﻨﺠﺎ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎی ﮐﻠﻤﮥ » ﹶﻋ ﹶﻠﻴ ﹺﻪ« ّ‬
‫ﺗﻮﺟﻪ‬
‫ﻧﻨﻤﻮده اﺳﺖ‪ .‬در ﺗﺮﺟﻤﮥ دﯾﮕﺮ ﻣﯽﺧﻮاﻧﯿﻢ‪» :‬آن ﭘﻨﺎه دھﻨﺪهای ﮐﻪ ﺧﻮد ﺑﯽﻧﯿﺎز از ﺣﻤﺎﯾﺖ‬
‫ﺳﻮﻣﯿﻦ ﻣﺘﺮﺟﻢ‬ ‫و ﭘﻨﺎه اﺳﺖ) ‪ .«(٢‬اﯾﻦ ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻧﯿﺰ اﺷﮑﺎل ﺗﺮﺟﻤﮥ ﻧﺨﺴﺖ را دارد‪ّ .‬‬
‫ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ‪» :‬او ﺑﻪ ھﻤﻪ ﭘﻨﺎه دھﺪ و ﺣﻤﺎﯾﺖ ﮐﻨﺪ و از او ﮐﺲ ﺣﻤﺎﯾﺖ ﻧﺘﻮاﻧﺪ ﮐﺮد) ‪.«(٣‬‬
‫ﭼﮫﺎرﻣﯿﻦ ﻧﻮﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪» :‬او ﭘﻨﺎه ﻣﯽدھﺪ و در ﭘﻨﺎه ﮐﺴﯽ ﻧﻤﯽرود) ‪ .«(٤‬ﭘﻨﺠﻤﯿﻦ ﻣﺘﺮﺟﻢ‬
‫ﻣﺮﻗﻮم داﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪» :‬او ﭘﻨﺎه دھﺪ و ﺑﻪ او ﭘﻨﺎه داده ﻧﺸﻮد) ‪ «(٥‬و‪...‬‬
‫ﭼﻨﺎنﮐﻪ اﺷﺎره ﻧﻤﻮدﯾﻢ‪ ،‬ﻣﺘﺮﺟﻤﺎن ﻣﺤﺘﺮم ﮐﻠﻤﮥ » ﹶﻋ ﹶﻠﻴ ﹺﻪ« را در ﻣﺘﻦ آﯾﮥ ﺷﺮﯾﻔﻪ‪ ،‬ﻣﻮرد‬
‫دﻗﺖ ﻗﺮار ﻧﺪادهاﻧﺪ‪ .‬آﯾﮥ ﺷﺮﯾﻔﻪ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪» :‬او ﭘﻨﺎه ﻣﯽدھـﺪ و ﺑﺮ ّ‬ ‫ّ‬ ‫ّ‬
‫ﺿﺪ او‪ ،‬ﮐﺴﯽ‬ ‫ﺗﻮﺟﻪ و‬
‫ﭘﻨﺎه داده ﻧﺸﻮد«‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ »اﮔﺮ ﺧﺪای ﺗﻌﺎﻟﯽ درﺑﺎرۀ ُﻣﺠﺮﻣﯽ ارادۀ ﻋﻘﻮﺑﺖ ﮐﻨﺪ‪ ،‬ھﯿﭻ ﮐﺲ‬
‫ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ‪ ،‬ﺷﺨﺺ ﻣﺠﺮم را ﭘﻨﺎه دھﺪ و از ﻋﻘﻮﺑﺖ ﺧﺪا ﺑﺮھﺎﻧﺪ‪ .‬ﭼﻨﺎنﮐﻪ زﻣﺨﺸﺮی در‬
‫أﺣﺪ ﹰا«) ‪ .(٦‬ھﯿﭻ ﮐﺲ )در ﺑﺮاﺑﺮ ﺧﺪا( ﺑﻪ ﻓﺮﯾﺎد‬ ‫ﹺ‬ ‫ّ‬
‫»ﮐﺸﺎف« ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ‪» :‬وﻻ ﻳﻐﻴ ﹸﺚ ﹶ‬
‫أﺣﺪﹲ ﹶ‬

‫‪ -١‬ﺑﻪ ﺗﺮﺟﻤﮥ ﻗﺮآن‪ ،‬اﺛﺮ آﻗﺎی ﻧﺎﺻﺮ ﻣﮑﺎرم ﺷﯿﺮازی ﻧﮕﺎه ﮐﻨﯿﺪ‪.‬‬
‫ّ‬
‫‪ -٢‬ﺑﻪ ﺗﺮﺟﻤﮥ ﻗﺮآن‪ ،‬اﺛﺮ ﺧﺎﻧﻢ ﻃﺎھﺮه ﺻﻔﺎری ﺑﻨﮕﺮﯾﺪ‪.‬‬
‫‪ -٣‬ﺑﻪ ﺗﺮﺟﻤﮥ ﻗﺮآن‪ ،‬اﺛﺮ آﻗﺎی ﻣﮫﺪی إﻟﮫﯽ ﻗﻤﺸﻪای ﻧﮕﺎه ﮐﻨﯿﺪ‪.‬‬
‫ﻣﺤﻤﺪﻣﮫﺪی ﻓﻮﻻدوﻧﺪ ﺑﻨﮕﺮﯾﺪ‪.‬‬‫‪ -٤‬ﺑﻪ ﺗﺮﺟﻤﮥ ﻗﺮآن‪ ،‬اﺛﺮ آﻗﺎی ّ‬
‫‪ -٥‬ﺑﻪ ﺗﺮﺟﻤﮥ ﻗﺮآن‪ ،‬اﺛﺮ آﻗﺎی دارﯾﻮش ﺷﺎھﯿﻦ ﻧﮕﺎه ﮐﻨﯿﺪ‪.‬‬
‫ّ‬
‫‪ -٦‬ﺑﻪ ﺗﻔﺴﯿﺮ ﮐﺸﺎف‪ ،‬ج‪ ،۲‬ص‪ ۲۰۰‬ﺑﻨﮕﺮﯾﺪ‪.‬‬
 ‫‪١٤٧‬‬ ‫ﺑﺎزﻧﮕﺮی در ﻣﻌﺎﻧﯽ ﻗﺮآن‬

‫دﯾﮕﺮی ﻧﺮﺳﺪ‪ .‬ﻗﺎﺿﯽ ﺑﯿﻀﺎوی در »أﻧﻮار اﻟﺘﹼﻨﺰﻳﻞ وأﴎار اﻟﺘﹼﺄوﻳﻞ« ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ‪» :‬ﻳ ﹺﻐﻴ ﹸﺚ ﹶﻣﻦ‬
‫ﹺ ﹺ ﹺ‬ ‫ﹺ‬ ‫ﹺ‬
‫ﱡﴫة«) ‪» (١‬ﺧﺪا ھﺮ‬ ‫أﺣﺪﹲ ﹶوﻻ ﻳﻤﻨ ﹸﹶﻊ ﻣﻨ ﹸﻪ ﹶوﺗﹶﻌﺪﻳ ﹸﺘ ﹸﻪ ﺑﹺ ﹶﻌﲇ ﻟﺘﹶﻀﻤﲔ ﹶﻣﻌﻨﹶﻲ اﻟﻨ ﹶ‬ ‫ﻳﺸﺎ ﹸء ﹶوﳛ ﹸﺮ ﹸﺳ ﹸﻪ وﻻ ﻳ ﹸ‬
‫ﻐﺎث ﹶ‬
‫ﮐﺲ را ﮐﻪ ﺧﻮاھﺪ ﺑﻪ ﻓﺮﯾﺎدش ﻣﯽرﺳﺪ و ﻧﮕﮫﺪاری ﻣﯽﮐﻨﺪ و از ھﯿﭻ ﮐﺲ ﻓﺮﯾﺎد رﺳﯽ و‬
‫ﻣﺘﻌﺪی ﺷﺪه ﺗﺎ ﻣﻌﻨﺎی ﻧﺼﺮت را در ﺑﺮ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ«‪.‬‬ ‫ﺠﺎر ﺑﺎ » َﻋﻠﯽ« ّ‬ ‫دﻓﺎع ﻧﺸﻮد و ﮐﻠﻤﮥ ُﯾ ُ‬
‫ﹺﹺ‬ ‫ﹺ‬ ‫ﹴ‬
‫ﻃﺒﺮﺳﯽ در »ﻣﺠﻤﻊ اﻟﺒﯿﺎن« ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ‪ » :‬ﹶﻣﻦ أرا ﹶد ﺑﹺ ﹸﺴﻮء ﻟـﻢ ﻳﻘﺪر ﹶﻋﲆ ﹶﻣﻨﻌﻪ ﹶ‬
‫أﺣﺪﹲ «) ‪» (٢‬ﮐﺴﯽ‬
‫ﮐﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ ارادۀ ﺑﺪی درﺑﺎرهاش ﮐﻨﺪ‪ ،‬ھﯿﭻ ﮐﺲ ﺑﺮ ﺟﻠﻮﮔﯿﺮی از او ﺗﻮاﻧﺎﯾﯽ ﻧﺪارد« و‬
‫ّ‬ ‫ﺧﻼﺻﻪ اﯾﻦﮐﻪ ﻋﻤﻮم ّ‬
‫ﻣﻔﺴﺮان ﺑﺰرگ‪ ،‬ﺑﺮ اﯾﻦ ﻣﻌﻨﺎ اﺗﻔﺎق دارﻧﺪ و آﯾﮥ ﮐﺮﯾﻤﻪ ﺑﻪ ﻟﺤﺎظ ﻣﻔﮫﻮم‬
‫ﻧﻈﺎﯾﺮی ﭼﻨﺪ در ﻗﺮآن ﻣﺠﯿﺪ ﻧﯿﺰ دارد ﻣﺎﻧﻨﺪ اﯾﻦﮐﻪ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪﴿ :‬قُ ۡل إ ّ� لَن ُ� َ‬
‫� ِ� م َِن‬ ‫ِ‬ ‫ِِ‬
‫َّ َ َ ‪ٞ‬‬
‫ٱ�ِ أحد﴾ ]اﻟﺠﻦ‪» .[۲۲ :‬ﺑﮕﻮ‪ :‬ھﯿﭻ ﮐﺲ ﻣﺮا در ﺑﺮاﺑﺮ ﺧﺪا ﭘﻨﺎه ﻧﺨﻮاھﺪ داد« ﯾﺎ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫ۡ‬ ‫� ۡم َ� َمن َذا َّٱ�ِي يَ ُ ُ ُ ّ‬
‫ن��م ِم ۢن َ�ع ِده ِ﴾ ]آل ﻋﻤﺮان‪» .[۱۶۰ :‬اﮔﺮ ﺧﺪا ﯾﺎری‬
‫َۡ ُۡ ُ‬
‫﴿�ن �ذل‬
‫ﺷﻤﺎ را ﺗﺮک ﮐﻨﺪ ﭘﺲ ﮐﯿﺴﺖ آن ﮐﺲ ﮐﻪ ﺑﻌﺪ از او‪ ،‬ﺷﻤﺎ را ﯾﺎری دھﺪ؟!«‪.‬‬

‫*‬ ‫*‬ ‫*‬

‫ّ‬ ‫ّ‬
‫‪ -١‬ﺑﻪ ﺗﻔﺴﯿﺮ أﻧﻮار اﻟﺘﻨﺰﯾﻞ و أﺳﺮار اﻟﺘﺄوﯾﻞ‪ ،‬ج‪ ،۲‬ص‪ ۱۱۳‬ﻧﮕﺎه ﮐﻨﯿﺪ‪.‬‬
‫‪ -٢‬ﺑﻪ ﻣﺠﻤﻊ اﻟﺒﯿﺎن‪ ،‬ﺟﺰء ‪ ،۱۸‬ص‪ ۱۷۰‬ﺑﻨﮕﺮﯾﺪ‪.‬‬
 ‫‪۲۴‬‬
‫ﻧﮑﺘﻪای از ﺳﻮرۀ ﻧﻮر‬

‫ٗ‬ ‫ُ‬
‫ض�م َ� ۡعضا﴾ ]اﻟﻨﻮر‪ .[۶۳ :‬دﻋﻮت ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص‬ ‫ََۡ ُ َ ُ َٓ ۡ‬ ‫� َعلُوا ْ ُد َ� ٓ َء َّ‬
‫َّ َ ۡ‬
‫ٱلر ُسو ِل بين� ۡم كد�ءِ َ�ع ِ‬ ‫﴿�‬
‫ﺑﺨﺶ ﻣﺰﺑﻮر از آﯾﮥ ‪ ۶۳‬ﺳﻮرۀ ﺷﺮﯾﻔﮥ ﻧﻮر را ﺑﺮﺧﯽ از ﻣﺘﺮﺟﻤﺎن ﻗﺮآن‪ ،‬ﭼﻨﯿﻦ ﺗﺮﺟﻤﻪ‬
‫ﻧﻤﻮدهاﻧﺪ‪» :‬آن ﭼﻨﺎن ﮐﻪ ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ را ﺻﺪا ﻣﯽزﻧﯿﺪ‪ ،‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ را ﺻﺪا ﻣﺰﻧﯿﺪ) ‪ .«(١‬ﻣﺘﺮﺟﻤﯽ‬
‫دﯾﮕﺮ ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ‪» :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ را ﻣﯿﺎن ﺧﻮﯾﺶ ﭼﻨﺎن ﻓﺮا ﻧﺨﻮاﻧﯿﺪ ﮐﻪ ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ را ﻓﺮا‬
‫ﺳﻮﻣﯿﻦ ﻧﻮﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪» :‬وﻗﺘﯽ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ را ﺻﺪا ﻣﯽزﻧﯿﺪ اﯾﻨﻄﻮر ﺧﻮدﻣﺎﻧﯽ‬ ‫ﻣﯽﺧﻮاﻧﯿﺪ) ‪ّ .«(٢‬‬
‫ﻧﺒﺎﺷﯿﺪ ﮐﻪ ﮔﻮﯾﯽ ﯾﮑﯽ از اﻓﺮاد ﺧﻮدﺗﺎن را ﺻﺪا ﻣﯽزﻧﯿﺪ) ‪ .«(٣‬ﭼﮫﺎرﻣﯿﻦ ﻣﺘﺮﺟﻢ ﻣﺮﻗﻮم‬
‫داﺷﺘﻪ‪» :‬ﺧﻄﺎب ﮐﺮدن ﭘﯿﻐﻤﺒﺮ را ﻣﯿﺎن ﺧﻮدﺗﺎن ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺧﻄﺎب ﮐﺮدن ھﻤﺪﯾﮕﺮ ﻧﮑﻨﯿﺪ) ‪.«(٤‬‬
‫ﭘﻨﺠﻤﯿﻦ ﻣﺘﺮﺟﻢ ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ‪» :‬ﺻﺪا ﮐﺮدن ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ را در ﻣﯿﺎن ﺧﻮد‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺻﺪا ﮐﺮدن‬
‫ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ ﻗﺮار ﻧﺪھﯿﺪ) ‪ .«(٥‬ﺷﺸﻤﯿﻦ ﻣﺘﺮﺟﻢ ﻧﻮﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪» :‬ﺧﻄﺎب ﮐﺮدن ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ را در ﻣﯿﺎن‬
‫ﺧﻮد‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺧﻄﺎب ﮐﺮدن ﺑﻌﻀﯽ از ﺧﻮدﺗﺎن ﺑﻪ ﺑﻌﻀﯽ)دﯾﮕﺮ( ﻗﺮار ﻣﺪھﯿﺪ) ‪...«(٦‬‬
‫ھﻤﮥ اﯾﻦ ﺗﺮﺟﻤﻪھﺎ ﺑﺪون اﯾﻦﮐﻪ ﺳﯿﺎق آﯾﻪ را رﻋﺎﯾﺖ ﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬ﺗﺤﺖ ﺗﺄﺛﯿﺮ رواﯾﺘﯽ ﻗﺮار‬
‫ﮔﺮﻓﺘﻪاﻧﺪ ﮐﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ ﻣﻌﻨﺎی آﯾﮥ ﺷﺮﯾﻔﻪ آﻧﺴﺖ ﮐﻪ در وﻗﺖ ﺧﻄﺎب ﺑﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ص‪ :‬ﯾﺎ‬
‫ﻣﺤﻤﺪ و ﯾﺎ أﺑﺎ اﻟﻘﺎﺳﻢ ﻣﮕﻮﯾﯿﺪ ﺑﻠﮑﻪ ﯾﺎ ﻧﹶﺒﹺ ﱠﯽ اﷲ و ﻳﺎ ﹶر ﹶ‬
‫ﺳﻮل اﷲ ﺑﮕﻮﯾﯿﺪ و ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ص را ﺑﺎ‬ ‫ّ‬
‫َ‬
‫اﺣﺘﺮام ﺻﺪا ﮐﻨﯿﺪ‪ .‬ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﻃﺒﺮی اﯾﻦ ﻣﻌﻨﺎ را از ﻣﺠﺎھﺪ و ﻗﺘﺎده ﻧﻘﻞ ﮐﺮده) ‪) (٧‬و ﺧﻮد‬

‫ّ‬
‫ﻋﺒﺪاﻟﻤﺤﻤﺪ آﯾﺘﯽ ﺑﻨﮕﺮﯾﺪ‪.‬‬ ‫‪ -١‬ﺑﻪ ﺗﺮﺟﻤﮥ ﻗﺮآن‪ ،‬اﺛﺮ آﻗﺎی‬
‫‪ -٢‬ﺑﻪ ﺗﺮﺟﻤﮥ ﻗﺮآن‪ ،‬اﺛﺮ آﻗﺎی ﻋﻠﯽ ﻣﻮﺳﻮی ﮔﺮﻣﺎرودی ﻧﮕﺎه ﮐﻨﯿﺪ‪.‬‬
‫ّ‬
‫‪ -٣‬ﺑﻪ ﺗﺮﺟﻤﮥ ﻗﺮآن‪ ،‬اﺛﺮ ﺧﺎﻧﻢ ﻃﺎھﺮۀ ﺻﻔﺎرزاده ﺑﻨﮕﺮﯾﺪ‪.‬‬
‫‪ -٤‬ﺑﻪ ﺗﺮﺟﻤﮥ ﻗﺮآن‪ ،‬اﺛﺮ آﻗﺎی اﺑﻮاﻟﻘﺎﺳﻢ ﭘﺎﯾﻨﺪه ﻧﮕﺎه ﮐﻨﯿﺪ‪.‬‬
‫‪ -٥‬ﺑﻪ ﺗﺮﺟﻤﮥ ﻗﺮآن‪ ،‬اﺛﺮ آﻗﺎی ﻧﺎﺻﺮ ﻣﮑﺎرم ﺷﯿﺮازی ﺑﻨﮕﺮﯾﺪ‪.‬‬
‫ﻣﺤﻤﺪﻣﮫﺪی ﻓﻮﻻدوﻧﺪ ﻧﮕﺎه ﮐﻨﯿﺪ‪.‬‬ ‫‪ -٦‬ﺑﻪ ﺗﺮﺟﻤﮥ ﻗﺮآن‪ ،‬اﺛﺮ آﻗﺎی ّ‬
‫‪ -٧‬ﺑﻪ ﺗﻔﺴﯿﺮ ﻃﺒﺮی‪ ،‬ج‪ ،۱۷‬ص ‪ ۳۸۹‬ﺑﻨﮕﺮﯾﺪ‪.‬‬
 ‫‪١٤٩‬‬ ‫ﺑﺎزﻧﮕﺮی در ﻣﻌﺎﻧﯽ ﻗﺮآن‬

‫اﻣﺎﻣﯿﻪ ﻧﯿﺰ ﺑﻪ رواﯾﺖ ﺿﻌﯿﻔﯽ آن را از أﺑﻮﺟﻌﻔﺮ ﺑﺎﻗﺮ ÷ ﮔﺮاش‬ ‫ّ‬ ‫آن را ﻧﻤﯽﭘﺬﯾﺮد!( و‬
‫ﻧﻤﻮدهاﻧﺪ) ‪.(١‬‬
‫ﺗﻮﺟﮫﯽ ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬در‬ ‫اﮔﺮ اﯾﻦ ﻣﺘﺮﺟﻤﺎن ﻣﺤﺘﺮم ﺑﻪ ﻗﺒﻞ و ﺑﻌﺪ آﯾﮥ ﺷﺮﯾﻔﻪ اﻧﺪک ّ‬

‫ﻣﺤﻤﺪ و ﯾﺎ أﺑﺎاﻟﻘﺎﺳﻢ‬ ‫ٱلر ُسو ِل﴾ ﻧﮫﯽ از ﮔﻔﺘﻦ ﯾﺎ ّ‬‫� َعلُوا ْ ُد َ� ٓ َء َّ‬
‫َّ َ ۡ‬
‫ﻣﯽﯾﺎﻓﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﻣﻘﺼﻮد از ﴿�‬
‫ﻧﯿﺴﺖ ﺑﻠﮑﻪ ﻣﻮﺿﻮع ﺑﺮﺳﺮ دﻋﻮت ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ اﺳﺖ ھﻨﮕﺎﻣﯽﮐﻪ ﻣﺆﻣﻨﺎن را ﺑﺮای أﻣﺮ ﻣﮫﻢ و‬
‫َّ‬
‫ﺟﺎﻣﻌﯽ )ﭼﻮن ﺟﮫﺎد و ﻏﯿﺮه( ﻓﺮا ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﭘﯿﺶ از آﯾﮥ ﻣﺰﺑﻮر ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪﴿ :‬إِ� َما‬
‫ْ‬ ‫َّ‬ ‫َ َ ُ ْ َ َُ ََ َ‬ ‫ْ َّ‬ ‫ون َّٱ� َ‬‫ُۡ ۡ ُ َ‬
‫�‬‫� أ ۡمر َجام ِٖع ل ۡم يَ ۡذ َه ُبوا َح َّ ٰ‬
‫و�ِۦ �ذا �نوا معهۥ ٰٓ‬ ‫ِين َء َام ُنوا ب ِٱ�ِ َو َر ُس ِ‬ ‫ٱلمؤمِن‬
‫ٖ‬
‫َ َۡ ُ‬
‫� ۡس�ٔ ِذنوهُ﴾ ]اﻟﻨﻮر‪ُ » .[۶۲ :‬ﺟﺰ اﯾﻦ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﻣﺆﻣﻨﺎن‪ ،‬آﻧﺎﻧﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺧﺪا و رﺳﻮﻟﺶ اﯾﻤﺎن‬
‫آوردهاﻧﺪ و ھﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﺑﺮای ﮐﺎری ﻋﻤﻮﻣﯽ ﺑﺎ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ھﻤﺮاھﻨﺪ‪ ،‬از ﺟﻤﻊ ﻧﺮوﻧﺪ ﺗﺎ از وی اﺟﺎزت‬
‫ُ‬ ‫� َعلُوا ْ ُد َ� ٓ َء َّ‬
‫ٱلر ُسو ِل بَ ۡي َن� ۡم‬
‫َّ َ ۡ‬
‫ﺧﻮاھﻨﺪ‪ .«...‬در ﭘﯽ ھﻤﯿﻦ ﺳﺨﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪�﴿ :‬‬
‫ض�م َ� ۡعضا﴾ ﯾﻌﻨﯽ دﻋﻮت ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ص را ﻣﯿﺎن ﺧﻮدﺗﺎن ھﻤﭽﻮن دﻋﻮت‬
‫ٗ‬ ‫ُ‬ ‫َ ُ َٓ ۡ‬
‫كد�ءِ َ�ع ِ‬
‫ھﻤﺪﯾﮕﺮ ﻧﺸﻤﺮﯾﺪ )ﮐﻪ ﻣﯽﺗﻮاﻧﯿﺪ آن را ﺑﭙﺬﯾﺮﯾﺪ ﯾﺎ ّرد ﮐﻨﯿﺪ ﯾﺎ از ﻣﺠﻠﺲ آﻧﺎن ﺑﺪون اﺟﺎزه‬
‫َ ۡ َ ۡ َ ُ َّ ُ َّ َ َ َّ ُ َ‬
‫ِين يَت َسللون‬
‫ﺑﯿﺮون روﯾﺪ(‪ .‬آﻧﮕﺎه در ذﯾﻞ ھﻤﯿﻦ ﺑﺨﺶ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪﴿ :‬قد �علم ٱ� ٱ�‬
‫ٗ‬ ‫ُ‬
‫مِن� ۡم ل َِواذا﴾ ]اﻟﻨﻮر‪ .[۶۳ :‬ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬ﺧﺪا از ﻣﯿﺎن ﺷﻤﺎ آﻧﺎن را ﮐﻪ ﭘﻨﺎه ﺑﻪ دﯾﮕﺮان ﺑﺮده‬
‫)ﻣﺨﻔﯽ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ و( آھﺴﺘﻪ آھﺴﺘﻪ ﺑﯿﺮون ﻣﯽروﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﺧﻮﺑﯽ ﻣﯽﺷﻨﺎﺳﺪ!‪.‬‬
‫ﻣﺠﻠﺲ‬
‫ِ‬ ‫ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﻣﻼﺣﻈﻪ ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ ﺳﺨﻦ از ﻓﺮا ﺧﻮاﻧﯽ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ص و ﺗﺮک ﻧﮑﺮدن‬
‫ﹶ‬
‫رﺳﻮلاﷲ« را ﺟﺎﯾﮕﺰﯾﻦ »ﻳﺎ ﹸﳏ ﹼﻤﺪ« ﮐﻨﯿﺪ! ھﺮ ﭼﻨﺪ اﯾﻦ‬ ‫اوﺳﺖ ﻧﻪ ﺳﻔﺎرش ﺑﻪ اﯾﻦﮐﻪ »ﻳﺎ‬
‫ﺳﻔﺎرش در ّ‬
‫ﺣﺪ ﺧﻮد‪ ،‬ﻣﺤﺘﺮم اﺳﺖ وﻟﯽ ﺑﻪ ھﯿﭻ وﺟﻪ از ﻣﺪﻟﻮل آﯾﮥ ﮐﺮﯾﻤﻪ ﺑﺮ ﻧﻤﯽآﯾﺪ‪ .‬در‬
‫ﻣﻔﺴﺮان ارﺟﻤﻨﺪ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎی‬ ‫ﻋﯿﻦ ﺣﺎل ﺟﺎ دارد ﮐﻪ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﻮد ﭼﻨﺪ ﺗﻦ از ﻣﺘﺮﺟﻤﺎن و ّ‬
‫ﻋﺒﺎس ﺑﺎﯾﺪ ﻧﺎم ﺑﺮد‬ ‫ﺗﻮﺟﻪ داﺷﺘﻪاﻧﺪ و در رأس آﻧﺎن از ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ ﺑﻦ ّ‬‫ﺻﺤﯿﺢ آﯾﮥ ﺷﺮﯾﻔﻪ ّ‬
‫ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﻃﺒﺮی در ﺗﻔﺴﯿﺮ ﮔﺮاﻧﻤﺎﯾﻪاش‪ ،‬ﻗﻮل وی را ﮔﺰارش ﻧﻤﻮده اﺳﺖ) ‪ .(٢‬أﺑﯽ ّ‬
‫اﻟﺴﻌﻮد‬
‫ﹺ‬
‫ﻟـﻤﻘﺎ ﹶم«) ‪) (٣‬اﯾﻦ‬
‫ﺐا ﹶ‬‫ﻧﯿﺰ ﺗﻔﺴﯿﺮ ﻧﺎﻣﻨﺎﺳﺒﯽ را ﮐﻪ آوردﯾﻢ ﻧﻘﻞ ﮐﺮده و ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ‪ » :‬ﹶﻓﻼ ﻳﻨﺎﺳ ﹸ‬

‫‪ -١‬ﺑﻪ ﺗﻔﺴﯿﺮ ﺻﺎﻓﯽ‪ ،‬ج‪ ،۲‬ص‪ ۱۸۴‬ﻧﮕﺎه ﮐﻨﯿﺪ‪.‬‬

‫‪ -٢‬ﺑﻪ ﺗﻔﺴﯿﺮ ﻃﺒﺮی‪ ،‬ج‪ ،۱۷‬ص‪ ۳۸۹‬ﻧﮕﺎه ﮐﻨﯿﺪ‪.‬‬
‫‪ -٣‬ﺑﻪ ﺗﻔﺴﯿﺮ أﺑﯽ ّ‬
‫اﻟﺴﻌﻮد)در ﺣﺎﺷﯿﮥ ﺗﻔﺴﯿﺮ ﻓﺨﺮرازی( ج‪ ،۷‬ص‪ ۴‬ﺑﻨﮕﺮﯾﺪ‪.‬‬
 ‫ﺑﺎزﻧﮕﺮی در ﻣﻌﺎﻧﯽ ﻗﺮآن‬ ‫‪١٥٠‬‬

‫ﹼﺴﻬﻴﻞ ﻟﹺ ﹸﻌ ﹸﻠﻮ ﹺم اﻟﺘ ﹺ‬

‫ﱠﻨﺰﻳﻞ« ﻣﻌﻨﺎی‬ ‫ّ‬
‫ﺟﺰی ھﻢ در »اﻟﺘ ﹸ‬ ‫ﺗﻔﺴﯿﺮ‪ ،‬ﻣﻨﺎﺳﺐ ﺑﺎ ﻣﻘﺎم آﯾﻪ ﻧﯿﺴﺖ(‪ .‬اﺑﻦ‬
‫ﻨﺎﺳ ﹶﺒ ﹸﺘ ﹸﻪ ﻟـ ﹶﻤـﺎ ﹶﻗﺒ ﹶﻠ ﹸﻪ«) ‪) (١‬اﯾﻦ ﻗﻮل را‬ ‫ﻫﺬا اﻟ ﹶﻘ ﹶ‬
‫ﻮل ﹸﻣ ﹶ‬ ‫ﺻﺤﯿﺢ آﯾﻪ را ﻣﯽآورد و ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ‪» :‬ﻳ ﹶﻘ ﱢﻮي ﹶ‬
‫ﻣﻔﺴﺮ ﻣﺤﺘﺮم‪ ،‬ﻗﻮل‬ ‫ﻣﻨﺎﺳﺒﺘﺶ ﺑﺎ ﭘﯿﺶ از ﺧﻮد‪ ،‬ﺗﻘﻮﯾﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ(‪ .‬در ﺗﻔﺴﯿﺮ »اﻟﻤﯿﺰان« ﻧﯿﺰ ّ‬

‫اﻟﺴﺎﺑﹺ ﹶﻘ ﹺﺔ«) ‪» (٢‬اﯾﻦ ﻗﻮل‪ ،‬ﺑﻪ دﻟﯿﻞ‬ ‫ﹺ‬ ‫ﺻﺤﯿﺢ را ﻧﻘﻞ ﮐﺮده و ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ‪» :‬ﻫﺬا أﻧﺴ ﹸ ﹺ ﹺ ﹺ‬
‫ﺐ ﻟﺴﻴﺎق اﻵﻳﺔ ﹼ‬ ‫ﹶ‬
‫ﺳﯿﺎق آﯾﮥ ﭘﯿﺸﯿﻦ‪ ،‬از ھﻤﮥ آراء ﻣﻨﺎﺳﺐﺗﺮ اﺳﺖ«‪ .‬و در ﺑﺨﺶ رواﯾﯽ از ﺗﻔﺴﯿﺮ اﻟﻤﯿﺰان ﻧﯿﺰ‪،‬‬
‫أن ﹶذﻳ ﹶﻞ اﻵﻳ ﹺﺔ ﻻ‬
‫رواﯾﺖ اﻣﺎم ﺑﺎﻗﺮ ÷ را ﮔﺰارش ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﺪ و ﺳﭙﺲ ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ‪ » :‬ﹶﻗﺪ ﹶﺗ ﹶﻘﺪﱠ ﹶم ﱠ‬
‫ﻟـﻤﻌﻨﻲ«) ‪» (٣‬ﭘﯿﺶ از اﯾﻦ ﮔﺬﺷﺖ ﮐﻪ دﻧﺒﺎﻟﮥ آﯾﮥ ﺷﺮﯾﻔﻪ‪ ،‬ﺑﺎ اﯾﻦ ﻣﻌﻨﺎ ﺳﺎزﮔﺎری‬ ‫ﻳ ﹺ‬
‫ﻼﺋ ﹸﻢ ﹶ‬
‫ﻫﺬا ا ﹶ‬
‫ﻧﺪارد«‪ .‬ﭘﯿﺪا اﺳﺖ ﮐﻪ رواﯾﺖ ﻣﺰﺑﻮر را ﺑﻪ ﻟﺤﺎظ ﻋﺪم ﻣﻼﯾﻤﺖ ﺑﺎ ﺳﯿﺎق ﻗﺮآن‪ ،‬ﻗﺎﺑﻞ اﻋﺘﻤﺎد‬
‫ﻧﻤﯽﺷﻤﺮد‪.‬‬

‫*‬ ‫*‬ ‫*‬

‫‪ -١‬ﺑﻪ ﺗﻔﺴﯿﺮ اﺑﻦ ّ‬

‫ﺟﺰی ﮐﻠﺒﯽ‪ ،‬ج‪ ،۳‬ص‪ ۱۳۶‬ﻧﮕﺎه ﮐﻨﯿﺪ‪.‬‬
‫‪ -٢‬ﺑﻪ ﺗﻔﺴﯿﺮ اﻟﻤﯿﺰان‪ ،‬ج‪ ،۱۵‬ص ‪ ۱۸۲‬ﺑﻨﮕﺮﯾﺪ‪.‬‬
‫‪ -٣‬ﺑﻪ ﺗﻔﺴﯿﺮ اﻟﻤﯿﺰان‪ ،‬ج‪ ،۱۵‬ص ‪ ۱۸۵‬ﻧﮕﺎه ﮐﻨﯿﺪ‪.‬‬
 ‫‪۲۵‬‬
‫ﻧﮑﺘﻪای از ﺳﻮرۀ ﻓﺮﻗﺎن‬

‫َُ َ َ‬ ‫�لَ ٗة َ�ٰح َِد ٗة ۚ َك َ�ٰل َِك �ِ ُثَ ّب َ‬ ‫َ َ َ َّ َ َ َ ْ َ َ ُ َ‬

‫َ َۡ ُۡ ۡ َ ُ ُۡ‬
‫ت بِهِۦ فؤادك ۖ‬ ‫ِ‬ ‫ِين �ف ُروا ل ۡو� ن ّ ِزل‬
‫عليهِ ٱلقرءان‬ ‫﴿وقال ٱ�‬
‫َ َ َّ ۡ َ ُ َ ۡ ٗ‬
‫ورتل�ٰه تر� ِي�‪] ﴾٣٢‬اﻟﻔﺮﻗﺎن‪ .[۳۲ :‬ﻧﺰول ﺗﺪرﯾﺠﯽ ﻗﺮآن‬
‫در ﻣﺤﯿﻂ ﻣﺎ ﺷﮫﺮت دارد ﮐﻪ ﻗﺮآن ﻣﺠﯿﺪ دو ﺑﺎر از ﺳﻮی ﺧﺪاوﻧﺪ ﺳﺒﺤﺎن ﺑﺮ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‬
‫ﮔﺮاﻣﯽ اﺳﻼم ص ﻧﺎزل ﺷﺪه اﺳﺖ و اﯾﻦ ﺷﮫﺮت ﻣﻮﻟﻮد ﺗﻔﺎﺳﯿﺮ و ﻣﻘﺎﻻﺗﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫ﻧﻮﯾﺴﻨﺪﮔﺎﻧﯽ ﭼﻨﺪ‪ ،‬در ﻣﯿﺎن ﻣﺎ ﺑﻪ ﻓﺎرﺳﯽ ﻧﮕﺎﺷﺘﻪاﻧﺪ )ﻧﻪ ﺗﻔﺎﺳﯿﺮ ّﻓﻨﯽ و ﻗﺪﯾﻤﯽ(‪ .‬ﺑﻪ ﻋﻨﻮان‬
‫ﻧﻤﻮﻧﻪ‪ :‬در ﯾﮑﯽ از ﺗﻔﺎﺳﯿﺮ ﺟﺪﯾﺪ ﻓﺎرﺳﯽ )ﮐﻪ از داﺷﺘﻦ ﻣﻄﺎﻟﺐ ارزﻧﺪه ھﻢ ﺧﺎﻟﯽ ﻧﯿﺴﺖ(‬
‫آﻣﺪه اﺳﺖ‪» :‬ﻗﺮآن دارای دو ﻧﻮع ﻧﺰول ﺑﻮده اﺳﺖ‪ّ .‬اول ﻧﺰول دﻓﻌﯽ و ﺟﻤﻌﯽ ﮐﻪ ﯾﮑﺠﺎ از‬
‫دوم‬‫ﺳﻮی ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﺮ ﻗﻠﺐ ﭘﺎک ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ص در ﻣﺎه رﻣﻀﺎن و ﺷﺐ ﻗﺪر ﻧﺎزل ﮔﺮدﯾﺪه‪ّ ،‬‬
‫ﻃﯽ ‪ ۲۳‬ﺳﺎل ﻧﺎزل ﺷﺪه‬ ‫ﻧﺰول ﺗﺪرﯾﺠﯽ ﮐﻪ ﺑﺮ ﺣﺴﺐ ﺷﺮاﺋﻂ و ﺣﻮادث و ﻧﯿﺎزھﺎ در ّ‬
‫ّ‬
‫اﺳﺖ) ‪ .«(١‬اﻟﺒﺘﻪ در ﺗﻔﺴﯿﺮھﺎی ﻗﺪﯾﻤﯽ ﻧﯿﺰ ﺳﺨﻦ از ﺗﮑﺮار ﻧﺰول ﻗﺮآن رﻓﺘﻪ وﻟﯽ ﻧﺰول‬
‫دوﺑﺎر )دﻓﻌﯽ و ﺗﺪرﯾﺠﯽ( ﺑﺮ ﻗﻠﺐ رﺳﻮلﺧﺪا ص‪ ،‬ﺳﺨﻨﯽ ﺗﺎزه ﺷﻤﺮده ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫در ﺗﻔﺴﯿﺮ ﻓﺎرﺳﯽ دﯾﮕﺮی )ﮐﻪ آنھﻢ ﻣﻄﺎﻟﺐ ارزﻧﺪهای دارد( ﻧﻮﯾﺴﻨﺪۀ ﻣﺤﺘﺮم ﻣﺮﻗﻮم‬
‫داﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪» :‬از آﯾﺎﺗﯽ ﮐﻪ ﻗﺮآن و ﻧﺰول آن را ﺗﻌﺮﯾﻒ و ﺗﻮﺻﯿﻒ ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﺪ‪ ،‬ﺑﻪ وﺿﻮح ﺑﺮ‬
‫ّ‬
‫ﻣﯽآﯾﺪ ﮐﻪ ﻗﺮآن ﺑﻪ دو ﺻﻮرت ﻣﺸﺨﺺ و در دو ﻣﺮﺗﺒﻪ ﻧﺎزل ﺷﺪه اﺳﺖ‪ّ .‬اول ﺑﻪ ﺻﻮرت‬
‫دوم ﺑﻪ ﺻﻮرت ﺑﺎز و ﺗﺪرﯾﺠﯽ و ﺗﻔﺼﯿﻠﯽ) ‪.«(٢‬‬ ‫ﻧﺰول ﺑﺴﯿﻂ و ﺟﻤﻊ و ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ‪ّ ،‬‬
‫ﮐﺎرﺑﺮد واژۀ »إﻧﺰال« و ﺗﻔﺎوت آن ﺑﺎ »ﺗﻨﺰﯾﻞ« در‬ ‫ﻣﻨﺸﺄ اﯾﻦ ﺑﺮداﺷﺖ‪ ،‬ﭼﻨﺪ ﭼﯿﺰ اﺳﺖ‪ :‬ﯾﮑﯽ ُ‬
‫ﻣﻔﺴﺮ ﻣﺤﺘﺮم‪ّ ،‬اوﻟﯽ ﺑﺮای ﻧﺰول دﻓﻌﯽ و ّدوﻣﯽ ﺑﺮای ﻧﺰول‬ ‫ﻗﺮآن ﻣﺠﯿﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ ﮔﻤﺎن ھﺮ دو ّ‬
‫ﺗﺪرﯾﺠﯽ ﺑﻪ ﮐﺎر رﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬در ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ آﯾﮥ ‪ ۳۲‬از ﺳﻮرۀ ﺷﺮﯾﻔﮥ ﻓﺮﻗﺎن‪ ،‬ﺧﻼف اﯾﻦ ﺑﺮداﺷﺖ را‬
‫َ َ ُ َ ََ‬
‫ﺑﻪ وﺿﻮح ﻧﺸﺎن ﻣﯽدھﺪ زﯾﺮا از ﻗﻮل ﮐﺎﻓﺮان ﮔﺰارش ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ ﮐﻪ ﮔﻔﺘﻨﺪ‪﴿ :‬ل ۡو� ن ّ ِزل عل ۡيهِ‬

‫‪ -١‬ﺑﻪ ﺗﻔﺴﯿﺮ ﻧﻤﻮﻧﻪ‪ ،‬اﺛﺮ آﻗﺎی ﻧﺎﺻﺮ ﻣﮑﺎرم ﺷﯿﺮازی‪ ،‬ج‪ ،۲۱‬ص‪ ۱۴۹‬ﻧﮕﺎه ﮐﻨﯿﺪ‪.‬‬
‫‪ -٢‬ﺑﻪ ﺗﻔﺴﯿﺮ ﭘﺮﺗﻮی از ﻗﺮآن‪ ،‬اﺛﺮ ﻣﺮﺣﻮم آﻗﺎی ﻃﺎﻟﻘﺎﻧﯽ‪ ،‬ﺟﺰء آﺧﺮ‪ ،‬ص ‪ ۱۹۲‬ﺑﻨﮕﺮﯾﺪ‪.‬‬
 ‫ﺑﺎزﻧﮕﺮی در ﻣﻌﺎﻧﯽ ﻗﺮآن‬ ‫‪١٥٢‬‬
‫ٗ‬ ‫ُۡ ُ َُۡٗ‬
‫ٱلق ۡر َءان �لة َ�ٰح َِدة﴾ »ﭼﺮا اﯾﻦ ﻗﺮآن ﯾﮑﺒﺎره ﺑﺮ او ﻓﺮود ﻧﯿﺎﻣﺪه اﺳﺖ؟!«‪ .‬ھﻤﺎﻧﻄﻮر ﮐﻪ ﻣﻼﺣﻈﻪ‬
‫ُ َ‬
‫ﻣﯽﺷﻮد ﺑﺮای ﻧﺰول دﻓﻌﯽ‪ ،‬در اﯾﻦ آﯾﮥ ﺷﺮﯾﻔﻪ ﻟﻔﻆ »ﻧ ّﺰل« از ﻣﺼﺪر ﺗﻨﺰﯾﻞ‪ ،‬ﺑﻪ ﮐﺎر رﻓﺘﻪ‪ ،‬ﻧﻪ‬
‫ِ‬
‫ﻣﻔﺴﺮان ﻣﺤﺘﺮم ﺳﺎزﮔﺎر ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬ ‫ﻟﻔﻆ » ُاﻧﺰ َل« از ﻣﺼﺪر إﻧﺰال! و اﯾﻦ ﺑﺎ ّادﻋﺎی ّ‬
‫ِ‬
‫ّ‬
‫دوم آﻧﮑﻪ ﯾﮑﯽ از آﻧﺪو ﻣﻔﺴﺮ ﻣﺤﺘﺮم ﻣﺮﻗﻮم داﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ص ﻗﺒﻞ از ﻧﺰول‬ ‫ّ‬
‫َ‬
‫ﺗﺪرﯾﺠﯽ ﻗﺮآن‪ ،‬از آن آ ﮔﺎھﯽ داﺷﺖ! ﺑﻪ دﻟﯿﻞ آﯾﮥ ‪ ۱۱۴‬از ﺳﻮرۀ ﻃﻪ ﮐﻪ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ ﴿ َو�‬
‫َ ۡ َ ُ ۡ َ ٰٓ َ َ‬ ‫َۡ َ ۡ ُۡ َۡ‬
‫� إ ِ ۡ�ك َو ۡح ُي ُه﴾ ]ﻃﻪ‪ .[۱۱۴ :‬آﻧﮕﺎه آﯾﮥ ﻣﺰﺑﻮر را ﭼﻨﯿﻦ‬‫ان مِن �ب ِل أن �ق‬
‫�عجل ب ِٱلقرء ِ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﺪ‪» :‬ﭘﯿﺶ از آنﮐﻪ وﺣﯽ درﺑﺎرۀ ﻗﺮآن ﺑﺮ ﺗﻮ ﻧﺎزل ﺷﻮد‪ ،‬ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ آن ﻋﺠﻠﻪ‬
‫ﻣﻔﺴﺮ ﻣﺤﺘﺮم در ﺗﺮﺟﻤﮥ آﯾﮥ ﺷﺮﯾﻔﻪ دﭼﺎر اﺷﺘﺒﺎه ﺷﺪه )و از اﯾﻨﺠﺎ در‬ ‫ﻣﮑﻦ) ‪ّ .«(١‬‬
‫ﻣﺘﺄﺳﻔﺎﻧﻪ ّ‬
‫ُ ۡ َ ٰٓ َ َ‬
‫� إ ِ ۡ�ك﴾ را ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎی »ﻳ ﹶﻨﺰل إ ﹶﻟﻴﻚ«‬ ‫ﻧﺘﯿﺠﻪ ﮔﯿﺮی‪ ،‬ﺑﻪ ﺧﻄﺎ اﻓﺘﺎده اﺳﺖ( زﯾﺮا ﴿�ق‬
‫ﭘﻨﺪاﺷﺘﻪ‪ ،‬در ﺻﻮرﺗﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎی » ﹸﻳﺘ ﹼﹶﻢ إ ﹶﻟﻴﮏ« ﻣﯽآﯾﺪ‪ .‬وﻟﯽ از ُﺣﺴﻦ ﺗﻮﻓﯿﻖ‪ ،‬در ﺟﺎی‬
‫دﯾﮕﺮ از ﺗﻔﺴﯿﺮش آن را ﺑﻪ درﺳﺘﯽ ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻧﻤﻮده و ﻧﻮﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪» :‬ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻗﺮآن ﻋﺠﻠﻪ‬
‫ﻣﮑﻦ‪ ،‬ﭘﯿﺶ از آﻧﮑﻪ وﺣﯽ آن ﺑﺮ ﺗﻮ ﺗﻤﺎم ﺷﻮد) ‪ .«(٢‬آری‪ ،‬رﺳﻮل ﺧﺪا ص ﺷﺘﺎب ﻣﯽورزﯾﺪ‬
‫و ﺑﻪ ھﻤﺮاه ﭘﯿﮏ وﺣﯽ )ﺟﺒﺮﯾﻞ ÷( آﯾﺎت ﺷﺮﯾﻔﻪ را ﭘﯿﺶ از ﺗﻤﺎم ﺷﺪن آنھﺎ‪ ،‬ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ‪.‬‬
‫آﻧﮕﺎه ﻓﺮﻣﺎن ﯾﺎﻓﺖ ﺗﺎ ﭘﺲ از اﺗﻤﺎم ﻗﺮاﺋﺖ ﺟﺒﺮﯾﻞ‪ ،‬ﻗﺮآن را ﺗﻼوت ﻧﻤﺎﯾﺪ و اﯾﻦ اﻣﺮ ﺑﻪ ھﯿﭻ‬
‫وﺟﻪ ﻧﺸﺎن ﻧﻤﯽدھﺪ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ص ﭘﯿﺶ از ﻧﺰول ﻗﺮآن‪ ،‬از آن آﮔﺎھﯽ داﺷﺘﻪ اﺳﺖ!‬
‫ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﺑﺎز ھﻢ ّ‬
‫ﻣﻔﺴﺮ ﻣﺰﺑﻮر در ﺗﻔﺴﯿﺮ آﯾﮥ ﻣﺬﮐﻮر ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ‪» :‬و از آﻧﺠﺎ ﮐﻪ ﮔﺎه ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ص‬
‫ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ ﻋﺸﻖ ﺑﻪ ﻓﺮاﮔﯿﺮی ﻗﺮآن و ﺣﻔﻆ آن ﺑﺮای ﻣﺮدم‪ ،‬ﺑﻪ ھﻨﮕﺎم درﯾﺎﻓﺖ وﺣﯽ ﻋﺠﻠﻪ‬
‫ً‬
‫ﻣﯽﮐﺮد و ﮐﺎﻣﻼ ﻣﮫﻠﺖ ﻧﻤﯽداد ﺗﺎ ﺟﺒﺮﺋﯿﻞ ﺳﺨﻦ ﺧﻮد را ﺗﻤﺎم ﮐﻨﺪ‪ ،‬در دﻧﺒﺎﻟﮥ اﯾﻦ آﯾﻪ‬
‫ّ‬
‫ﭼﻨﯿﻦ ﺑﻪ او ﺗﺬﮐﺮ داده ﻣﯽﺷﻮد‪ :‬و ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻗﺮآن ﻋﺠﻠﻪ ﻣﮑﻦ ﭘﯿﺶ از آﻧﮑﻪ وﺣﯽ آن ﺗﻤﺎم‬
‫َ ۡ َ ُ ۡ َ ٰٓ َ َ‬ ‫ََ َۡ َ ۡ َُۡۡ‬
‫� إ ِ ۡ�ك َو ۡح ُي ُه﴾) ‪.(٣‬‬‫ان مِن �ب ِل أن �ق‬
‫ﺷﻮد‪﴿ :‬و� �عجل ب ِٱلقرء ِ‬
‫ﺳﭙﺲ ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ‪» :‬و ﺑﻌﻀﯽ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ ﭼﻮن آﯾﺎت ﻗﺮآن ﻣﺠﯿﺪ ﯾﮑﺒﺎر ﺑﻪ ﺻﻮرت ﺟﻤﻌﯽ‬
‫ﻣﺪت ‪۲۳‬‬ ‫در ﺷﺐ ﻗﺪر ﺑﺮ ﻗﻠﺐ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ص ﻧﺎزل ﺷﺪه و ﯾﮑﺒﺎر ھﻢ ﺑﻪ ﻃﻮر ﺗﺪرﯾﺠﯽ در ّ‬

‫ﺳﺎل‪ ،‬ﻟﺬا ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ص ﺑﻪ ھﻨﮕﺎم ﻧﺰول ﺗﺪرﯾﺠﯽ آﯾﺎت‪ ،‬ﮔﺎه ﭘﯿﺸﻘﺪم ﺑﺮ ﺟﺒﺮﺋﯿﻞ ﻣﯽﺷﺪ‪.‬‬

‫‪ -١‬ﺑﻪ ﺗﻔﺴﯿﺮ ﻧﻤﻮﻧﻪ‪ ،‬ج‪ ،۲۱‬ص‪ ۱۴۹‬ﻧﮕﺎه ﮐﻨﯿﺪ‪.‬‬

‫‪ -٢‬ﺑﻪ ﺗﻔﺴﯿﺮ ﻧﻤﻮﻧﻪ‪ ،‬ج‪ ،۱۳‬ص‪ ۳۱۰‬ﺑﻨﮕﺮﯾﺪ‪.‬‬
‫‪ -٣‬ﺗﻔﺴﯿﺮ ﻧﻤﻮﻧﻪ‪ ،‬ج‪ ،۱۳‬ص‪.۳۱۲‬‬
 ‫‪١٥٣‬‬ ‫ﺑﺎزﻧﮕﺮی در ﻣﻌﺎﻧﯽ ﻗﺮآن‬

‫ﻗﺮآن دﺳﺘﻮر ﻣﯽدھﺪ در اﯾﻦ ﮐﺎر ﻋﺠﻠﻪ ﻣﮑﻦ و ﺑﮕﺬار ﻧﺰول )دﻓﻌﯽ و( ﺗﺪرﯾﺠﯽ ھﺮ ﮐﺪام‬
‫ﺑﻪ ﻣﻮﻗﻊ ﺧﻮد اﻧﺠﺎم ﮔﯿﺮد‪ .‬وﻟﯽ ﺗﻔﺴﯿﺮ ﻧﺨﺴﺖ‪ ،‬ﻧﺰدﯾﮏﺗﺮ ﺑﻨﻈﺮ ﻣﯽرﺳﺪ) ‪ .«(١‬ﭼﻨﺎنﮐﻪ‬
‫ﻣﻼﺣﻈﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﻧﻮﯾﺴﻨﺪۀ ﻣﺤﺘﺮم در ﭘﺎﯾﺎن ﺳﺨﻦ‪ ،‬ﻗﻮﻟﯽ را ﮐﻪ از دﯾﮕﺮان ﮔﺰارش ﻧﻤﻮده‪،‬‬
‫ﻧﻤﯽﭘﺴﻨﺪد و ﻗﻮل ّاول را ﻧﺰدﯾﮏﺗﺮ ﺑﻪ ﺗﻔﺴﯿﺮ آﯾﮥ ﺷﺮﯾﻔﻪ ﻣﯽﺷﻤﺮد‪.‬‬
‫ﺳﻮﻣﯿﻦ دﺳﺘﺎوﯾﺰی ﮐﻪ ﺑﺪان ﭘﺮداﺧﺘﻪاﻧﺪ‪ ،‬آﯾﮥ ّاول از ﺳﻮرۀ ﮐﺮﯾﻤﮥ ھﻮد اﺳﺖ ﮐﻪ‬ ‫ّ‬

‫�﴾ ]ھﻮد‪ .[۱ :‬ﯾﮑﯽ‬ ‫ب‬‫خ‬

‫َ‬
‫ِي�‬
‫ك‬ ‫ت مِن َّ ُ� ۡن َ‬
‫ح‬ ‫ب أُ ۡحك َِم ۡ‬
‫ت َء َا� ٰ ُت ُهۥ ُ� َّم فُ ّصلَ ۡ‬ ‫ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪﴿ :‬ك َِ�ٰ ٌ‬
‫ٍ ِ ٍ‬ ‫ِ‬
‫ﻣﻔﺴﺮ ﻣﺤﺘﺮم‪ ،‬آﯾﮥ ﺷﺮﯾﻔﻪ را ﭼﻨﯿﻦ ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﺪ‪» :‬ﮐﺘﺎﺑﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ آﯾﺎت آن اﺳﺘﻮار‬ ‫از دو ّ‬
‫و ﺳﺨﺖ ﺑﮫﻢ ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ ﺷﺪه ﺳﭙﺲ ﺑﺎز و ﺗﻔﺼﯿﻞ داده ﺷﺪه از ﺟﺎﻧﺐ ﺣﮑﯿﻢ ﺧﺒﯿﺮ اﺳﺖ) ‪ .«(٢‬وﻟﯽ‬
‫اﯾﻦ ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ ،‬ﻧﺸﺎن ﻣﯽدھﺪ ﮐﻪ آﯾﺎت ﻗﺮآن از دو ﺻﻔﺖ )اﺳﺘﺤﮑﺎم و ﺗﻔﺼﯿﻞ( ﺑﺮﺧﻮر دارﻧـﺪ‬
‫ّاﻣﺎ اﯾﻦﮐﻪ ﻗﺮآن‪ ،‬دو ﺑﺎر ﻧﺎزل ﺷﺪه اﺳـﺖ! ﺑﻪ ھﯿﭻ وﺟﻪ از آﯾﮥ ﻣﺰﺑﻮر ﺑﺮ ﻧﻤﯽآﯾﺪ‪.‬‬
‫ﻋﺒﺎس ب‬ ‫ﭼﮫﺎرﻣﯿﻦ دﺳﺘﺎوﯾﺰ اﯾﺸﺎن‪ ،‬رواﯾﺘﯽ ﻣﺮوی از اﻣﺎم ﺻﺎدق ÷ و ﻧﯿﺰ از اﺑﻦ ّ‬
‫ﻣﻔﺴﺮ ﻣﺰﺑﻮر در اﯾﻦ ﺑﺎره ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ‪» :‬ﺧﻼﺻﮥ ﻣﻀﻤﻮن اﯾﻦ رواﯾﺎت ﺑﺎ اﺧﺘﻼف در‬ ‫اﺳﺖ‪ّ .‬‬
‫ﺗﻌﺒﯿﺮ ﭼﻨﯿﻦ اﺳﺖ‪ :‬ﻗﺮآن ﺑﻪ ﺻﻮرت ﺟﻤﻌﯽ در ﺷﺐ ﻗﺪر ﯾﺎ ﻣﺎه رﻣﻀﺎن از ﺑﯿﺖ اﻟﻤﻌﻤﻮر ﯾﺎ‬
‫ﻟﻮح ﻣﺤﻔﻮظ ﯾﺎ آﺳﻤﺎن ﺑﺎﻻ‪ ،‬ﺑﻪ آﺳﻤﺎن دﻧﯿﺎ ﻧﺎزل ﺷﺪه ﺳﭙﺲ از آن ﺑﻪ ﺗﺪرﯾﺞ و ﺗﻔﺮﯾﻖ در‬
‫ّ‬
‫ﻣﺪت ‪ ۲۳‬ﺳﺎل ﻓﺮود آﻣﺪه اﺳﺖ) ‪.«(٣‬‬
‫ﻋﺒﺎس ب ﻣﺄﺛﻮرﻧﺪ‪ ،‬در ﻣﻘﺎم ﺑﯿﺎن ﻧﺰول‬ ‫اﯾﻦ رواﯾﺎت ﮐﻪ از اﻣﺎم ﺻﺎدق ÷ و اﺑﻦ ّ‬
‫ﺟﻤﻌﯽ و ﺗﺪرﯾﺠﯽ آﻣﺪهاﻧﺪ وﻟﯽ ﺗﺼﺮﯾﺢ دارﻧﺪ ﮐﻪ ﻧﺰول ﺟﻤﻌﯽ ﻗﺮآن از ﻟﻮح ﻣﺤﻔﻮظ ﺑﻪ‬
‫)اﻟﺴﻤﺎء ّ‬
‫اﻟﺪﻧﯿﺎ( ﺻﻮرت ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬ﻧﻪ ﺑﺮ ﻗﻠﺐ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ أﮐﺮم ص و ﻟﺬا‬ ‫آﺳﻤﺎن ﻧﺰدﯾﮏﺗﺮ ّ‬
‫اﺛﺒﺎت ﻧﻤﯽﮐﻨﻨﺪ ﮐﻪ ﻧﺰول دﻓﻌﯽ و ﺗﺪرﯾﺠﯽ ﻗﺮآن‪ ،‬در ﯾﮏ ﻣﻨﺰل ﯾﺎ در »وﻋﺎء واﺣﺪ« رخ‬
‫ﻣﺪت ‪ ۲۳‬ﺳﺎل‪ ،‬ﻗﺮآن ﮐﺮﯾﻢ ﺑﻪ‬‫داده اﺳﺖ‪ .‬ﭘﺲ آﻧﭽﻪ ﻗﺎﺑﻞ اﻧﮑﺎر ﻧﯿﺴﺖ ھﻤﺎﻧﺴﺖ ﮐﻪ در ّ‬

‫ﺗﺪرﯾﺞ ﺑﺮ رﺳﻮلﺧﺪا ص ﻧﺎزل ﺷﺪه و ﻧﺰول آﺳﻤﺎﻧﯽ آن از ﻧﺰول زﻣﯿﻨﯽ ﺟﺪا ﺑﻮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫دﻟﯿﻠﯽ ﮐﻪ اﯾﻦ اﻣﺮ را ﺗﻘﻮﯾﺖ ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﺪ آﯾﮥ ‪ ۳۲‬از ﺳﻮرۀ ﺷﺮﯾﻔﮥ ﻓﺮﻗﺎن اﺳﺖ ﮐﻪ آن را در‬
‫ﺻﺪر ﻣﻘﺎﻟﻪ آوردهاﯾﻢ‪ .‬در آﯾﮥ ﻣﺰﺑﻮر ﻣﯽﺧﻮاﻧﯿﻢ ﮐﻪ ﮐﺎﻓﺮان ﺑﻪ رﺳﻢ اﻋﺘﺮاض‪ ،‬ﭘﺮﺳﯿﺪهاﻧﺪ‪:‬‬

‫‪ -١‬ﺗﻔﺴﯿﺮ ﻧﻤﻮﻧﻪ‪ ،‬ج‪ ،۱۳‬ص‪ ۳۱۳‬و‪.۳۱۴‬‬

‫‪ -٢‬ﺗﻔﺴﯿﺮ ﭘﺮﺗﻮی از ﻗﺮآن‪ ،‬ﺟﺰء آﺧﺮ‪ ،‬ص‪.۱۹۳‬‬
‫ﷲ‬ ‫‪ -٣‬ﺗﻔﺴﯿﺮ ﭘﺮﺗﻮی از ﻗﺮآن‪ ،‬ﺟﺰء آﺧﺮ‪ ،‬ص‪) .۱۹۳‬ﻣﺘﻦ رواﯾﺖ در ﻣﺠﻤﻊ اﻟﺒﯿﺎن ﺑﺪﯾﻨﺼﻮرت آﻣﺪه‪ » :‬ﱠ‬
‫إن ا ﹶ‬
‫ﴩﻳ ﹶﻦ ﹶﺳﻨ ﹴﹶﺔ«(‪.‬‬
‫ﻮل ﹺﻋ ﹺ‬ ‫ﺪر ﹶإﱃ اﻟﺴﻤـ ﹺ‬
‫ﺎء اﻟﺪﱡ ﻧﻴﺎ ﹸﺛﻢ أﻧﺰﹶ ﹶل ﻋ ﹶﹶﲆ اﻟﻨﱠﺒﹺﻲ ﹶﺑﻌﺪﹶ ذﻟﹺﻚ ﻧ ﹸﹸﺠﻮﻣ ﹰﺎ ﹺﰲ ﹸﻃ ﹺ‬ ‫ﺮآن ﹺﰲ ﹶﻟﻴ ﹶﻠ ﹺﺔ اﻟ ﹶﻘ ﹺ‬
‫أﻧﺰﹶ ﹶل ﹶﲨﹺﻴﻊ اﻟ ﹸﻘ ﹺ‬
‫ﱠ‬ ‫ﱠ‬ ‫ﹶ‬
 ‫ﺑﺎزﻧﮕﺮی در ﻣﻌﺎﻧﯽ ﻗﺮآن‬ ‫‪١٥٤‬‬
‫ٗ‬ ‫َ َ ُۡ ُ َُۡٗ‬ ‫َ َ ُ َ‬
‫عل ۡيهِ ٱلق ۡر َءان �لة َ�ٰح َِدة﴾ ]اﻟﻔﺮﻗﺎن‪» .[۳۲ :‬ﭼﺮا اﯾﻦ ﻗﺮآن ﯾﮑﺒﺎره ﺑﺮ او ﻓﺮود‬ ‫﴿ل ۡو� ن ّ ِزل‬
‫ﻧﯿﺎﻣﺪه اﺳﺖ؟!‪ «.‬اﮔﺮ ﻗﺮآن ﮐﺮﯾﻢ‪ ،‬ﻧﺰول دﻓﻌﯽ داﺷﺖ در ﺑﺮاﺑﺮ اﯾﻦ اﻋﺘﺮاض ﻻزم ﺑﻮد ﮐﻪ‬
‫ﭘﺎﺳﺦ داده ﺷﻮد‪ :‬ﭼﻨﺎن ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬ﻗﺮآن ﯾﮑﺒﺎره ھﻢ ﺑﺮ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﻧﺎزل ﺷﺪه اﺳﺖ! وﻟﯽ آﯾﮥ ﻣﻮرد‬
‫َ َ َ‬
‫ﺑﺤﺚ در ﺳﻮرۀ ﻓﺮﻗﺎن‪ ،‬اﺑﺘﺪا ﺳﺨﻦ ﮐﺎﻓﺮان را ﺗﺼﺪﯾﻖ ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﺪ‪﴿ :‬ك�ٰل ِك﴾ )ﭼﻨﺎن اﺳﺖ(‪.‬‬
‫َّ ۡ َ ٗ‬ ‫َُ َ‬ ‫آﻧﮕﺎه ﺣﮑﻤﺖ ﻧﺰول ﺗﺪرﯾﺠﯽ ﻗﺮآن را ﺑﯿﺎن ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ُ ِ�﴿ :‬ثَ ّب َ‬
‫ت بِهِۦ فؤاد َكۖ َو َرتل َ�ٰ ُه ت ۡر�ِي�﴾‬ ‫ِ‬
‫]اﻟﻔﺮﻗﺎن‪ .[۳۲ :‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﺗﺎ ﻗﻠﺐ ﺗﻮ را ﺑﺪان اﺳﺘﻮار دارﯾﻢ و آن را ﺑﺎ درﻧﮓ ﺗﻤﺎم )ﺑﺮﺗﻮ(‬
‫ﻮاب ﻟـ ﹸﻬﻢ‪ ،‬أي‪ :‬ﻛﺬﻟﹺﻚ ﹸا ﹺﻧﺰ ﹶل‬ ‫ﹺ‬ ‫ّ‬
‫ﺧﻮاﻧﺪهاﯾﻢ«‪ .‬ﺑﻪﻗﻮل زﻣﺨﺸﺮی در ﮐﺸﺎف‪ » :‬ﹶو ﹶﻗﻮ ﹸﻟ ﹸﻪ )ﻛﺬﻟﻚ( ﹶﺟ ﹲ‬
‫ﹶﻔﺮﻳ ﹺﻘ ﹺﻪ ﹸﻓﺆا ﹶدك«) ‪») (١‬ﻛﹶﺬﻟﹺ ﹶﻚ« ﭘﺎﺳﺦ آنھﺎ اﺳﺖ ﯾﻌﻨﯽ آری؛ ﻗﺮآن‬
‫اﳊﻜ ﹶﻤ ﹸﺔ ﻓﹺﻴ ﹺﻪ أن ﹸﻧ ﹶﻘ ﱢﻮي ﺑﹺﺘ ﹺ‬
‫ﻣ ﹶﻔﺮﻗ ﹰﺎ و ﹺ‬
‫ﹸ ﱠ ﹶ‬
‫ِ‬
‫ﻧﺰول ﭘﺮاﮐﻨﺪۀ آن‪ ،‬ﻧﯿﺮو ﺑﺨﺸﯿﻢ(‪.‬‬
‫ﺑﻪ ﺗﺪرﯾﺞ ﻧﺎزل ﺷﺪه و ﺣﮑﻤﺘﺶ آﻧﺴﺖ ﮐﻪ ﻗﻠﺐ ﺗﻮ را ﺑﺎ ِ‬
‫ﻣﯽﺑﯿﻨﯿﻢ ﮐﻪ ﻗﺮآن ﻣﺠﯿﺪ از ﺗﺜﺒﯿﺖ ﻗﻠﺐ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ص ﺳﺨﻦ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ و اﯾﻦ اﻣﺮ در‬
‫ﮐﺸﺎﮐﺶ ﺣﻮادث ﺻﺪر اﺳﻼم ﺑﺎ ﻧﺰول وﺣﯽھﺎی ّ‬
‫ﻣﮑﺮر‪ ،‬ﻻزم ﻣﯽآﻣﺪه اﺳﺖ و ﺑﻪ وﯾﮋه ﺣﮑﺎﯾﺖ‬ ‫ِ‬
‫روﯾﺪادھﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﺑﺮای دﯾﮕﺮ ﻓﺮﺳﺘﺎدﮔﺎن ﺧﺪا † ﭘﯿﺶ آﻣﺪه ﺑﻮد‪ ،‬رﺳﻮل اﮐﺮم ص را ﺑﻪ‬
‫ُ ّٗ َّ ُ‬
‫اﺳﺘﻘﺎﻣﺖ و ﭘﺎﯾﺪاری ﺑﺮ ﻣﯽاﻧﮕﯿﺨﺖ ﭼﻨﺎنﮐﻪ در ﺳﻮرۀ ھﻮد ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ ﴿ َو� �ق ُّص‬
‫َ‬ ‫َُ َ‬ ‫ُ‬ ‫ّ‬ ‫َ َ ۡ َ ۡ َ َ ٓ ُّ ُ َ ُ َ‬
‫عليك مِن أ�باءِ ٱلرس ِل ما نثبِت بِهِۦ فؤادك﴾ ]ھﻮد‪» .[۱۲۰ :‬از اﺧﺒﺎر رﺳﻮﻻن ھﻤﻪ را ﺑﺮ ﺗﻮ‬
‫ﻣﯽﺧﻮاﻧﯿﻢ‪ ،‬ﭼﯿﺰھﺎﯾﯽﮐﻪ دﻟﺖ را ﺑﺪانھﺎ اﺳﺘﻮار ﺳﺎزﯾﻢ«‪ .‬ﻋﻼوه ﺑﺮ اﯾﻦ‪ ،‬ﻧﺰول ﺗﺪرﯾﺠﯽ ﻗﺮآن‬
‫ّ‬
‫در ﺗﺮﺑﯿﺖ ﺟﺎﻣﻌﮥ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻣﺮﺣﻠﻪای‪ ،‬ﻧﻘﺶ ﻣﺆﺛﺮی داﺷﺘﻪ اﺳﺖ و از اﯾﻦ رو‬
‫َ َٰ ُ ۡ‬ ‫َ ُۡ َ ٗ َ َ ۡ َ ُ َۡ ََُ ََ‬
‫� ٱ�َّ‬
‫ث﴾ ]اﻹﺳﺮاء‪» .[۱۰۶ :‬و ﻗﺮآﻧﯽ ﮐﻪ‬ ‫ٖ‬ ‫ك‬ ‫م‬ ‫�‬ ‫ِ‬
‫اس‬ ‫ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪﴿ :‬وقرءانا فرق�ٰه �ِ قرأهۥ‬
‫آن را در ﺑﺨﺶھﺎﯾﯽ ﺟﺪا از ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ ﻓﺮﺳﺘﺎدﯾﻢ ﺗﺎ آن را ﺑﺮ ﻣﺮدم ﺑﺎ ّﺗﺄﻧﯽ و درﻧﮓ ﺑﺨﻮاﻧﯽ«‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮ‬
‫اﻣﺎﻣﯿﻪ‪ ،‬ﮐﺴﺎﻧﯽ ﭼﻮن‬ ‫ﻓﺮﺿﯿﮥ ﻧﺰول دوﮔﺎﻧﮥ ﻗﺮآن را ﺑﺎﯾﺪ ﮐﻨﺎر ﻧﮫﺎد ﭼﻨﺎنﮐﻪ از ﻣﺸﺎھﯿﺮ ّ‬ ‫ّ‬ ‫اﯾﻦ‬
‫ﻓﺮﺿﯿﻪ‪ ،‬ﮐﻮﺷﯿﺪهاﻧﺪ‪ .‬ﺷﯿﺦ ﻣﻔﯿﺪ در رﺳﺎﻟﮥ‬ ‫ّ‬ ‫ﺷﯿﺦ ﻣﻔﯿﺪ و ﺷﺮﯾﻒ ﻣﺮﺗﻀﯽ در ﻧﻔﯽ اﯾﻦ‬
‫ﻮاب اﻻﻧﺘﹺﻘﺎد« ﮐﻪ آن را در ﺷﺮح ﻋﻘﺎﯾﺪ اﺑﻦ ﺑﺎﺑﻮﯾﻪ )أﺑﻮﺟﻌﻔﺮ ّ‬
‫ﻣﺤﻤﺪ‬ ‫ﹺ‬
‫اﻹﻋﺘﻘﺎد ﺑﹺ ﹶﺼ ﹺ‬ ‫ﺗﺼﺤﻴﺢ‬
‫ﹸ‬ ‫»‬
‫ﻋﻠﯽ ﺑﻦ اﻟﺤﺴﯿﻦ( و ﻧﻘﺪ آنھﺎ ﻧﮕﺎﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬درﺑﺎرۀ ﻧﺰول ﺟﻤﻌﯽ ﻗﺮآن ﺑﺎ وی ﺑﻪ‬ ‫ﺑﻦ ّ‬
‫ﻣﻨﺎﻗﺸﻪ ﺑﺮ ﻣﯽﺧﯿﺰد )ﺑﺎ اﯾﻦﮐﻪ اﺑﻦ ﺑﺎﺑﻮﯾﻪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻧﺰول ﺟﻤﻌﯽ ﻗﺮآن‪ ،‬ﺑﺮ آﺳﻤﺎن ﻧﺰدﯾﮏﺗﺮ‬
‫ﺐ إ ﹶﻟﻴ ﹺﻪ أﺑﻮ ﹶﺟﻌ ﹶﻔ ﹴﺮ ﹺﰲ‬
‫ﻋﻘﯿﺪه داﺷﺘﻪ ﻧﻪ ﺑﺮ ﻗﻠﺐ رﺳﻮل اﮐﺮم ص( و ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪» :‬ا ﱠﻟﺬي ﹶذ ﹶﻫ ﹶ‬

‫ّ‬
‫‪ -١‬ﺗﻔﺴﯿﺮ ﮐﺸﺎف‪ ،‬ج‪ ،۳‬ص‪.۲۷۸‬‬
 ‫‪١٥٥‬‬ ‫ﺑﺎزﻧﮕﺮی در ﻣﻌﺎﻧﯽ ﻗﺮآن‬

‫ﹺ‬
‫اﻷﺳﺒﺎب‬ ‫ول اﻟ ﹸﻘ ﹺ‬
‫ﺮآن ﹶﻋ ﹶﲆ‬ ‫ﺐ ﹺﻋﻠﻤـﺎ ﹶوﻻ ﹶﻋ ﹶﻤ ﹰ‬
‫ﻼ ﹶوﻧ ﹸﹸﺰ ﹸ‬ ‫ﻮﺟ ﹸ‬
‫اﻟﺒﺎب أﺻ ﹸﻠﻪ ﺣﺪﻳ ﹲﺚ ﹺ‬
‫واﺣﺪﹲ ﻻ ﻳ ﹺ‬ ‫ﹸ ﹶ‬ ‫ﹺ‬ ‫ﹶ‬
‫ﻫﺬا‬
‫ﺤﺎد ﹶﺛ ﹺﺔ ﺣﺎﻻﹰ ﹶﻓﺤﺎﻻﹰ«) ‪» (١‬آﻧﭽﻪ اﺑﻮﺟﻌﻔﺮ در اﯾﻦ ﺑﺎب ﺑﻪﺳﻮی آن رﻓﺘﻪ‪ ،‬اﺻﻠﺶ ﺧﺒﺮ‬ ‫اﻟـ ﹺ‬

‫واﺣﺪی اﺳﺖ ﮐﻪ ﻧﻪ ﻣﻮﺟﺐ ﻋﻠﻢ ﻣﯽﺷﻮد و ﻧﻪ ﻣﻮﺟﺐ ﻋﻤﻞ! و ﻧﺰول ﻗﺮآن ﺑﻨﺎ ﺑﺮ اﺳﺒﺎب و‬
‫اﺣﻮاﻟﯽ ﺑﻮده ﮐﻪ ﯾﮑﯽ ﭘﺲ از دﯾﮕﺮی روی داده اﺳﺖ«‪ .‬آﻧﮕﺎه ﺷﻮاھﺪی را از ﻗﺮآن ﮐﺮﯾﻢ‬
‫ﻣﯽآورد ﮐﻪ از اﺳﺒﺎب ﻧﺰول آن ﺣﮑﺎﯾﺖ ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﻨﺪ‪ .‬آری؛ ﻣﯽﺗﻮان ﮔﻔﺖ اﮔﺮ آﯾﮥ ﺷﺮﯾﻔﮥ‬
‫َ َ َّ ُ َ َ َ َ َ َ‬
‫ِنت ل ُه ۡم﴾) ‪] (٢‬اﻟﺘﻮﺑﺔ‪ .[۴۳ :‬ﻗﺒﻼ ﺑﺮ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ص ﻧﺎزل ﺷﺪه ﺑﻮد‪ ،‬دﯾﮕﺮ‬
‫ً‬
‫﴿�فا ٱ� عنك ل ِم أذ‬
‫ﮐﺴﺎﻧﯽ اﺟﺎزه دھﺪ ﺗﺎ ﺑﻪ ﺟﮫﺎد ﺣﺎﺿﺮ ﻧﺸﻮﻧﺪ‪ .‬ﯾﺎ‬ ‫اﻣﮑﺎن ﻧﺪاﺷﺖ ﮐﻪ رﺳﻮلﺧﺪا ص ﺑﻪ‬
‫َ ) ‪(٣‬‬ ‫َۡ َ َ ََۡ‬ ‫َ ٓ َ َ َّ َّ ُ َ َ َ ۡ َ‬ ‫ُ‬ ‫َ َ‬
‫جك﴾‬‫ما أحل ٱ� لك ۖ تبت ِ� مرضات أز� ٰ ِ‬ ‫� ل َِم �َ ّ ِر ُم‬‫�� ُّ� َها ٱ�َّ ُّ‬
‫ِ‬
‫ﭼﻨﺎﻧﭽﻪ آﯾﮥ‪ٰٓ ﴿ :‬‬
‫ً‬
‫]اﻟﺘﺤﺮﯾﻢ‪ .[۱ :‬ﻗﺒﻼ ﻧﺰول ﯾﺎﻓﺘﻪ ﺑﻮد‪ ،‬ﻣﻤﮑﻦ ﻧﺒﻮد ﮐﻪ رﺳﻮلﺧﺪاص ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ رﺿﺎﯾﺖ‬
‫ھﻤﺴﺮاﻧﺶ اﻣﺮی را ﺑﺮﺧﻮد ﻣﻤﻨﻮع ﺳﺎزد‪ .‬و ﺷﯿﺦ ﻣﻔﯿﺪ ﺑﻪ ﻧﺰول ﻗﺮآن در ﺷﺐ ﻗﺪر ھﻢ‬
‫اﺷﺎره ﻣﯽﮐﻨﺪ و آن را ﺑﺨﺸﯽ از ﻗﺮآن )ﯾﺎ آﻏﺎز ﻧﺰول ﻗﺮآن( ﻣﯽﺷﻤﺮد و ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ‪:‬‬
‫ﺪر ﹸﺛ ﱠﻢ ﺗﹶﻼ ﹸه ﻣﺎ ﻧ ﹶﹶﺰل ﹺﻣﻨ ﹸﻪ ﹶإﱄ ﹶوﻓﺎ ﹺة اﻟﻨﱠﺒﹺﻲ ص«) ‪.(٤‬‬‫»أ ﱠﻧ ﹸﻪ ﻧ ﹶﹶﺰ ﹶل ﹸﲨ ﹶﻠ ﹲﺔ ﹺﻣﻨ ﹸﻪ ﹺﰲ ﹶﻟﻴ ﹶﻠ ﹺﺔ اﻟ ﹶﻘ ﹺ‬
‫ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ھﻤﺎﻧﺎ ﺑﺨﺸﯽ از ﻗﺮآن در ﺷﺐ ﻗﺪر ﻧﺎزل ﺷﺪ ﺳﭙﺲ آﻧﭽﻪ ﮐﻪ از ﻗﺮآن ﻧﺰول‬
‫ﯾﺎﻓﺖ ﺗﺎ زﻣﺎن وﻓﺎت ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص درﭘﯽ آن آﻣﺪ«‪.‬‬
‫و ﺳﺨﻦ ﺷﯿﺦ ﻧﺒﺎﯾﺪ ﻣﺎﯾﮥ ﺷﮕﻔﺘﯽ ﺷﻮد ﭼﺮا ﮐﻪ در ﻋﺮف ﻗﺮآن‪ ،‬ﺑﺨﺸﯽ از ﮐﺘﺎب ﺧﺪا‬
‫َ‬ ‫ۡ َ َ ۡ َٓ َۡ َ ََ ٗ ّ َ ۡ‬
‫ٱ� ِّن � َ ۡس َت ِم ُعون‬
‫ﻧﯿﺰ »ﻗﺮآن« ﻧﺎﻣﯿﺪه ﺷﺪه ﻣﺎﻧﻨﺪ آﯾﮥ ﮐﺮﯾﻤﮥ‪�﴿ :‬ذ ��نا إِ�ك �فر� مِن ِ‬
‫ُۡ َ‬
‫ٱلق ۡر َءان﴾ ]اﻷﺣﻘﺎف‪ .[۲۹ :‬و اﻣﺜﺎل آن‪.‬‬

‫*‬ ‫*‬ ‫*‬

‫ﻓﺼﻞ ﻓﹺﯽ ﻧﹸﺰﹸ ﹺ‬

‫ول اﻟ ﹸﻘﺮآن(‪ ،‬ص‪.۱۰۲‬‬ ‫‪ -١‬ﺗﺼﺤﯿﺢ اﻹﻋﺘﻘﺎد‪ ،‬اﺛﺮ ﺷﯿﺦ ﻣﻔﯿﺪ‪ ) ،‬ﹲ‬
‫‪» -٢‬ﺧﺪا از ﺗﻮ درﮔﺬرد‪ ،‬ﭼﺮا ﺑﻪ آنھﺎ اﺟﺎزه دادی )ﮐﻪ ﺑﻪ ﺟﮫﺎد ﻧﯿﺎﯾﻨﺪ(«؟‬
‫‪» -٣‬ای ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﭼﺮا ﭼﯿﺰی را ﺑﺮﺧﻮد ﺣﺮام ﻣﯽﮐﻨﯽ ﮐﻪ ﺧﺪا ﺑﺮاﯾﺖ ﺣﻼل ﮐﺮده اﺳﺖ در ﺣﺎﻟﯽﮐﻪ‬
‫ﺧﺸﻨﻮدی ھﻤﺴﺮاﻧﺖ را ﻣﯽﺟﻮﯾﯽ«؟‪.‬‬
‫ﹶﻌﺎﱃ اﺑﺘﹶﺪﹶ ﹶء إﻧﺰا ﹶﻟ ﹸﻪ‬ ‫‪ -٤‬ﺗﺼﺤﯿﺢ اﻹﻋﺘﻘﺎد‪ ،‬ص‪) .۱۰۳‬اﯾﻦ ﻗﻮل در ﻣﺠﻤﻊ اﻟﺒﯿﺎن ﻧﯿﺰ ﻧﻘﻞ ﺷﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ‪ :‬ﱠ‬
‫إن اﷲﹶ ﺗ ﹶ‬
‫ﺪر ﹺﻣﻦ ﹶﺷ ﹺ‬
‫ﻬﺮ ﹶر ﹶﻣﻀﺎن(‪.‬‬ ‫ﹺﰲ ﹶﻟﻴ ﹶﻠ ﹺﺔ اﻟ ﹶﻘ ﹺ‬
 ‫‪۲۶‬‬
‫ﻧﮑﺘﻪای از ﺳﻮرۀ ﺷﻌﺮاء‬

‫َ َ َ َ َ َ ۡ ُ َّ ُ ُ ۡ َ ۡ ُ ُ َ َ ُ ۡ َ َ َ ٓ ُ ُ ُ ۡ َ ۡ َ ُ َ َ َّ ُ ۡ َ ُ ّ ‪َّ ٓ ّ ٞ‬‬
‫� إِ� َر َّب‬ ‫﴿قال أفرء�تم ما كنتم �عبدون‪ ٧٥‬أنتم وءاباؤ�م ٱ�قدمون‪ ٧٦‬فإِ�هم عدو ِ‬
‫ٱل�ٰل ِم�‪] ﴾٧٧‬اﻟﺸﻌﺮاء‪ .[۷۷-۷۵ :‬دﺷﻤﻨﯽ ﺑﺖﻫﺎ ﺑﺎ اﺑﺮاﻫﯿﻢ ‪!‬‬
‫َۡ َ َ‬

‫درﺳﻮرۀ ﺷﺮﯾﻔﮥ ﺷﻌﺮاء ﻣﯽﺧﻮاﻧﯿﻢ ﮐﻪ اﺑﺮاھﯿﻢ ÷ ﺧﻄﺎب ﺑﻪ ُﺑﺖ ﭘﺮﺳﺘﺎن ﻓﺮﻣﻮد‪:‬‬

‫»آﻧﭽﻪ ﺷﻤﺎ ﻣﯽﭘﺮﺳﺘﯿﺪ و ﭘﺪران ﭘﯿﺸﯿﻦ ﺷﻤﺎ ﻋﺒﺎدت ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬دﺷﻤﻦ ﻣﻦ ھﺴﺘﻨﺪ ﻣﮕﺮ‬
‫ﺧﺪاوﻧﺪ ﺟﮫﺎﻧﯿﺎن«! در اﯾﻨﺠﺎ ﭘﺮﺳﺸﯽ ﺑﻪ ﻣﯿﺎن آﻣﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ ﭼﮕﻮﻧﻪ ﺑﺖھﺎی ﺑﯽﺟﺎن ﺑﺎ‬
‫اﺑﺮاھﯿﻢ ÷ دﺷﻤﻦ ﺑﻮدﻧﺪ؟!‪ّ .‬‬
‫ﻣﻔﺴﺮان ﻗﺪﯾﻢ در اﯾﻦ ﺑﺎره ﭘﺎﺳﺨﯽ آوردهاﻧﺪ ﮐﻪ ﭼﻨﺪان‬
‫ﺈن ﹶﻣﻌﻨﻲ ذﻟ ﹺﻚ‬
‫ﻣﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻧﻤﯽرﺳﺪ‪ .‬اﺑﻮﺟﻌﻔﺮ ﻃﺒﺮی در ﺗﻔﺴﯿﺮ ﮔﺮاﻧﻘﺪرش ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ‪ » :‬ﹶﻓ ﱠ‬ ‫ّ‬

‫اﻟﻘﻴﺎ ﹶﻣ ﹺﺔ«) ‪ .(١‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﻣﻌﻨﺎی ﺳﺨﻦ اﺑﺮاھﯿﻢ ÷ آﻧﺴﺖ ﮐﻪ‬

‫ﺪﲥﻢ ـ ﻳﻮم ﹺ‬
‫ﹶ‬ ‫ﹶﻓ ﱠﺈﳖﹸﻢ ﹶﻋﺪﹸ ﱞو ﹺﱄ ـ ﹶﻟﻮ ﹶﻋ ﹶﺒ ﹸ ﹸ‬
‫اﮔﺮ ﻣﻦ ﺑﺖھﺎ را ﭘﺮﺳﺘﺶ ﮐﺮده ﺑﻮدم‪ ،‬آنھﺎ در روز رﺳﺘﺎﺧﯿﺰ )زﻧﺪه ﺷﺪه( دﺷﻤﻦ ﻣﻦ‬
‫ﻣﯽﺷﺪﻧﺪ«!‪.‬‬
‫ُ‬ ‫اﯾﻦ ﻣﻌﻨﺎ را ﺑﺮﺧﯽ از ّ‬
‫ﻣﻔﺴـﺮان ﻗﺪﯾﻤﯽ دﯾﮕﺮ ﻧﯿﺰ آوردهاﻧﺪ ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﻗﺮﻃﺒﯽ اﻧﺪﻟﺴﯽ‬
‫ﺻﻒ اﻟـﺠﻤـﺎ ﹺد ﺑﹺﺎﻟﻌ ﹺ‬
‫ﺪاوة ﺑﹺ ﹶﻤﻌﻨﻲ ﱠأﳖﹸﻢ ﻋﹶﺪﹸ ﱞو ﹺﱄ ـ إن ﹶﻋ ﹶﺒ ﹸ ﹸ‬
‫ﺪﲥﻢ ـ ﻳﻮ ﹶم‬ ‫ﹶ ﹶ‬ ‫ﹶ‬ ‫درﺗﻔﺴﯿﺮش ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ‪ » :‬ﹶو ﹸ‬
‫اﻟﻘﻴﺎ ﹶﻣ ﹺﺔ«) ‪ .(٢‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬اﺑﺮاھﯿﻢ ÷ ﮐﻪ اﺷﯿﺎء ﺑﯽﺟﺎن را ﺑﻪ دﺷﻤﻨﯽ وﺻﻒ ﻧﻤﻮد‪ ،‬ﮔﻔﺘﮥ وی‬
‫ﹺ‬

‫ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎی آﻧﺴﺖ ﮐﻪ اﮔﺮ ﻣﻦ ﺑﺖھﺎ را ﭘﺮﺳﺘﺶ ﮐﺮده ﺑﻮدم‪ ،‬آنھﺎ در روز رﺳﺘﺎﺧﯿﺰ دﺷﻤﻦ‬
‫ﻣﻦ ﻣﯽﺷﺪﻧﺪ«! ﺷﻮﮐﺎﻧﯽ ﯾﻤﻨﯽ در ﺗﻔﺴﯿﺮ »ﻓﺘﺢ اﻟﻘﺪﯾﺮ« ﻧﯿﺰ ﺑﺮ ھﻤﯿﻦ رأی رﻓﺘﻪ اﺳﺖ) ‪ .(٣‬و‬
‫ً‬
‫ﻇﺎھﺮا ھﻤﮕﯽ ﺗﻔﺴﯿﺮ ﻣﺬﮐﻮر را از ﻃﺒﺮی ﮔﺮﻓﺘﻪاﻧﺪ ﮐﻪ أﻗﺪم ﺑﺮ آﻧﺎن ﺑﻮده اﺳﺖ‪ .‬وﻟﯽ‬

‫‪ -١‬ﺗﻔﺴﯿﺮ ﻃﺒﺮی‪ ،‬ج‪ ،۱۷‬ص ‪.۵۹۱‬‬

‫‪ -٢‬ﺗﻔﺴﯿﺮ ﻗﺮﻃﺒﯽ )اﻟﺠﺎﻣﻊ ﻷﺣﮑﺎم اﻟﻘﺮآن(‪ ،‬ج‪ ،۷‬ص‪.۷۴‬‬
‫‪ -٣‬ﺗﻔﺴﯿﺮ ﺷﻮﮐﺎﻧﯽ‪ ،‬ج‪ ،۴‬ص‪.۱۰۴‬‬
 ‫‪١٥٧‬‬ ‫ﺑﺎزﻧﮕﺮی در ﻣﻌﺎﻧﯽ ﻗﺮآن‬

‫ﻣﻮﺟﻪ ﻧﯿﺴﺖ زﯾﺮا ﻇﺎھﺮ آﯾﮥ ﺷﺮﯾﻔﻪ دﻻﻟﺖ دارد ﺑﺮ‬‫ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﮔﻔﺘﯿﻢ اﯾﻦ ﺗﻔﺴﯿﺮ ﭼﻨﺪان ّ‬
‫اﯾﻦﮐﻪ ﺑﺖھﺎی ﻣﺸﺮﮐﺎن در ھﻤﺎن روزﮔﺎر‪ ،‬دﺷﻤﻦ اﺑﺮاھﯿﻢ ﺑﻮدﻧﺪ و ﺳﺨﻨﯽ از دﺷﻤﻨﯽ آﻧﺎن‬
‫ﺑﻪ روز رﺳﺘﺎﺧﯿﺰ در آﯾﮥ ﻣﺰﺑﻮر ﻧﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ّ‬ ‫ّ َ‬ ‫از ﻗﺪﻣﺎی ّ‬
‫اﺑﻮزﮐﺮﯾﺎ ﻓ ّﺮاء )ﻣﺘﻮﻓﯽ در ﺳﻨﮥ ‪ ۲۰۷‬ھـ ق( ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺳﺨﻦ‬ ‫ﻣﻔﺴﺮان‪،‬‬
‫اﺑﺮاھﯿﻢ ÷ ﺑﻪ اﺻﻄﻼح‪» ،‬ﺳﺨﻨﯽ ﻣﻘﻠﻮب« ﺷﻤﺮده ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ ﻣﺮاد اﺑﺮاھﯿﻢ ÷ آن‬
‫ﺑﻮده ﮐﻪ »ﻣﻦ دﺷﻤﻦ ﺑﺖھﺎ ھﺴﺘﻢ) ‪ «(١‬ﻧﻪ آﻧﮑﻪ ﺑﺖھﺎ دﺷﻤﻦ ﻣﻦ ﺑﺎﺷﻨﺪ! اﯾﻦ ﮔﻔﺘﻪ اﮔﺮ‬
‫ﭼﻪ ﺳﺨﻨﯽ ﻣﻌﻘﻮل اﺳﺖ وﻟﯽ ﺑﺎ ﻇﺎھﺮ آﯾﮥ ﺷﺮﯾﻔﻪ ﻣﻮاﻓﻘﺖ ﻧﺪارد‪.‬‬
‫ﺗﻔﺴﯿﺮ ﺻﺤﯿﺢ آﯾﮥ ﮐﺮﯾﻤﻪ اﯾﻨﺴﺖ ﮐﻪ‪ :‬اﺑﺮاھﯿﻢ ÷ ﺑﺖھﺎ را ﺑﻪ اﻋﺘﺒﺎر آنﮐﻪ از ﺳﻮی‬
‫ﻣﺸﺮﮐﺎن ﭘﺮﺳﺘﯿﺪه ﻣﯽﺷﺪﻧﺪ )ﻧﻪ ﺑﻪ اﻋﺘﺒﺎر ﺳﻨﮓ و ﭼﻮب ﺑﻮدنﺷﺎن!( دﺷﻤﻦ ﻋﻘﯿﺪۀ‬
‫ﺗﻮﺣﯿﺪی ورﺳﺘﮕﺎری ﺧﻮد ﻣﯽﺷﻤﺮد) ‪ (٢‬و آنھﺎ را ﮔﻤﺮاه ﮐﻨﻨﺪۀ ﻣﺮدم ﻣﯽداﻧﺴﺖ ﭼﻨﺎنﮐﻪ‬
‫اس﴾‬ ‫ﭘﺲ از ذﮐﺮ آﻧﺎن‪ ،‬ﺑﻪ درﮔﺎه ﺧﺪاوﻧﺪ ﻋﺮض ﮐﺮد‪َ ﴿ :‬ر ّب إ َّ� ُه َّن أَ ۡضلَ ۡل َن َكث ِ ٗ‬
‫�� ّم َِن ٱ�َّ ِ‬ ‫ِ ِ‬
‫]إﺑﺮاھﯿﻢ‪ .[۳۶ :‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﺧﺪاوﻧﺪا‪ ،‬آنھﺎ ﺑﺴﯿﺎری از ﻣﺮدم را ﮔﻤﺮاه ﮐﺮدهاﻧﺪ«! و اﯾﻦ ﺳﺨﻦ ازﺑﺎب‬
‫ﺳﺒﺒﯿﺖ« در آن رﻓﺘﻪ اﺳﺖ ﯾﻌﻨﯽ ﺑﺖھﺎ‪ ،‬اﺳﺒﺎب ﮔﻤﺮاھﯽ ﻣﺮدم‬ ‫»ﻣﺠﺎز« آﻣﺪه و اﻋﺘﺒﺎر » ّ‬
‫ّ‬
‫ﺷﺪهاﻧﺪ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ اﺑﺮاھﯿﻢ ÷ ﺑﻪ ﺧﻮﺑﯽ ﻣﯽداﻧﺴﺖ ﮐﻪ ﺑﺖھﺎ ﻓﺎﻗﺪ ﺷﻌﻮر وادرا ﮐﻨﺪ و ﺳﻮد و‬
‫زﯾﺎﻧﯽ ﺑﻪ ﮐﺴﯽ ﻧﻤﯽرﺳﺎﻧﻨﺪ ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﺑﻪ ﺻﻮرت »اﺳﺘﻔﮫﺎم اﻧﮑﺎری« ﺑﻪ ﺑﺖ ﭘﺮﺳﺘﺎن ﻓﺮﻣﻮد‪:‬‬
‫َ َ َ ۡ َ ۡ َ ُ َ ُ ۡ ۡ َ ۡ ُ َ َ ۡ َ َ ُ َ ُ ۡ َ ۡ َ ُ ُّ َ‬
‫�ون‪] ﴾٧٣‬اﻟﺸﻌﺮاء‪.[۷۳-۷۲ :‬‬ ‫﴿قال هل �سمعون�م إِذ تدعون‪ ٧٢‬أو ينفعون�م أو ي‬
‫ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ھﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﺑﺖھﺎ را ﻣﯽﺧﻮاﻧﯿﺪ‪ ،‬آﯾﺎ آنھﺎ ﺳﺨﻦ ﺷﻤﺎ را ﻣﯽﺷﻨﻮﻧﺪ؟ ﯾﺎ ﺷﻤﺎ را ﺳﻮد و‬
‫زﯾﺎﻧﯽ ﻣﯽرﺳﺎﻧﻨﺪ؟!‪.«.‬‬
‫ﺧﻼﺻﻪ آنﮐﻪ ﻧﺴﺒﺖ دﺷﻤﻨﯽ و ﮔﻤﺮاه ﮐﺮدن ﺑﺮای ﺑﺖھﺎی ﺑﯽﺟﺎن‪ ،‬ﻧﺴﺒﺘﯽ ﻣﺠﺎزی‬
‫اﺳﺖ) ‪ (٣‬و ﻏﻔﻠﺖ از اﯾﻦ ﻣﻌﻨﺎ‪ ،‬ﺑﺮﺧﯽ از ّ‬
‫ﻣﻔﺴﺮان را از درک آﯾﮥ ﺷﺮﯾﻔﻪ دور ﮐﺮده اﺳﺖ‪.‬‬

‫*‬ ‫*‬ ‫*‬

‫‪ -١‬ﺑﻪ ﺗﻔﺴﯿﺮ ﺷﻮﮐﺎﻧﯽ‪ ،‬ج‪ ،۴‬ص‪ ۱۰۴‬ﺑﻨﮕﺮﯾﺪ‪.‬‬

‫ً‬ ‫ّ‬
‫‪ -٢‬از ﺗﻔﺎﺳﯿﺮ ﺟﺪﯾﺪ‪ ،‬ﺗﻔﺴﯿﺮ »اﻟﻤﯿﺰان« از ﺷﯿﻌﻪ و ﺗﻔﺴﯿﺮ »اﻟﻤﻨﯿﺮ« از أھﻞ ﺳﻨﺖ ﺗﻘﺮﯾﺒﺎ ھﻤﯿﻦ رأی را‬
‫ﺑﺮﮔﺰﯾﺪهاﻧﺪ‪.‬‬
‫ّ‬ ‫ّ‬
‫زﻣﺎن ﻣﺎ‪» ،‬ﮐﻌﺒﮥ ﻣﻌﻈﻤﻪ« را دﺷﻤﻦ ﺧﻮد ﻣﯽداﻧﻨﺪ!‪.‬‬
‫ِ‬ ‫ﺎر‬ ‫ﮐﻔ‬ ‫‪ -٣‬ﭼﻨﺎنﮐﻪ‬
 ‫‪۲۷‬‬
‫ﻧﮑﺘﻪای از ﺳﻮرۀ ﻧﻤﻞ‬

‫َ َّ َ ٓ َ َ‬ ‫ُ ّ ُ َّ َ ۡ ٗ ّ َّ ُ َ ّ ُ َ ٰ َ َ ُ ۡ ُ َ ُ َ‬ ‫َ َۡ َ َۡ‬
‫� ُ ُ‬
‫� إِذا َجا ُءو قال‬
‫ون‪ ٨٣‬ح ٰٓ‬ ‫� أمةٖ فوجا مِمن ي�ذِب ��تِنا �هم يوزع‬ ‫ِ‬ ‫ِن‬‫م‬ ‫�‬ ‫﴿و�وم‬
‫َ‬
‫ُ ْ َ ۡ َّ َ ُ ُ َ ۡ ُ َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ َ َّ ۡ ُ‬
‫أ�ذ�تم �� ٰ ِ� َول ۡم �ِيطوا بِها عِل ًما أماذا كنت ۡم �ع َملون‪] ﴾٨٤‬اﻟﻨﻤﻞ‪َ .[۸۴-۸۳ :‬رﺟﻌﺖ‬
‫َ‬

‫ﯾﺎ ﺑﺎزﮔﺸﺖ ﺑﻪ دﻧﯿﺎ!‬

‫اﻣﺎﻣﯿﻪ ﻣﺸﮫﻮر اﺳﺖ ﮐﻪ آﯾﮥ‪ ۸۳‬از ﺳﻮرۀ ﺷﺮﯾﻔﮥ ﻧﻤﻞ دﻻﻟﺖ دارد ﺑﺮ‬ ‫ّ‬ ‫در ﻣﯿﺎن ﻓﺮﻗﮥ‬
‫ّ‬
‫اﯾﻦﮐﻪ ﭘﯿﺶ از ﻗﯿﺎﻣﺖ‪ ،‬ﻋﺪهای از ﻣﺮدم ﺑﻪ دﻧﯿﺎ ﺑﺎز ﻣﯽﮔﺮدﻧﺪ‪ .‬ﺷﯿﺦ ﻃﺒﺮﺳﯽ در ﺗﻔﺴﯿﺮ‬
‫ﺐ إﱄ ذﻟﹺﻚ ﹺﻣ ﹶﻦ‬ ‫ﹺ‬ ‫ﹺ ﹺ‬ ‫ﹺ‬ ‫ﹺ ﹺ‬
‫»ﻣﺠﻤﻊاﻟﺒﯿﺎن« ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ‪ » :‬ﹶواﺳﺘﹶﺪﹶ ﱠل ﹺﲠﺬه اﻵﻳﺔ ﹶﻋﲇ ﺻ ﱠﺤﺔ ﱠ‬
‫اﻟﺮﺟ ﹶﻌﺔ ﹶﻣﻦ ﹶذ ﹶﻫ ﹶ‬
‫ﺸﺎر‬
‫أن اﻟﻴﻮ ﹶم اﻟـ ﹸﻤ ﹶ‬ ‫ﱠﺒﻌﻴ ﹶﺾ ﹶﻓﺪﹶ ﱠل ذﻟﹺﻚ ﹶﻋﲇ ﱠ‬ ‫ﻮﺟﺐ اﻟﺘ ﹺ‬ ‫إن د ﹸﺧ ﹶ ﹺ‬
‫ﻮل )ﻣﻦ( ﹺﰲ اﻟﻜﻼ ﹺم ﻳ ﹺ ﹸ‬ ‫ﻗﺎل ﱠ ﹸ‬ ‫ﻣﺎﻣﻴ ﹺﺔ ﺑﹺﺄن ﹶ‬
‫اﻹ ﹺ‬‫ﹺ‬

‫ﻮل ﻓﹺﻴ ﹺﻪ ﹶﺳﺒﺤﺎ ﹶﻧ ﹸﻪ‪:‬‬

‫اﻟﻘﻴﺎ ﹶﻣ ﹺﺔ ا ﱠﻟ ﹺﺬي ﻳ ﹸﻘ ﹸ‬
‫ون ﹶﻗﻮ ﹴم و ﹶﻟﻴﺲ ذﻟ ﹺﻚ ﹺﺻ ﹶﻔ ﹶﺔ ﻳﻮ ﹺم ﹺ‬
‫ﹶ ﹶ‬ ‫ﴩ ﻓﹺﻴ ﹺﻪ ﹶﻗﻮ ﹲم ﹸد ﹶ‬ ‫ﹺ‬
‫ﰲ اﻵﻳﺔ ﳛ ﹶ ﹸ‬
‫ﹺ‬
‫ﹺ ﹺ‬
‫أﺣﺪ ﹰا«) ‪.(١‬‬
‫ﻨﻬﻢ ﹶ‬ ‫ﻧﺎﻫﻢ ﹶﻓ ﹶﻠﻢ ﻧﹸﻐﺎدر ﻣ ﹸ‬
‫ﹶو ﹶﺣ ﹶﴩ ﹸ‬
‫اﻣﺎﻣﯿﻪ ﮐﻪ ﺑﺮ ﻗﻮل ﺑﻪ رﺟﻌﺖ رﻓﺘﻪاﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺪﯾﻦ آﯾﻪ ﺑﺮ درﺳﺘﯽ آن‪ ،‬اﺳﺘﺪﻻل‬ ‫ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﮐﺴﺎﻧﯽ از ّ‬
‫ﻧﻤﻮدهاﻧﺪ ﮐﻪ ﭼﻮن در ﮐﻼم)ﻋﺮب( ﺣﺮف » ِﻣﻦ« داﺧﻞ ﺷﻮد‪ ،‬ﻣﻮﺟﺐ ﺗﺒﻌﯿﺾ در ﻣﻌﻨﺎ‬
‫ﺧﻮاھﺪﺷﺪ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮ اﯾﻦ‪ ،‬آﯾﮥ ﮐﺮﯾﻤﻪ دﻻﻟﺖ دارد ﺑﺮ آنﮐﻪ در آﻧﺮوز ﮔﺮوھﯽ از اﻗﻮام ﻣﺤﺸﻮر‬
‫ّ‬
‫ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬ﻧﻪ ھﻤﮕﯽ آنھﺎ! و اﻟﺒﺘﻪ اﯾﻦ وﺻﻒ از ِآن روز رﺳﺘﺎﺧﯿﺰ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﺧﺪای ﺳﺒﺤﺎن‬
‫درﺑﺎرهاش ﻓﺮﻣﻮده‪ :‬آﻧﺎن را ﻣﺤﺸﻮر ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ و ھﯿﭻ ﮐﺲ از اﯾﺸﺎن را وا ﻧﻤﯽﮔﺬارﯾﻢ«‪.‬‬
‫اﻣﺎﻣﯿﻪ‪ ،‬ﺗﻔﺴﯿﺮ »اﻟﻤﯿﺰان« ﻧﯿﺰ ھﻤﯿﻦ ﻗﻮل را ﺗﺄﯾﯿﺪ ﻧﻤﻮده ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ‪:‬‬ ‫از ﺗﻔﺎﺳﯿﺮ ﺟﺪﯾﺪ ّ‬

‫ﻌﺾ ﹺﻣﻦ ﻛ ﱢﻞ ﹸا ﱠﻣ ﹴﺔ ﻻ ﻟـ ﹶﺠ ﹺﻤﻴ ﹺﻌ ﹺﻬﻢ ﹶو ﹶﻗﺪ‬

‫ﴩ ﻟﹺﻠ ﹶﺒ ﹺ‬ ‫ﹺ ﹺ ﹺ‬ ‫ﹺ‬ ‫ﻫﺬا اﻟـ ﹶﺤ ﹺ‬
‫ﴩ ﰲ ﹶﻏﲑ ﻳﻮ ﹺم اﻟﻘﻴﺎ ﹶﻣﺔ ﻷ ﱠﻧ ﹸﻪ ﹶﺣ ﹲ‬ ‫ﹶ‬ ‫أن ﹶ‬ ‫ﻇﺎﻫ ﹸﺮ اﻵﻳ ﹺﺔ ﱠ‬
‫»و ﹺ‬
‫ﹶ‬
‫َ ٗ ) ‪(٢‬‬
‫ﹺ ﹺ َ َ َ َۡ ُ ََ َُ ۡ ُۡ َ‬
‫��ٰه ۡم فل ۡم �غادِر مِنه ۡم أحدا﴾ ]اﻟﮑﮫﻒ‪.[۴۷ :‬‬ ‫ﴩ ﻳﻮ ﹺم اﻟﻘﻴﺎ ﹶﻣﺔ‪﴿ :‬وح‬ ‫ﻗﺎل اﷲﹸ ﺗﹶﻌﺎﱄ ﹺﰲ ﹺﺻ ﹶﻔ ﹺﺔ اﻟـ ﹶﺤ ﹺ‬
‫ﹶ‬

‫‪ -١‬ﺗﻔﺴﯿﺮ ﻣﺠﻤﻊاﻟﺒﯿﺎن‪ ،‬ج‪ ،۲۰‬ص‪.۲۵۱‬‬

‫‪ -٢‬ﺗﻔﺴﯿﺮ اﻟﻤﯿﺰان‪ ،‬ج‪ ،۱۵‬ص ‪.۴۳۵‬‬
 ‫‪١٥٩‬‬ ‫ﺑﺎزﻧﮕﺮی در ﻣﻌﺎﻧﯽ ﻗﺮآن‬

‫ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﻇﺎھﺮ آﯾﻪ ﻧﺸﺎن ﻣﯽدھﺪ ﮐﻪ اﯾﻦ ﺣﺸﺮ‪ ،‬در ﻏﯿﺮ روز رﺳﺘﺎﺧﯿﺰ ﺻﻮرت ﻣﯽﮔﯿﺮد‬
‫ھﺮأﻣﺖ اﺳﺖ‪ ،‬ﻧﻪ ﺑﺮای ھﻤﮥ آنھﺎ‪ .‬و ﺧﺪای ﺗﻌﺎﻟﯽ دروﺻﻒ ﺣﺸﺮ‬ ‫زﯾﺮا ﺑﺮای ﺑﻌﻀﯽ از اﻓﺮاد ّ‬
‫روز رﺳﺘﺎﺧﯿﺰ ﻓﺮﻣﻮده‪ :‬آﻧﺎن را ﻣﺤﺸﻮر ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ و ھﯿﭻ ﮐﺲ از اﯾﺸﺎن را واﻧﻤﯽﮔﺬارﯾﻢ«‪.‬‬
‫ﻧﺺ« در ﻣﺴﺌﻠﮥ رﺟﻌﺖ ﻧﻤﯽﺷﻤﺮد و‬ ‫ﺑﺎ اﯾﻨﮫﻤﻪ‪ ،‬ﺻﺎﺣﺐ ﺗﻔﺴﯿﺮ اﻟﻤﯿﺰان آﯾﮥ ﻣﺬﮐﻮر را » ّ‬
‫ﻧﺺ در اﯾﻦ ﻣﻌﻨﺎ ﻧﯿﺴﺖ(‪ .‬و‬ ‫ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ‪َ :‬و إن َﻟﻢ َﺗ ُﮑﻦ َﻧ ّﺼ ًﺎ) ‪) (١‬و ھﺮ ﭼﻨﺪ آﯾﮥ ﺷﺮﯾﻔﻪ‪ّ ،‬‬
‫ﻧﺺ در ﮐﻼم‪ ،‬ﺳﺨﻨﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ اﺣﺘﻤﺎل ﺧﻼف درآن ﻧﺮود‪.‬‬ ‫ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﻣﯽداﻧﯿﻢ‪ّ :‬‬
‫اﯾﻨﮏ ﺑﺎﯾﺪ داﻧﺴﺖﮐﻪ دﻟﯿﻞ اﯾﻦ اﻣﺮ ﭼﯿﺴﺖ؟ در ﻣﯿﺎن أھﻞ ﻋﻠﻢ ﻣﻌﺮوﻓﺴﺖ ﮐﻪ ﮔﻮﯾﻨﺪ‪:‬‬
‫ﯽء ﻻ ﹶﻳ ﹺﻨﻔﯽ ﻣﺎ ﹶﻋﺪا ﹸه )اﺛﺒﺎت ﭼﯿﺰی‪ ،‬ﻏﯿﺮ آن را ﻧﻔﯽ ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ(‪ .‬ﭘﺲ اﮔﺮ در آﯾﮥ ﺷﺮﯾﻔﻪ‬ ‫اﻟﺸ ﹺ‬
‫إﺛﺒﺎت ﱠ‬ ‫ﹸ‬
‫آﻣﺪه ﮐﻪ »روزی ازﻣﯿﺎن ھﻤﮥ ّأﻣﺖھﺎ ﮔﺮوھﯽ از ﺗﮑﺬﯾﺐ ﮐﻨﻨﺪﮔﺎﻧﺸﺎن را ﻣﺤﺸﻮر ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ« و‬
‫َ َ َّ ۡ ُ َ َ َ ۡ ُ ُ ْ‬
‫ِيطوا ب ِ َها‬ ‫ﺳﭙﺲ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ ﺑﺎ آﻧﺎن ﺧﻄﺎب و ﻋﺘﺎب ﺧﻮاھﯿﻢ ﻧﻤﻮد ﮐﻪ‪﴿ :‬أ�ذ�تم �� ٰ ِ� ولم �‬
‫ۡ‬
‫عِل ًما﴾ ]اﻟﻨﻤﻞ‪» .[۸۴ :‬آﯾﺎ آﯾﺎت ﻣﺮا ﺗﮑﺬﯾﺐ ﮐﺮدﯾﺪ درﺣﺎﻟﯽﮐﻪ ﺑﺪانھﺎ داﻧﺸﯽ ﻓﺮاﮔﯿﺮ ﻧﺪاﺷﺘﯿﺪ؟!‪.«.‬‬
‫آﯾﺎ اﯾﻦ ﺳﺨﻦ دﻟﯿﻞ ﺑﺮ آﻧﺴﺖ ﮐﻪ در آن روز‪ ،‬ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ آﯾﺎت ﺧﺪا را ﺗﺼﺪﯾﻖ ﻧﻤﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﻣﺤﺸﻮر‬
‫ﻧﺨﻮاھﻨﺪ ﺷﺪ؟!‪ .‬اﮔﺮ ﭼﻨﯿﻦ ﺑﺎﺷﺪ ﭘﺲ آﯾﺎﺗﯽ ﮐﻪ دﻻﻟﺖ دارﻧﺪ در روز رﺳﺘﺎﺧﯿﺰ‪ ،‬ﭘﺮھﯿﺰﮐﺎران‬
‫ﻣﺤﺸﻮر ﺧﻮاھﻨﺪ ﺷﺪ ﻧﯿﺰ دﻟﯿﻞاﻧﺪ ﺑﺮ آﻧﮑﻪ ﮐﺎﻓﺮان و ﻓﺎﺳﻘﺎن ﻣﺤﺸﻮر ﻧﻤﯽﺷﻮﻧﺪ! ﻣﺎﻧﻨﺪ آﯾﮥ‬
‫ٱلر� َوفدا‪] ﴾٨٥‬ﻣﺮﯾﻢ‪ .[۸۵ :‬ﯾﻌﻨﯽ »روزی ﮐﻪ ﭘﺮھﯿﺰﮐﺎران را‬
‫ۡٗ‬ ‫� إ َ� َّ‬‫َ ۡ َ َ ۡ ُ ُ ۡ ُ َّ َ‬
‫ﺷﺮﯾﻔﻪ‪﴿ :‬يوم �� ٱلمتقِ ِ‬
‫َ َ ۡ َ ُ ْ َّ َ َ َ َّ ُ ُ‬
‫ﺑﻪﺳﻮی ﺧﺪای رﺣﻤﻦ ﺑﻪ ﻣﯿﮫﻤﺎﻧﯽ ﻣﺤﺸﻮر ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ« و آﯾﮥ ﺷﺮﯾﻔﮥ‪﴿ :‬وأن أ�ِيموا ٱلصل ٰوة وٱ�قوهۚ‬
‫َ ُ َ َّ ٓ َ ۡ ُ ۡ َ ُ َ‬
‫�ون‪] ﴾٧٢‬اﻷﻧﻌﺎم‪ .[۷۲ :‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﻧﻤﺎز را ﺑﭙﺎ دارﯾﺪ و ﺗﻘﻮای ﺧﺪا را رﻋﺎﯾﺖ ﮐﻨﯿﺪ‬ ‫وهو ٱ�ِي إِ�هِ �‬
‫و اوﺳﺖ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺑﻪﺳﻮﯾﺶ ﻣﺤﺸﻮر ﻣﯽﺷﻮﯾﺪ« و اﻣﺜﺎل اﯾﻦ آﯾﺎت‪.‬‬
‫ﹶﺄو ﹸﻟﻮا ﻣﺎ‬ ‫ﹺ ﹺ‬ ‫ﹺ‬
‫أن ﹶﲨﺎ ﹶﻋ ﹰﺔ ﻣ ﹶﻦ اﻹﻣﺎﻣﻴﺔ ﺗ ﱠ‬
‫ﺻﺎﺣﺐ ﻣﺠﻤﻊاﻟﺒﯿﺎن در ﭘﯽ ﺳﺨﻦ ﺧﻮد ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ‪ » :‬ﱠ‬
‫اﻷﺷﺨﺎص وإﺣﻴ ﹺ‬ ‫اﻟﺮﺟ ﹶﻌ ﹺﺔ ﹶﻋﲆ ﹸر ﹸﺟﻮ ﹺع اﻟﺪﹼ و ﹶﻟ ﹺﺔ ﹶو ﹺ‬ ‫ﹶو ﹶر ﹶد ﹺﻣ ﹶﻦ‬
‫ﺎء‬ ‫ﹺ ﹶ‬ ‫اﻷﻣﺮ ﹶواﻟﻨﱠﻬﻲ ﹸد ﹶ‬
‫ون ﹸر ﹸﺟﻮ ﹺع‬ ‫اﻷﺧﺒﺎر ﹺﰲ ﱠ‬
‫ﹺ‬

‫اﻣﺎﻣﯿﻪ اﺧﺒﺎری را ﮐﻪ درﺑﺎرۀ رﺟﻌﺖ وارد ﺷـﺪه اﺳـﺖ ﺑﺮ‬ ‫ّ‬ ‫اﻷﻣﻮات«) ‪» (٢‬ﺟﻤﺎﻋﺘﯽ از‬ ‫ﹺ‬

‫رﺟﻌﺖ دوﻟﺖ و أﻣﺮ و ﻧﮫﯽ ﯾﻌﻨﯽ اﺣﮑﺎم اﺳﻼم‪ ،‬ﺗﺄوﯾﻞ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪ ،‬ﻧﻪ ﺑﺮ ﺑﺎزﮔﺸﺖ اﺷﺨﺎص و‬
‫زﻧﺪه ﺳﺎﺧﺘﻦ ُﻣﺮدﮔﺎن«‪.‬‬

‫‪ -١‬ﺗﻔﺴﯿﺮ اﻟﻤﯿﺰان‪ ،‬ج‪ ،۱۵‬ص ‪.۴۳۶‬‬

‫‪ -٢‬ﺗﻔﺴﯿﺮ ﻣﺠﻤﻊاﻟﺒﯿﺎن‪ ،‬ج‪ ،۲۰‬ص ‪.۲۵۰‬‬
 ‫ﺑﺎزﻧﮕﺮی در ﻣﻌﺎﻧﯽ ﻗﺮآن‬ ‫‪١٦٠‬‬

‫ﺑﺎ اﯾﻦ ھﻤﻪ در ذﯾﻞ ﺳﺨﻨﺶ ﮐﻼﻣﯽ را ﻣﯽآورد ﮐﻪ در آﻏﺎز‪ ،‬آن را ﻧﻘﺾ ﻧﻤﻮده اﺳﺖ!‬
‫ﻟـﻤﻨ ﹸﻘﻮ ﹶﻟ ﹺﺔ‪ ،‬ﹶﻓﻴ ﹶﺘ ﹶﻄ ﱠﺮ ﹸق اﻟﺘ ﹺ‬
‫ﱠﺄوﻳﻞ ﹶﻋ ﹶﻠﻴﻬﺎ وإ ﱠﻧﻤـﺎ‬ ‫ﹺ‬
‫اﻷﺧﺒﺎر ا ﹶ‬
‫و ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ‪» :‬اﻟﺮﺟﻌ ﹸﺔ ﻟـﻢ ﺗﹶﺜﺒﺖ ﺑﹺ ﹶﻈ ﹺ‬
‫ﻮاﻫ ﹺﺮ‬ ‫ﹸ‬ ‫ﱠ ﹶ‬
‫اﻹﻣﺎﻣﻴ ﹺﻪ«) ‪» !(١‬رﺟﻌﺖ ﺑﺎ ﻇﻮاھﺮ اﺧﺒﺎری ﮐﻪ ﮔﺰارش‬ ‫ﹺ‬ ‫اﻟﺸﻴ ﹶﻌ ﹺﺔ‬
‫اﻟـ ﹸﻤ ﹶﻌ ﱠﻮ ﹸل ﹺﰲ ذﻟ ﹺﻚ ﹶﻋﲇ إﲨﺎ ﹺع ﱢ‬
‫ﺷﺪه ﺛﺎﺑﺖ ﻧﻤﯽﺷﻮد ﺗﺎ ﺗﺄوﯾﻞ‪ ،‬در آنھﺎ راه ﯾﺎﺑﺪ‪ ،‬و در اﯾﻦ ﺑﺎره اﻋﺘﻤﺎد‪ ،‬ﺑﺮ اﺟﻤﺎع ﺷﯿﻌﮥ‬
‫اﻣﺎﻣﯿﻪ اﺳﺖ«‪.‬‬ ‫ّ‬
‫اﻣﺎﻣﯿﻪ ﺑﺪان ﻣﻌﺘﻘﺪ‬ ‫ّ‬ ‫ﻣﻌﻠﻮم ﻧﯿﺴﺖ اﯾﻦ ﭼﻪ اﺟﻤﺎﻋﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺟﻤﺎﻋﺘﯽ از ﻗﺪﻣﺎی‬
‫ﻣﺤﻤﺪ ص« و ﺷﻮﮐﺖ »اﺣﮑﺎم اﺳﻼم«‬ ‫ﻧﺒﻮدهاﻧﺪ و اﺧﺒﺎر رﺟﻌﺖ را ﺑﻪ »رﺟﻌﺖ دوﻟﺖ آل ّ‬
‫ﺗﺄوﯾﻞ ﮐﺮدهاﻧﺪ؟!‪..‬‬
‫ﻧﺺ در رﺟﻌﺖ ﻧﻤﯽداﻧﺪ‪،‬‬ ‫ّأﻣﺎ ﺻﺎﺣﺐ »اﻟﻤﯿﺰان« ﺑﺎ وﺟﻮد آنﮐﻪ آﯾﮥ ﻣﻮرد ﺑﺤﺚ را ّ‬
‫ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭼﻮن ﻣﻮﺿﻮع »ﻧﻔﺦ ﺻﻮر« و »وﻗﺎﯾﻊ ﻗﯿﺎﻣﺖ« در ﭼﻨﺪ آﯾﻪ ﭘﺲ از آﯾﮥ ﻣﺰﺑﻮر‪ ،‬ﻗﺮار‬
‫ﮔﺮﻓﺘﻪ‪ ،‬ﺑﻨﺎﺑﺮ اﯾﻦ‪ ،‬ﺣﺸﺮ ﻣﺬﮐﻮر ﻧﺎﮔﺰﯾﺮ ﭘﯿﺶاز ﻗﯿﺎﻣﺖ ﺻﻮرت ﻣﯽﮔﯿﺮد) ‪.!(٢‬‬
‫وﻟﯽ ﻗﻮل اﯾﺸﺎن ﻧﻘﺾ ﻣﯽﺷﻮد ﺑﻪ اﯾﻦﮐﻪ‪ :‬در ﺳﻮرۀ ﺷﺮﯾﻔﮥ ُز َﻣﺮ ﻧﯿﺰ ﻣﻮﺿﻮع »ﻧﻔﺦ‬
‫ﺻﻮر« و »وﻗﺎﯾﻊ ﻗﯿﺎﻣﺖ« ﭘﺲ از ذﮐﺮ دوزﺧﯽ ﺷﺪن ﮐﺎﻓﺮان در روز رﺳﺘﺎﺧﯿﺰ آﻣﺪه اﺳﺖ‬
‫ُ‬ ‫َّ َ َ َ ْ َ َ َّ‬ ‫َ‬ ‫ۡ‬
‫ِين كذبُوا � ٱ�ِ ُو ُجوه ُهم‬ ‫ﭼﻨﺎنﮐﻪ درآﯾﮥ ‪ ۶۰‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪َ ﴿ :‬و َ� ۡو َم ٱل ِق َ�ٰ َمةِ ت َرى ٱ�‬
‫�ن‪] ﴾٦٠‬اﻟﺰﻣﺮ‪ .[۶۰ :‬ﺳﭙﺲ ﺑﺎ ﻓﺎﺻﻠﮥ ﭼﻨﺪ آﯾﻪ‪ ،‬ﺑﻪ‬ ‫ك ّ� َ‬ ‫َ َ َّ َ َ ۡ ٗ ّ ۡ ُ َ َ‬
‫ت‬ ‫م‬ ‫ِل‬ ‫ل‬ ‫ى‬‫و‬ ‫ث‬‫م‬ ‫م‬‫ن‬ ‫ه‬ ‫ج‬ ‫�‬ ‫س‬ ‫ُّم ۡس َو َّدةٌ ۚ َ�لَ ۡي َ‬
‫ِِ‬ ‫ِ‬
‫َ‬ ‫ﻧﻔﺦ ﺻﻮر و ﺣﻮادث ﻗﯿﺎﻣﺖ ﻣﯽﭘﺮدازد و ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪َ ﴿ :‬ونُف َخ � ُّ‬
‫ٱلصورِ ف َصعِ َق َمن ِ�‬ ‫ِ ِ‬
‫َۡ‬ ‫َّ َ َ‬
‫�ض﴾ ]اﻟﺰﻣﺮ‪ .[۶۸ :‬و اﯾﻦ اﻣﺮ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ َﺳﺒﮏ ﻗﺮآن ﮐﺮﯾﻢ و ﺷﯿﻮۀ‬ ‫ت َو َمن ِ� ٱ� ِ‬ ‫ٱلس�ٰ� ٰ ِ‬
‫اداء آن اﺳﺖ ﮐﻪ ﮔﺎھﯽ ﺑﻪ ﺻﻮرت »إﺟﻤﺎل« و »ﺗﻔﺼﯿﻞ« ﺑﯿﺎن ﻣﻌﺎﻧﯽ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬

‫*‬ ‫*‬ ‫*‬

‫‪ -١‬ﺗﻔﺴﯿﺮ ﻣﺠﻤﻊاﻟﺒﯿﺎن‪ ،‬ج‪ ،۲۰‬ص ‪.۲۵۰‬‬

‫‪ -٢‬ﺑﻪ ﺗﻔﺴﯿﺮ اﻟﻤﯿﺰان‪ ،‬ج‪ ،۱۵‬ص‪ ۴۳۶‬ﺑﻨﮕﺮﯾﺪ‪.‬‬
 ‫‪۲۸‬‬
‫َ‬
‫ﻧﮑﺘﻪای از ﺳﻮرۀ ﻗﺼﺺ‬

‫َ َ َّ َ َ َ ُ َّ ُ َ ۡ َ َ ٰٓ َ َ ۡ َ ٰ ُ ُ ۡ ٗ َ ۡ ٗ َ َ َ ٰ َ َ ۡ‬
‫�زي ٱل ۡ ُم ۡح ِ َ‬ ‫َ‬
‫سنِ�‪] ﴾١٤‬اﻟﻘﺼﺺ‪:‬‬ ‫﴿ولما بلغ أشدهۥ وٱستوى ءا�ي�ه حكما وعِلما ۚ و��ل ِك ِ‬
‫ُ‬
‫‪ .[۱۴‬ﺣﮑﻢ و ﻋﻠﻢ ﻣﻮﺳﯽ ‪‬‬
‫اﯾﻦ آﯾﮥ ﺷﺮﯾﻔﻪ درﺑﺎرۀ ﻣﻮﺳﯽ ÷ آﻣﺪه اﺳﺖ و ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪» :‬ﭼﻮن )ﻣﻮﺳﯽ( ﺑﻪ‬
‫ﺗﻮاﻧﻤﻨﺪی ﺧﻮد رﺳﯿﺪ و اﺳﺘﻮار ﮔﺸﺖ‪ ،‬او را ُﺣﮑﻢ و داﻧﺶ دادﯾﻢ و ﻧﯿﮑﻮﮐﺎران را ﭼﻨﯿﻦ‬
‫َ‬
‫ﺣﺬف‪َ :‬و اﺳﺘﻮی( در ﺳﻮرۀ ﻣﺒﺎرﮐﮥ‬
‫ِ‬ ‫ﭘﺎداش ﻣﯽدھﯿﻢ«‪ .‬ﻧﻈﯿﺮ ھﻤﯿﻦ آﯾﮥ ﮐﺮﯾﻤﻪ را )ﺑﺎ‬
‫ﻣﻔﺴﺮان ﻗﺮآن‪ ،‬اﯾﻦ ﺑﺨﺸﺶ‬ ‫ﯾﻮﺳﻒ) ‪ (١‬ﻣﻼﺣﻈﻪ ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ ﮐﻪ ﺑﺎ وی ﭘﯿﻮﻧﺪ دارد‪ .‬ﺑﺮﺧﯽ از ّ‬
‫ﻧﺒﻮت ﻣﻮﺳﯽ ÷ داﻧﺴﺘﻪاﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻗﺮﯾﻨﮥ آنﮐﻪ‬ ‫ﺧﺪاوﻧﺪی را ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ زﻣﺎن ﭘﯿﺶ از ّ‬
‫ﻣﺎﺟﺮای ﺑﻌﺜﺖ ﻣﻮﺳﻮی در ﭼﻨﺪ آﯾﮥ ﺑﻌﺪ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ از اﯾﻦ رو اﺑﻮﺟﻌﻔﺮ ﻃﺒﺮی از‬
‫اﻟﻔﻘ ﹸﻪ ﹶواﻟ ﹶﻌ ﹶﻤ ﹸﻞ ﹶﻗ ﹶﺒﻞ اﻟﻨﱡ ﹸﺒ ﱠﻮة«) ‪» (٢‬ﺑﺪو ﻓﮫﻢ و ﮐﺮدار ﻧﯿﮏ‪ ،‬ﭘﯿﺶ‬ ‫ﻗﻮل ﻣﺠﺎھﺪ آورده ﮐﻪ ﮔﻔﺖ‪ » :‬ﹺ‬

‫از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮﯾﺶ دادﯾﻢ«‪ .‬ﺷﯿﺦ ﻃﺒﺮﺳﯽ در »ﻣﺠﻤﻊاﻟﺒﯿﺎن« دو ﻗﻮل را در اﯾﻦ ﺑﺎره ﮔﺰارش‬
‫ﻧﻤﻮده وﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ‪ » :‬ﹶﻓ ﹸﻌ ﱢﻠ ﹶﻢ ﹸﻣﻮﳼ و ﹸﺣﻜ ﹶﻢ ﹶﻗ ﹶﺒﻞ أن ﻳﺒ ﹶﻌ ﹶﺚ ﻧﹶﺒﹺﻴ ﹰﺎ‪ .‬ﹶو ﹺﻗﻴ ﹶﻞ‪ :‬ﹸﻧ ﹸﺒ ﱠﻮ ﹰة ﹶو ﹺﻋﻠﻤـﺎ«) ‪» (٣‬ﺑﻪ‬
‫ﻧﺒﻮت ﻣﺒﻌﻮث ﮔﺮدد‪ .‬و ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪه‬ ‫ﻣﻮﺳﯽ ÷‪ ،‬ﻋﻠﻢ و ُﺣﮑﻢ داده ﺷﺪ‪ ،‬ﭘﯿﺶ از آنﮐﻪ ﺑﻪ ّ‬
‫ﻧﺒﻮت و ﻋﻠﻢ اﺳﺖ«‪ .‬ﺷﯿﺦ اﺑﻮاﻟﻔﺘﻮح رازی در ﺗﻔﺴﯿﺮ »روح اﻟﺠﻨﺎن« ﺗﻨﮫﺎ‬ ‫ﮐﻪ ﻣﺮاد‪ ،‬دادن ّ‬
‫ﻧﺒﻮت اﺳﺖ ﯾﻌﻨﯽ ﻣﺎ‬‫ﻧﺒﻮت ﺑﺴﻨﺪه ﻧﻤﻮده و ﻧﻮﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪» :‬ﻣﺮاد ﺑﻪ ُﺣﮑﻢ و ﻋﻠﻢ‪ّ ،‬‬ ‫ﺑﺮ ﻗﻮل ﺑﻪ ّ‬
‫ﻣﻔﺴﺮان ﻣﺤﺘﺮم ھﯿﭻ ﯾﮏ دﻟﯿﻠﯽ ﻧﯿﺎوردهاﻧﺪ ﮐﻪ ﺛﺎﺑﺖ ﮐﻨﺪ‬‫ﻧﺒﻮت دادﯾﻢ) ‪ّ .«(٤‬اﻣﺎ اﯾﻦ ّ‬
‫او را ّ‬
‫داﻧﺶ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮی ﺑﻮده‬ ‫ّ‬ ‫ّ‬ ‫ّ‬
‫اﯾﻦ ﻋﻄﯿﮥ ﺧﺪاوﻧﺪی‪ ،‬ﭘﯿﺶ از ﻧﺒﻮت ﺑﻮده ﯾﺎ ھﻤﺎن ﻣﻘﺎم ﻧﺒﻮت و ِ‬

‫‪ -١‬ﺳﻮرۀ ﯾﻮﺳﻒ‪ ،‬آﯾﮥ ‪.۲۲‬‬

‫‪ -٢‬ﺗﻔﺴﯿﺮ ﻃﺒﺮی‪ ،‬ج‪ ،۱۸‬ص‪.۱۸۲‬‬
‫‪ -٣‬ﺗﻔﺴﯿﺮ ﻃﺒﺮﺳﯽ‪ ،‬ج‪ ،۲۰‬ص‪.۲۷۲‬‬
‫‪ -٤‬ﺗﻔﺴﯿﺮ اﺑﻮاﻟﻔﺘﻮح رازی‪ ،‬ج‪ ،۳‬ص‪.۱۹۱‬‬
 ‫ﺑﺎزﻧﮕﺮی در ﻣﻌﺎﻧﯽ ﻗﺮآن‬ ‫‪١٦٢‬‬

‫ﻓﺨﺮاﻟﺪﯾﻦ رازی در ﺗﻔﺴﯿﺮ »ﻣﻔﺎﺗﯿﺢ اﻟﻐﯿﺐ« ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ‪ » :‬ﹶﻟﻴ ﹶﺲ ﹺﰲ اﻵﻳ ﹺﺔ‬ ‫ّ‬ ‫اﺳﺖ؟!‪ .‬ﺗﺎ آﻧﺠﺎ ﮐﻪ‬
‫ﹺﹺ‬ ‫ﹺ‬ ‫ﻫﺬ ﹺه اﻟﻨﱡﺒﻮ ﹶة ﻛﺎﻧﹶﺖ ﹶﻗ ﹶﺒﻞ ﹶﻗ ﹺ ﹺ ﹺ‬
‫أن ﹺ‬‫ﹶدﻟﹺﻴ ﹲﻞ ﹶﻋﲆ ﱠ‬
‫اﻟﻮاو( ﹺﰲ ﹶﻗﻮﻟﻪ‪ :‬ﹶ‬
‫)و ﹶد ﹶﺧ ﹶﻞ‬ ‫ﺘﻞ اﻟﻘﺒﻄﻲ أو ﹶﺑﻌﺪﹶ ﹸه؟ ﻷ ﱠن ) ﹶ‬ ‫ﹸﱠ‬
‫ﺐ«‪» .‬در آﯾﻪ‪ ،‬دﻟﯿﻠﯽ وﺟﻮد ﻧﺪارد ﮐﻪ ﻧﺸﺎن دھﺪ اﯾﻦ ّ‬ ‫اﻟـﻤ ﹺﺪﻳﻨﹶ ﹶﺔ‪ (...‬ﻻ ﺗ ﹺﹸﻔﻴﺪﹸ ﱠ ﹺ‬
‫ﻧﺒﻮت‪،‬‬ ‫اﻟﱰﺗﻴ ﹶ‬ ‫ﹶ‬
‫ﭘﯿﺶ از ﻗﺘﻞ ﻣﺮد ﻣﺼﺮی ﺑﻮده ﯾﺎ ﺑﻌﺪ از آن رﺧﺪاده زﯾﺮا ﺣﺮف »واو« در ﮔﻔﺘﺎر ﺧﺪاوﻧﺪ ﮐﻪ‬
‫ﻟـﻤ ﹺﺪﻳﻨﹶ ﹶﺔ‪ ...‬ﻓﺎﯾﺪۀ ﺗﺮﺗﯿﺐ را ﻧﻤﯽرﺳﺎﻧﺪ«!‪.‬‬
‫ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬ﹶو ﹶد ﹶﺧ ﹶﻞ ا ﹶ‬
‫ﻣﻔﺴﺮان ﮔﺮاﻣﯽ در اﯾﻦ ﻣﻮرد از آﻧﺠﺎ ﺳﺮ ﻣﯽزﻧﺪ ﮐﻪ آﯾﮥ ﺷﺮﯾﻔﮥ‬ ‫ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﺎ‪ ،‬ﻣﺸﮑﻞ اﯾﻦ ّ‬
‫ﻓﻮق را ﺑﺎ آﯾﺎت دﯾﮕﺮ ﮐﻪ درﺑﺎرۀ ﻣﻮﺳﯽ÷ آﻣﺪه‪ ،‬ﻧﺴﻨﺠﯿﺪهاﻧﺪ و ﮔﺮﻧﻪ‪ ،‬ﺑﻪ وﺣﺪت رأی‬
‫ﻣﯽرﺳﯿﺪﻧﺪ زﯾﺮا ﺧﺪای ﺗﻌﺎﻟﯽ در ﺳﻮرۀ ﺷﻌﺮاء ﻓﺮﻣﻮده‪ :‬ﭼﻮن ﻓﺮﻋﻮن ﻣﺼﺮ از ﻗﺘﻞ ﻣﺮد‬
‫ﻣﺼﺮی ﺑﺎ ﻣﻮﺳﯽ÷ ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺖ‪ ،‬ﻣﻮﺳﯽ÷ ﺑﺪو ﭘﺎﺳﺦ داد‪:‬‬
‫َ ّ ُ ٗۡ‬ ‫ُ ۡ َ َّ ۡ ُ ُ‬
‫� ۡم فَ َو َه َ‬ ‫ِ�‪َ �َ ٢٠‬ف َر ۡر ُ‬ ‫َ َ ۡ ُ َ ٓ ٗ َ َ َ ۠ َ َّ ّ‬
‫آل َ‬
‫ب ِ� ر ِ� حكما‬ ‫ت مِن�م لما خِفت‬ ‫﴿�علتها إِذا و�نا مِن ٱلض‬
‫ۡ َ َ‬
‫َوجعل ِ� م َِن ٱل ُم ۡرسل ِ�‪] ﴾٢١‬اﻟﺸﻌﺮاء‪.[۲۱-۲۰ :‬‬
‫َ ََ‬

‫ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﻣﻦ‪ ،‬آنﮐﺎر را ھﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﺮدم ﮐﻪ از ﮔﻤﺮاھﺎن ﺑﻮدم )راه را ﻧﻤﯽﺷﻨﺎﺧﺘﻢ( ﭘﺲ ﭼﻮن‬
‫از ﺷﻤﺎ ﺗﺮﺳﯿﺪم‪)،‬از ﺳﺮزﻣﯿﻨﺘﺎن( ﮔﺮﯾﺨﺘﻢ‪ .‬ﺳﭙﺲ ﺧﺪاوﻧﺪم ﻣﺮا ُﺣﮑﻢ ﺑﺨﺸﯿﺪ و از ﻓﺮﺳﺘﺎدﮔﺎﻧﻢ‬
‫ﻗﺮار داد«‪.‬‬
‫ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﻣﻼﺣﻈﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪ُ ،‬ﺣﮑﻢ ﺧﺪاوﻧﺪ‪ ،‬زﻣﺎﻧﯽ ﻧﺼﯿﺐ ﻣﻮﺳﯽ ÷ ﮔﺸﺖ ﮐﻪ ﻣﺮد‬
‫ﻣﺼﺮی ﮐﺸﺘﻪ ﺷﺪه وﻣﻮﺳﯽ ÷ از ﻣﺼﺮ ﮔﺮﯾﺨﺘﻪ ﺑﻮد و اﯾﻦ آﯾﮥ روﺷﻦ‪ ،‬ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺑﻪ ﻧﺰاع‬
‫ﻣﻔﺴﺮان ﭘﺎﯾﺎن دھﺪ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮ اﯾﻦ‪ ،‬ﻣﺮاد از ﺣﮑﻢ‪ ،‬ھﻤﺎن ﻓﺮﻣﺎن إﻟﮫﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ در ھﻨﮕﺎم ّ‬
‫ﻧﺒﻮت‬ ‫ّ‬
‫ﻣﻮﺳﯽ ÷ ﺑﺪو رﺳﯿﺪ‪ .‬در اﯾﻨﺠﺎ ﺑﻪ ﺷﯿﻮۀ ﺑﯿﺎن ﻗﺮآن ﮐﺮﯾﻢ )ﭼﻨﺎنﮐﻪ در ﻣﻘﺎﻟﮥ ‪ ۲۷‬اﺷﺎره‬
‫ﻧﺒﻮت ﮔﺰارش ﻣﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬ ‫ﺗﻮﺟﻪ ﮐﺮد ﮐﻪ ﻣﺎﺟﺮای ﻣﻮﺳﯽ ÷ را از ﮐﻮدﮐﯽ ﺗﺎ ّ‬ ‫ﺷﺪ( ﺑﺎﯾﺪ ّ‬
‫ﺳﭙﺲ اﺟﻤﺎل ﻣﺰﺑﻮر را ﺑﻪ ﺗﻔﺼﯿﻞ ﻣﯽﺑﺮد و ﺷﺮح ورود ﻧﺎﺑﮫﻨﮕﺎم ﻣﻮﺳﯽ ÷ را ﺑﻪ ﺷﮫﺮ‬
‫ﻣﯽآورد و داﺳﺘﺎن وی را اداﻣﻪ داده ﺑﻪ آﺧﺮ ﻣﯽرﺳﺎﻧﺪ‪.‬‬
‫ّاﻣﺎ ﻓﺨﺮرازی اﺷﮑﺎﻟﯽ ﭼﻨﺪ ﺑﺮ اﯾﻦﮐﻪ ُﺣﮑﻢ ﺧﺪای ﺗﻌﺎﻟﯽ ﺑﻪ ﻣﻮﺳﯽ ÷‪ ،‬ھﻤﺎن ّ‬
‫ﻧﺒﻮت‬
‫وی ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ آورده و ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ‪:‬‬
‫ﻮن ﻣﺴﺒﻮ ﹶﻗ ﹰﺔ ﺑﹺﺎﻟﻜﻤـﺎ ﹺل ﹺﰲ ﹺ‬ ‫ﺟﺎت اﻟﺒ ﹶ ﹺ ﹺ‬
‫أﻋﲇ اﻟﺪﱠ ر ﹺ‬
‫اﻟﻌﻠ ﹺﻢ‬ ‫ﴩﻳﺔ ﹶﻓﻼ ﹸﺑﺪﱠ ﹶوأن ﹶﺗﻜ ﹶ ﹶ ﹸ‬ ‫ﹶ‬ ‫ﹶ‬ ‫)اﻷول( ﱠ‬
‫إن اﻟﻨﱡ ﹸﺒ ﱠﻮ ﹶة ﹶ‬ ‫» ﹼ‬
‫أﺧﻼق اﻟـ ﹸﺤﻜﻤـﺎ ﹺء ﹶواﻟﻜ ﹶﱪاء‪.‬‬
‫ﹸ‬ ‫ﺮﺿﻴ ﹺﺔ ا ﱠﻟﺘﹺﻲ ﹺﻫﻲ‬‫واﻟﺴﲑ ﹺة اﻟـﻤ ﹺ‬
‫ﹶ ﱢ ﹶ ﹶ‬
 ‫‪١٦٣‬‬ ‫ﺑﺎزﻧﮕﺮی در ﻣﻌﺎﻧﯽ ﻗﺮآن‬
‫ﹺ‬ ‫ﺤﺴﻨﹺ ﹶ‬
‫ﹶﺠﺰي اﻟـﻤ ﹺ‬ ‫إن ﹶﻗﻮ ﹶﻟ ﹸﻪ » ﹶوﻛﺬﻟﹺﻚ ﻧ ﹺ‬
‫ﲔ« ﻳﺪﹸ ﱡل ﹶﻋﲇ أ ﱠﻧ ﹸﻪ أﻋﻄﺎ ﹸه اﻟـ ﹸﺤﻜ ﹶﻢ ﹶواﻟﻌ ﹶ‬
‫ﻠﻢ ﹸﳎﺎزا ﹰة‬ ‫ﹸ‬ ‫)اﻟ ﹼﺜﺎﲏ( ﱠ‬
‫ﻮن ﹶﺟﺰا ﹰء ﹶﻋ ﹶﲇ اﻟ ﹶﻌ ﹶﻤﻞ‪.‬‬‫ﹶﻋﲇ إﺣﺴﺎﻧﹺ ﹺﻪ ﹶواﻟﻨﱡ ﹸﺒ ﱠﻮ ﹸة ﻻ ﹶﺗﻜ ﹸ‬
‫ﺎن‬‫ﻮل اﻟﻨﱡ ﹸﺒ ﱠﻮ ﹺة ﻟ ﹺﻜ ﱢﻞ ﹶﻣﻦ ﻛ ﹶ‬
‫ﺐ ﹸﺣ ﹸﺼ ﹸ‬
‫ﺎن ﹸﻫ ﹶﻮ اﻟﻨﱡ ﹸﺒ ﱠﻮ ﹸة ﹶﻟ ﹶﻮ ﹶﺟ ﹶ‬
‫إن اﻟـﻤﺮاد ﺑﹺﺎﻟـﺤﻜ ﹺﻢ و ﹺ‬
‫اﻟﻌﻠ ﹺﻢ ﹶﻟﻮ ﻛ ﹶ‬ ‫ﹶ‬ ‫ﹸ‬ ‫)اﻟ ﹼﺜﺎﻟﺚ( ﱠ ﹸ ﹶ‬
‫ﹺ‬

‫ﺤﺴﻨﹺﲔ«) ‪.(١‬‬
‫ﹶﺠﺰي اﻟـﻤ ﹺ‬
‫ﹸ‬ ‫ﲔ ﻟﹺ ﹶﻘﻮﻟ ﹺ ﹺﻪ‪ :‬ﹶوﻛﺬﻟﹺﻚ ﻧ ﹺ‬
‫ﺤﺴﻨﹺ ﹶ‬
‫ﹺﻣﻦ اﻟـﻤ ﹺ‬
‫ﹶ ﹸ‬
‫ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﻧﺨﺴﺖ آنﮐﻪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮی‪ ،‬ﺑﺎﻻﺗﺮﯾﻦ درﺟﺎت ﺑﺸﺮی ﺑﻪ ﺷﻤﺎر ﻣﯽآﯾﺪ از اﯾﻦ رو‬
‫ﻧﺎﭼﺎر ﺑﺎﯾﺪ ﺑﻪ ﮐﻤﺎل داﻧﺶ و رﻓﺘﺎر ﭘﺴﻨﺪﯾﺪه ﻣﺴﺒﻮق ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ھﻤﺎن اﺧﻼق ﺣﮑﯿﻤﺎن و‬
‫ﺑﺰرﮔﺎن اﺳﺖ‪.‬‬
‫سن َ‬ ‫ۡ ۡ‬ ‫َ َ َ َۡ‬
‫�﴾ دﻻﻟﺖ دارد ﺑﺮ‬ ‫دوم آنﮐﻪ‪ :‬ﮔﻔﺘﺎر ﺧﺪاوﻧﺪ ﮐﻪ ﻓﺮﻣﻮد‪﴿ :‬ك�ٰل ِك � ِزي ٱل ُمح ِ ِ‬ ‫ّ‬
‫ﭘﺎداش‬
‫ِ‬ ‫اﯾﻦﮐﻪ ﺧﺪا ﺑﻪ ﭘﺎداش ﻧﯿﮑﻮﮐﺎری‪ُ ،‬ﺣﮑﻢ و داﻧﺶ ﺑﻪ ﻣﻮﺳﯽ ÷ داد وﻟﯽ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮی‪،‬‬
‫ﻋﻤﻞ ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬
‫ﻧﺒﻮت ﺑﺎﺷﺪ ﻻزم ﻣﯽآﯾﺪ ھﺮ ﺷﺨﺺ ﻧﯿﮑﻮﮐﺎری‬ ‫ﺳﻮم آنﮐﻪ‪ :‬اﮔﺮ ﻣﺮاد از ُﺣﮑﻢ و ﻋﻠﻢ ھﻤﺎن ّ‬‫ّ‬
‫سن َ‬ ‫ۡ ۡ‬ ‫َ َ َ َۡ‬
‫�﴾«‪.‬‬ ‫ﻧﺒﻮت رﺳﺪ ﭼﺮا ﮐﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ در ﺧﺎﺗﻤﮥ آﯾﻪ ﻓﺮﻣﻮد‪﴿ :‬ك�ٰل ِك � ِزي ٱل ُمح ِ ِ‬ ‫ﺑﻪ ّ‬
‫ّ‬
‫ﺑﺮای اﯾﺮادات ﻓﺨﺮ رازی ﯾﮏ ﭘﺎﺳﺦ ﮐﻠﯽ دارﯾﻢ و آن از اﯾﻦ ﻗﺮار اﺳﺖ ﮐﻪ‪ :‬ﭼﻮن در‬
‫سن َ‬ ‫ۡ ۡ‬ ‫َ َ َ َۡ‬
‫�﴾ ﻓﺨﺮ رازی ﻧﻤﯽﭘﺬﯾﺮد ﮐﻪ‬ ‫ﭘﺎﯾﺎن آﯾﮥ ﻣﻮرد ﺑﺤﺚ‪ ،‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪﴿ :‬ك�ٰل ِك � ِزي ٱل ُمح ِ ِ‬
‫ﻧﺒﻮت و داﻧﺶ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮی ﺑﺎﺷﺪ وﻟﯽ ﻗﺮآن ﮐﺮﯾﻢ در ﺳﻮرۀ ﺷﺮﯾﻔﮥ أﻧﻌﺎم‬ ‫ُﺣﮑﻢ و ﻋﻠﻢ‪ ،‬ھﻤﺎن ّ‬
‫َ َ َ َۡ‬
‫ﺑﻪ ﺻﺮاﺣﺖ از »ھﺪاﯾﺖ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮان« ﯾﺎد ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﺪ و ﺳﭙﺲ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪َ ﴿ :‬و��ٰل ِك � ِزي‬
‫سن َ‬ ‫ۡ ۡ‬
‫�﴾ ھﺮ ﭘﺎﺳﺨﯽ ﮐﻪ ﻓﺨﺮ رازی ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻮﺿﻮع ﻣﯽدھﺪ‪ ،‬ھﻤﺎن‪ ،‬ﭘﺎﺳﺦ ﻣﺎ ﺑﻪ‬ ‫ٱل ُمح ِ ِ‬
‫اﺷﮑﺎﻻت اوﺳﺖ!‪.‬‬
‫َ َ َ ۡ َ َ ُ ٓ ۡ َ ٰ َ َ َ ۡ ُ َ ُ ًّ‬
‫وب �‬ ‫ﭼﻨﺎنﮐﻪ در آﯾﮥ ‪ ۸۴‬از ﺳﻮرۀ أﻧﻌﺎم ﻣﯽﺧﻮاﻧﯿﻢ‪﴿ :‬ووهبنا �ۥ إِس�ق و�عق ۚ‬
‫وس َف َو ُم َ ٰ‬
‫و�‬ ‫ۥد َو ُسلَ ۡي َ� ٰ َن َو َ�يُّ َ‬
‫وب َو ُ� ُ‬ ‫َ ُ َ‬ ‫ُ‬ ‫َ ُ‬ ‫َ ََۡ َُ ً َ‬
‫وحا ه َد ۡ� َنا مِن � ۡبل ۖ َومِن ذ ّرِ َّ�تِهِۦ داو‬ ‫هد�نا ۚ ون‬
‫�زي ٱل ۡ ُم ۡح ِ َ‬ ‫َ َُٰ َ َ َ َ َ َۡ‬
‫سنِ�‪] ﴾٨٤‬اﻷﻧﻌﺎم‪.[۸۴ :‬‬ ‫ون و��ٰل ِك ِ‬ ‫و�ر ۚ‬
‫ّ ً‬ ‫ً‬
‫ّأﻣﺎ ﭘﺎﺳﺦ ﺑﻪ ﺗﮏ ﺗﮏ اﯾﺮادھﺎی وی‪ ،‬اﺟﻤﺎﻻ از اﯾﻦ ﻗﺮار اﺳﺖ‪ :‬اوﻻ ﻣﺎ ﺳﺮاغ ﻧﺪارﯾﻢ ﮐﻪ‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮان ﺧﺪا از ﻣﯿﺎن ﺣﮑﻤﺎء و ﻋﻠﻤﺎی رﺳﻤﯽ اﻧﺘﺨﺎب ﺷﺪه ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬ﮐﺪام ﺣﮑﯿﻢ و‬
‫َ‬ ‫ََ ُ‬ ‫ّ ُّ‬
‫اﻟﻠﻪ َﻋﻠﯿﻪ ـ‬ ‫ّ‬
‫ﻓﯿﻠﺴﻮف‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﻘﺎم ﻧﺒﻮت رﺳﯿﺪه اﺳﺖ؟!‪ .‬اﻣﺎ ﻣﯽداﻧﯿﻢ ﮐﻪ ﻣﺤﻤﺪ اﻣﯽ ـ ﺻﻠﻮات ِ‬
‫ّ‬

‫‪ -١‬ﺗﻔﺴﯿﺮ ﻓﺨﺮرازی‪ ،‬ج‪ ،۶‬ص ‪.۳۹۸‬‬

 ‫ﺑﺎزﻧﮕﺮی در ﻣﻌﺎﻧﯽ ﻗﺮآن‬ ‫‪١٦٤‬‬
‫ً‬ ‫ّ‬ ‫ّ‬ ‫ﺑﻪ ّ‬
‫ﺧﺎﺗﻤﯿﺖ ﻧﺎﺋﻞ ﮔﺸﺖ! ﺛﺎﻧﯿﺎ ﻧﯿﮑﻮﮐﺎری و اﺧﻼق ﭘﺎﮐﯿﺰه‪ ،‬ﯾﮑﯽ از‬ ‫ﻧﺒﻮت و رﺳﺎﻟﺖ وﺣﺘﯽ‬
‫ّ‬ ‫ﻋﻠﺖ ّ‬ ‫ّ‬ ‫ﻋﻠﻞ وﺻﻮل ﺑﻪ ّ‬
‫ﺗﺎﻣﻪ« ﯾﺎ »ﺗﻤﺎم اﻟﻌﻠﺔ« ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬ ‫ﻧﺒﻮت ﺷﻤﺮده ﻣﯽﺷﻮد وﻟﯽ »‬
‫ً‬
‫ﺛﺎﻟﺜﺎ ﺑﺎ ّ‬ ‫اﺳﺘﻌﺪادھﺎی دﯾﮕﺮی ﻧﯿﺰ ﺑﺮای وﺻﻮل ﺑﻪ ّ‬
‫ﺗﻮﺟﻪ ﺑﺪاﻧﭽﻪ ﮔﻔﺘﯿﻢ‬ ‫ﻧﺒﻮت ﻻزم اﺳﺖ‪.‬‬
‫ھﻤﮥ ﻧﯿﮑﻮﮐﺎران ﺑﻨﺎ ﺑﺮ آﯾﮥ ﻣﻮرد ﺑﺤﺚ‪ ،‬از ﺧﺪاوﻧﺪ ﮐﺮﯾﻢ‪ ،‬ﭘﺎداش ﺧﻮاھﻨﺪ ﮔﺮﻓﺖ وﻟﯽ ﭼﻮن‬
‫ﻧﺒﻮت ﻧﯿﺴﺖ ﻟﺬا ھﺮ ﺷﺨﺺ ﻧﯿﮑﻮﮐﺎری ﺑﻪ ّ‬ ‫ّ‬
‫ﻋﻠﺖ ﺑﺮای اﺣﺮاز ﻣﻘﺎم ّ‬
‫ﻧﺒﻮت‬ ‫ﻧﯿﮑﻮ ﮐﺎری‪ ،‬ﺗﻨﮫﺎ‬
‫ﻧﺎﺋﻞ ﻧﻤﯽﮔﺮدد‪.‬‬
‫*‬ ‫*‬ ‫*‬
 ‫‪۲۹‬‬
‫ﻧﮑﺘﻪای از ﺳﻮرۀ روم‬

‫ۡ‬ ‫َ ُ ْ ََ‬ ‫َ‬ ‫نظ ُروا ْ َك ۡي َف َ� َن َ�ٰقِ َب ُة َّٱ� َ‬‫ََ ُ‬ ‫َۡ‬ ‫ََ َۡ َ ُ ْ‬
‫ِين مِن � ۡبل ِ ِه ۡ ۚم �ن ٓوا أش َّد مِن ُه ۡم‬ ‫�وا ِ� ٱ� ِ‬
‫�ض �ي‬ ‫س‬
‫﴿أ و ل م � ِ‬
‫َّ َٰ َ َ َ‬ ‫ۡ‬ ‫ُ‬ ‫َ َٓ ۡ‬ ‫َ‬ ‫�ََ‬ ‫َ‬
‫َ َ َ َُ َٓ ۡ‬ ‫َ‬ ‫ۡ‬ ‫ُ َّ ٗ َ َ َ ُ ْ‬
‫ت� � َما �ن‬ ‫� م َِّما � َم ُروها َوجا َء� ُه ۡم ُر ُسل ُهم ب ِٱ�يِ� ِ‬ ‫اروا ٱ��ض و�مروها أ‬ ‫قوة و�ث‬
‫َ ُ ْ َ ُ َ ُ ۡ َ ۡ ُ َ ُ َّ َ َ َ َ َ َّ َ َ َ ُ ْ ُّ َ َ‬ ‫َ‬ ‫َّ ُ ۡ‬
‫ى أن‬ ‫�ـ ٔوا ٱلس ٓوأ ٰٓ‬
‫�ن �ن ٓوا أنفسهم �ظل ِمون‪� ٩‬م �ن �ٰقِبة ٱ�ِين أ ٰٓ‬ ‫ٱ� ِ�َظل َِم ُه ۡم َو� ٰ ِ‬
‫َ‬ ‫َّ َ ُ ْ َ َ ۡ َ ۡ‬ ‫َ َّ ْ َ‬
‫ت ٱ� ِ َو�نوا بِها �سته ِز ُءون‪] ﴾١٠‬اﻟﺮوم‪ .[۱۰-۹ :‬ﻓﺮﺟﺎم ﺑﺪﮐﺎران!‬ ‫كذبُوا �� ٰ ِ‬
‫آﯾﮥ ﺷﺮﯾﻔﮥ أﺧﯿﺮ را ﺑﺮﺧﯽ از ﻣﺘﺮﺟﻤﺎن ﺑﺪﯾﻦ ﺻﻮرت ﺗﺮﺟﻤﻪ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪» :‬ﺳﭙﺲ ﺳﺮاﻧﺠﺎم‬
‫ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ اﻋﻤﺎل ﺑﺪ ﻣﺮﺗﮑﺐ ﺷﺪﻧﺪ ﺑﻪﺟﺎﯾﯽ رﺳﯿﺪ ﮐﻪ آﯾﺎت ﺧﺪا را ﺗﮑﺬﯾﺐ ﮐﺮدﻧﺪ و آن را ﺑﻪ‬
‫ﻣﺴﺨﺮه ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ) ‪ .«(١‬ﻣﺘﺮﺟﻢ دﯾﮕﺮ ﻣﺮﻗﻮم داﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪» :‬ﺳﭙﺲ ﺳﺮاﻧﺠﺎم ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﮐﺎرھﺎی ﺑﺪ‬
‫ﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬اﯾﻦ ﺷﺪ ﮐﻪ آﯾﺎت ﺧﺪا را دروغ اﻧﮕﺎﺷﺘﻨﺪ و ﺑﺪانھﺎ اﺳﺘﮫﺰاء ﮐﺮدﻧﺪ) ‪ «(٢‬دﯾﮕﺮی ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ‪:‬‬
‫»آﺧﺮ‪ ،‬ﺳﺮاﻧﺠﺎم ﮐﺎر آﻧﺎن ﮐﻪ ﺑﺴﯿﺎر ﺑﻪ اﻋﻤﺎل زﺷﺖ و ﮐﺮدار ﺑﺪ ﭘﺮداﺧﺘﻨﺪ‪ ،‬اﯾﻦ ﺷﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺣﻖ‬
‫ﮐﺎﻓﺮ ﺷﺪه و آﯾﺎت ﺧﺪا را ﺗﮑﺬﯾﺐ و ﺗﻤﺴﺨﺮ ﮐﺮدﻧﺪ) ‪.«(٣‬‬
‫اﯾﻦ ﺗﺮﺟﻤﻪھﺎ ﺑﺎ ﺳﯿﺎق و ﻣﻔﮫﻮم آﯾﮥ ﺷﺮﯾﻔﻪ ﭼﻨﺪان ﺳﺎزﮔﺎر ﻧﯿﺴﺖ از اﯾﻦ رو ﻣﻌﻈﻢ‬
‫ﺳﻨﯽ از آن اﻋﺮاض ﻧﻤﻮدهاﻧﺪ‪ .‬ﺧﺪای ﺗﻌﺎﻟﯽ در آﯾﮥ ﻗﺒﻞ‪ ،‬از ﮐﺴﺎﻧﯽ ﺳﺨﻦ‬ ‫ﻣﻔﺴﺮان ﺷﯿﻌﻪ و ّ‬ ‫ّ‬
‫ﺑﻪ ﻣﯿﺎن آورده ﮐﻪ در ﺑﺮاﺑﺮ رﺳﻮﻻن وی‪ ،‬راه ﺳﺘﻤﮕﺮی و اﻧﮑﺎر ﭘﯿﺶ ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ و درﺣﻘﯿﻘﺖ‬
‫ُ‬ ‫ٓ ۡ‬
‫رﺳﻮﻻن ﺧﺪا ﺑﻪ ﺧﻮد ﺷﺎن ﺳﺘﻢ ﮐﺮدﻧﺪ ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪َ ﴿ :‬و َجا َء� ُه ۡم ُر ُسل ُهم‬ ‫ِ‬ ‫ﺑﺎ اﻧﮑﺎر‬
‫َ‬ ‫ۡ‬ ‫َ‬
‫َ ُ ْ ُ‬ ‫َ‬ ‫ۡ َ ّ َ ٰ َ َ َ َ َّ ُ ۡ‬
‫�ن �ن ٓوا أنف َس ُه ۡم َ�ظل ُِمون﴾ ﺑﻨﺎﺑﺮ اﯾﻦ‪ ،‬ذﮐﺮ اﯾﻦﮐﻪ‬ ‫ٱ� ِ�َظل َِم ُه ۡم َو� ٰ ِ‬ ‫ب ِٱ�يِ� ِ �‬
‫ت �ما �ن‬
‫ﺳﺮاﻧﺠﺎم ﮐﺎر ﺷﺎن ﺑﻪ ﺗﮑﺬﯾﺐ و اﺳﺘﮫﺰاء آﯾﺎت ﭘﯿﻮﺳﺖ‪ ،‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻧﻤﯽرﺳﺪ زﯾﺮا‬
‫ﺗﮑﺬﯾﺐ رﺳﻮﻻن‪ ،‬ﻧﻔﺲ ﻋﻤﻞ ﺳﺘﻤﮕﺮاﻧﮥ آنھﺎ ﺑﻮد‪ ،‬ﻧﻪ ﻋﺎﻗﺒﺖ و ﺳﺮاﻧﺠﺎم ﮐﺎرﺷﺎن! ﻋﺎﻗﺒﺖ‬

‫‪ -١‬ﺑﻪ ﺗﺮﺟﻤﮥ ﻗﺮآن‪ ،‬اﺛﺮ آﻗﺎی ﻧﺎﺻﺮ ﻣﮑﺎرم ﺷﯿﺮازی ﺑﻨﮕﺮﯾﺪ‪.‬‬

‫‪ -٢‬ﺑﻪ ﺗﺮﺟﻤﮥ ﻗﺮآن‪ ،‬اﺛﺮ آﻗﺎی ﺟﻼل ّ‬
‫اﻟﺪﯾﻦ ﻣﺠﺘﺒﻮی ﻧﮕﺎه ﮐﻨﯿﺪ‪.‬‬
‫‪ -٣‬ﺑﻪ ﺗﺮﺟﻤﮥ ﻗﺮآن‪ ،‬اﺛﺮ آﻗﺎی ﻣﮫﺪی إﻟﮫﯽ ﻗﻤﺸﻪای ﺑﻨﮕﺮﯾﺪ‪.‬‬
 ‫ﺑﺎزﻧﮕﺮی در ﻣﻌﺎﻧﯽ ﻗﺮآن‬ ‫‪١٦٦‬‬

‫ﻋﻤﻞ آنھﺎ‪ُ ،‬ﺟﺰ ﻋﺬاب إﻟﮫﯽ ﭼﯿﺰی ﻧﺒﻮد ﮐﻪ ﻗﺮآن ﮐﺮﯾﻢ در ﻧﻈﺎﯾﺮ اﯾﻦ آﯾﻪ‪ ،‬ﺑﺎرھﺎ ﺑﺪان‬
‫َ ُ ْ َ َ َ َ‬ ‫َََۡ َ ُ ْ ۡ َ‬
‫�ض � َينظ ُروا ك ۡيف �ن‬ ‫�وا ِ� ٱ� ِ‬ ‫ُھﺸﺪار داده اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ اﯾﻦﮐﻪ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪﴿ :‬أولم �سِ‬
‫�ض فَأَ َخ َذ ُه ُم َّ ُ‬
‫ٱ�‬
‫َۡ‬
‫ار� ِ� ٱ� ِ‬ ‫ِين َ�نُوا ْ مِن َ� ۡبلِه ۡم َ�نُوا ْ ُه ۡم أَ َش َّد م ِۡن ُه ۡم قُ َّو ٗة َو َءاثَ ٗ‬
‫َ�ٰقِ َب ُة َّٱ� َ‬
‫ِ ۚ‬
‫ٱ� مِن َواق‪ٰ�َ ٢١‬ل َِك ب َ� َّ� ُه ۡم َ�نَت تَّأۡ�ِيه ۡم ُر ُسلُ ُهم ب ۡ َ َ‬ ‫َّ‬ ‫َ َ َ‬ ‫ُُ‬
‫ت‬ ‫ٱ� ّيِ�ٰ ِ‬‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ٖ‬ ‫بِذنو� ِ ِه ۡم َو َما �ن ل ُهم ّم َِن ِ‬
‫َ َ َ ُ ْ َ َ َ َ ُ ُ َّ ُ َّ ُ َ ّ ‪َ ۡ ُ َ ٞ‬‬
‫اب‪] ﴾٢٢‬ﻏﺎﻓﺮ‪» .[۲۲-۲۱ :‬و آﯾﺎ در زﻣﯿﻦ‬ ‫ف�فروا فأخذهم ٱ�ۚ إِنهۥ قوِي شدِيد ٱل ِع ِ‬
‫ق‬
‫ﻧﮕﺮدﯾﺪﻧﺪ ﺗﺎ ﺑﻨﮕﺮﻧﺪ ﮐﻪ ﺳﺮاﻧﺠﺎم ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﭘﯿﺶ از اﯾﺸﺎن ﻣﯽزﯾﺴﺘﻨﺪ ﭼﮕﻮﻧﻪ ﺑﻮد؟ آﻧﺎن‬
‫ﻧﯿﺮوﻣﻨﺪﺗﺮ از اﯾﺸﺎن ﺑﻮدﻧﺪ و در زﻣﯿﻦ آﺛﺎر ﺑﯿﺸﺘﺮی )از ﺣﯿﺚ آﺑﺎداﻧﯽ( داﺷﺘﻨﺪ ﭘﺲ ﺧﺪا ﺑﻪﺳﺰای‬
‫ﮔﻨﺎھﺎﻧﺸﺎن آنھﺎ را ﮔﺮﻓﺖ و در ﺑﺮاﺑﺮ ﺧﺪا ھﯿﭻ ﻧﮕﺎھﺪاری ﺑﺮای آنھﺎ ﻧﺒﻮد * اﯾﻦ)ﮐﯿﻔﺮ( از آن‬
‫روی ﺑﻮد ﮐﻪ رﺳﻮﻻنﺷﺎن ﺑﺎ دﻻﺋﻞ روﺷﻦ ﺑﻪﺳﻮی آﻧﺎن آﻣﺪﻧﺪ وﻟﯽ آنھﺎ ﮐﻔﺮ ورزﯾﺪﻧﺪ ﭘﺲ ﺧﺪا‬
‫َََۡ َ ُ ْ‬
‫آﻧﺎن را ﮔﺮﻓﺖ ھﻤﺎﻧﺎ ﮐﻪ او ﺗﻮاﻧﻤﻨﺪ و ﺳﺨﺖ ﮐﯿﻔﺮ اﺳﺖ«‪ .‬ﺑﺎز ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪﴿ :‬أفلم �سِ�وا ِ�‬
‫� م ِۡن ُه ۡم َوأَ َش َّد قُ َّو ٗة َو َءاثَ ٗ‬
‫ار�‬
‫َۡ ۡ َ ُْٓ َ ۡ‬
‫�ََ‬ ‫نظ ُروا ْ َك ۡي َف َ� َن َ�ٰقِ َب ُة َّٱ� َ‬
‫ِين مِن �بل ِ ِه ۚم �نوا أ‬
‫ََ ُ‬
‫�ض �ي‬
‫َۡ‬
‫ٱ� ِ‬
‫َ ُ ْ‬ ‫ۡ َ‬ ‫ُ‬ ‫َ ََ َٓ ۡ‬ ‫َ َ ٓ َ ۡ َ ٰ َ ۡ َّ َ ُ ْ ۡ‬ ‫َۡ‬
‫ت ف ِرحوا‬ ‫� �ن ُهم ما �نوا يَ�س ُِبون‪ ٨٢‬فل َّما جا َء� ُه ۡم ُر ُسل ُهم ب ِٱ�َ ّيِ�ٰ ِ‬ ‫�ض �ما أ�‬ ‫ِ� ٱ� ِ‬
‫َ‬ ‫َۡ َۡ‬ ‫َّ َ ُ ْ‬ ‫َ ُ ّ ۡ ۡ َ َ‬
‫ب ِ َما عِندهم م َِن ٱلعِل ِم َوحاق ب ِ ِهم ما �نوا بِهِۦ �سته ِز ُءون‪] ﴾٨٣‬ﻏﺎﻓﺮ‪» .[۸۳-۸۲ :‬ﭘﺲ آﯾﺎ در‬
‫زﻣﯿﻦ ﻧﮕﺮدﯾﺪﻧﺪ ﺗﺎ ﺑﻨﮕﺮﻧﺪ ﮐﻪ ﺳﺮاﻧﺠﺎم ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﭘﯿﺶ از اﯾﺸﺎن ﻣﯽزﯾﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﭼﮕﻮﻧﻪ ﺑﻮد؟ آنھﺎ‬
‫اﻓﺮادی ﺑﯿﺸﺘﺮ و ﻧﯿﺮوﻣﻨﺪﺗﺮ از اﯾﺸﺎن ﺑﻮدﻧﺪ و در زﻣﯿﻦ آﺛﺎر ﻓﺮاواﻧﺘﺮی داﺷﺘﻨﺪ وﻟﯽ ﮐﺎرھﺎﯾﯽ ﮐﻪ‬
‫ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬آﻧﺎن را ﮐﻔﺎﯾﺖ ﻧﮑﺮد )ﻣﺎﻧﻊ از ﻋﺬابﺷﺎن ﻧﺸﺪ( * ﭘﺲ ﭼﻮن رﺳﻮﻻن آنھﺎ ﺑﺎ دﻻﺋﻞ‬
‫روﺷﻦ ﺑﻪﺳﻮی آﻧﺎن آﻣﺪﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻪ داﻧﺸﯽ ﮐﻪ ﻧﺰدﺷﺎن ﺑﻮد‪ ،‬ﺷﺎدﻣﺎن )و ﻣﻐﺮور( ﺷﺪﻧﺪ و)ﻋﺬاﺑﯽ ﮐﻪ(‬
‫آن را اﺳﺘﮫﺰاء ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ آنھﺎ را ﻓﺮاﮔﺮﻓﺖ«‪.‬‬
‫ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﻣﻼﺣﻈﻪ ﻣﯽﺷﻮد در اﯾﻦ آﯾﺎت ﺷﺮﯾﻔﻪ ﮐﻪ ھﻤﺎھﻨﮓ و ھﻤﺴﻮ ﺑﺎ آﯾﺎت ﺳﻮرۀ‬
‫ﻣﺒﺎرﮐﮥ روم اﺳﺖ‪ ،‬ﻋﺎﻗﺒﺖ اﻗﻮام ﻣﺰﺑﻮر‪ُ ،‬ﺟﺰ ﻋﺬاب إﻟﮫﯽ ﭼﯿﺰی ﻧﺒﻮده اﺳﺖ ّاﻣﺎ ﮐﻔﺮ و ﻇﻠﻢ‬
‫ﻋﺒﺎس آورده ﮐﻪ ﮔﻔﺖ‪:‬‬ ‫آنھﺎ‪ ،‬ﭘﯿﺶاز ﺳﺮ اﻧﺠﺎمﺷﺎن روی داده و از اﯾﻦ رو ﻃﺒﺮی از اﺑﻦ ّ‬
‫ُ‬
‫) ‪(٢‬‬
‫ﺬاب )ﮐﯿﻔﺮ آنھﺎ ﻋﺬاب ﺑﻮد( و ﻃﺒﺮﺳﯽ ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ‪» :‬اﺳﺘ ﹶﹶﺤ ﱡﻘﻮا اﻟ ﹶﻌ ﹶ‬
‫ﺬاب«‬ ‫ُ ) ‪(١‬‬
‫َﺟﺰاؤ ُھﻢ َاﻟﻌ‬
‫»ﻻﯾﻖ ﻋﺬاب ﺷﺪﻧﺪ«‪ .‬ﺻﺎﺣﺐ ﺗﻔﺴﯿﺮ »اﻟﻤﯿﺰان« ﻧﯿﺰ ھﻤﯿﻦ ﻗﻮل را ﺑﺮﮔﺰﯾﺪه و درﺑﺎرۀ‬
‫ﻟـﻤﻘﺎم‪ ،‬ﹶﻣﻘﺎ ﹸم اﻻﻋﺘﹺ ﹺ‬
‫ﺒﺎر‬ ‫ﻣﻌﻨﺎی ﭘﯿﺸﯿﻦ )ﮐﻪ در ﺑﺮﺧﯽ از ﺗﺮاﺟﻢ آﻣﺪه( ﻧﻮﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪» :‬ا ﹶ‬

‫‪ -١‬ﺗﻔﺴﯿﺮ ﻃﺒﺮی‪ ،‬ج‪ ،۱۸‬ص‪.۴۶۵‬‬

‫‪ -٢‬ﺗﻔﺴﯿﺮ ﻃﺒﺮﺳﯽ‪ ،‬ج‪ ،۲۱‬ص ‪.۱۲‬‬
 ‫‪١٦٧‬‬ ‫ﺑﺎزﻧﮕﺮی در ﻣﻌﺎﻧﯽ ﻗﺮآن‬

‫ﻌﺎﺻﻴ ﹺﻬ ﹸﻢ اﻟـ ﹸﻤ ﹶﺘ ﹶﻔ ﱢﺮ ﹶﻗ ﹺﺔ‬ ‫ﹺ ﹺ‬

‫ﻬﺎء ﻣ ﹺ‬ ‫ﻌﺎﺻﻴ ﹺﻬﻢ إﱄ ﺳ ﹺ‬ ‫ﻨﺎﺳﺐ ﹶﻟﻪ ﺑﻴ ﹸ ﹺ ﹺ‬
‫ﻬﺎء ﻣ ﹺ‬ ‫اﻹﻧﺬار واﻟـﻤ ﹺ‬
‫ﻮء اﻟ ﹶﻌ ﹺ‬
‫ﺬاب ﹶﻻ اﻧﺘ ﹶ‬ ‫ﹸ‬ ‫ﺎن اﻧﺘ ﹶ‬ ‫ﹸ ﹸ ﹶ‬ ‫ﹺ ﹶ ﹸ‬ ‫ﹶو‬
‫ﺐ ﹶواﻻﺳﺘﹺﻬﺰاء«) ‪» (١‬اﯾﻦ ﻣﻘﺎم‪ ،‬ﺟﺎﯾﮕﺎه ﻋﺒﺮت ﮔﺮﻓﺘﻦ و ﺑﯿﻢ دادن اﺳﺖ و ﻣﻨﺎﺳﺐ‬ ‫ﹶإﱄ اﻟ ﱠﺘﻜ ﹺﺬﻳ ﹺ‬
‫آﻧﺴﺘﮑﻪ ﺳﺮاﻧﺠﺎم‪ ،‬ﮔﻨﺎھﺎﻧﺸﺎن ﺑﻪ ﻋﺬاب ﺳﺨﺖ ﭘﯿﻮﻧﺪد ﻧﻪ ﺑﻪ ﺗﮑﺬﯾﺐ و ﺗﻤﺴﺨﺮ«!‪.‬‬
‫ﻋﺎﻗ َﺒﮥ« در آﯾﮥ ﺷﺮﯾﻔﻪ‬ ‫ّ‬
‫در اﯾﻨﺠﺎ ﻣﻨﺎﺳﺐ اﺳﺖ ﺑﺪﯾﻦ ﻧﮑﺘﻪ ﻧﯿﺰ ﺗﻮﺟﻪ ﮐﻨﯿﻢ ﮐﻪ‪ :‬ﮐﻠﻤﮥ » ِ‬
‫)ﮐﺎن( ﺑﻪ ﺷﻤﺎر ﻣﯽآﯾﺪ و اﺳﻢ ﮐﺎن‪ ،‬ھﻤﺎن‬ ‫َ‬ ‫ﺑﻪ ﻧﺼﺐ آﻣﺪه اﺳﺖ و در ﻧﺘﯿﺠﻪ‪ ،‬ﺧﺒﺮ‬
‫ٌ َ‬ ‫ّ‬ ‫» ﱡ‬
‫اﻟﺴﻮآی« اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺆﺧﺮ واﻗﻊ ﺷﺪه و ﺟﻤﻠﮥ )أن ﻛ ﱠﹶﺬ ﹸﺑﻮا‪ ( ...‬ﻣﻘﺎم ﻣﻔﻌﻮل ﻟﻪ را ﺑﺮ ﻋﮫﺪه‬
‫دارد و ﺑﺮای »ﺗﻌﻠﯿﻞ« ﺑﻪﮐﺎر رﻓﺘﻪ اﺳﺖ ﯾﻌﻨﯽ‪ ) :‬ﹺﻷن ﻛ ﱠﹶﺬ ﹸﺑﻮا( )زﯾﺮا ﮐﻪ ﺗﮑﺬﯾﺐ ﮐﺮدﻧﺪ(‪ .‬ﺑﺎ‬
‫ﺗﻮﺟﻪ ﺑﺪﯾﻦ اﻣﺮ‪ ،‬ﻣﻔﮫﻮم آﯾﮥ ﺷﺮﯾﻔﻪ ﭼﻨﯿﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ‪» :‬ﭘﺲ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ اﻋﻤﺎل ﺑﺪی ﻣﺮﺗﮑﺐ‬ ‫ّ‬
‫ﺷﺪﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﺳﺮ اﻧﺠﺎم ﺑﺪﺗﺮی رﺳﯿﺪﻧﺪ‪ ،‬زﯾﺮا ﮐﻪ آﯾﺎت ﺧﺪا را ﺗﮑﺬﯾﺐ ﮐﺮدﻧﺪ و آنھﺎ را ﺑﻪ‬
‫اﺳﺘﮫﺰاء ﻣﯽﮔﺮﻓﺘﻨﺪ«‪ .‬و ﺳﺮ اﻧﺠﺎم ﺑﺪﺗﺮ‪ ،‬ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﮔﻔﺘﯿﻢ ھﻤﺎن ﻋﺬاب إﻟﮫﯽ ﺑﻮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫ّ‬ ‫ً‬
‫أﺳﻮء« ﺑﺎﺷﺪ و ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﺻﻮرت‬ ‫اﻟﺴﻮآی« در اﯾﻨﺠﺎ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﻣﺆﻧ ِﺚ » ﹶ‬ ‫ﺿﻤﻨﺎ ﮐﻠﻤﮥ » ﱡ‬
‫ُ‬
‫وزن ﻓﻌﻠﯽ ﻣﺎﻧﻨﺪ ُﺣﺴﻨﯽ( ﮐﻪ در ﺻﻮرت ّأول‪ ،‬ﺑﺎ آﯾﮥ ﺷﺮﯾﻔﮥ‬ ‫داﺷﺘﻪ َﺑﺎﺷﺪ )ﺑﺮ ِ‬ ‫ﻣﺼﺪری‬
‫ُ َ‬ ‫َ ُ ْ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫﴿ َو�َ ۡجزِ َ� َّن ُه ۡم أ ۡس َوأ ٱ�ِي �نوا َ� ۡع َملون﴾ ]ﻓﺼﻠﺖ‪ .[۲۷ :‬ﻣﻮاﻓﻘﺖ دارد‪.‬‬
‫***‬

‫‪ -١‬ﺗﻔﺴﯿﺮ اﻟﻤﯿﺰان‪ ،‬ج‪ ،۱۶‬ص‪.۱۶۶‬‬

 ‫‪۳۰‬‬
‫ﻧﮑﺘﻪای از ﺳﻮرۀ اﺣﺰاب‬
‫َ‬
‫ٱلر ۡج َس أ ۡه َل ۡٱ�َ ۡي ِ ُ َ ّ ُ َ ۡ ٗ‬
‫ت َو�ط ِه َر� ۡم �ط ِه��﴾ ]اﻷﺣﺰاب‪.[۳۳ :‬‬ ‫َّ َ ُ ُ َّ ُ ُ ۡ َ َ ُ ُ ّ‬
‫﴿إِ�ما يرِ�د ٱ� ِ�ذهِب عن�م ِ‬
‫ارادۀ ﺗﮑﻮﯾﻨﯽ ﯾﺎ ﺗﺸﺮﯾﻌﯽ؟‬
‫ﺳﻮﻣﯿﻦ آﯾﮥ ﺳﻮرۀ اﺣﺰاب اﺳﺖ )ﻧﻪ ﺗﻤﺎم آن(‪ .‬در‬ ‫اﯾﻦ ﮐﻼم ﻣﺒﺎرک‪ ،‬ﺑﺨﺸﯽ از ﺳﯽ و ّ‬
‫ﻣﻔﺴﺮان ﻗﺮآن ﮐﺮﯾﻢ‪ ،‬ﺑﻪ اﺧﺘﻼف از آنھﺎ ﺳﺨﻦ‬ ‫اﯾﻦ ﺑﺎره ﭼﻨﺪ ﻣﺴﺌﻠﻪ ﭘﯿﺶ آﻣﺪه ﮐﻪ ّ‬
‫ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ و ﻣﺎ ﻧﻈﺮ ﺧﻮد را ﺑﺪون درﮔﯿﺮ ﺷﺪن ﺑﺎ ّ‬
‫ﻣﻔﺴﺮان‪ ،‬در اﯾﻨﺠﺎ اﺑﺮاز ﻣﯽدارﯾﻢ‪:‬‬
‫ﻧﺨﺴﺖ آﻧﮑﻪ‪ :‬ﺑﺎﯾﺪ ﻣﻼﺣﻈﻪ ﮐﺮد آﯾﺎ ارادۀ ﺧﺪاوﻧﺪ ﮐﻪ در آﻏﺎز ﮐﻼم ﺑﺪان ﺗﺼﺮﯾﺢ ﺷﺪه‬
‫ّ‬
‫ﯾﻌﻨﯽ » ﹸﻳ ﹺﺮﻳﺪﹸ ا ﹸ‬
‫ﷲ« ارادهای ﺗﮑﻮﯾﻨﯽ اﺳﺖ ﯾﺎ ﺗﺸﺮﯾﻌﯽ؟ ارادۀ ﺗﮑﻮﯾﻨﯽ ﺑﻪ اﯾﺠﺎد اﺷﯿﺎء ﺗﻌﻠﻖ ﻣﯽ‪-‬‬
‫�‬ ‫ُ ۡ َ َۡ‬
‫ﮔﯿﺮد و ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﺑﺎ آن ﻣﻤﮑﻦ ﻧﯿﺴﺖ ﻣﺎﻧﻨﺪ آﻧﮑﻪ ﺧﺪای ﺗﻌﺎﻟﯽ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪�﴿ :‬ن ي ِردك ِ� ٖ‬
‫َ َ ٓ َّ َ ۡ‬
‫ف� َراد ل ِفضلِهِ﴾ ]ﯾﻮﻧﺲ‪ .[۱۰۷ :‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬اﮔﺮ )ﺧﺪا( درﺑﺎرۀ ﺗﻮ‪ ،‬ارادۀ ﺧﯿﺮی ﮐﻨﺪ ﺑﺎز ﮔﺮداﻧﻨﺪهای‬
‫ّ‬
‫ﺑﺮای ﺑﺨﺸﺶ او وﺟﻮد ﻧﺪارد«‪ّ .‬أﻣﺎ ارادۀ ﺗﺸﺮﯾﻌﯽ‪ ،‬ﺑﺮ اﺣﮑﺎم ﻗﺎﻧﻮﻧﯽ ﺧﺪاوﻧﺪ ﺗﻌﻠﻖ ﻣﯽﮔﯿﺮد و‬
‫ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﺑﺎ اﺣﮑﺎم ﻣﺰﺑﻮر‪ ،‬ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﻣﺎﻧﻨﺪ اﯾﻦﮐﻪ ﭘﺲ از ﺗﺨﻔﯿﻒھﺎی روزه ﺑﺮای ﻣﺮﯾﺾ و‬
‫� ُم ۡٱل ُع ۡ َ‬ ‫ُ ُ َّ ُ ُ ُ ۡ ُ ۡ َ َ َ ُ ُ ُ‬
‫�﴾ ]اﻟﺒﻘﺮة‪.[۱۸۵ :‬‬ ‫ﻣﺴﺎﻓﺮ و ﻏﯿﺮه ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪﴿ :‬ي ِر�د ٱ� بِ�م ٱلي� و� ي ِر�د ب ِ‬
‫ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﺧﺪا ارادۀ آﺳﺎﻧﯽ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺷﻤﺎ دارد و ارادۀ ﺳﺨﺘﯽ ﻧﺪارد« ﻣﻘﺼﻮد آﻧﺴﺖ ﮐﻪ در ﻗﺎﻧﻮن‬
‫ً‬
‫ﮔﺬاریھﺎی ﺧﻮد ﻧﻤﯽﺧﻮاھﺪ ﺗﮑﻠﯿﻒ ﺳﺨﺘﯽ را ﺑﺮ ﺷﻤﺎ ﺑﺎر ﮐﻨﺪ‪ّ .‬اﻣﺎ ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﻣﺜﻼ ﮐﺴﯽ‬
‫در اﺛﺮ و ﺳﻮاس ﯾﺎ ﻣﯿﻞ ﺑﻪ رﯾﺎﺿﺖ‪ ،‬ﺧﻮد را ﺑﻪ ﺳﺨﺘﯽ اﻓﮑﻨﺪ‪.‬‬
‫ۡ‬
‫َّ َ ُ ُ َّ ُ ُ َ َ ُ ُ ّ‬
‫ٱلر ۡج َس﴾‬
‫اﯾﻨﮏ ﺑﺎﯾﺪ ﻣﻼﺣﻈﻪ ﮐﺮد ﮐﻪ در آﯾﮥ ﺷﺮﯾﻔﮥ ﴿إِ�ما ي ِر�د ٱ� ِ�ذهِب عن�م ِ‬
‫ﮐﺪام ﯾﮏ از اﯾﻦ دو اراده‪ ،‬ﻣﻮرد ﻋﻨﺎﯾﺖ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ؟ ﻗﺎﻋﺪۀ ﺗﺸﺨﯿﺺ اﯾﻨﺴﺖ ﮐﻪ اﮔﺮ‬
‫ﭘﯿﺶ از ذﮐﺮ ارادۀ ﺧﺪاوﻧﺪ‪ ،‬ﺳﺨﻦ از اﻣﻮرﺧﻠﻘﯽ رﻓﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬آن را ﺑﺮ ارادۀ ﺗﮑﻮﯾﻨﯽ ﺑﺎﯾﺪ‬
‫ُ‬ ‫َّ َ ٓ َ ۡ ُ ُ ٓ َ ٓ َ َ َ َ ۡ ً َ ُ َ َ‬ ‫ﺣﻤﻞ ﮐﺮد ﻣﺎﻧﻨﺪ‪َ ﴿ :‬و ُه َو ۡ َ‬
‫ٱ� َّ� ٰ ُق ۡٱل َعل ُ‬
‫�ا أن َ�قول ُ�ۥ �ن‬ ‫ِيم‪ ٨١‬إِ�ما أمرهۥ إِذا أراد ش ٔ‬
 ‫‪١٦٩‬‬ ‫ﺑﺎزﻧﮕﺮی در ﻣﻌﺎﻧﯽ ﻗﺮآن‬
‫َ ُ ُ‬
‫� َيكون‪] ﴾٨٢‬ﯾﺲ‪ .(١ )[۸۲-۸۱ :‬و ﭼﻨﺎﻧﭽﻪ ﭘﯿﺶ از ذﮐﺮ ارادۀ إﻟﮫﯽ‪ ،‬از اﺣﮑﺎم ﺗﮑﻠﯿﻔﯽ ﺳﺨﻦ‬
‫ﺑﻪﻣﯿﺎن آﻣﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬آن را ﺑﺮ ارادۀ ﺗﺸﺮﯾﻌﯽ ﺣﻤﻞ ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ ﻣﺎﻧﻨﺪ اﯾﻦﮐﻪ ﭘﺲاز ﺑﯿﺎن اﺣﮑﺎم‬
‫َ‬ ‫�د َّ ُ ۡ َ َ َ َ ُ ّ َ‬ ‫ﺗﯿﻤﻢ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪َ ﴿ :‬ما يُر ُ‬
‫�ن‬‫ٱ� ِ�َجعل عل ۡي�م م ِۡن ح َر ٖج َو� ٰ ِ‬ ‫ِ‬
‫وﺿﻮء و ﻏﺴﻞ و ّ‬
‫ُ ُ َ ّ ُ‬
‫ي ِر�د ِ�ُط ِه َر� ۡم﴾ ‪.‬‬
‫) ‪(٢‬‬

‫ّاﻣﺎ درﺑﺎرۀ آﯾﮥ ﻣﻮرد ﺑﺤﺚ‪ ،‬ﭼﻨﺎنﮐﻪ داﻧﺴﺘﯿﻢ اﯾﻦ ﺑﺨﺶ از آﯾﮥ ﺷﺮﯾﻔﻪ‪ ،‬ﺗﻤﺎم آﯾﻪ ﻧﯿﺴﺖ‬
‫و ﺑﺎ آوردن ﺑﺨﺶ دﯾﮕﺮ‪ ،‬ﻣﯽﺗﻮان ﻓﮫﻤﯿﺪ ﮐﻪ ارادۀ ﺗﺸﺮﯾﻌﯽ در آن ﻟﺤﺎظ ﺷﺪه ﯾﺎ ارادۀ‬
‫ﺗﮑﻮﯾﻨﯽ؟ ﺧﺪای ﺗﻌﺎﻟﯽ ﺧﻄﺎب ﺑﻪ زﻧﺎن ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ اﮐﺮم ص ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫ٱلصلَ ٰوةَ َو َءا� َ‬ ‫َ‬
‫و� َوأق ِۡم َن َّ‬ ‫ُۡ َ‬ ‫� َج ۡٱل َ‬
‫� ۡج َن َ� َ ُّ‬‫ِ� َّن َو َ� َ� َ َّ‬
‫ُ‬ ‫َ َ‬
‫ِ�‬ ‫�ٰ ِهل َِّي ِة ٱ� �ٰ‬ ‫﴿ َوق ۡرن ِ� ُ� ُيوت‬
‫ۡ‬ ‫َ‬ ‫َّ َ ٰ َ َ َ ۡ َ َّ َ َ َ ُ َ ُ ٓ َّ َ ُ ُ َّ ُ ُ ۡ َ َ ُ ُ ّ ۡ َ َ ۡ َ ۡ‬
‫ت‬‫ِ‬ ‫ي‬ ‫ٱ�‬ ‫ٱلرجس أهل‬ ‫ٱلزكوة وأطِعن ٱ� ورسو� ۚۥ إِ�ما ي ِر�د ٱ� ِ�ذهِب عن�م ِ‬
‫َُ ّ ُ َۡ ٗ‬
‫َو�ط ِه َر� ۡم �ط ِه��‪] ﴾٣٣‬اﻷﺣﺰاب‪.[۳۳ :‬‬
‫ﺟﺎھﻠﯿ ِﺖ ﭘﯿﺸﯿﻦ‪ ،‬ﺑﻪ ﺧﻮد ﻧﻤﺎﯾﯽ‬ ‫ّ‬ ‫ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬و در ﺧﺎﻧﻪھﺎی ﺧﻮد ﺗﺎن آرام ﮔﯿﺮﯾﺪ و ھﻤﭽﻮن‬
‫ﺑﯿﺮون ﻧﯿﺎﯾﯿﺪ و ﻧﻤﺎز را ﺑﺮﭘﺎی دارﯾﺪ و زﮐﺎت ﺑﺪھﯿﺪ و ازﺧﺪا و رﺳﻮﻟﺶ ﻓﺮﻣﺎن ﺑﺮﯾﺪ‪ُ ،‬ﺟﺰ اﯾﻦ‬
‫ً‬
‫ﻧﯿﺴﺖ ـ ای اھﻞ ﺧﺎﻧﻪ ـ ﮐﻪ ﺧﺪا اراده دارد ﺗﺎ ﭘﻠﯿﺪی را از ﺷﻤﺎ ﺑﺒﺮد و ﮐﺎﻣﻼ ﭘﺎﮐﺘﺎن ﮐﻨﺪ«‪.‬‬
‫ً‬
‫ھﻤﺎﻧﻄﻮر ﮐﻪ ﻣﻼﺣﻈﻪ ﻣﯽﺷﻮد ﭘﯿﺶاز ذﮐﺮ ارادۀ ﺧﺪاوﻧﺪ‪ ،‬ﺗﻤﺎﻣﺎ از اﺣﮑﺎم ﺗﮑﻠﯿﻔﯽ‬
‫ﺳﺨﻦ رﻓﺘﻪ اﺳﺖ ﻧﻪ از اﻣﻮر ﺧﻠﻘﯽ و ﺗﮑﻮﯾﻨﯽ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮ اﯾﻦ‪ ،‬ﻣﻔﮫﻮم آﯾﮥ ﺷﺮﯾﻔﻪ اﯾﻨﺴﺖ ﮐﻪ‪:‬‬
‫ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﺎ ﺗﺸﺮﯾﻊ ﺣﮑﻢ ﻋﻔﺎف و ﻧﻤﺎز و زﮐﺎت و ﻓﺮﻣﺎﻧﺒﺮداری از ﺧﻮد و رﺳﻮﻟﺶ‪ ،‬ﻣﯽﺧﻮاھﺪ‬
‫ﭘﻠﯿﺪی را از ﺷﻤﺎ دور ﮐﻨﺪ و از اﯾﻨﺮاه ﭘﺎﮐﺘﺎن ﺳﺎزد‪.‬‬
‫دوم آﻧﺴﺖ ﮐﻪ‪ :‬ﮐﻠﻤﮥ »إﻧﱠﲈ« در آﯾﮥ ﺷﺮﯾﻔﻪ اﻓﺎدۀ » َﺣﺼﺮ« ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﺪ ّاﻣﺎ اﮔﺮ ﻣﺮاد‬ ‫ﺑﺤﺚ ّ‬

‫از آﯾﮥ ﻣﺰﺑﻮر‪ ،‬ھﻤﺎن ارادۀ ﺗﺸﺮﯾﻌﯽ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬در آن ﺻﻮرت اﺧﺘﺼﺎص ﺑﻪ اھﻞ ﺑﯿﺖ †‬
‫ﻧﺨﻮاھﺪ ﯾﺎﻓﺖ! ﭘﺎﺳﺦ آﻧﺴﺖ ﮐﻪ‪ :‬ﺣﺼﺮ ﻣﺰﺑﻮر‪ ،‬ﺣﺼﺮ در ﻣﻮﺿﻮع اﺳﺖ ﻧﻪ ﺣﺼﺮ در اﻓﺮاد!‬
‫ﯾﻌﻨﯽ آﯾﮥ ﺷﺮﯾﻔﻪ ﻧﺸﺎن ﻣﯽدھﺪ ﮐﻪ ﻏﺮض ﺧﺪاوﻧﺪ )از ﺗﺸﺮﯾﻊ اﺣﮑﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﻓﺮﻣﻮده( ﺗﻨﮫﺎ و‬
‫ﺗﻨﮫﺎ ﻃﮫﺎرت اھﻞ ﺑﯿﺖ † اﺳﺖ و ﻣﻘﺼﻮد دﯾﮕﺮی ﻧﺪارد وﻟﯽ آﯾﮥ ﮐﺮﯾﻤﻪ ﻧﻤﯽﺧﻮاھﺪ‬
‫ﻏﺮض از ﺗﺸﺮﯾﻊ اﺣﮑﺎم را ﺑﺮای دﯾﮕﺮان‪ ،‬از ﭘﺎﮐﯽ آﻧﺎن ﺟﺪا ﺷﻤﺎرد ﺑﻪ دﻟﯿﻞ آنﮐﻪ در ﻗﺮآن‬
‫ً‬ ‫ﻣﺠﯿﺪ ّ‬
‫ﻣﮑﺮر از ﻃﮫﺎرت ﺳﺎﯾﺮ ﻣﺆﻣﻨﺎن ﻧﯿﺰ ﺳﺨﻦ ﺑﻪ ﻣﯿﺎن آورده اﺳﺖ و ﻣﺜﻼ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬

‫‪ -١‬اواﺳﺖ آﻓﺮﯾﺪﮔﺎر داﻧﺎ‪ ،‬ﻓﺮﻣﺎﻧﺶ ُﺟﺰاﯾﻦ ﻧﯿﺴﺖﮐﻪ ﭼﻮن ﭼﯿﺰی را اراده ﮐﻨﺪ ﺑﺪو ﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﺑﺎش ﭘﺲ ﻣﯽﺷﻮد!‪.‬‬
‫‪ -٢‬ﺧﺪا اراده ﻧﺪارد ﺗﺎ ﺑﺮ ﺷﻤﺎ ﺳﺨﺘﯽ روا دارد وﻟﯽ اراده دارد ﮐﻪ ﺷﻤﺎ را ﭘﺎک ﮐﻨﺪ‪.‬‬
 ‫ﺑﺎزﻧﮕﺮی در ﻣﻌﺎﻧﯽ ﻗﺮآن‬ ‫‪١٧٠‬‬
‫ُ ُ ّ‬ ‫ُ ۡ ۡ َ ۡ َٰ ۡ َ َ ٗ ُ‬
‫ص َدقة � َط ّ ِه ُره ۡم َوت َز� ِي ِهم ب ِ َها﴾ ]اﻟﺘﻮﺑﺔ‪ .[۱۰۳ :‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬از ﻣﺎلھﺎی اﯾﺸﺎن‬ ‫﴿خذ مِن أم�ل ِ ِهم‬
‫ﺻﺪﻗﻪ ﺑﮕﯿﺮ )ﺑﭙﺬﯾﺮ( ﺗﺎ آﻧﺎن را ﺑﻪ ﻃﮫﺎرت رﺳﺎﻧﯽ و ﺑﺎ آن‪ ،‬ﭘﺎﮐﯿﺰهﺷﺎن ﮐﻨﯽ«‪ .‬ﯾﺎ ﺧﻄﺎب ﺑﻪ‬
‫ُ‬ ‫َ ُ ُ َّ ُ َ ۡ َ َ َ َ ۡ ُ‬
‫�م ّم ِۡن َح َرج َو َ� ٰ�ن يُر ُ‬
‫� َط ّ ِه َر� ۡم﴾‬
‫�د ِ ُ‬
‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ٖ‬ ‫ﻣﺆﻣﻨﺎن ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪﴿ :‬ما ي ِر�د ٱ� ِ�جعل علي‬
‫]اﻟﻤﺎﺋﺪة‪ .[۶ :‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﺧﺪاوﻧﺪ اراده ﻧﺪارد ﺑﺮ ﺷﻤﺎ ﺳﺨﺘﯽ روا دارد وﻟﯽ اراده داردﮐﻪ ﺷﻤﺎ را ﭘﺎک‬
‫ﮐﻨﺪ«‪ .‬در ﻋﯿﻦ ﺣﺎل ﻣﯽﺗﻮان ﮔﻔﺖ ﮐﻪ ﺑﯿﺎن آﯾﮥ ﺷﺮﯾﻔﻪ‪ ،‬ﻧﻮﻋﯽ ﺗﺠﻠﯿﻞ از اھﻞ ﺑﯿﺖ را ﺑﯿﺶ‬
‫از ﻋﻤﻮم در ﺑﺮ دارد و ﺳﯿﺎق آﯾﺎت ﮐﺮﯾﻤﻪ اﯾﻦ ﻣﻔﮫﻮم را ﺗﺄﯾﯿﺪ ﻣﯽﮐﻨﺪ ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َّ َ ُ َّ‬ ‫ّ ٓ‬
‫ح ٖد م َِن ٱلن ِ َساءِ إ ِ ِن ٱ�ق ۡي�﴾ ]اﻷﺣﺰاب‪ .[۳۲ :‬ﯾﻌﻨﯽ »ای زﻧﺎن‬
‫� َكأَ َ ّ‬
‫� ل َ ۡس ُ َّ‬‫َ َ ٓ َ َّ ّ‬
‫﴿�ٰنِساء ٱ� ِ ِ‬
‫َ‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ،‬اﮔﺮ ﺗﻘﻮی داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﯿﺪ ﻣﺎﻧﻨﺪ ا َﺣﺪی از زﻧﺎن ﻧﯿﺴﺘﯿﺪ«‪.‬‬
‫ّ‬ ‫ﺑﺤﺚ ّ‬
‫ﺳﻮم آﻧﺴﺘﮑﻪ‪ :‬ﭼﺮا درﻣﯿﺎن ﺧﻄﺎب ﺑﻪ زﻧﺎن ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺿﻤﯿﺮ ﻣﺬﮐﺮ » ﹶﻋﻨﻜﹸﻢ«‬
‫َ‬
‫ﺑﻪﮐﺎر رﻓﺘﻪ اﺳﺖ؟ ﭘﺎﺳﺦ آﻧﺴﺖﮐﻪ‪ :‬اﯾﻦ اﻣﺮ ﺑﻨﺎ ﺑﺮ ﻗﺎﻋﺪۀ »ﺗﻐﻠﯿﺐ« ﺻﻮرت ﮔﺮﻓﺘﻪ ﮐﻪ ﭼﻮن‬
‫ُﻣﺮاد از اھﻞ ﺑﯿﺖ‪ ،‬اھﻞ ﺧﺎﻧﮥ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺑﻮدهاﻧﺪ از اﯾﻦ رو‪ ،‬ﺑﻪ اﻋﺘﺒﺎر رﺳﻮل اﮐﺮمص و‬
‫ّ‬ ‫ّ‬
‫ﺑﻨﺎﺑﺮ ﻗﺎﻋﺪۀ ﻧﺤﻮی‪ ،‬ﺿﻤﯿﺮ ﻣﺬﮐﺮ ﺑﺮ ﻣﺆﻧﺚ ﻏﻠﺒﻪ داده ﺷﺪه و ﺷﺎھﺪ ﮐﺎر ُﺑﺮد آن ﻧﯿﺰ در‬
‫�‬‫جب َ‬‫ﺳﻮرۀ ھﻮد آﻣﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ از ﻗﻮل ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن ﺑﻪ ھﻤﺴﺮ اﺑﺮاھﯿﻢ ÷ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ ﴿ َ� َ� ۡع َ‬
‫ِ‬
‫َّ َ ۡ َ ُ َّ َ َ َ ُ ُ َ َ ۡ ُ َ‬ ‫َ‬
‫ت﴾) ‪] (١‬ھﻮد‪ .[۷۳ :‬در اﯾﻨﺠﺎ‬ ‫� ۡم أ ۡه َل ۡ َ‬
‫ٱ� ۡي ِ‬ ‫م ِۡن أ ۡم ِر ٱ�ِۖ ر�ت ٱ�ِ و� َر�ٰتهۥ علي‬
‫ّ‬
‫�﴾ ﺻﯿﻐﮥ ﻣﺨﺎﻃﺐ ﻣﺆﻧﺚ اﺳﺖ و ﺑﻪ ﯾﮏ زن‬ ‫جب َ‬ ‫ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﻣﻼﺣﻈﻪ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻠﻤﮥ ﴿ َ� َ� ۡع َ‬
‫ِ‬
‫)ﺳﺎره( ﺧﻄﺎب ﺷﺪه وﻟﯽ ﭼﻮن ﺳﺨﻦ از اھﻞ ﺑﯿﺖ وی ﺑﻪ ﻣﯿﺎن ﻣﯽآﯾﺪ ﺑﻪ اﻋﺘﺒﺎر ﻣﺮد ﺧﺎﻧﻪ‬
‫ً‬ ‫ّ‬
‫)اﺑﺮاھﯿﻢ ÷( ﺿﻤﯿﺮ ﻣﺬﮐﺮ » ﹶﻋ ﹶﻠﻴﻜﹸﻢ« اﺳﺘﻌﻤﺎل ﻓﺮﻣﻮده و ﻋﯿﻨﺎ ھﻤﺎﻧﻨﺪ آﯾﮥ ﺷﺮﯾﻔﮥ ﺗﻄﮫﯿﺮ‬
‫اﺳﺖ) ‪ .(٢‬ﺷﺎھﺪ دﯾﮕﺮ‪ ،‬ﺳﺨﻦ ﺧﺪای ﺗﻌﺎﻟﯽ درﺑﺎرۀ ﻣﻮﺳﯽ ÷ و ﺧﺎﻧﻮادۀ اوﺳﺖ ﮐﻪ ﻓﺮﻣﻮد‪:‬‬

‫‪ -١‬آﯾﺎ )ای زن( از اﻣﺮ ﺧﺪا ﺷﮕﻔﺘﯽ ﻣﯽﮐﻨﯽ؟ اﯾﻦ‪ ،‬رﺣﻤﺖ ﺧﺪا و ﺑﺮﮐﺎت او ﺑﺮﺷﻤﺎ اﺳﺖ ای أھﻞ ﺑﯿﺖ!‪.‬‬
‫ّ‬
‫‪ -٢‬ﻧﮑﺘﮥ ﻋﺠﯿﺐ اﯾﻨﺴﺖﮐﻪ ﺻﺎﺣﺐ ﺗﻔﺴﯿﺮ »اﻟﻤﯿﺰان« ﭼﻮن ﺑﻪ ﺷﺎھﺪ ﻗﺮآﻧﯽ درﺑﺎرۀ ﻗﺎﻋﺪۀ ﺗﻐﻠﯿﺐ ﺗﻮﺟﻪ‬
‫ّ‬
‫ﻧﻨﻤﻮده‪ ،‬در ارﺗﺒﺎط ﻣﯿﺎن ﺧﻄﺎب ﺑﻪ زﻧﺎن ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص وﺟﻤﻠﻪای ﮐﻪ ﺑﻌﺪاز آن‪ ،‬ﺑﺎ ﺿﻤﯿﺮﻣﺬﮐﺮ آﻣﺪه‬
‫ﹺ‬ ‫ﹺ‬ ‫دﭼﺎر ﺗﺮدﯾﺪ ﺷﺪه اﺳﺖ و ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ‪ :‬إﻧﱠﻤـﺎ ﹸو ﹺﺿ ﹶﻌﺖ ﹶﺑﻴﻨﹶﻬﺎ إ ﹼﻣﺎ ﺑﹺ ﹺ‬
‫ﺄﻣﺮ اﻟﻨﱠﺒﹺﻲ ص أو ﻋﻨﺪﹶ اﻟﺘﹼﺄﻟﻴﻒ ﹶﺑﻌﺪﹶ ﱢ‬
‫اﻟﺮﺣ ﹶﻠﺔ!‬
‫)اﻟﻤﯿﺰان‪ ،‬ج‪ ،۱۶‬ص‪ (۳۳‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬اﯾﻦ ﺟﻤﻠﻪ‪ ،‬ﻣﯿﺎن ﺧﻄﺎب ﺑﻪ زﻧﺎن‪ ،‬ﯾﺎ ﺑﻪ دﺳﺘﻮر ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ص ﮔﺬاﺷﺘﻪ‬
‫ﺷﺪه و ﯾﺎ ھﻨﮕﺎم ﮔﺮدآوری ﻗﺮآن‪ ،‬ﭘﺲ از رﺣﻠﺖ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ،‬آن را در اﯾﻨﺠﺎ ﻧﮫﺎدهاﻧﺪ«! و اﯾﻦ ﺳﺨﻦ از‬
‫َ‬
‫ﮐﺴﯽ ﺳﺮ ﻣﯽزﻧﺪ ﮐﻪ ﻣﻌﺘﻘﺪ ﺑﺎﺷﺪ ﻧﻈﻢ آﯾﺎت در ﺳﻮرهھﺎ ـ َﻣﻌﺎذ اﻟﻠﻪ ـ ﺑﻪ ھﻢ رﯾﺨﺘﻪ اﺳﺖ! آﯾﺎ اﯾﻦ ‪-‬‬
‫ّ‬
‫ﻗﻮل‪ ،‬ﺑﻪ ﺗﺤﺮﯾﻒ ﻗﺮآن ﻧﺰدﯾﮏ ﻧﯿﺴﺖ؟!‪ .‬و آﯾﺎ ﻧﻈﻢ ﺳﻮرهھﺎ‪ ،‬ﻣﺸﺨﺺ و ﻣﻀﺒﻮط ﻧﺒﻮده ﮐﻪ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪه‬
 ‫‪١٧١‬‬ ‫ﺑﺎزﻧﮕﺮی در ﻣﻌﺎﻧﯽ ﻗﺮآن‬
‫ُ ۡ َ‬ ‫ۡ ُ ُ ٓ ْ ّ ٓ َ َ ۡ ُ َ ٗ َّ ّ‬ ‫ََ َ َۡ‬
‫� َءا�ِي�م ّمِن َها بِقبَ ٍس﴾ ]ﻃﻪ‪ .[۱۰ :‬در اﯾﻨﺠﺎ‬
‫ار� ل َع ِ ٓ‬ ‫﴿�قال ِ�هلِهِ ٱمكثوا إ ِ ِ� ءا�ست ن‬
‫ّ‬
‫ﻧﯿﺰ » ﹸاﻣﻜﹸﺜﻮا« و »آﺗﻴﻜﹸﻢ« ھﺮ دو ﺟﻤﻊ ﻣﺬﮐﺮﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺑﺤﺚ ﭼﮫﺎرم آﻧﺴﺖ ﮐﻪ‪ :‬ﭼﻄﻮر ﻣﯽﺗﻮان ّادﻋﺎ ﮐﺮد ﮐﻪ زﻧﺎن ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ص ھﻤﮕﯽ‬
‫ً‬
‫ﻣﻌﺼﻮم از ﮔﻨﺎه ﺑﻮدهاﻧﺪ؟ ﭘﺎﺳﺦ آﻧﺴﺘﮑﻪ‪ :‬آﯾﮥ ﺷﺮﯾﻔﮥ ﻣﻮرد ﺑﺤﺚ‪ ،‬اﺳﺎﺳﺎ اﺛﺒﺎت ﻋﺼﻤﺖ ﺑﺮای‬
‫ﮐﺴﯽ ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ ﺑﻠﮑﻪ ﺑﻪ زﻧﺎن رﺳﻮل ص ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ ﺧﺪا و رﺳﻮﻟﺶ را ﻓﺮﻣﺎﻧﺒﺮﯾﺪ ﺗﺎ از اﯾﻦ‬
‫راه ﺧﺪاوﻧﺪ ﺷﻤﺎ را ﭘﺎﮐﯿﺰه ﮐﻨﺪ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ اﯾﻦﮐﻪ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪ :‬در ﻣﺴﺎﺟﺪ‪ ،‬ﻣﺮداﻧﯽ ھﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ‬
‫ْ‬ ‫‪َ َ ُ ٞ‬‬
‫ﻣﻄﮫﺮ ﺷﻮﻧﺪ‪ِ�﴿ :‬يهِ رِ َجال � ُِّبون أن َ� َت َط َّه ُر ۚوا﴾‬
‫دوﺳﺖ دارﻧﺪ ﺑﺎ ﻋﺒﺎدت ﺧﺪا‪ ،‬ﭘﺎک و ّ‬
‫]اﻟﺘﻮﺑﺔ‪ .[۱۰۸ :‬وﻟﯽ ھﯿﭻ ﮐﺲ ّادﻋﺎ ﻧﮑﺮده ﮐﻪ اھﻞ ﻣﺴﺠﺪ‪ ،‬ھﻤﻪ ﻣﻌﺼﻮم ﺷﺪهاﻧﺪ!‪.‬‬
‫ﺑﺤﺚ ﭘﻨﺠﻢ آﻧﺴﺖ ﮐﻪ‪ :‬ﺑﻪ ﭼﻪ ﻗﺮﯾﻨﻪای ﻣﺮاد از »اﻫﻞ اﻟﺒﻴﺖ« اھﻞ ﺧﺎﻧﮥ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص‬
‫ﯾﻌﻨﯽ زﻧﺎن او ھﺴﺘﻨﺪ؟ ﭘﺎﺳﺦ آﻧﺴﺖ ﮐﻪ‪ :‬در ھﻤﯿﻦ ﺳﻮرۀ اﺣﺰاب آﯾﮥ ‪ ۵۳‬ﺧﺪای ﺗﻌﺎﻟﯽ‬
‫ۡ‬ ‫َ َ ۡ ُ ُ ْ ُ ُ َ َّ ّ َّ ٓ َ ُ ۡ َ َ َ ُ‬
‫� إِ� أن يؤذن ل�م﴾ ]اﻷﺣﺰاب‪» .[۵۳ :‬ﺑﻪ ﺑﯿﻮت ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‬ ‫ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪ �﴿ :‬تدخلوا �يوت ٱ� ِ ِ‬
‫داﺧﻞ ﻧﺸﻮﯾﺪ ﻣﮕﺮ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺷﻤﺎ اﺟﺎزه داده ﺷﻮد« ﺳﭙﺲ ﺿﻤﻦ آﯾﮥ ﻣﺬﮐﻮر‪ ،‬ﻧﺸﺎن ﻣﯽدھﺪ ﮐﻪ‬
‫در ھﻤﺎن ﺑﯿﻮت‪ ،‬زﻧﺎن رﺳﻮل اﻟﻠﻪ ص ھﺴﺘﻨﺪ و ﺑﻪ ﻣﯿﮫﻤﺎﻧﺎن ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ص ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ َ َ ۡ ُ ُ ُ َّ َ َ ٰ ٗ َ ۡ َ ُ ُ‬
‫وه َّن مِن َو َرآءِ ح َ‬
‫اب﴾]اﻻﺣﺰاب‪. .[۵۳:‬ﭼﻮن ﭼﯿﺰی را از‬ ‫ٖ‬ ‫ِج‬ ‫﴿�ذا س��موهن م�عا ف�ٔل‬
‫زﻧﺎن درﺧﻮاﺳﺖ ﻧﻤﻮدﯾﺪ )ﭘﺮده را ﭘﺲ ﻧﺰﻧﯿﺪ( از ﭘﺲ ﭘﺮده از آﻧﺎن ﺑﺨﻮاھﯿﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﻋﻼوه‪ ،‬در‬
‫ۡ ُ‬
‫� ِ�‬‫آﯾﮥ ‪ ۳۴‬از ﺳﻮرۀ اﺣﺰاب‪ ،‬ﺧﻄﺎب ﺑﻪ زﻧﺎن رﺳﻮل ص ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪َ ﴿ :‬وٱذك ۡر َن َما ُ� ۡت َ ٰ‬
‫َّ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬
‫ت ٱ�ِ﴾ ]اﻷﺣﺰاب‪» .[۳۴ :‬آﯾﺎت ﺧﺪا را ﮐﻪ در ﺑﯿﻮت ﺷﻤﺎ ﺧﻮاﻧﺪه ﻣﯽﺷﻮد‬ ‫ُ� ُيوت ِ� َّن م ِۡن َءا� ٰ ِ‬
‫ﺑﻪﯾﺎد آرﯾﺪ«‪ .‬در اﯾﻦ آﯾﺎت ﺷﺮﯾﻔﻪ ﻧﺸﺎن داده ﺷﺪه ﮐﻪ ﺑﯿﻮت ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ص ھﻤﺎن ﺧﺎﻧﻪھﺎی‬
‫ﻮت اﻟﻨﹶﺒﹺﻲ( و از‬
‫زﻧﺎن اوﺳﺖ و از ﯾﮑﺴﻮ آنﺧﺎﻧﻪھﺎ را ﺑﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻧﺴﺒﺖ ﻣﯽدھﺪ ) ﹸﺑﻴ ﹶ‬
‫ﺳﻮی دﯾﮕﺮ ﺑﻪ زﻧﺎﻧﺶ ﻣﻨﺴﻮب ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ ) ﹸﺑﻴﻮﺗﹺﻜ ﱠﻦ(‪ .‬ﺑﻪ اﺿﺎﻓﻪ‪ ،‬ﻗﺮآن ﻣﺠﯿﺪ ﺗﺼﺮﯾﺢ دارد‬
‫ﮐﻪ ھﻤﺴﺮ ﻣﺮد‪ ،‬از اھﻞ ﺑﯿﺖ اوﺳﺖ ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﺧﻮاھﺮ ﻣﻮﺳﯽ ÷ ﺑﻪ زن ﻓﺮﻋﻮن ﻣﺼﺮ‬
‫ُ‬ ‫َ ۡ َ ُ ُّ ُ ۡ َ َ ٰٓ َ ۡ َ ۡ َ ۡ ُ ُ َ‬
‫ت ي�فلونه﴾ ]اﻟﻘﺼﺺ‪ .[۱۲ :‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬آﯾﺎ ﺷﻤﺎ را ﺑﻪ اھﻞ‬ ‫ﮔﻔﺖ‪﴿ :‬هل أدل�م � أه ِل �ي ٖ‬

‫ۡ‬
‫ۡ‬ ‫اﺳﺖ‪ :‬اﮔﺮ ﻣﯽﺗﻮاﻧﯿﺪ ﺳﻮرهای ﯾﺎ ده ﺳﻮره ھﻤﺎﻧﻨﺪ ﻗﺮآن را ﺑﯿﺎورﯾﺪ؟ ﴿فَ�تُوا ْ � ُس َ‬
‫ور� ٖ ّمِن ّمِثلِهِ﴾‬ ‫ِ‬
‫ۡ‬ ‫َُۡ ْ َ ۡ‬
‫� ُس َورٖ ّمِثلِهِ﴾ ]ھﻮد‪.[۱۳ :‬‬
‫]اﻟﺒﻘﺮة‪﴿ .[۲۳ :‬ف�توا بِع ِ‬
 ‫ﺑﺎزﻧﮕﺮی در ﻣﻌﺎﻧﯽ ﻗﺮآن‬ ‫‪١٧٢‬‬

‫ﺑﯿﺘﯽ رھﻨﻤﺎﯾﯽ ﺑﮑﻨﻢ ﮐﻪ اﯾﻦ ﮐﻮدک را ﺑﺮاﯾﺘﺎن ﺳﺮ ﭘﺮﺳﺘﯽ ﮐﻨﺪ؟« و ﻣﻘﺼﻮدش‪ ،‬ﻣﺎدر ﻣﻮﺳﯽ‬
‫ﺑﻮد ﮐﻪ از اھﻞ ﺑﯿﺖ ﻋﻤﺮان )ﭘﺪرﻣﻮﺳﯽ( ﺷﻤﺮده ﻣﯽﺷﺪ‪.‬‬
‫ﺑﺤﺚ ﺷﺸﻢ آﻧﺴﺖ ﮐﻪ‪ :‬ﺑﺎ رواﯾﺎت ﻓﺮاواﻧﯽ ﮐﻪ از ﻗﻮل رﺳﻮل اﮐﺮم ص آﻣﺪه ﮐﻪ ﻋﻠﯽ‬
‫ﻃﮫﺎرت آنھﺎ دﻋﺎ‬ ‫اﻟﺴﻼم را از اھﻞ ﺑﯿﺖ ﺧﻮد ﺷﻤﺮده و درﺑﺎرۀ‬‫و ﻓﺎﻃﻤﻪ و ﺣﺴﻨﯿﻦ َﻋ َﻠﯿﮫ َﻤﺎ ﱠ‬
‫ِ‬ ‫ِ‬
‫ّ‬
‫ﻧﻤﻮده ﭼﻪ ﻣﯽﮐﻨﯿﺪ؟ آﯾﺎ آنھﺎ ﻗﺎﺑﻞ اﻧﮑﺎرﻧﺪ؟ ﭘﺎﺳﺦ آﻧﺴﺖ ﮐﻪ ﺧﯿﺮ! آن رواﯾﺎت ﮐﻪ ﺣﻔﺎظ‬
‫ﺳﻨﯽ آنھﺎ را ﮔﺮد آوردهاﻧﺪ ﺑﻪ ھﯿﭻ وﺟﻪ ﻣﻮرد اﻧﮑﺎر ﻣﺎ ﻧﯿﺴﺘﻨﺪ وﻟﯽ در‬ ‫ﺣﺪﯾﺚ از ﺷﯿﻌﻪ و ّ‬
‫ّ‬
‫اﯾﻨﺠﺎ ﺑﺎﯾﺪ ﺗﻮﺿﯿﺤﯽ ﺑﯿﺎورﯾﻢ ﺗﺎ ﻣﺴﺌﻠﻪ‪ ،‬روﺷﻦ و ﺣﻞ ﺷﻮد‪ .‬ﺑﻪ ﻃﻮر ﮐﻠﯽ رواﯾﺎت ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ‬
‫اﯾﻦ ﻣﻮﺿﻮع را ﻣﯽﺗﻮان ﺑﻪ دو دﺳﺘﻪ ﺗﻘﺴﯿﻢ ﮐﺮد‪:‬‬
‫ﯾﮏ دﺳﺘﻪ از رواﯾﺎت ﻧﺸﺎن ﻣﯽدھﻨﺪ ﮔﺎھﯽﮐﻪ رﺳﻮلﺧﺪا ص ﺑﺮای ﻧﻤﺎز ﺻﺒﺢ از ﮐﻨﺎر‬
‫ﺧﺎﻧﮥ ﻋﻠﯽ ÷ و ﻓﺎﻃﻤﻪ ‘ ﻋﺒﻮر ﻣﯽﮐﺮد‪ ،‬ﻧﺪا درﻣﯽداد‪ :‬درود ﺑﺮ ﺷﻤﺎ ﺑﺎد ای اھﻞ‬
‫ﺑﯿﺖ! ﻧﻤﺎز را درﯾﺎﺑﯿﺪ‪ُ ،‬ﺟﺰ اﯾﻦ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﺧﺪا ﻣﯽﺧﻮاھﺪ ﭘﻠﯿﺪی را از ﺷﻤﺎ ﺑﺒﺮد و ﭘﺎﮐﺘﺎن‬
‫َ‬
‫ﺳﺎزد‪ .‬ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﻃﺒﺮی در ﺗﻔﺴﯿﺮش از أﻧﺲ ﺑﻦ ﻣﺎﻟﮏ )ﺻﺤﺎﺑﯽ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص( آورده ﮐﻪ‬
‫اﻟﺼﻠﻮ ﹺة ﹶﻓﻴ ﹸﻘ ﹸ‬
‫ﻮل‪:‬‬ ‫أﺷﻬ ﹴﺮ ﻛ ﹶﻠﻤـﺎ ﹶﺧ ﹶﺮ ﹶج ﹶإﱃ ﱠ‬
‫ﹺ ﹺ‬ ‫ﹺ‬
‫ﺎن ﻳ ﹸﻤ ﱡﺮ ﺑﹺ ﹶﺒﻴﺖ ﻓﺎﻃ ﹶﻤ ﹶﺔ ﺳ ﱠﺘ ﹶﺔ ﹸ‬
‫أن اﻟﻨﱠﺒﹺﻲ ص ﻛ ﹶ‬
‫ﮔﻔﺖ‪ » :‬ﱠ‬
‫أﻫﻞ اﻟﺒﻴ ﹺ‬ ‫ﹺ ﹺ‬ ‫ﹺ‬
‫ﺖ ﹶوﻳ ﹶﻄ ﱢﻬ ﹶﺮﻛﻢ ﺗ ﹺ‬
‫ﹶﻄﻬ ﹰﲑا«) ‪.(١‬‬ ‫ﺟﺲ ﹶ ﹶ‬ ‫اﻟﺮ ﹶ‬ ‫أﻫﻞ اﻟ ﹶﺒﻴﺖ إ ﱠﻧﻤـﺎ ﻳ ﹺﺮﻳﺪﹸ اﷲﹸ ﻟﻴﺬﻫ ﹶ‬
‫ﺐ ﹶﻋﻨﻜ ﹸﻢ ﱢ‬ ‫اﻟﺼﻠﻮ ﹶة ﹶ‬
‫ﱠ‬
‫ﻣﺪت ﺷﺶ ﻣﺎه از ﮐﻨﺎر ﺧﺎﻧﮥ ﻓﺎﻃﻤﻪ ﮐﻪ ﻣﯽﮔﺬﺷﺖ ﺗﺎ ﻧﻤﺎز ﺻﺒﺢ ﮔﺰارد‪،‬‬ ‫»ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ص ّ‬
‫ﺑﺎﻧﮓ ﺑﺮ ﻣﯽداﺷﺖ‪ :‬ﻧﻤﺎز ای اھﻞ ﺧﺎﻧﻪ! ُﺟﺰ اﯾﻦ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﺧﺪا ﻣﯽﺧﻮاھﺪ ﭘﻠﯿﺪی را از‬
‫ً‬
‫ﺷﻤﺎ اھﻞ ﺑﯿﺖ ﺑﺒﺮد و ﮐﺎﻣﻼ ﭘﺎکﺗﺎن ﮐﻨﺪ«‪.‬‬
‫ً‬
‫اﯾﻦ رواﯾﺖ ﮐﻪ ﻧﻈﺎﯾﺮ ﻓﺮاوان دارد و درﮐﺘﺐ ﻓﺮﯾﻘﯿﻦ) ‪ (٢‬دﯾﺪه ﻣﯽﺷﻮد ّاوﻻ دﻻﻟﺖ دارد‬
‫ﺑﺮ اﯾﻦﮐﻪ ﻣﺮاد از ارادۀ ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﺮ ﭘﺎﮐﯽ اھﻞ ﺑﯿﺖ‪ ،‬ارادۀ ﺗﺸﺮﯾﻌﯽ او اﺳﺖ زﯾﺮا از راه‬
‫َّ َ َ‬ ‫َ‬
‫ٱلصل ٰوة ۖ‬ ‫ﺑﺮﮔﺰاری ﻧﻤﺎز اﯾﻦ ﻃﮫﺎرت ﺣﺎﺻﻞ ﻣﯽﺷﻮد ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﺧﺪای ﺗﻌﺎﻟﯽ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪َ ﴿ :‬وأق ِ ِم‬
‫َّ َّ َ ٰ َ َ ۡ َ ٰ َ ۡ َ ۡ َ ٓ ۡ َ‬
‫� ع ِن ٱلفحشاءِ َوٱل ُمنك ِر﴾ ]اﻟﻌﻨﮑﺒﻮت‪ .[۴۵ :‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﻧﻤﺎز را ﺑﺮﭘﺎی دار ﮐﻪ ﻧﻤﺎز‬‫إِن ٱلصلوة �ن‬
‫ً‬
‫از زﺷﺘﮑﺎریھﺎ و اﻋﻤﺎل ﻧﺎﭘﺴﻨﺪ ﺑﺎزﻣﯽدارد«‪ .‬ﺛﺎﻧﯿﺎ ﻧﺸﺎن ﻣﯽدھﺪ ﮐﻪ رﺳﻮل ﺧﺪا ص آﯾﮥ‬
‫ﺷﺮﯾﻔﻪ را ﺗﻌﻤﯿﻢ داده و ﻋﻼوه ﺑﺮ زﻧﺎن ﺧﻮد‪ ،‬ﺑﻪ ﺣﮑﻢ »وﺣﺪت ﻣﻼک« ﺑﺎ واﺑﺴﺘﮕﺎن‬

‫‪ -١‬ﺗﻔﺴﯿﺮ ﻃﺒﺮی‪ ،‬ج‪ ،۱۹‬ص ‪.۲۰۲‬‬

‫ﺳﻨﺖ )ﻋﻼوه ﺑﺮ ﻃﺒﺮی( ﺗﺮﻣﺬی در ﺳﻨﻦ و اﺣﻤﺪﺑﻦ ﺣﻨﺒﻞ در ﻣﺴﻨﺪ‪ ،‬ﮔﺰارش‬ ‫‪ -٢‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ را از اھﻞ ّ‬
‫ﻧﻤﻮدهاﻧﺪ و از ّ‬
‫اﻣﺎﻣﯿﻪ ﺷﯿﺦ ﻣﻔﯿﺪ و ﺷﯿﺦ ﻃﻮﺳﯽ در اﻣﺎﻟﯽ ﺧﻮد آن را آوردهاﻧﺪ‪.‬‬
 ‫‪١٧٣‬‬ ‫ﺑﺎزﻧﮕﺮی در ﻣﻌﺎﻧﯽ ﻗﺮآن‬

‫ﻧﺰدﯾﮑﺶ ﻧﯿﺰ ﺗﻄﺒﯿﻖ ﻧﻤﻮده اﺳﺖ‪.‬‬

‫دوم از رواﯾﺎت‪ ،‬ﺻﻮرت ِإﺧﺒﺎری در آﯾﮥ ﺷﺮﯾﻔﻪ را ﺑﻪ ﺷﮑﻞ اﻧﺸﺎﺋﯽ )دﻋﺎﺋﯽ(‬ ‫دﺳﺘﮥ ّ‬
‫ََ‬
‫ﯿﮫ َﻤﺎ‬‫درآوردهاﻧﺪ و ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ ﮐﻪ رﺳﻮل اﮐﺮم ص درﺑﺎرۀ ﻋﻠﯽ و ﻓﺎﻃﻤﻪ و ﺣﺴﻨﯿﻦ ﻋ ِ‬
‫ﻠ‬
‫اﻟﺴﻼم ﺑﻪ ﺻﻮرت دﻋﺎء ﺑﻪ درﮔﺎه ﺣﻖ ﺗﻌﺎﻟﯽ ﻋﺮض ﮐﺮده اﺳﺖ ﮐﻪ‪ :‬ﺧﺪاوﻧﺪا اﯾﻨﺎن اھﻞ ﺑﯿﺖ‬ ‫ﱠ‬
‫ُ‬ ‫ً‬
‫ﻣﻦ ھﺴﺘﻨﺪ ﭘﺲ ﭘﻠﯿﺪی را از اﯾﺸﺎن ﺑﺒﺮ و ﮐﺎﻣﻼ ﭘﺎکﺷﺎن ﮔﺮدان‪ .‬ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﻃﺒﺮی از ا ّم‬
‫َ‬
‫َﺳﻠ َﻤﻪ )زوﺟﮥ رﺳﻮل ﺧﺪا( ﮔﺰارش ﻧﻤﻮده ﮐﻪ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ص در ﻣﻨﺰل ﻣﻦ‪ ،‬ﻋﻠﯽ و‬
‫اﻟﺴﻼم را زﯾﺮ ﭘﻮﺷﺸﯽ ﮔﺮد آورد آﻧﮕﺎه ﺑﻪ درﮔﺎه ﺧﺪاوﻧﺪ ﻋﺮض‬ ‫ﻓﺎﻃﻤﻪ و ﺣﺴﻨﯿﻦ َﻋ َﻠﯿﮫ َﻤﺎ ﱠ‬
‫ِ‬
‫ﹺ‬ ‫ﹺ‬ ‫ﹺ‬
‫ﺮﻫﻢ ﺗﹶﻄﻬ ﹰﲑا« )ﺧﺪاوﻧﺪا‪،‬‬ ‫ﺟﺲ ﹶو ﹶﻃ ﱢﻬ ﹸ‬‫اﻟﺮ ﹶ‬ ‫أﻫﻞ ﹶﺑﻴﺘﻲ‪ ،‬ﹶاﻟ ﹼﻠ ﹸﻬ ﱠﻢ أذﻫﺐ ﹶﻋ ﹸ‬
‫ﻨﻬ ﹸﻢ ﱢ‬ ‫ﻫﺆﻻء ﹸ‬ ‫ﮐﺮد‪ » :‬ﹶاﻟ ﹼﻠ ﹸﻬ ﱠﻢ‬
‫) ‪(١‬‬

‫ً‬
‫اﯾﻨﺎن اھﻞ ﺑﯿﺖ ﻣﻦ ھﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺧﺪاﯾﺎ ﭘﻠﯿﺪی را از آﻧﺎن ﺑﺒﺮ و ﮐﺎﻣﻼ ﭘﺎﮐﺸﺎن ﮐﻦ(‪ .‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ‬
‫ّ‬
‫ﻧﯿﺰ ﻣﻮرد اﺗﻔﺎق ﺷﯿﻌﻪ و ُﺳ ّﻨﯽ ﻗﺮار دارد و ﺑﺎ آﯾﮥ ﺷﺮﯾﻔﮥ ﻗﺮآن ﻗﺎﺑﻞ ﺟﻤﻊ اﺳﺖ ُﺟﺰ اﯾﻦﮐﻪ‬
‫َ‬ ‫ُ‬
‫ﺴﺖ ﹺﻣﻦ ﹺ‬
‫أﻫﻞ‬ ‫در رواﯾﺖ ﻃﺒﺮﺳﯽ آﻣﺪه ﮐﻪ ا ّم َﺳﻠﻤﻪ ﺑﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮﺧﺪا ص ﻋﺮض ﮐﺮد‪ :‬أ ﹶﻟ ﹸ‬
‫َ‬ ‫ﱠ‬
‫ﯿﺮ) ‪) (٢‬ﺗﻮ‪ ،‬ﺳﺮ اﻧﺠﺎم‬ ‫ٍ‬ ‫ﺧ‬ ‫إﻟﯽ‬ ‫ﮏ‬ ‫ِ‬ ‫إﻧ‬ ‫اﻟ ﹶﺒﻴﺖ؟ )آﯾﺎ ﻣﻦ از اھﻞ ﺑﯿﺖ ﻧﯿﺴﺘﻢ؟( ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ دوﺑﺎر ﻓﺮﻣﻮد‪:‬‬
‫َّ‬
‫ﻧﯿﮑﯽ داری( و در رواﯾﺖ ﻃﺒﺮی آﻣﺪه ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ص در ﭘﺎﺳﺦ وی ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬إﻧ ِﻚ ِﻣﻦ‬
‫أﻫ�«) ‪» (٣‬ﺗﻮ ﻧﯿﺰ از اھﻞ ﻣﻦ ھﺴﺘﯽ«‪ .‬ﺑﻪ ھﺮ ﺻﻮرت‪ ،‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﺧﺪا ص ﺑﺎ اﻗﺘﺒﺎس از آﯾﮥ‬‫ِ‬
‫ﮐﺮﯾﻤﻪ ﮐﻪ ﺻﻮرت ﺧﺒﺮی دارد‪ ،‬ﺑﻪ ﺷﮑﻞ اﻧﺸﺎﺋﯽ‪ ،‬دﻋﺎء ﻧﻤﻮده ﺗﺎ ﺑﻪ ﻋﻨﺎﯾﺎت و ﺗﻮﻓﯿﻘﺎت إﻟﮫﯽ‬
‫ّ‬
‫و از راه ﺑﻨﺪﮔﯽ ﺧﺪا‪ ،‬ﺧﺎﻧﻮادهاش ﺑﻪ ﻃﮫﺎرت ﮐﺎﻣﻞ ﻧﺎﺋﻞ ﺷﻮﻧﺪ و اﻟﺒﺘﻪ اﯾﻦ )دﻋﺎی‬
‫ﻣﺴﺘﺠﺎب ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ص( ﻓﻀﯿﻠﺘﯽ اﺳﺖ ﺑﯿﺶ از آﻧﭽﻪ در ﻣﺘﻦ آﯾﮥ ﺷﺮﯾﻔﻪ دﯾﺪه ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬

‫*‬ ‫*‬ ‫*‬

‫‪ -١‬ﺗﻔﺴﯿﺮ ﻃﺒﺮی‪ ،‬ج‪ ،۱۹‬ص‪.۱۰۴‬‬

‫‪ -٢‬ﺗﻔﺴﯿﺮ ﻣﺠﻤﻊاﻟﺒﯿﺎن‪ ،‬ج‪ ،۲۱‬ص‪.۱۳۸‬‬
‫‪ -٣‬ﺗﻔﺴﯿﺮ ﻃﺒﺮی‪ ،‬ج‪ ،۱۹‬ص ‪.۱۰۶‬‬
 ‫‪۳۱‬‬
‫ﻧﮑﺘﻪای از ﺳﻮرۀ ﻓﺎﻃﺮ‬

‫�ب ُ‬
‫�ۢ‬ ‫ََ‬ ‫ك م َِن ۡٱلك َِ�ٰ ُ َ ۡ َ ُّ ُ َ ّ ٗ ّ َ َ ۡ َ َ َ ۡ َّ َّ َ َ‬ ‫َ َّ ٓ َ ۡ َ ۡ َ ٓ َ ۡ َ‬
‫ب هو ٱ�ق مصدِقا ل ِما �� يديهِ� إِن ٱ� بِعِبادِه ِۦ ِ‬ ‫ِ‬ ‫﴿وٱ�ِي أوحينا إِ�‬
‫ۡ‬ ‫ّ ۡ‬ ‫َ َ ۡ َ‬ ‫ب ٱ� َ ۡ َ َ‬
‫ِين ٱص َطف ۡينا م ِۡن ع َِبادِناۖ ف ِمن ُه ۡم ظال ‪ِٞ‬م ِ�َف ِ‬
‫سهِۦ َومِن ُهم‬
‫َّ‬ ‫بَ ِص�‪َّ �ُ ٣١ٞ‬م أ َ ۡو َر ۡ� َنا ۡٱلك َِ�ٰ َ‬
‫َّ َ َ ُ ۡ َ ۡ ُ ۡ َ ُ‬ ‫ۡ‬ ‫َۡ‬ ‫ُ‬ ‫ُّ ۡ َ ‪ۡ ٞ‬‬
‫ت �ِإِذ ِن ٱ�ِۚ �ٰل ِك ه َو ٱلفضل ٱلكبِ�‪] ﴾٣٢‬ﻓﺎﻃﺮ‪.[۳۲-۳۱ :‬‬ ‫صد َومِن ُه ۡم َساب ِ ۢق ب ِٱ� ۡي َ� ٰ ِ‬ ‫مقت ِ‬
‫ﻣﯿﺮاث ﺑﺮان ﮐﺘﺎب ﺧﺪا‬
‫ﻔﺴﺮان ﻗﺮآن آراء ﮔﻮﻧﺎﮔﻮﻧﯽ‬ ‫دوم از ﺳﻮرۀ ﺷﺮﯾﻔﮥ ﻓﺎﻃﺮ‪ ،‬ﻣ ّ‬ ‫در ﻣﻌﻨﺎی آﯾﮥ ﺳﯽ و ّ‬
‫ّ ً‬
‫ﺘﺎب« ُﻣﺮاد‪ ،‬ﮐﺪام ﮐﺘﺎب اﺳﺖ ﮐﻪ‬ ‫أورﺛﻨﹶﺎ اﻟﻜ ﹶ‬
‫آوردهاﻧﺪ‪ .‬اوﻻ اﺧﺘﻼف ﻧﻤﻮدهاﻧﺪ ﮐﻪ درﺟﻤﻠﮥ » ﹶ‬
‫ﺧﺪا آن را ﺑﻪ ﻣﯿﺮاث داده؟ اﺑﻮﺟﻌﻔﺮ ﻃﺒﺮی رواﯾﺘﯽ از اﺑﻦ ّ‬
‫ﻋﺒﺎس آورده ﮐﻪ‪ » :‬ﹶو ﱠر ﹶﺛ ﹸﻬﻢ ﻛ ﱠﻞ‬
‫أﻧﺰ ﹶﻟ ﹸﻪ«) ‪» (١‬ﺧﺪاوﻧﺪ ھﻤﮥ ﮐﺘﺎبھﺎﯾﯽ را ﮐﻪ ﻓﺮو ﻓﺮﺳﺘﺎده‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﻣﯿﺮاث داده‬ ‫ﻛ ﹴ‬
‫ﺘﺎب ﹶ‬
‫اﺳﺖ«‪ .‬ﻃﺒﺮی‪ ،‬ﺧﻮد اﯾﻦ ﻗﻮل را ﺑﺮﻣﯽﮔﺰﯾﻨﺪ وﻟﯽ ﺑﺎ اﺷﮑﺎﻟﯽ رو ﺑﺮو ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ‪ :‬ﭼﮕﻮﻧﻪ‬
‫ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن وارث ھﻤﮥ ﮐﺘﺎبھﺎی آﺳﻤﺎﻧﯽ ﺷﺪهاﻧﺪ و ﺑﻪ آﻧﮫﺎ ﻋﻤﻞ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ؟ اﯾﻦ ﺣﮑﻢ ﺑﺎ‬
‫ّ‬ ‫ّ‬
‫واﻗﻌﯿﺖ ﺳﺎزﮔﺎر ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬ﻃﺒﺮی ﺑﺮای ﺣﻞ اﯾﻦ ﻣﺸﮑﻞ ﻧﺎﮔﺰﯾﺮ ﮐﻠﻤﻪایرا )ﺑﺮﺧﻼف اﺻﻞ!(‬
‫أورﺛﻨﹶﺎ اﻹﻳﻤـﺎ ﹶن ﺑﺎﻟﻜ ﹺ‬
‫ﺘﺎب) ‪ .«(٢‬ﯾﻌﻨﯽ‪:‬‬ ‫در ﺗﻘﺪﯾﺮ ﮔﺮﻓﺘﻪ وﻧﻮﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬إ ﱠﻧﻤـﺎ ﹶﻣﻌﻨﺎ ﹸه‪ » :‬ﹸﺛ ﱠﻢ ﹶ‬
‫»ﻣﻌﻨﺎی آﯾﻪ اﯾﻨﺴﺖ ﮐﻪ‪ :‬اﯾﻤﺎن ﺑﻪ ﮐﺘﺐ آﺳﻤﺎﻧﯽ را ﺑﻪ اﯾﺸﺎن ﻣﯿﺮاث دادﯾﻢ )ﻧﻪ ﺧﻮد‬
‫ً‬
‫ﮐﺘﺎبھﺎ را!(«‪ .‬درﺣﺎﻟﯽﮐﻪ آﯾﮥ ﺷﺮﯾﻔﻪ اﺳﺎﺳﺎ ﺑﻪﮐﺘﺎب آﺳﻤﺎﻧﯽ ﻣﺴﻠﻤﯿﻦ اﺷﺎرت دارد‪ ،‬ﻧﻪ ﺑﻪ‬
‫َ َّ ٓ َ ۡ َ ۡ َ ٓ‬
‫ﻋﻤﻮم ﮐﺘﺎبھﺎی دﯾﻨﯽ‪ .‬ﭼﻨﺎنﮐﻪ درآﯾﮥ ﭘﯿﺸﯿﻦ )ﺳﯽ وﯾﮑﻢ( ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪﴿ :‬وٱ�ِي أوحينا‬
‫ﺣﻖ اﺳﺖ«‪.‬‬ ‫ك م َِن ۡٱلك َِ�ٰب ُه َو ۡ َ‬
‫ٱ� ُّق﴾ »وآﻧﭽﻪ از اﯾﻦ ﮐﺘﺎب ﺑﻪﺳﻮی ﺗﻮ وﺣﯽ ﮐﺮدﯾﻢ‪ّ ،‬‬ ‫َۡ َ‬
‫إِ�‬
‫ِ‬
‫ﺳﭙﺲ ﺑﺎ اﻟﻒ و ﻻم ﻋﮫﺪ )اﻟﮑﺘﺎب( ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ ھﻤﯿﻦ ﮐﺘﺎب را ﺑﻪ ﺑﻨﺪﮔﺎﻧﯽ ﮐﻪ اﻧﺘﺨﺎبﺷﺎن‬

‫‪ -١‬ﺗﻔﺴﯿﺮ ﻃﺒﺮی‪ ،‬ج‪ ،۱۹‬ص ‪.۳۶۸‬‬

‫‪ -٢‬ﺗﻔﺴﯿﺮ ﻃﺒﺮی‪ ،‬ج‪ ،۱۹‬ص ‪.۳۷۳‬‬
 ‫‪١٧٥‬‬ ‫ﺑﺎزﻧﮕﺮی در ﻣﻌﺎﻧﯽ ﻗﺮآن‬

‫ﮐﺮدﯾﻢ ﺑﻪ ﻣﯿﺮاث دادﯾﻢ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮ اﯾﻦ‪ ،‬ﺳﺨﻦ از ﻣﯿﺮاث ﮐﺘﺐ ﺳﻠﻒ در ﻣﯿﺎن ﻧﯿﺴﺖ ﺑﻠﮑﻪ‬
‫ﻣﺤﻤﺪی ص اﺳﺖ‪ .‬ﭼﯿﺰی ﮐﻪ ﻃﺒﺮی را در اﯾﻨﺠﺎ ﺑﻪ ّ‬
‫ﺗﻮھﻢ‬ ‫ﻣﻮﺿﻮع ﺑﺤﺚ درﺑﺎرۀ وﺣﯽ ّ‬
‫اﻓﮑﻨﺪه آﻧﺴﺖ ﮐﻪ ﭘﺲاز ذﮐﺮ وﺣﯽ ﻧﺒﻮی ص ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪ُ ﴿ :‬م َص ّد ِٗقا ل ّ َِما َ� ۡ َ ۡ‬
‫� يَ َديهِ﴾ »در‬
‫ﺣﺎﻟﯿﻪ‪ ،‬ﺳﺨﻦ اﺻﻠﯽ ﻧﯿﺴﺖ‬ ‫ﺣﺎﻟﯿﮑﻪ آﻧﭽﻪ را ﭘﯿﺶ از ﺧﻮد آﻣﺪه‪ ،‬ﺗﺼﺪﯾﻖ ﻣﯽﮐﻨﺪ«‪ .‬و اﯾﻦ ﺟﻤﻠﮥ ّ‬
‫ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن ﻗﺮآن‪ ،‬ﭘﺲ از ذﮐﺮ وﺣﯽ‬
‫ِ‬ ‫ﺑﻠﮑﻪ ﺳﺨﻨﯽ ﺿﻤﻨﯽ ﺑﻪ ﺷﻤﺎر ﻣﯽآﯾﺪ ﮐﻪ در ﻣﻮاﺿﻊ‬
‫ﻣﺤﻤﺪی ص دﯾﺪه ﻣﯽﺷﻮد و ﻋﻨﺎﯾﺖ اﺻﻠﯽ در آﯾﮥ ﻣﻮرد ﺑﺤﺚ‪ ،‬ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﺧﻮد ﮐﺘﺎب‬ ‫ّ‬
‫)ﯾﻌﻨﯽ ﻗﺮآن ﻣﺠﯿﺪ( اﺳﺖ )و درک اﯾﻦ ﻧﮑﺘﻪ‪ ،‬ﺑﺎ ﺳﺒﮏ ﺷﻨﺎﺳﯽ ﻗﺮآن‪ ،‬ﭘﯿﻮﻧﺪ دارد(‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮ‬
‫ﺘﺎب« ﺑﺮای »ﺟﻨﺲ« ﻧﯿﺎﻣﺪه ﺗﺎ ﺷﺎﻣﻞ ھﻤﮥ ﮐﺘﺐ آﺳﻤﺎﻧﯽ‬
‫أورﺛﻨﹶﺎ اﻟﻜ ﹶ‬
‫اﯾﻦ‪ ،‬اﻟﻒ و ﻻم در » ﹶ‬
‫ﺷﻮد‪ .‬ﺑﻠﮑﻪ ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﮔﻔﺘﯿﻢ اﻟﻒ و ﻻم »ﻋﮫﺪ« اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻣﻔﺴﺮان درﺑﺎرۀ ﺟﻤﻠﮥ »ا ﱠﻟ ﹺﺬﻳﻦ اﺻ ﹶﻄ ﹶﻔﻴﻨﺎ ﹺﻣﻦ ﹺﻋ ﹺ‬ ‫ً‬
‫ﺛﺎﻧﯿﺎ در ﻣﯿﺎن ّ‬
‫ﺒﺎدﻧﺎ« اﺧﺘﻼف ﺷﺪه ﮐﻪ اﯾﻦ‬ ‫ﹶ‬
‫ﺑﻨﺪﮔﺎن ﺑﺮﮔﺰﯾﺪه‪ ،‬ﭼﻪ ﮐﺴﺎﻧﻨﺪ و ﺑﺮای ﭼﻪ اﻣﺮی اﻧﺘﺨﺎب ﮔﺸﺘﻪاﻧﺪ؟ ﺑﺮﺧﯽ آﻧﺎن را ھﻤﮥ ّاﻣﺖ‬
‫ُ‬
‫اﺳﻼﻣﯽ داﻧﺴﺘﻪاﻧﺪ ﮐﻪ ﺑﺮای اﯾﻤﺎن ﺑﻪ ﺧﺪا و رﺳﻮﻟﺶ از ﻣﯿﺎن ا َﻣﻢ ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن اﻧﺘﺨﺎب‬
‫ﺷﺪهاﻧﺪ و وارث ﻗﺮآنﮐﺮﯾﻢ ﮔﺮدﯾﺪهاﻧﺪ‪ .‬ﮔﺮوھﯽ دﯾﮕﺮ‪ ،‬آنھﺎ را ﻋﻠﻤﺎی ّاﻣﺖ ﺷﻤﺮدهاﻧﺪ و‬
‫ّ‬
‫ﻋﺪهای‪ ،‬اﯾﺸﺎن را اﻣﺎﻣﺎن ﻣﻌﺼﻮم ﺑﻪ ﺷﻤﺎر آوردهاﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻣﺎ ﺑﻨﺎﺑﺮ روش ھﻤﯿﺸﮕﯽ‪ ،‬ﻻزم ﻣﯽداﻧﯿﻢ ﺗﺎ ﺑﻪ ﺧﻮد ﻗﺮآن ﮐﺮﯾﻢ ﺑﺮﮔﺮدﯾﻢ‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﻨﻄﻮق‪:‬‬
‫َ َّ‬ ‫َ ۡ َ ُ ۡ‬ ‫ۡ َۡ‬
‫حك ُم ُه ٓۥ إِ� ٱ�ِ﴾ ]اﻟﺸﻮری‪» .[۱۰ :‬در ھﺮ ﭼﻪ اﺧﺘﻼف‬ ‫﴿ َو َما ٱخ َتلف ُت ۡم �ِيهِ مِن �ءٖ ف‬
‫ّ‬
‫ﮐﺮدﯾﺪ‪ ،‬ﺣﮑﻤﺶ ﺑﻪ ﺧﺪا ﺑﺎزﻣﯽﮔﺮدد« ﺣﻞ اﺧﺘﻼف را از ﻗﺮآن ﻣﺠﯿﺪ ﺑﺠﻮﯾﯿﻢ‪ .‬ﺧﺪاوﻧﺪ در‬
‫ﺣﺞ درﺿﻤﻦ ﺧﻄﺎﺑﯽ ﻋﻤﻮﻣﯽ ﺑﻪ ھﻤﮥ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬ ‫ﺳﻮرۀ ﺷﺮﯾﻔﮥ ّ‬
‫َ ۡ ُ ُ ْ َ َّ ُ ۡ َ ۡ َ ُ ْ ۡ َ ۡ َ َ َّ ُ‬ ‫َ َ ُّ َ َّ َ َ َ ُ ْ ۡ َ ْ‬
‫� ل َعل� ۡم‬ ‫ٱرك ُعوا َو� وٱ�بدوا ر��م وٱ�علوا ٱ�‬ ‫���ها ٱ�ِين ءامنوا‬ ‫﴿ ٰٓ‬
‫ُ ََۡ ُ ۡ‬ ‫ٱ�ِ َح َّق َ‬‫َّ‬ ‫ْ‬ ‫ون۩‪َ ٧٧‬و َ‬‫ُۡ ُ َ‬
‫جهادِهۚ ِۦ ه َو ٱجتبٮٰ�م﴾ ]اﻟﺤﺞ‪.[۷۸-۷۷ :‬‬ ‫ِ‬ ‫� ٰ ِه ُدوا ِ�‬ ‫�فل ِح‬
‫ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ای ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ اﯾﻤﺎن آوردهاﯾﺪ‪ ،‬ﺑﻪ رﮐﻮع و ﺳﺠﻮد ﭘﺮدازﯾﺪ و ﺧﺪاوﻧﺪﺗﺎن را ﺑﻨﺪﮔﯽ‬
‫ﮐﻨﯿﺪ و ﮐﺎرھﺎی ﻧﯿﮏ ﺑﺠﺎی آرﯾﺪ‪ ،‬ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ رﺳﺘﮕﺎر ﺷﻮﯾﺪ * و درﺑﺎرۀ ﺧﺪا ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﺳﺰاوار اوﺳﺖ‬
‫ﻣﺠﺎھﺪت ﮐﻨﯿﺪ‪ ،‬او ﺷﻤﺎ را ﺑﺮﮔﺰﯾﺪ‪.«..‬‬
‫ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﻣﻼﺣﻈﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﺧﺪای ﺗﻌﺎﻟﯽ درﺑﺎرۀ ھﻤﮥ ﻣﺆﻣﻨﺎن‪ ،‬از اﻣﺘﯿﺎز ﹸﻫ ﹶﻮ اﺟﺘﹶﺒﺎﻛﹸﻢ )او‬
‫ﺷﻤﺎ را ﺑﺮﮔﺰﯾﺪ( ﺳﺨﻦ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ .‬ﭘﺲ ﻣﺆﻣﻨﺎن راﺳﺘﯿﻦ‪ ،‬ھﻤﮕﯽ از ﺳﻮی ﺧﺪاوﻧﺪ ﺗﻮﻓﯿﻖ‬
‫ﯾﺎﻓﺘﻪ و ﺑﺮای ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﯽ ﺑﺮﮔﺰﯾﺪه ﺷﺪهاﻧﺪ و ﺑﻨﺎﺑﺮ ﻣﺪﻟﻮل آﯾﮥ ‪ ۳۲‬از ﺳﻮرۀ ﻓﺎﻃﺮ‪ ،‬ﮐﺘﺎب ﺧﺪا را‬
 ‫ﺑﺎزﻧﮕﺮی در ﻣﻌﺎﻧﯽ ﻗﺮآن‬ ‫‪١٧٦‬‬

‫ﻣﮑﺮم ص ﺧﻮد‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﯿﺮاث ﺑﺮدهاﻧﺪ‪ .‬اﯾﻦ ﻧﮑﺘﻪای اﺳﺖ ﮐﻪ از ﺟﻤﻊ آﯾﺎت ﺷﺮﯾﻔﻪ‬ ‫از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ّ‬
‫ﻓﮫﻤﯿﺪه ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬و ﺷﺒﯿﻪ اﺳﺖ ﺑﻪ آﻧﭽﻪ ﮐﻪ ﺧﺪای ﺗﻌﺎﻟﯽ درﺑﺎرۀ ﻣﻮﺳﯽ ÷ و ّاﻣﺖ وی‬
‫ِيل ۡٱلك َِ�ٰ َ‬ ‫َ َ َ ۡ َ َ ۡ َ ُ َ ۡ ُ َ ٰ َ َ ۡ َ ۡ َ َ ٓ ۡ َ ٰٓ َ‬
‫ب‪] ﴾٥٣‬ﻏﺎﻓﺮ‪ .[۵۳ :‬ﯾﻌﻨﯽ‪:‬‬ ‫ﻓﺮﻣﻮد‪﴿ :‬ولقد ءاتينا مو� ٱلهدى وأور�نا ب ِ� إِس�ء‬
‫»ﻣﻮﺳﯽ را ھﺪاﯾﺖ ﺑﺨﺸﯿﺪﯾﻢ و آنﮐﺘﺎب )ﺗﻮرات( را ﺑﻪ ﺑﻨﯽ اﺳﺮاﺋﯿﻞ ﺑﻪ ﻣﯿﺮاث دادﯾﻢ«‪ .‬ﺣﺪﯾﺚ‬
‫ََ َ‬
‫ﻣﺸﮫﻮر »ﺛﻘﻠﯿﻦ« ھﻢ ﺻﺮاﺣﺖ داردﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮﮔﺮاﻣﯽ اﺳﻼم ص ﭘﯿﺶاز رﺣﻠﺖ‪ ،‬ﮐﺘﺎب ﺧﺪا‬
‫را در ﻣﯿﺎن ّاﻣﺖ ﺧﻮد ﻧﮫﺎد و ﺑﻪ ﻣﻠﮑﻮت اﻋﻠﯽ ﭘﯿﻮﺳﺖ‪.‬‬
‫ً‬ ‫ﻣﻔﺴﺮان ﺑﺪون ّ‬ ‫ّاﻣﺎ ﺑﺮﺧﯽ از ّ‬
‫ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﺷﻮاھﺪ و ﻗﺮاﺋﻦ ﻣﺰﺑﻮر‪ ،‬ﺻﺮﻓﺎ ﺑﻪ دﻟﯿﻞ اﻋﺘﻤﺎد ﺑﻪ‬
‫رواﯾﺎت ﺿﻌﯿﻔﯽ ﮐﻪ آﻣﺪه‪ ،‬ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬اﯾﻦ ﻣﯿﺮاث‪ ،‬ﺗﻨﮫﺎ و ﺗﻨﮫﺎ ﺑﻪ اﻣﺎﻣﺎن ﻣﻌﺼﻮم ﻣﻨﺘﻘﻞ ﺷﺪه‬
‫اﺳﺖ و دﯾﮕﺮان ﺳﮫﻤﯽ از آن ﻧﺪارﻧﺪ ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﺷﯿﺦ ﻃﺒﺮﺳﯽ در »ﻣﺠﻤﻊ اﻟﺒﯿﺎن« ھﻤﯿﻦ‬
‫ﺎد ﹺق ‪ ‬ﱠأﳖ ﹸﻤـﺎ ﻗﺎﻻ‪ :‬ﹺﻫﻲ ﹶﻟﻨﺎ‬ ‫اﻟﺒﺎﻗ ﹺﺮ ‪ ‬واﻟﺼ ﹺ‬ ‫ﺮوي ﹶﻋ ﹺﻦ ﹺ‬ ‫ﻟـﻤ ﹺ‬
‫ﹶ ﹼ‬ ‫ﻗﻮل را ﺑﺮﮔﺰﯾﺪه و ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ‪ » :‬ﹶوا ﹶ‬
‫ﺎاﻟﺴﻼم ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ‪ :‬اﯾﻦ آﯾﻪ‬ ‫ﺧﺎﺻ ﹰﺔ ﹶوإﻳﺎﻧﺎ ﹸﻋﻨﹺﻲ«) ‪» .(١‬رواﯾﺖ ﺷﺪه ﮐﻪ اﻣﺎم ﺑﺎﻗﺮ و ﺻﺎدق َﻋ َﻠﯿﮫ َﻤ ﱠ‬ ‫ﱠ‬
‫ِ‬
‫ﻣﺨﺼﻮص ﻣﺎ اﺳﺖ و ﻣﻘﺼﻮد‪ ،‬ﺗﻨﮫﺎ ﻣﺎ ھﺴﺘﯿﻢ«‪ .‬ﺑﺎ آﻧﮑﻪ در ذﯾﻞ آﯾﮥ ﺷﺮﯾﻔﻪ‪ ،‬ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ‬
‫ۡ‬ ‫‪ٞ‬‬ ‫ۡ‬ ‫ۡ‬ ‫ّ ۡ‬ ‫َ‬ ‫َ ۡ‬
‫سهِۦ َومِن ُهم ُّمق َت ِصد َومِن ُه ۡم َساب ِ ُ ۢق‬ ‫وارﺛﺎن ﮐﺘﺎب ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪﴿ :‬ف ِمن ُه ۡم ظال ‪ِٞ‬م ِ�َف ِ‬
‫ۡ َّ‬ ‫َۡ‬
‫ت �ِإِذ ِن ٱ�ِ﴾ ]ﻓﺎﻃﺮ‪» .[۳۲ :‬ﺑﺮﺧﯽ از اﯾﺸﺎن‪ ،‬ﺑﻪ ﻧﻔﺲ ﺧﻮد ﺳﺘﻤﮕﺮﻧﺪ و ﺑﻌﻀﯽ دﯾﮕﺮ از‬ ‫ب ِٱ� ۡي َ� ٰ ِ‬
‫آنھﺎ‪ ،‬ﻣﯿﺎﻧﻪ رو ھﺴﺘﻨﺪ و ﺑﺮﺧﯽ از آﻧﺎن ﺑﻪ ﺗﻮﻓﯿﻖ ﺧﺪا‪ ،‬در ﮐﺎرھﺎی ﺧﯿﺮ ﭘﯿﺸﮕﺎﻣﻨﺪ« و اﯾﻦ‬
‫أﺋﻤﮥ ﻣﻌﺼﻮﻣﯿﻦ! و از اﯾﻦ رو زﻣﺨﺸﺮی در‬ ‫وﺻﻒ‪ ،‬درﺧﻮر ّاﻣﺖ اﺳﻼﻣﯽ اﺳﺖ‪ ،‬ﻧﻪ ﺳﺰاوار ّ‬

‫ﲔ ﹶوﺗﺎﺑﹺ ﹺﻌﻴ ﹺﻬﻢ ﹶو ﹶﻣﻦ ﹶﺑﻌﺪﹶ ﹸﻫﻢ إﱄ ﻳﻮ ﹺم‬ ‫اﻟﺼﺤﺎ ﹶﺑ ﹺﺔ ﹶواﻟﺘﹼﺎﺑﹺ ﹺﻌ ﹶ‬ ‫ﹺ‬ ‫َ ّ‬
‫ﺗﻔﺴﯿﺮ »ﮐﺸﺎف« ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ‪ » :‬ﹸﻫﻢ ﹸا ﱠﻣ ﹸﺘ ﹸﻪ ﻣ ﹶﻦ ﱠ‬
‫اﻟﻘﻴﺎﻣ ﹺﺔ ﹺﻷ ﱠن اﷲﹶ اﺻ ﹶﻄﻔﺎﻫﻢ ﹶﻋﲇ ﹺ‬
‫ﺳﺎﺋ ﹺﺮ اﻻﹸ ﹶﻣ ﹺﻢ«) ‪» .(٢‬آﻧﺎن‪ ،‬اﺻﺤﺎب ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ص و ﺗﺎﺑﻌﯿﻦ اﯾﺸﺎن‬ ‫ﹺ‬
‫ﹸ‬ ‫ﹶ‬
‫و ﭘﯿﺮوان آنھﺎ ھﺴﺘﻨﺪ و ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺗﺎ روز رﺳﺘﺎﺧﯿﺮ ﺧﻮاھﻨﺪ آﻣﺪ‪ ،‬زﯾﺮا ﮐﻪ ﺧﺪاوﻧﺪاﯾﺸﺎن‬
‫را ﺑﺮ ﺳﺎﯾﺮ ّاﻣﺖھﺎ ﺑﺮﮔﺰﯾﺪ«‪.‬‬
‫ﺳﯿﺪﻣﺮﺗﻀﯽ اﺣﺘﻤﺎل داده‬ ‫ﺷﯿﺦ ﻃﺒﺮﺳﯽ ﺑﺮای ﺑﯿﺮون رﻓﺘﻦ از اﯾﻦ ﻣﺸﮑﻞ‪ ،‬ﺑﻪ ﻧﻘﻞ از ّ‬

‫ﺒﺎدﻧﺎ« ﺑﺮﮔﺮدد‪ ،‬ﻧﻪ ﺑﻪ‪» :‬ا ﱠﻟ ﹺﺬﻳ ﹶﻦ اﺻ ﹶﻄ ﹶﻔﻴﻨﺎ« ّاﻣﺎ در آن‬

‫اﺳﺖ ﮐﻪ ﺿﻤﯿﺮ در » ﹶﻓ ﹺﻤﻨﻬﻢ« ﺑﻪ » ﹺﻋ ﹺ‬
‫ﹸ‬
‫ﺑﻘﯿﮥ آﯾﻪ ﺑﺎ آﻏﺎزش ﻗﻄﻊ ﻣﯽﺷﻮد زﯾﺮا آﯾﻪ در وﺻﻒ ﮐﺴﺎﻧﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ وارﺛﺎن‬ ‫ﺻﻮرت‪ ،‬ﭘﯿﻮﻧﺪ ّ‬

‫‪ -١‬ﻣﺠﻤﻊ اﻟﺒﯿﺎن‪ ،‬ج‪ ،۲۲‬ص ‪.۲۴۳‬‬

‫ّ‬
‫‪ -٢‬ﺗﻔﺴﯿﺮ ﮐﺸﺎف‪ ،‬ج‪ ،۳‬ص ‪.۶۱۲‬‬
 ‫‪١٧٧‬‬ ‫ﺑﺎزﻧﮕﺮی در ﻣﻌﺎﻧﯽ ﻗﺮآن‬
‫ﮐﺘﺎﺑﻨﺪ و اﮔﺮ ﻣﻮﺿﻮع ﻣﯿﺮاث ﺑﺮان را از ّ‬
‫ﺗﺘﻤﮥ آﯾﻪ ﺟﺪا ﮐﻨﯿﻢ‪ ،‬ﺗﻘﺴﯿﻢ ﺑﻨﺪﮔﺎن ﺑﻪ ﺳﻪ دﺳﺘﻪ‬
‫ﭼﻨﺪان ﻣﻨﺎﺳﺒﺘﯽ ﺑﺎ اﺻﻞ ﺑﺤﺚ ﻧﺪارد و اﮔﺮ ﻣﻘﺼﻮد‪ ،‬اﻣﺎﻣﺎن ﻣﻌﺼﻮم ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ ﺑﻮد‬
‫ﮐﻪ در دﻧﺒﺎﻟﮥ آﯾﮥ ﺷﺮﯾﻔﻪ ﺗﻨﮫﺎ از »ﺳﺎﺑﹺ ﹺﻘ ﹶ‬
‫ﲔ ﺑﹺﺎﳋﹶﲑات« ﺳﺨﻦ ﺑﻪﻣﯿﺎن آﯾﺪ‪.‬‬

‫*‬ ‫*‬ ‫*‬

 ‫‪۳۲‬‬
‫ﻧﮑﺘﻪای از ﺳﻮرۀ ﯾﺲ‬

‫َ ُ ْ َ ۡ ُ َ‬ ‫َۡ َ ُ َۡ ُ ُُ‬ ‫ُ َ ّ َٓ َۡ‬ ‫�ت ُم َ َ ٰٓ َ ۡ َ‬

‫� أف�ٰهِ ِه ۡم َوت�ل ُِمنا �يدِي ِه ۡم َو�شهد أرجلهم ب ِ َما �نوا ي�سِبون‪﴾٦٥‬‬
‫ۡ َ َۡ‬
‫﴿ٱ�َ ۡوم ِ‬
‫]ﯾﺲ‪ .[۶۵ :‬اﻋﺘﺮاف ﺑﻪ ﮔﻨﺎه ﭘﺲاز ﺧﺎﻣﻮﺷﯽ!‬
‫در اﯾﻦ آﯾﮥ ﻣﺒﺎرﮐﻪ ﺧﺪای ﺗﻌﺎﻟﯽ از روز رﺳﺘﺎﺧﯿﺰ ﺳﺨﻦ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ و ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪» :‬اﻣﺮوز ﺑﺮ‬
‫دھﺎنھﺎﯾﺸﺎن ُﻣﮫﺮ ﻣﯽﻧﮫﯿﻢ و دﺳﺖھﺎی آﻧﺎن ﺑﺎ ﻣﺎ ﺳﺨﻦ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ و ﭘﺎیھﺎی آﻧﺎن ﺑﺪاﻧﭽﻪ‬
‫ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬ﮔﻮاھﯽ ﻣﯽدھﻨﺪ«‪ .‬روﺷﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺎ ﺷﮫﺎدت ھﺮ ﻋﻀﻮی ﺑﺮ ﻋﻤﻞ ﻣﺨﺼﻮص‬
‫� َز ٰ‬ ‫َۡۡ َ ُۡ‬
‫ى‬ ‫ﺧﻮد‪ ،‬ھﯿﭻ ﮐﺲ در روز رﺳﺘﺎﺧﯿﺰ اﺣﺴﺎس ﺳﺘﻢ ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﻓﺮﻣﻮد‪﴿ :‬ٱ�وم‬
‫ت � ظل َم ٱ�َ ۡوم﴾ ]ﻏﺎﻓﺮ‪» .[۱۷ :‬اﻣﺮوز ھﺮ ﮐﺴﯽ ﺑﺪاﻧﭽﻪ ﮐﺮده ﺟﺰا داده‬
‫� َ� ۡف� ب َما َك َس َب ۡ َ ُ ۡ ۡ َ‬
‫ُ ُّ‬
‫ۚ‬ ‫ِ‬
‫ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ھﯿﭻ ﺳﺘﻤﯽ اﻣﺮوز در ﻣﯿﺎن ﻧﻤﯽآﯾﺪ«‪ .‬وﻟﯽ ﭼﺮا ﺑﺮ دھﺎن ﮐﺎﻓﺮان ُﻣﮫﺮ زده ﻣﯽﺷﻮد ﺗﺎ‬
‫ﻧﺘﻮاﻧﻨﺪ ﺳﺨﻦ ﮔﻮﯾﻨﺪ؟ ﺑﻪ ﻋﻼوه ﭼﮕﻮﻧﻪ ﻣﯽﺗﻮان آﯾﮥ ‪ ۶۵‬از ﺳﻮرۀ ﯾﺲ را ﺑﺎ آﻧﭽﻪ در ﺳﻮرۀ‬
‫َ ُ‬ ‫َ‬ ‫ََۡ َۡ َ ُ َ َۡ ۡ َۡ َ‬
‫سن ُت ُه ۡم َو�يۡدِي ِه ۡم َوأ ۡر ُجل ُهم ب ِ َما‬
‫ﻧﻮر آﻣﺪه ﺟﻤﻊ ﻧﻤﻮد ﮐﻪ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪﴿ :‬يوم �شهد علي ِهم �ل ِ‬
‫َ ُ ْ ۡ ُ َ‬
‫�نوا َ�ع َملون‪] ﴾٢٤‬اﻟﻨﻮر‪» .[۲۴ :‬روزی ﮐﻪ زﺑﺎنھﺎ و دﺳﺖھﺎ و ﭘﺎیھﺎی آﻧﺎن ﺑﺪاﻧﭽﻪ ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ‪،‬‬
‫ﮔﻮاھﯽ ﻣﯽدھﻨﺪ«؟ ﺑﻨﺎﺑﺮ آﯾﮥ ﻣﺰﺑﻮر‪ ،‬زﺑﺎنھﺎ ﻧﯿﺰ ﮔﻮاھﯽ ﺧﻮاھﻨﺪ داد وﻟﯽ اﯾﻦ ﮐﺎر ﺑﺎ ُﻣﮫﺮ‬
‫ﻣﻔﺴﺮان‬ ‫ﻧﮫﺎدن ﺑﺮ دھﺎن ﭼﮕﻮﻧﻪ ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ؟ در ﭘﺎﺳﺦ ﺑﻪ اﯾﻦ ﺳﺆاﻻت‪ ،‬ﺑﺴﯿﺎری از ّ‬
‫ﺧﺎﻣﻮﺷﯽ ﮔﺮﻓﺘﻪاﻧﺪ و ﺑﺮﺧﯽ در ﺻﺪد ﭘﺎﺳﺦ ﺑﺮ آﻣﺪهاﻧﺪ و از ﻣﯿﺎن اﯾﺸﺎن ﺷﯿﺦ ﻃﺒﺮﺳﯽ در‬
‫»ﻣﺠﻤﻊ اﻟﺒﯿﺎن« ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ‪:‬‬
‫ﺄﻟﺴﻨﹶﺘﹺ ﹺﻬﻢ إذ ﹶرأوا أ ﱠﻧ ﹸﻪ ﻻ ﻳﻨ ﹶﻔ ﹸﻌ ﹸﻬﻢ اﻟـ ﹸﺠ ﹸﺤﻮ ﹸد ﹶوأ ﹼﻣﺎ ﹶﻗﻮ ﹸﻟ ﹸﻪ‬
‫»أﻣﺎ ﹶﺷﻬﺎد ﹸة اﻷﻟﺴ ﹺﻦ ﹶﻓﺒﹺﺄن ﻳﺸﻬﺪﹸ وا ﺑﹺ ﹺ‬
‫ﹶ‬ ‫ﹸ‬ ‫ﹶ‬ ‫ﹼ‬
‫ﺣﺎل ﹶﺷﻬﺎ ﹶد ﹺة‬ ‫ﹺ‬
‫اﻷﻓﻮاه ﹺﰲ ﹺ‬ ‫ﹺ‬
‫اﻷﻟﺴﻨﹶ ﹸﺔ ﹶوﳜﺘ ﹶﹶﻢ ﹶﻋ ﹶﲆ‬ ‫ﻮز أن ﹸﲣ ﹶﺮ ﹶج‬
‫ﳚ ﹸ‬ ‫ﹺ‬ ‫ﹺ‬
‫)اﻟﻴﻮم ﻧﹶﺨﺘ ﹸﻢ ﹶﻋﲆ أﻓﻮاﻫ ﹺﻬﻢ( ﹶﻓﺈ ﱠﻧ ﹸﻪ ﹸ‬
‫اﻷرﺟ ﹺﻞ«) ‪.!(١‬‬
‫ﹸ‬ ‫اﻷﻳ ﹺﺪي ﹶو‬

‫‪ -١‬ﺗﻔﺴﯿﺮ ﻣﺠﻤﻊاﻟﺒﯿﺎن‪ ،‬ج‪) ۱۸‬ﺳﻮرۀ ﻧﻮر(‪ ،‬ص ‪.۲۹‬‬

 ‫‪١٧٩‬‬ ‫ﺑﺎزﻧﮕﺮی در ﻣﻌﺎﻧﯽ ﻗﺮآن‬

‫ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﮔﻮاھﯽ زﺑﺎنھﺎ ﺑﺪان ﺳﺒﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ ﭼﻮن دﯾﺪﻧﺪ ﺟﺤﺪ و اﻧﮑﺎر ﻧﻔﻌﯽ ﺑﻪ آﻧﺎن‬
‫ﻧﻤﯽﺑﺨﺸﺪ‪ ،‬ﺑﻪ زﺑﺎنھﺎ ﺷﮫﺎدت ﻣﯽدھﻨﺪ‪ّ .‬أﻣﺎ درﺑﺎرۀ اﯾﻦ ﮔﻔﺘﺎر ﺧﺪای ﺗﻌﺎﻟﯽ ﮐﻪ )اﻣﺮوز ﺑﺮ‬
‫دھﺎنھﺎﯾﺸﺎن ُﻣﮫﺮ ﻣﯽﻧﮫﯿﻢ( ﮔﻮﯾﯿﻢ‪ :‬ﺟﺎﯾﺰ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ھﻨﮕﺎم ﮔﻮاھﯽ دﺳﺘﺎن و ﭘﺎیھﺎ‪،‬‬
‫زﺑﺎنھﺎ از ﮐﺎم ﺑﯿﺮون آورده ﺷﻮﻧﺪ و ﺑﺮ دھﺎنھﺎ ُﻣﮫﺮ ﻧﮫﺎده ﺷﻮد«!‪.‬‬
‫ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﺎ آن ﭼﻨﺎنﮐﻪ از ﻗﺮآن ﮐﺮﯾﻢ ﺑﺮ ﻣﯽآﯾﺪ ﻣﻨﺎﻓﻘﺎن در روز رﺳﺘﺎﺧﯿﺰ اﺑﺘﺪا ﺑﻪ‬
‫ّ‬
‫اﻧﮑﺎر روی ﻣﯽآورﻧﺪ و ﺣﺘﯽ ﺳﻮﮔﻨﺪ ﯾﺎد ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ ﮐﻪ در دﻧﯿﺎ‪ ،‬اﯾﻤﺎن داﺷﺘﻨﺪ ھﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ‬
‫ُ َ َ َ َۡ ُ َ‬ ‫َ ۡ َ َ ۡ َ ُ ُ ُ َّ ُ َ ٗ َ‬
‫ِيعا � َي ۡحل ِفون ُ�ۥ ك َما �ل ِفون‬ ‫در ﺳﻮرۀ ﺷﺮﯾﻔﮥ ﻣﺠﺎدﻟﻪ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪﴿ :‬يوم �بعثهم ٱ� �‬
‫َ‬ ‫ُ ۡ َ‬ ‫َ ُ ۡ َ َ ۡ َ ُ َ َ َّ ُ ۡ َ َ ٰ َ ۡ َ َ ٓ َّ‬
‫� ٍء � �� إِ� ُه ۡم ه ُم ٱل�ٰذِبُون‪] ﴾١٨‬اﻟﻤﺠﺎدﻟﺔ‪ .[۱۸ :‬روزی ﮐﻪ‬ ‫ل�م و�حسبون ��هم �‬
‫ﺧﺪا ھﻤﮥ آﻧﺎن را ﺑﺮ ﻣﯽاﻧﮕﯿﺰد آﻧﮕﺎه ﺑﺮای او ﺳﻮﮔﻨﺪ ﯾﺎد ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ ﭼﻨﺎنﮐﻪ )اﻣﺮوز( ﺑﺮای‬
‫ﺷﻤﺎ ﻗﺴﻢ ﻣﯽﺧﻮرﻧﺪ! و ﮔﻤﺎن ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﺮ ﭼﯿﺰی ھﺴﺘﻨﺪ )اﻋﺘﺒﺎری دارﻧﺪ!( آ ﮔﺎه‬
‫ﺑﺎﺷﯿﺪ ﮐﻪ آﻧﺎن دروﻏﮕﻮﯾﺎﻧﻨﺪ‪ .‬و ھﻤﭽﻨﯿﻦ ﻣﺸﺮﮐﺎن در روز رﺳﺘﺎﺧﯿﺰ در اﺑﺘﺪا ﺧﻮاھﻨﺪ‬
‫ِ�﴾ ]اﻷﻧﻌﺎم‪» .[۲۳ :‬ﺳﻮﮔﻨﺪ ﺑﻪ اﻟﻠﻪ ـ ﺧﺪاوﻧﺪ ﮔﺎرﻣﺎن ـ ﮐﻪ ﻣﺎ‬ ‫ٱ�ِ َر ّ� َنا َما ُك َّنا ُم ۡ�� َ‬
‫َ َّ‬
‫ﮔﻔﺖ‪﴿ :‬و‬
‫ِ‬ ‫ِ‬
‫ّ‬
‫ﻣﺸﺮک ﻧﺒﻮدﯾﻢ«! ﭘﺲ از اﯾﻦ ﺣﺎل‪ ،‬زﺑﺎنﺷﺎن از ﺗﮑﻠﻢ ﺑﺎز ﻣﯽﻣﺎﻧﺪ و اﻋﻀﺎی آنھﺎ ﺑﺮ ﮐﺎرھﺎی‬
‫ﻧﺎﭘﺴﻨﺪﺷﺎن ﮔﻮاھﯽ ﻣﯽدھﻨﺪ‪ .‬آﻧﮕﺎه ُﻣﮫﺮ از دھﺎنﺷﺎن ﺑﺮداﺷﺘﻪ ﺧﻮاھﺪ ﺷﺪ و ﺑﺮ اﺣﻮال و‬
‫َ ٗ‬ ‫َ ۡ ََُ ْ َ‬
‫�فوا بِذ�ب ِ ِه ۡم ف ُس ۡحقا‬ ‫اﻋﻤﺎل ﺑﺪ ﺧﻮد اﻋﺘﺮاف ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﻨﺪ ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪﴿ :‬فٱ�‬
‫�‪] ﴾١١‬اﻟﻤﻠﻚ‪» .[۱۱ :‬در ﻧﺘﯿﺠﻪ‪ ،‬ﺑﻪ ﮔﻨﺎه ﺧﻮﯾﺶ اﻋﺘﺮاف ﮐﻨﻨﺪ ﭘﺲ ھﻼﮐﺖ ﺑﺮ‬ ‫ع‬ ‫�ٰب َّ‬
‫ٱلس‬ ‫ّ�َ ۡص َ‬
‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
‫دوزﺧﯿﺎن ﺑﺎد«‪ .‬ﺑﺪﯾﻦ ﺻﻮرت‪ ،‬ﻣﯿﺎن ﺧﺎﻣﻮﺷﯽ آنھﺎ و اﻋﺘﺮافﺷﺎن ﺑﻪ ﮔﻨﺎه ﺟﻤﻊ ﻣﯽﺷﻮد و‬
‫ً‬
‫ﻟﺰوﻣﯽ ﻧﺪارد ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﺷﯿﺦ ﻃﺒﺮﺳﯽ ﮔﻮﯾﺪ زﺑﺎن از ﮐﺎمﺷﺎن ﺑﯿﺮون ﮐﺸﻨﺪ! زﯾﺮا اﺳﺎﺳﺎ ُﻣﮫﺮ‬
‫ّ‬
‫ﻧﮫﺎدن ﺑﺮ دھﺎن‪ ،‬ﮐﻨﺎﯾﻪ از ﺳﻠﺐ ﻗﺪرت در أﻣﺮ ﺗﮑﻠﻢ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ّ‬
‫زﻣﺨﺸﺮی در ﺗﻔﺴﯿﺮ »ﮐﺸﺎف« آﻧﭽﻪ را ﻣﺎ از ﻗﺮآن ﮐﺮﯾﻢ درﯾﺎﻓﺘﯿﻢ ﺑﺎ ﻣﻘﺪاری ﺗﻔﺎوت‪،‬‬
‫ﺑﺪﯾﻦ ﺻﻮرت ﻣﯽآورد‪:‬‬
‫ﻮن‪ ،‬ﹶﻓﺘﹶﺸﻬﺪﹸ ﹶﻋ ﹶﻠﻴ ﹺﻬﻢ ﺟﲑاﳖﻢ وأﻫﺎﻟﹺﻴ ﹺﻬﻢ و ﹶﻋ ﹺ‬ ‫ﺎﺻ ﹸﻤ ﹶ‬‫ون وﳜ ﹺ‬
‫ﺸﺎﺋ ﹸﺮ ﹸﻫﻢ‬ ‫ﹶ‬ ‫ﹸﹸ ﹶ‬ ‫ﹶ‬ ‫»ﻳﺮوي ﱠأﳖﹸﻢ ﳚ ﹶﺤﺪﹸ ﹶ ﹶ‬
‫ﹺ‬ ‫ﹺ‬ ‫ﴩ ﹶ ﹺ ﹺﹴ‬ ‫ﹶﻓﻴ ﹺ‬
‫أرﺟ ﹸﻠ ﹸﻬﻢ«) ‪» .(١‬رواﯾﺖ‬ ‫ﻛﲔ! ﹶﻓﺤﻴﻨﹶﺌﺬ ﳜﺘ ﹸﹶﻢ ﹶﻋﲇ أﻓﻮاﻫ ﹺﻬﻢ ﹶو ﹶﺗﻜ ﱠﻠ ﹶﻢ أﻳﺪﳞﹺﻢ ﹶو ﹸ‬ ‫ﻮن‪ :‬ﻣﺎ ﻛﺎﻧﹸﻮا ﹸﻣ ﹺ‬ ‫ﺤﻠ ﹸﻔ ﹶ‬
‫ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﻣﺸﺮﮐﺎن ـ در روز رﺳﺘﺎﺧﯿﺰ ـ ﺑﻪ اﻧﮑﺎر و ﻣﺠﺎدﻟﻪ ﻣﯽﭘﺮدازﻧﺪ ﭘﺲ ھﻤﺴﺎﯾﮕﺎن و‬
‫ﺧﺎﻧﻮادهھﺎ و ﻗﺒﺎﺋﻞ آﻧﺎن ﺑﺮﺧﻼفﺷﺎن ﮔﻮاھﯽ ﻣﯽدھﻨﺪ‪ .‬آﻧﮕﺎه ﺳﻮﮔﻨﺪ ﻣﯽﺧﻮرﻧﺪ ﮐﻪ آنھﺎ‬

‫ّ‬
‫‪ -١‬ﺗﻔﺴﯿﺮ ﮐﺸﺎف‪ ،‬ج‪ ،۴‬ص ‪.۲۴‬‬
 ‫ﺑﺎزﻧﮕﺮی در ﻣﻌﺎﻧﯽ ﻗﺮآن‬ ‫‪١٨٠‬‬

‫ﻣﺸﺮک ﻧﺒﻮدهاﻧﺪ! در آن ھﻨﮕﺎم‪ ،‬ﺑﺮ دھﺎنھﺎی اﯾﺸﺎن ُﻣﮫﺮ زده ﻣﯽﺷﻮد و دﺳﺖھﺎ و ﭘﺎھﺎی‬
‫آﻧﺎن ﮔﻮاھﯽ ﺧﻮاھﻨﺪ داد«‪.‬‬

‫*‬ ‫*‬ ‫*‬

 ‫‪۳۳‬‬
‫ّ‬
‫ﻧﮑﺘﻪای از ﺳﻮرۀ ﺻﺎﻓﺎت‬

‫َ َ ۡ ۡ َ‬ ‫َّ ُ‬ ‫ح ِ َ‬
‫سنِ�‪ ١٣١‬إِنهۥ م ِۡن عِبادِنا ٱل ُمؤ ِمن ِ�‪﴾١٣٢‬‬
‫�زي ٱل ۡ ُم ۡ‬‫َّ َ َ ٰ َ َ ۡ‬
‫ِك‬ ‫ل‬ ‫�‬ ‫ك‬ ‫ا‬ ‫ن‬‫ِ‬ ‫إ‬ ‫‪١٣٠‬‬ ‫ِ�‬ ‫ِ‬ ‫﴿ َس َ� ٰ ٌم َ َ ٰٓ‬
‫� إ ۡل يَاس َ‬
‫ِ‬
‫]اﻟﺼﺎﻓﺎت‪ .[۱۳۲-۱۳۰ :‬ﺳﻼم ﺑﺮ ﮐﯿﺴﺖ؟‬
‫� إ ۡل يَاس َ‬
‫ٰٓ‬ ‫َ َ ٌ ََ‬
‫ِ�‪﴾١٣٠‬‬ ‫ِ‬ ‫در ﺗﻔﺴﯿﺮ ﺷﯿﺦ اﺑﻮاﻟﻔﺘﻮح رازی ﻣﯽﺧﻮاﻧﯿﻢ ﮐﻪ ﮔﻮﯾﺪ‪﴿ :‬س�ٰم‬
‫آلﯾﺎﺳﯿﻦ ﺧﻮاﻧﺪﻧﺪ ﻣﻌﻨﺎ آﻧﺴﺖ ﮐﻪ‪:‬‬ ‫»ﺳﻼم ﺑﺮ آلﯾﺎﺳﯿﻦ ﺑﺎد« ﺳﭙﺲ ﻧﻮﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪» :‬آﻧﺎن ﮐﻪ ِ‬
‫َﻋﻠﯽ آل ُﻣ َﺤ ﱠﻤﺪ‪ .‬و ﯾﺎﺳﯿﻦ ﻧﺎﻣﯽاﺳﺖ از ﻧﺎمھﺎی ّ‬
‫ﻣﺤﻤﺪ) ‪.«(١‬‬ ‫ٍ‬ ‫ِ‬
‫ّ‬
‫اﯾﻦ ﻗﺮاﺋﺖ‪ ،‬ﺑﻪ ﯾﻘﯿﻦ اﺷﺘﺒﺎه اﺳﺖ و ﺑﺎ آﻧﭽﻪ در ﺳﻮرۀ ﺷﺮﯾﻔﮥ ﺻﺎﻓﺎت آﻣﺪه ﺳﺎزﮔﺎری‬
‫� إ ۡل يَاس َ‬ ‫َ َ ٌ ََ‬
‫ِ�‪ ﴾١٣٠‬اﺳﺖ ﮐﻪ ﻧﺎم دﯾﮕﺮی ﺑﺮای‬ ‫ﻧﺪارد و ﻗﺮاﺋﺖ ﺻﺤﯿﺢ آﯾﻪ‪ ،‬ھﻤﺎن ﴿س�ٰم ٰٓ ِ‬
‫ﻧﺒﯽ« ﺑﻪ ﺷﻤﺎر ﻣﯽآﯾﺪ ھﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ در ھﻤﮥ ﻣﺼﺎﺣﻒ ﻣﺴﻠﻤﯿﻦ ﺛﺒﺖ ﺷﺪه و‬ ‫»إﻟﻴﺎس ﹼ‬
‫ّ‬
‫ﺳﯿﺎق ﺳﻮرۀ ﺻﺎﻓﺎت ﻧﯿﺰ ﺑﺮ آن دﻻﻟﺖ دارد‪ .‬ﻗﺮآن ﮐﺮﯾﻢ در آﻏﺎز ﺑﺤﺚ از اﻟﯿﺎس ÷ در‬
‫ِ�‪] ﴾١٢٣‬اﻟﺼﺎﻓﺎت‪» .[۱۲۳ :‬ھﻤﺎﻧﺎ‬ ‫اس لَم َن ٱل ۡ ُم ۡر َسل َ‬ ‫�ن إ ۡ�َ َ‬‫َّ‬
‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ھﻤﺎن ﺳﻮرۀ ﮐﺮﯾﻤﻪ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪﴿ :‬‬
‫اﻟﯿﺎس از ﻓﺮﺳﺘﺎده ﺷﺪﮔﺎن ﺑﻮد« ﺳﭙﺲ ﺑﺎ ﻓﺎﺻﻠﮥ ﭼﻨﺪ آﯾﻪ ﺑﺮ او درود ﻣﯽﻓﺮﺳﺘﺪ ﴿ َس َ� ٰ ٌم َ َ ٰٓ‬
‫�‬
‫ِ�‪» ﴾١٣٢‬ﺑﻪ راﺳﺘﯽ ﮐﻪ او از‬ ‫ِ�‪ ﴾١٣٠‬آﻧﮕﺎه ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪﴿ :‬إنَّ ُهۥ م ِۡن ع َِبادِنَا ٱل ۡ ُم ۡؤ ِمن َ‬
‫إ ۡل يَاس َ‬
‫ِ‬ ‫ِ‬
‫ﻣﺤﻤﺪ † ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﻻزم ﻣﯽآﻣﺪ ﺗﺎ ﺑﻪﻟﻔﻆ‬ ‫ﺑﻨﺪﮔﺎن ﺑﺎ اﯾﻤﺎن ﻣﺎ ﺑﻮد« ﮐﻪ اﮔﺮ ﻣﻘﺼﻮد‪ ،‬آل ّ‬

‫ﺟﻤﻊ از آﻧﺎن ﯾﺎد ﺷﻮد و ﺑﻪﺟﺎی »إ ﱠﻧ ﹸﻪ« ﺗﻌﺒﯿﺮ » ﱠإﳖﹸﻢ« ﺑﮑﺎر رود و ﺿﻤﯿﺮ ﻣﻔﺮد‪ ،‬ﺑﻪ وﺿﻮح ﺑﺮ‬
‫ّ‬
‫ھﻤﺎن اﻟﯿﺎس ÷ دﻻﻟﺖ دارد‪ .‬ﻋﻼوه ﺑﺮ ﺳﯿﺎق آﯾﺎت‪ ،‬ﻓﻀﺎی ﺳﻮره ﻧﯿﺰ ﺑﺎ ﻗﺮاﺋﺖ ﺷﺎذی ﮐﻪ‬
‫اﺑﻮاﻟﻔﺘﻮح آورده ﻧﻤﯽﺳﺎزد زﯾﺮا ﮐﻪ در آن ﻓﻀﺎ‪ ،‬از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮان ﺧﺪا‪ :‬ﻧﻮح و اﺑﺮاھﯿﻢ و ﻣﻮﺳﯽ و‬
‫ھﺎرون ﯾﺎد ﻣﯽﺷﻮد و ﺳﭙﺲ ﻗﺮآن ﮐﺮﯾﻢ ﺑﺮ آﻧﺎن درود ﻣﯽﻓﺮﺳﺘﺪ و ﻣﻨﺎﺳﺒﺖ ﻧﺪارد ﮐﻪ‬
‫ﻣﺤﻤﺪ درود ﻓﺮﺳﺘﺪ! ّاﻣﺎ‬
‫ﭼﻮن ﻧﻮﺑﺖ اﻟﯿﺎس رﺳﺪ‪ ،‬ﺧﺪای ﺗﻌﺎﻟﯽ او را وا ﮔﺬارد و ﺑﺮ آل ّ‬

‫‪ -١‬ﺗﻔﺴﯿﺮ روح اﻟﺠﻨﺎن‪ ،‬ج‪ ،۴‬ص ‪.۴۴۸‬‬

 ‫ﺑﺎزﻧﮕﺮی در ﻣﻌﺎﻧﯽ ﻗﺮآن‬ ‫‪١٨٢‬‬

‫اﯾﻦﮐﻪ ﺑﻪﺟﺎی واژۀ »إﻟﯿﺎس« ﮐﻠﻤﮥ »إلﯾﺎﺳﯿﻦ« ﺑﮑﺎر رﻓﺘﻪ از آﻧﺮو اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺮﺧﯽ از‬
‫واژﮔﺎن ﻗﺮآﻧﯽ ﺑﻪ دو ﺻﻮرت اﺳﺘﻌﻤﺎل ﺷﺪهاﻧﺪ ھﻤﭽﻮن ﻃﻮر َﺳﯿﻨﺎء )درﺳﻮرۀ ﻣﺆﻣﻨﻮن( و‬
‫ﻃﻮر ِﺳﯿﻨﯿﻦ )در ﺳﻮرۀ ﺗﯿﻦ(‪ .‬ﭘﯿﺪا اﺳﺖ ﮐﻪ اﯾﻦ ﻧﺎمھﺎ ﻧﺰد ﻣﺮدم ﺑﻪ دو ﺷﮑﻞ ﻣﺘﺪاول‬
‫ﺑﻮدهاﻧﺪ و ﻗﺮآنﮐﺮﯾﻢ ﻧﯿﺰ ﺑﻪ ھﺮ دو ﺻﻮرت از آنھﺎ ﯾﺎد ﻣﯽﮐﻨﺪ ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﺟﺒﺮاﺋﯿﻞ و ﺟﺒﺮﯾﻞ‬
‫و ﻣﯿﮑﺎﺋﯿﻞ و ﻣﯿﮑﺎل و اﻣﺜﺎل اﯾﻦھﺎ در آﺛﺎر اﺳﻼﻣﯽ ﺑﻪ ﻓﺮاواﻧﯽ دﯾﺪه ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺣﺠﺖ ﻗﺮاﺋﺎت« در ﻣﺠﻤﻊاﻟﺒﯿﺎن ﻧﻮﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ » :‬ﹶﻣﻦ ﹶﻗ ﹶﺮ ﹶء آل‬ ‫ﺷﯿﺦ ﻃﺒﺮﺳﯽ در ﺑﺤﺚ از » ّ‬

‫ﻔﺼﻮﻟ ﹲﺔ ﹺﻣﻦ ﻳﺲ«) ‪ .(١‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﮐﺴﯽ ﮐﻪ آلﯾﺎﺳﯿﻦ ﻗﺮاﺋﺖ‬ ‫ﹺ‬

‫ﻳﺎﺳﲔ ﹶﻓ ﹸﺤ ﱠﺠ ﹸﺘ ﹸﻪ اﳖﺎ ﹺﰲ اﻟـ ﹸﻤ ﹶ‬
‫ﺼﺤﻒ ﹶﻣ ﹸ‬
‫ﻧﻤﻮده دﻟﯿﻠﺶ آﻧﺴﺘﮑﻪ ﻟﻔﻆ »ال« را در ﮐﺘﺎﺑﺖ ﻣﺼﺤﻒ‪ ،‬از »ﯾﺎﺳﯿﻦ« ﺟﺪا آوردهاﻧﺪ«‪.‬‬
‫ّ‬
‫ﺷﮕﻔﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ ﭼﻨﯿﻦ ﮐﺲ ﮔﻮﯾﯽ از رﺳﻢ اﻟﺨﻂ ﻣﻌﻤﻮل در ﺻﺪر اﺳﻼم ﺑﯽﺧﺒﺮ ﺑﻮده و‬
‫ﺿﻢ ﺑﻪ ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ‬‫ﺗﻮﺟﻪ ﻧﺪاﺷﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ ﮔﺎھﯽ ﺣﺮوف واژهای را ّ‬ ‫ﺗﻨﻮ ع آن در ﻣﺼﺤﻒ ّ‬ ‫ﺑﻪ ّ‬
‫ﻣﯽﻧﻮﺷﺘﻨﺪ و ﮔﺎھﯽ آن را ﻣﻔﺼﻮﻟﻪ )ﺟﺪا از ھﻢ( ﺑﻪ ﮐﺘﺎﺑﺖ در ﻣﯽآوردﻧﺪ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﮐﻠﻤﮥ‬
‫َ‬ ‫ﹺ ﹴ‬
‫»ﻟ ﹶﺸﯽء« در آﯾﮥ ‪ ۴۰‬از ﺳﻮرۀ ﻧﺤﻞ ﮐﻪ در آﯾﮥ ‪ ۲۳‬ﺳﻮرۀ ﮐﮫﻒ آن را ﺑﻪ ﺻﻮرت » ِﻟﺸ ٍ‬
‫ﺎیء«‬
‫ﻧﮕﺎﺷﺘﻪاﻧﺪ و ﺟﺪا ﻧﻤﻮدن »إل« از »ﯾﺎﺳﯿﻦ« از ھﻤﯿﻦ ﻣﻘﻮﻟﻪ اﺳﺖ و ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن از ﺻﺪر‬
‫اﺳﻼم ﺗﺎ ﮐﻨﻮن اﯾﻦ رﺳﻢ اﻟﺨﻂ را ﺣﻔﻆ ﮐﺮدهاﻧﺪ ﻣﺒﺎدا ﺑﺎ ﺗﻐﯿﯿﺮ آن‪ ،‬در ﮐﻼم إﻟﮫﯽ ﺗﺤﺮﯾﻔﯽ‬
‫ّ‬
‫روی دھﺪ و اﯾﻦ ﮐﺎر‪ ،‬دﻗﺖ و اﺣﺘﯿﺎط آﻧﺎن را در ﺣﻔﻆ ﻗﺮآن ﮐﺮﯾﻢ از دﮔﺮﮔﻮﻧﯽ ﻧﺸﺎن‬
‫ﻣﮑﺮم اﺳﻼم ص اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ُﺟﺰ ﯾﮏ‬ ‫ﻣﯽدھﺪ‪ .‬ﺳﺨﻦ دﯾﮕﺮ درﺑﺎرۀ ﻧﺎم ﻣﺒﺎرک ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﱠ‬
‫رواﯾﺖ ﺿﻌﯿﻒ ھﯿﭻ دﻟﯿﻠﯽ ﻧﺪارﯾﻢ ﮐﻪ اﺳﻢ ﺧﺠﺴﺘﻪاش در ﺻﺪر اﺳﻼم »ﯾﺎﺳﯿﻦ« ﺑﻮده‬
‫ّ‬ ‫اﺳﺖ ﺗﺎ ﺑﺘﻮاﻧﯿﻢ ﮔﻔﺖ ﮐﻪ آل ﯾﺎﺳﯿﻦ ھﻤﺎن آل ّ‬
‫ﻣﺤﻤﺪﻧﺪ‪ .‬ﯾﺎﺳﯿﻦ از ﺣﺮوف ﻣﻘﻄﻊ در اواﺋﻞ‬
‫ُﺳ َﻮر ﺷﻤﺮده ﻣﯽﺷﻮد و ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﮔﻤﺎن ﺑﺮده‪ ،‬ﻧﺎم رﺳﻮلﺧﺪا ص ﺑﻮده اﺳﺖ‪ ،‬از ﺧﻄﺎب‬
‫ﳊ ﹺﻜﻴﻢ« ﺑﻪ ﺷﻤﺎر‬ ‫ﹺ‬ ‫»إﻧ ﹶ ﹺ‬
‫ﱠﮏ ﳌﹶ ﹶﻦ اﳌﹸ ﹶ‬
‫ﺮﺳﻠﲔ« ﺑﻪ اﺷﺘﺒﺎه اﻓﺘﺎده ﮐﻪ ﺟﻮاب ﻗﺴﻢ ﺑﺮای » ﹶواﻟ ﹸﻘﺮآن ا ﹶ‬
‫ّ‬
‫ﻣﯽآﯾﺪ و اﮔﺮ ﻗﺮار ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ھﺮ ﺧﻄﺎﺑﯽ ﭘﺲ از ﺣﺮوف ﻣﻘﻄﻌﻪ‪ ،‬آن ﺣﺮوف را ﺑﻪ اﺳﻢ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‬
‫ﺗﺒﺪﯾﻞ ﮐﻨﺪ ﺑﺎﯾﺪ ﮐﻪ »ﺣﻢ ﻋﺴﻖ« در ﺳﻮرۀ ﺷﻮری ﻧﯿﺰ از ﻧﺎمھﺎی رﺳﻮل اﮐﺮم ص‬
‫ﺷﻤﺮده ﺷﻮد زﯾﺮا ﭘﺲ از آن ﻣﯽﺧﻮاﻧﯿﻢ‪» :‬ﻛﹶﺬﻟﹺ ﹶﻚ ﻳ ﹺ‬
‫ﻮﺣﯽ إ ﹶﻟﻴ ﹶﻚ‪ «...‬ﺑﺎ آﻧﮑﻪ ھﯿﭻ ﮐﺲ ﭼﻨﯿﻦ‬ ‫ﹸ‬
‫ّادﻋﺎﺋﯽ ﻧﮑﺮده اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪ -١‬ﺗﻔﺴﯿﺮ ﻣﺠﻤﻊاﻟﺒﯿﺎن‪ ،‬ﺟﺰء ‪ ،۲۳‬ص‪.۸۱‬‬

 ‫‪١٨٣‬‬ ‫ﺑﺎزﻧﮕﺮی در ﻣﻌﺎﻧﯽ ﻗﺮآن‬

‫ﺑﺮﺧﯽ از ﻣﺘﺮﺟﻤﺎن ﻓﺎرﺳﯽ ﻗﺮآن‪ ،‬آﯾﮥ »ﯾﺲ« را ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎی »ای ﺳ ﹼﻴﺪ رﺳﻮﻻن« ﺗﺮﺟﻤﻪ‬
‫ﻧﻤﻮدهاﻧﺪ) ‪ (١‬وﺣﺮف »ﯾﺎء« را ﮐﻪ از ﺣﺮوف ھﺠﺎء ﺑﻪ ﺷﻤﺎر ﻣﯽآﯾﺪ ﺑﻪ ﺟﺎی ﺣﺮف ﻧﺪاء ﯾﻌﻨﯽ‬
‫ﺻﺤﺖ ﺑﺎﯾﺪ ﮔﻔﺖ در آن ﺻﻮرت ﺗﻨﮫﺎ »ﺳﯿﻦ« ﺑﺮ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‬‫»ﯾﺎ« ﭘﻨﺪاﺷﺘﻪاﻧﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻓﺮض ّ‬
‫اﮐﺮمص اﺷﺎرت دارد و ﻟﺬا آل ّ‬
‫ﻣﺤﻤﺪ † را »آل ﺳﯿﻦ« ﺑﺎﯾﺪ ﺷﻤﺮد‪ ،‬ﻧﻪ »آل ﯾﺎﺳﯿﻦ«!‬
‫ﭘﯿﺪا اﺳﺖ ﮐﻪ اﻗﻮال ﻣﺰﺑﻮر‪ ،‬ﭘﺎﯾﻪ و اﺳﺎس ﺻﺤﯿﺤﯽ ﻧﺪارﻧﺪ‪.‬‬

‫***‬

‫‪ -١‬ﺑﻪ ﺗﺮﺟﻤﮥ ﻗﺮآن‪ ،‬اﺛﺮ آﻗﺎی ﻣﮫﺪی إﻟﮫﯽ ﻗﻤﺸﻪای ﻧﮕﺎه ﮐﻨﯿﺪ‪.‬‬
 ‫‪۳۴‬‬
‫ﻧﮑﺘﻪای از ﺳﻮرۀ ص‬

‫نت م َِن‬‫ت أ َ ۡم ُك َ‬ ‫َ َ َ ٰٓ ۡ ُ َ َ َ َ َ َ َ ۡ ُ َ َ َ َ ۡ ُ َ َ َّ َ ۡ َ ۡ َ ۡ َ‬
‫﴿قال �إِبل ِيس ما منعك أن �سجد ل ِما خلقت �ِيديۖ أستك�‬
‫َۡ َ‬
‫ٱلعال ِ�‪] ﴾٧٥‬ص‪ .[۷۵ :‬دﺳﺖ ﺧﺪای ﺳﺒﺤﺎن!‬
‫ّ‬
‫ﮐﻠﻤﮥ »ﯾﺪ« و ﺟﻤﻊ آن »أﯾﺪی« ﺑﺎرھﺎ در ﻗﺮآن ﮐﺮﯾﻢ ﺑﮑﺎر رﻓﺘﻪ و ﺣﺘﯽ ﺑﻪ ﺧﺪای ﺗﻌﺎﻟﯽ‬
‫ﻧﺴﺒﺖ داده ﺷﺪه اﺳﺖ وﻟﯽ اﯾﻦ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﺮای ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﻪ ﻧﺤﻮ » َﻣﺠﺎز« آﻣﺪه و ھﯿﭻ‬
‫ً‬ ‫ّ‬ ‫ّ‬
‫ﻣﻔﺴﺮی ﻻأﻗﻞ در ﭘﺎرهای از ﻣﻮارد‪ ،‬ﻧﺘﻮاﻧﺴﺘﻪ ﻣﺠﺎز ﺑﻮدن آن را اﻧﮑﺎر ﻧﻤﺎﯾﺪ‪ .‬ﻣﺜﻼ ھﻤﻪ‬
‫ۡ ۡ ُ‬
‫ﻣﯽداﻧﯿﻢ ﮐﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ‪ ،‬ﻓﺮﻣﺎﻧﺮوای ﻋﺎﻟﻢ اﺳﺖ وﻟﯽ ﻗﺮآن ﻣﺠﯿﺪ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪َ ِ �﴿ :‬ي ِده ِ ٱل ُملك﴾‬
‫]اﻟﻤﻠﻚ‪ .[۱ :‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﻓﺮﻣﺎﻧﺮواﯾﯽ ﺑﻪدﺳﺖ اوﺳﺖ«‪ .‬در اﯾﻨﺠﺎ دﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎی ﻗﺪرت ﺑﮑﺎر رﻓﺘﻪ‬
‫و ﻓﺮﻣﺎﻧﺮواﯾﯽ ﺑﺮ ﺟﮫﺎن در ﻗﺪرت ﺧﺪای ﺗﻌﺎﻟﯽ اﺳﺖ‪ .‬در ﺳﻮرۀ ﺷﺮﯾﻔﮥ ﺻﺎد ﮐﻪ آﯾﻪای از آن‬
‫ﻣﻔﺴﺮان در‬ ‫ﻣﻮرد ﺑﺤﺚ ﻣﺎ ﻗﺮار دارد‪ ،‬دو ﺑﺎر ﮐﻠﻤﮥ »دﺳﺖھﺎ« اﺳﺘﻌﻤﺎل ﺷﺪه ﮐﻪ ﺑﻪ ّاﺗﻔﺎق ّ‬
‫ۡ‬ ‫َ ۡ ُۡ َََۡ َ ُ َ َ َۡ‬
‫ﻗﻮت و ﻗﺪرت آﻣﺪهاﻧﺪ ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪﴿ :‬وٱذكر �بدنا داوۥد ذا ٱ�ي ِد﴾ ]ص‪:‬‬ ‫ﻣﻌﻨﺎی ّ‬
‫‪ .[۱۷‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﺑﻨﺪۀ ﻣﺎ داود را ﺑﻪﯾﺎد آر ﮐﻪ دارای دﺳﺖھﺎ) ‪) (١‬ﺗﻮاﻧﻤﻨﺪیھﺎ( ﺑﻮد«‪ .‬ھﻤﭽﻨﯿﻦ در‬
‫َۡ‬ ‫ۡ َ َ ََُۡ َ ُ‬ ‫ٱذ ُك ۡر ع َِ�ٰ َدنَا ٓ إبۡ َ�ٰه َ‬
‫َ ۡ‬
‫وب أ ْو ِ� ٱ�يۡدِي‬ ‫ِيم �س�ٰق و�عق‬ ‫ِ‬ ‫آﯾﮥ ‪ ۴۵‬ﻣﯽﺧﻮاﻧﯿﻢ‪﴿ :‬و‬
‫ٰ‬ ‫َ ۡ َۡ َ‬
‫وٱ�ب� ِر‪] ﴾٤٥‬ص‪ .[۴۵ :‬ﺑﻨﺪﮔﺎن ﻣﺎ اﺑﺮاھﯿﻢ و اﺳﺤﻖ و ﯾﻌﻘﻮب را ﺑﻪ ﯾﺎد آر ﮐﻪ دارای‬
‫َ‬
‫دﺳﺖھﺎ و دﯾﺪﮔﺎن )ﺗﻮاﻧﻤﻨﺪیھﺎ و ﺑﯿﻨﺶھﺎ( ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬روﺷﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺗﻌﺒﯿﺮ »ذا اﻷﯾﺪ« و‬
‫اﻷﻳﺪی« در اﯾﻦ آﯾﺎت را ﻧﻤﯽﺗﻮان ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎی داﺷﺘﻦ ﻋﻀﻮ ﻣﺨﺼﻮص ﺗﻔﺴﯿﺮ ﻧﻤﻮد‬ ‫ﹺ‬ ‫» ﹸاوﻟﹺﯽ‬

‫َ‬
‫‪ -١‬ھﺮ ﭼﻨﺪ»أﯾﺪ« ﺑﻪﻣﻌﻨﺎی دﺳﺘﺎن آﻣﺪه اﺳﺖ وﻟﯽ »ذا اﻷﯾﺪ« را ﮔﺮوھﯽ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎی » ﹶذا اﻟ ﹸﻘ ﹼﻮة« آوردهاﻧﺪ و‬
‫آن را ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎی ﺟﻤﻊ ﻧﮕﺮﻓﺘﻪاﻧﺪ وﻟﯽ ﺑﻪ ھﺮ ﺻﻮرت ﭼﻮن ﮐﻠﻤﮥ ﻣﺰﺑﻮر از ﻟﻔﻆ »ﯾﺪ« ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎی دﺳﺖ‬
‫ّ‬
‫ﺳﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪه ھﻤﮕﯽ اﺗﻔﺎق دارﻧﺪ ﮐﻪ ﻣﻌﻨﺎی ﻣﺠﺎزی ﺑﻪ ﺧﻮد ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ ﭼﻨﺎنﮐﻪ اﺑﻮﻋﺒﯿﺪه در ﮐﺘﺎب‬
‫ﻣﺠﺎزات اﻟﻘﺮآن )ج‪ ،۲‬ص‪ (۱۷۹‬از آن ﯾﺎد ﮐﺮده اﺳﺖ‪.‬‬
 ‫‪١٨٥‬‬ ‫ﺑﺎزﻧﮕﺮی در ﻣﻌﺎﻧﯽ ﻗﺮآن‬

‫زﯾﺮا آﯾﺎت ﺷﺮﯾﻔﻪ در ﻣﻘﺎم ﺗﮑﺮﯾﻢ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮان ﻣﺰﺑﻮر آﻣﺪهاﻧﺪ در ﺣﺎﻟﯽﮐﻪ ﮐﺎﻓﺮان و ﻣﺨﺎﻟﻔﺎن‬
‫ﺧﺪا ﻧﯿﺰ از داﺷﺘﻦ دﺳﺖھﺎ و دﯾﺪﮔﺎن ﺑﯽﻧﺼﯿﺐ ﻧﺒﻮده و ﻧﯿﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫َ‬ ‫َ‬
‫ﻗﺮآن ﮐﺮﯾﻢ ﮔﺎھﯽ اﻣﺮ ﺧﻠﻘﺖ را ﺑﻪ دﺳﺘﺎن ﺧﺪا ﻣﺮﺑﻮط داﻧﺴﺘﻪ و ﻣﺜﻼ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪﴿ :‬أ َو ل ۡم‬
‫ً‬
‫َ َ ۡ ْ َ َّ َ َ ۡ َ َ ُ ّ َّ َ َ ۡ َ ۡ َ ٓ َ ۡ َ‬
‫ت �يدِينا �ن� ٰ ٗما﴾ ]ﯾﺲ‪ .[۷۱ :‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬آﯾﺎ آﻧﺎن ﻧﺪﯾﺪهاﻧﺪ ﮐﻪ ﻣﺎ از‬ ‫يروا �نا خلقنا لهم مِما ع ِمل‬
‫آﻧﭽﻪ دﺳﺘﺎﻧﻤﺎن ﺳﺎﺧﺘﻪ اﺳﺖ ﺑﺮای اﯾﺸﺎن ﭼﮫﺎر ﭘﺎﯾﺎﻧﯽ آﻓﺮﯾﺪهاﯾﻢ؟«‪ .‬وﻟﯽ در ﺟﺎی دﯾﮕﺮ‪ ،‬آﻓﺮﯾﻨﺶ‬
‫اﻧﻮاع ﺟﺎﻧﺪاران )و از ﺟﻤﻠﻪ ﭼﮫﺎر ﭘﺎﯾﺎن( را ﺑﻪ ﻗﺪرت ﺧﺪاوﻧﺪ ﻧﺴﺒﺖ ﻣﯽدھﺪ و ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫ٱ� َ َ ٰ‬ ‫َ َ ٰٓ َ ۡ َ َ ۡ‬
‫�لُ ُق َّ ُ‬
‫ٱ� َما � َ َشا ٓ ُء إ َّن َّ َ‬ ‫ۡ‬ ‫َ َٰ ۡ َ ۡ‬ ‫ۡ‬
‫�‬ ‫ِۚ‬ ‫� َومِن ُهم َّمن َ� ۡم ِ� � أر� ٖ �ع‬
‫� رِجل ِ‬ ‫﴿ َومِن ُهم َّمن َ� ۡم ِ�‬
‫ِير‪] ﴾٤٥‬اﻟﻨﻮر‪ .[۴۵ :‬ﯾﻌﻨﯽ‪ ...» :‬از اﻧﻮاع ﺟﻨﺒﻨﺪﮔﺎن‪ ،‬ﭼﮫﺎر ﭘﺎﯾﺎﻧﻨﺪ‪ ،‬ﺧﺪا ھﺮ ﭼﻪ را ﻣﯽ‪-‬‬ ‫�ءٖ قَد ‪ٞ‬‬‫� َ ۡ‬ ‫ُّ‬
‫ِ‬
‫ﺗﻮﺟﻪ ﺑﺪاﻧﭽﻪ ﮔﻔﺘﯿﻢ ﻣﻔﮫﻮم آﯾﮥ ‪۷۵‬‬ ‫ﺧﻮاھﺪ ﻣﯽآﻓﺮﯾﻨﺪ ھﻤﺎﻧﺎ ﮐﻪ ﺧﺪا ﺑﺮ ھﺮ ﭼﯿﺰ ﻗﺪرﺗﻤﻨﺪ اﺳﺖ«‪ .‬ﺑﺎ ّ‬
‫ﺳﻮرۀ ﺻﺎد‪ ،‬روﺷﻦ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﺧﺪای ﺳﺒﺤﺎن درﺑﺎرۀ آدم ÷ ﺑﻪ اﺑﻠﯿﺲ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪» :‬ای‬
‫اﺑﻠﯿﺲ! ﭼﻪ ﭼﯿﺰ ﺗﻮ را ﺑﺎزداﺷﺖ ﮐﻪ ﺑﺮای آﻧﭽﻪ ﺑﻪ دو دﺳﺖ ﺧﻮدم آﻓﺮﯾﺪم‪ ،‬ﺳﺠﺪه ﻧﮑﻨﯽ؟‪«...‬‬
‫ﺗﻌﺒﯿﺮ »دو دﺳﺖ« ﮔﺮوھﯽ را ﺑﻪ ﮔﻤﺎن اﻓﮑﻨﺪه ﮐﻪ ﺧﺪای ﺳﺒﺤﺎن ھﻤﭽﻮن آدﻣﯿﺎن‪ ،‬دارای دو‬
‫دﺳﺖ اﺳﺖ! اﺑﻦ ّﻗﯿﻢ در ﺗﻔﺴﯿﺮش ﺑﺮ ھﻤﯿﻦ ﻗﻮل رﻓﺘﻪ و ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ‪:‬‬
‫ﻔﻬ ﹸﻢ ﹺﻣﻦ‬ ‫ﺈن ﻛ ﱠﻞ ﹴ‬
‫أﺣﺪ ﻳ ﹶ‬
‫ﹶ‬ ‫ﺠﺎز ﻣﺎ ﳛﺘ ﹺﹶﻤ ﹸﻠ ﹸﻪ » ﹶﻋ ﹺﻤ ﹶﻠﺖ أﻳ ﹺﺪﻳﻨﺎ« ﹶﻓ ﱠ‬
‫ﻟـﻤ ﹺ‬ ‫ﹺ‬ ‫» ﹶﻓﻼ ﳛﺘ ﹺﹶﻤ ﹸﻞ » ﹶﺧ ﹶﻠ ﹸ‬
‫ﻘﺖ ﺑﹺﻴﺪﹶ ي« ﻣ ﹶﻦ ا ﹶ‬
‫ﻔﻬ ﹸﻢ ذﻟﹺﻚ ﹺﻣﻦ ﹶﻗﻮﻟ ﹺ ﹺﻪ‪» :‬ﺑﹺﻤـﺎ‬ ‫ﹺﹺ ﹺ‬ ‫ﹺ‬
‫ﻔﻬ ﹸﻤ ﹸﻪ ﻣﻦ ﹶﻗﻮﻟﻪ‪ :‬ﹶﻋﻤﻠﻨﺎ ﹶو ﹶﺧ ﹶﻠﻘﻨﺎ‪ ،‬ﻛﻤـﺎ ﻳ ﹶ‬
‫ﹺ‬ ‫ﹺ‬
‫ﹶﻗﻮﻟﻪ » ﹶﻋﻤ ﹶﻠﺖ أﻳﺪﻳﻨﺎ« ﻣﺎ ﻳ ﹶ‬
‫ﹺﹺ‬

‫ﻌﻞ ﹶﱂ ﻳﻜﻦ ﻟ ﹺ ﹺﺬﻛ ﹺﺮ اﻟﻴ ﹺﺪ‬ ‫ﺎن اﻟـﻤﺮاد ﹺﻣﻨﻪ ﹸﳎﹶﺮد ﹺ‬

‫اﻟﻔ ﹺ‬ ‫ﻘﺖ ﺑﹺﻴﺪﹶ ي« ﹶﻓ ﹶﻠﻮ ﻛ ﹶ ﹸ ﹸ ﹸ ﱠ ﹶ‬ ‫ﻛ ﹶﺴ ﹶﺒﺖ أﻳ ﹺﺪﻛﻢ« ﹶوأ ﹼﻣﺎ ﹶﻗﻮ ﹸﻟ ﹸﻪ » ﹶﺧ ﹶﻠ ﹸ‬
‫ﻒ إذا ﹸﺛﻨﹺﻴﺖ«) ‪(١‬؟‪.‬‬ ‫اﻟﻔﺎﻋ ﹺﻞ ﹶﻣﻌﻨﻲ ﹶﻓﻜﻴ ﹶ‬
‫ﻒ ﹶو ﹶﻗﺪ ﹶد ﹶﺧ ﹶﻠﺖ ﹶﻋ ﹶﻠﻴﻬﺎ اﻟﺒﺎ ﹸء؟ ﹶﻓﻜﻴ ﹶ‬ ‫ﹺ‬ ‫ﺑﻌﺪﹶ ﻧﹺﺴﺒ ﹺﺔ ﹺ‬
‫اﻟﻔ ﹺ‬
‫ﻌﻞ ﹶإﱄ‬ ‫ﹶ‬ ‫ﹶ‬
‫ﻘﺖ ﺑﹺ ﹶﻴﺪﹶ ﱠی« ﻣﻌﻨﺎی ﻣﺠﺎزی داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ ﭼﻨﺎنﮐﻪ در‬
‫ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬اﺣﺘﻤﺎل ﻧﻤﯽرود ﮐﻪ » ﹶﺧ ﹶﻠ ﹸ‬
‫أﻳﺪﻳﻨﺎ« اﺣﺘﻤﺎل ﻣﺠﺎز وﺟﻮد دارد‪ ،‬زﯾﺮا ھﺮ ﮐﺲ از » ﹶﻋ ﹺﻤ ﹶﻠﺖ ﹺ‬
‫أﻳﺪﻳﻨﺎ« ھﻤﺎن ﻣﻔﮫﻮم‬ ‫» ﹶﻋ ﹺﻤ ﹶﻠﺖ ﹺ‬
‫ﻋﻤﻞ ﮐﺮدﯾﻢ و آﻓﺮﯾﺪﯾﻢ را ﻣﯽﻓﮫﻤﺪ ﭼﻨﺎنﮐﻪ از آﯾﮥ »ﺑﹺﲈ ﻛﹶﺴﺒﺖ ﹺ‬
‫أﻳﺪﻳﻜﹸﻢ« آن را در ﻣﯽﯾﺎﺑﺪ‪.‬‬ ‫ﹶ ﹶ‬
‫ﻘﺖ ﺑﹺ ﹶﻴﺪﹶ ﱠی« اﮔﺮ ﻣﺮاد ﺗﻨﮫﺎ ﻋﻤﻞ آﻓﺮﯾﻨﺶ ﺑﻮد‪ ،‬ذﮐﺮ دﺳﺖ ﭘﺲ‬
‫ّأﻣﺎ اﯾﻦ ﺳﺨﻦ ﮐﻪ ﻓﺮﻣﻮد‪ » :‬ﹶﺧ ﹶﻠ ﹸ‬
‫از ﻧﺴﺒﺖ ﻓﻌﻞ ﺑﻪ ﻓﺎﻋﻞ‪ ،‬دﯾﮕﺮ ﻣﻌﻨﺎﯾﯽ ﻧﺪاﺷﺖ ﺑﺎ اﯾﻦﮐﻪ ﺣﺮف »ﺑﺎء« ﺑﺮ ﮐﻠﻤﮥ » َﯾﺪ« داﺧﻞ‬
‫ﻣﺜﻨﯽ آﻣﺪه اﺳﺖ«!‪.‬‬‫ﺷﺪه و ﺑﺎ وﺟﻮد آﻧﮑﻪ واژۀ » َﯾﺪ« ﺑﻪ ﺻﻮرت ّ‬

‫‪ -١‬ﺗﻔﺴﯿﺮ اﻟﻘ ّﯿﻢ‪ ،‬اﺛﺮ ّ‬

‫ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ أﺑﯽﺑﮑﺮ ﺑﻦ ّﻗﯿﻢ‪ ،‬ص ‪.۴۵۴‬‬
 ‫ﺑﺎزﻧﮕﺮی در ﻣﻌﺎﻧﯽ ﻗﺮآن‬ ‫‪١٨٦‬‬

‫ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﻣﻼﺣﻈﻪ ﻣﯽﺷﻮد اﺑﻦ ّﻗﯿﻢ ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻧﺴﺒﺖ دﺳﺖھﺎ ﺑﺮای ﺧﺪای‬
‫ﺳﺒﺤﺎن در آﯾﮥ » ﹶﻋ ﹺﻤ ﹶﻠﺖ ﹺ‬
‫أﻳﺪﻳﻨﺎ« ﻧﺴﺒﺘﯽ ﻣﺠﺎزی اﺳﺖ )و ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎی ﻗﺪرت آﻣﺪه( وﻟﯽ اﯾﻦ‬
‫ﻘﺖ ﺑﹺ ﹶﻴﺪﹶ ﱠی« ﻧﻤﯽﭘﺬﯾﺮد‪ .‬و ّأﻣﺎ ﭘﺎﺳﺦ از اﺷﮑﺎلھﺎی او اﯾﻨﺴﺖ ﮐﻪ در‬ ‫ﻣﻔﮫﻮم را ﺑﺮای » ﹶﺧ ﹶﻠ ﹸ‬
‫َّ ٓ َ َ ۡ َ َ َ ۡ ْ‬
‫ﺳﻮرۀ ﺷﺮﯾﻔﮥ »ذارﯾﺎت« ﺧﺪای ﺗﻌﺎﻟﯽ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪َ ﴿ :‬وٱلس َما َء بني�ٰها بِ��ي ٖد﴾ ]اﻟﺬارﯾﺎت‪.[۴۷ :‬‬
‫ً‬
‫ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬آﺳﻤﺎن را ﺑﺎ دﺳﺘﺎن ﺳﺎﺧﺘﯿﻢ« در اﯾﻦ آﯾﮥ ﮐﺮﯾﻤﻪ ّاوﻻ ذﮐﺮ دﺳﺖھﺎ ﭘﺲاز ﻧﺴﺒﺖ‬
‫ً‬ ‫ََ‬
‫ﺄﯾﺪ(‬
‫ﻓﻌﻞ ﺑﻪ ﻓﺎﻋﻞ )ﺑﻨﯿﻨﺎ( آﻣﺪه اﺳﺖ و ﺛﺎﻧﯿﺎ ﺣﺮف »ﺑﺎء« ﺑﺮ ﮐﻠﻤﮥ أﯾﺪی داﺧﻞ ﺷﺪه ِ)ﺑ ٍ‬
‫ّ‬ ‫َ َ‬ ‫ّ‬
‫ﺄﯾﺪ« را در‬
‫درﺣﺎﻟﯽﮐﻪ ھﻤﮥ ﻣﻔﺴﺮان ﺳﻠﻒ )ﮐﻪ اﺑﻦ ﻗﯿﻢ آراء آنھﺎ را ﻗﺒﻮل دارد( ﮐﻠﻤﮥ » ِﺑ ٍ‬
‫اﯾﻦ آﯾﮥ ﺷﺮﯾﻔﻪ ﻣﺠﺎز داﻧﺴﺘﻪ و ﺑﻪﻣﻌﻨﺎی »ﺑﹺ ﹸﻘ ﱠﻮ ﹴة« ﺗﻔﺴﯿﺮ ﮐﺮدهاﻧﺪ ﭼﻨﺎنﮐﻪ اﺑﻮﺟﻌﻔﺮ ﻃﺒﺮی‬
‫َ‬
‫ﻋﺒﺎس و ﻣﺠﺎھﺪ و ﻗﺘﺎده و ﻣﻨﺼﻮر و اﺑﻦ زﯾﺪ و ُﺳﻔﯿﺎن ﮔﺰارش ﻧﻤﻮده‬ ‫در ﺗﻔﺴﯿﺮش از اﺑﻦ ّ‬
‫و از ھﯿﭽﮑﺲ ﺧﻼف آن را ﻧﻘﻞ ﻧﮑﺮده اﺳﺖ و ﺧﻮد ﻧﯿﺰ ھﻤﯿﻦ ﻗﻮل را ﻣﯽﭘﺴﻨﺪد) ‪.(١‬‬
‫ﻣﺜﻨﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ آﻧﮫﻢ ﺷﺎھﺪ‬ ‫ﻣﺴﺌﻠﻪای ﮐﻪ ﺑﺎﻗﯽ ﻣﯽﻣﺎﻧﺪ ﺑﮑﺎر ﺑﺮدن واژۀ » َﯾﺪ« ﺑﻪ ﺻﻮرت ّ‬
‫َۡ ََ ُ َ ۡ ُ َ َ ُ ُ ََۡ ََ ٓ‬
‫ان ين ِفق كيف �شا ُء﴾ ]اﻟﻤﺎﺋﺪة‪.[۶۴ :‬‬ ‫ﻗﺮآﻧﯽ دارد ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪﴿ :‬بل يداه مبسوطت ِ‬
‫ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﺑﻠﮑﻪ دو دﺳﺖ او ﺑﺎز اﺳﺖ و ھﺮﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﺑﺨﻮاھﺪ ﻣﯽﺑﺨﺸﺪ« و در اﯾﻦ آﯾﻪ ﻧﯿﺰ ﺻﻨﻌﺖ‬
‫َ ُ َ ُ َ‬
‫ﺒﺴﻮﻃﺘﺎن« را‬ ‫ﻣﺠﺎز ﺑﻪﮐﺎر رﻓﺘﻪ و ﺑﺮای ﻧﺸﺎن دادن ﮐﺜﺮت ﺑﺨﺸﺶ ﺧﺪاوﻧﺪ‪ ،‬ﺗﻌﺒﯿﺮ »ﯾﺪاه ﻣ‬
‫ُۡ ًَ َ ُ َ‬ ‫َ َۡ ۡ‬
‫ﺑﻪﻣﯿﺎن آورده اﺳﺖ ﭼﻨﺎنﮐﻪ در آﯾﮥ دﯾﮕﺮ ﻓﺮﻣﻮد‪َ ﴿ :‬و� � َعل يَ َد َك َمغلولة إ ِ ٰ� � ُنقِك‬
‫ُ َّ ۡ‬ ‫َ َۡ‬
‫َو� تب ُس ۡط َها � ٱلبَ ۡس ِط﴾ ]اﻹﺳﺮاء‪ .[۲۹ :‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬دﺳﺘﺖ را ﺑﺴﺘﻪ ﺑﺮﮔﺮدﻧﺖ ﻣﮕﺬار و آن را ﺑﻪ‬
‫ّ‬
‫ﮐﻠﯽ ﺑﺎز ﻣﮑﻦ) ‪ّ «(٢‬اﻣﺎ اﺻﺮار ﺑﺮ ﺟﻤﻮد در ﻇﻮاھﺮ‪ ،‬ﻣﻮﺟﺐ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ آﯾﺎت ﺷﺮﯾﻔﮥ دﯾﮕﺮ ﻧﯿﺰ‬
‫ﮐﻪ ذﮐﺮ »دﺳﺖھﺎ« در آﻧﮫﺎ آﻣﺪه‪ ،‬ﺣﻤﻞ ﺑﺮ ﻇﺎھﺮ ﮔﺮدﻧﺪ و در آن ﺻﻮرت‪ ،‬ﻣﯿﺎن »دو‬
‫دﺳﺖ« و »دﺳﺖھﺎ« ﺗﺒﺎﯾﻦ ﭘﯿﺶ ﻣﯽآﯾﺪ‪ ،‬ﻣﮕﺮ ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ دو دﺳﺖ دارد‬
‫ّ‬ ‫درﻋﯿﻦﺣﺎل‪ ،‬ﭼﻨﺪ دﺳﺖ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ؟!‪ .‬از ھﻤﯿﻦ رو ﺑﺮﺧﯽ از ّ‬
‫ﻣﻔﺴﺮان ﻋﻠﺖ ذﮐﺮ دو‬
‫دﺳﺖ را در آﯾﮥ ‪ ۶۴‬از ﺳﻮرۀ ﻣﺎﺋﺪه ﭼﻨﯿﻦ ﺗﻔﺴﯿﺮ ﻧﻤﻮدهاﻧﺪ ﮐﻪ‪)» :‬ﺑﻞ ﻳﺪاه ﻣﺒﺴﻮ ﹶﻃ ﹺ‬
‫ﺘﺎن(‬ ‫ﹶ ﹶ ﹸ ﹶ ﹸ‬
‫ﺨﻲ ﹺﻣﻦ ﻣﺎﻟﹺ ﹺﻪ أن ﻳﻌﻄﹺﻲ‬‫ﺒﺬ ﹸﻟﻪ اﻟﺴ ﹺ‬ ‫ﹺ‬ ‫ﹺ ﹺ‬ ‫ﹺ‬ ‫ﹺ‬
‫ﹸﻣﺒﺎ ﹶﻟ ﹶﻐ ﹲﺔ ﹺﰲ ﹶ‬
‫اﻟﻮﺻﻒ ﺑﹺﺎﻟـ ﹸﺠﻮد ﹶو ﹶﺛﻨﹶﻲ اﻟﻴﺪﹶ ﻹﻓﺎ ﹶدة اﻟﻜ ﹶﺜﺮة إذ ﻏﺎﻳ ﹸﺔ ﻣﺎ ﻳ ﹸ ﹸ ﱠ‬

‫‪ -١‬ﺑﻪ ﺗﻔﺴﯿﺮ ﺟﺎﻣﻊاﻟﺒﯿﺎن ﻃﺒﺮی‪ ،‬ج‪ ،۲۱‬ص‪ ۵۴۵‬و ‪ ۵۴۶‬ﻧﮕﺎه ﮐﻨﯿﺪ‪.‬‬

‫‪ -٢‬ﺑﺴﺘﻪ ﺑﻮدن دﺳﺖ‪ ،‬ﮐﻨﺎﯾﻪ از ُﺑﺨﻞ و ﮔﺸﺎده ﺑﻮدن آن‪ ،‬ﮐﻨﺎﯾﻪ از ﮐﺜﺮت ﺑﺨﺸﺶ اﺳﺖ )ﮐﻪ اﻣﺴﺎک و‬
‫اﻓﺮاط در آن ﺑﺮای ﺑﻨﺪﮔﺎن ﺟﺎﯾﺰ ﻧﯿﺴﺖ(‪.‬‬
 ‫‪١٨٧‬‬ ‫ﺑﺎزﻧﮕﺮی در ﻣﻌﺎﻧﯽ ﻗﺮآن‬

‫ﺑﹺﻴﺪﹶ ﻳ ﹺﻪ«) ‪ .(١‬ﯾﻌﻨﯽ‪)» :‬ﺑﻠﮑﻪ دو دﺳﺖ او ﺑﺎز اﺳﺖ( ﻣﺒﺎﻟﻐﻪ در وﺻﻒ ﺧﺪای ﺗﻌﺎﻟﯽ ﺑﻪ ﻟﺤﺎظ‬
‫ﺑﺨﺸﺶ ﺳﺨﺎوﺗﻤﻨﺪ‬ ‫ﻧﮫﺎﯾﺖ‬ ‫زﯾﺮا‬ ‫ﮐﺜﺮت‬ ‫اﻓﺎدۀ‬ ‫ﺑﺮای‬ ‫آورده‬ ‫ﯽ‬ ‫ﺑﺨﺸﺶ او اﺳﺖ و دﺳﺖ را ّ‬
‫ﻣﺜﻨ‬
‫ِ‬
‫از ﻣﺎﻟﺶ‪ ،‬آﻧﺴﺖ ﮐﻪ ﺑﺎ دو دﺳﺖ ﺧﻮد آن را ﺑﻪ ﮐﺴﯽ ﻋﻄﺎ )ﭘﯿﺸﮑﺶ( ﮐﻨﺪ«‪.‬‬
‫ھﻤﯿﻦﻣﻌﻨﺎ در آﯾﮥ ‪ ۷۵‬از ﺳﻮرۀ ﺻﺎد ﻣﻼﺣﻈﻪ ﻣﯽﮔﺮدد و ھﻨﮕﺎﻣﯽﮐﻪ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫﴿ َخلَ ۡق ُ‬
‫ت � ِ َي َد َّي﴾ »ﺑﻪ دو دﺳﺖ ﺧﻮدم او را آﻓﺮﯾﺪم« اﯾﻦ ﻣﻔﮫﻮم ﻣﺘﺒﺎدر ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ در‬
‫ﺧﻠﻘﺖ آدم ÷‪ ،‬واﺳﻄﻪای )ﭼﻮن ﭘﺪر و ﻣﺎدر( در ﮐﺎر ﻧﺒﻮده و ﺧﺪای ﺗﻌﺎﻟﯽ ﺧﻮد‪ ،‬او را ﺑﺎ‬
‫�ء‪﴾ٞ‬‬ ‫ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ آﯾﮥ ﮐﺮﯾﻤﮥ ﴿لَ ۡي َس َك ِم ۡثلِهِۦ َ ۡ‬
‫ﮐﻤﺎل ﻗﺪرﺗﺶ ﺑﻪ وﺟﻮد آورده اﺳﺖ ﺑﻪ وﯾﮋه ﺑﺎ ّ‬
‫ﻣﻨﺰه ﺑﺎﯾﺪ ﺷﻤﺮد‪ .‬اﮔﺮ ﻣﺎ ﺑﺨﻮاھﯿﻢ در‬ ‫]اﻟﺸﻮری‪ .[۱۱ :‬ﮐﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ را از ﻣﺸﺎﺑﮫﺖ ﺑﺎ ﻣﺨﻠﻮﻗﺎت ّ‬
‫َ َُ ّ ُ ْ‬
‫ھﻤﻪ ﺟﺎ اﺻﺮار ﺑﺮ ﺟﻤﻮد در ﻇﻮاھﺮ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﯿﻢ‪ ،‬ﻣﻌﻠﻮم ﻧﯿﺴﺖ ﺑﺎ آﯾﮥ ﺷﺮﯾﻔﮥ‪� �﴿ :‬قدِموا‬
‫َّ‬ ‫َ� ۡ َ‬
‫� يَ َد ِي ٱ�ِ﴾ ]اﻟﺤﺠﺮات‪ .[۱ :‬ﭼﻪ ﺑﺎﯾﺪ ﮐﻨﯿﻢ؟ ﻣﯿﺎن دو دﺳﺖ ﺧﺪای ﺳﺒﺤﺎن ﮐﺠﺎ اﺳﺖ‬
‫ﮐﻪ ﻧﺒﺎﯾﺪ از آن ﭘﯿﺸﯽ ﮔﺮﻓﺖ؟!‪ .‬آﯾﺎ ﻣﻌﻨﺎی آﯾﮥ ﮐﺮﯾﻤﻪ اﯾﻦ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ از ﺣﮑﻢ ﺧﺪا ﭘﯿﺸﯽ‬
‫ﻧﮕﯿﺮﯾﺪ؟‪.‬‬

‫*‬ ‫*‬ ‫*‬

‫‪ -١‬ﺗﻔﺴﯿﺮ اﻟﺠﻼﻟﯿﻦ‪ ،‬ج‪ ،۱‬ص ‪.۱۰۶‬‬

 ‫‪۳۵‬‬
‫ُ‬
‫ﻧﮑﺘﻪای از ﺳﻮرۀ ز َﻣﺮ‬

‫ٓ ُ ْ َ ٰٓ َ ُ ۡ َّ ُ َ‬ ‫َ‬ ‫َٓ‬ ‫َّ‬

‫��ِك ه ُم ٱل ُمتقون‪] ﴾٣٣‬اﻟﺰﻣﺮ‪ .[۳۳ :‬دﻋﻮﺗﮕﺮان و‬‫ٱلص ۡد ِق َو َص َّدق بِهِۦ أو‬
‫ّ‬
‫﴿ َوٱ�ِي جا َء ب ِ ِ‬
‫ﺗﺼﺪﯾﻖﮐﻨﻨﺪﮔﺎن ﻗﺮآن‪:‬‬
‫ﻣﻔﺴﺮان اﺧﺘﻼف ﺷﮕﻔﺘﯽ دارﻧﺪ‪ .‬ﻃﺒﺮﺳﯽ در ﺗﻔﺴﯿﺮش‬ ‫در ﻣﻌﻨﺎی اﯾﻦ آﯾﮥ ﺷﺮﯾﻔﻪ‪ّ ،‬‬
‫َ‬ ‫َٓ‬ ‫َّ‬
‫ٱلص ۡد ِق﴾ ﺟﺒﺮﯾﻞ اﺳﺖ و ﴿ َص َّدق بِهِ﴾‬ ‫ّ‬
‫آورده ﮐﻪ ُﺳﺪی ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ ﻣﺮاد از ﴿ َوٱ�ِي جا َء ب ِ ِ‬
‫ّ‬
‫ٓ‬ ‫َّ‬
‫ﻣﺤﻤﺪ اﺷﺎرت ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﺪ) ‪ .(١‬و از ﻗﻮل اﺑﻮاﻟﻌﺎﻟﯿﻪ ﮔﺰارش ﻧﻤﻮده ﮐﻪ ﴿ َوٱ�ِي َجا َء‬ ‫ﺑﺮ ّ‬
‫َ‬
‫ٱلص ۡد ِق﴾ رﺳﻮلﺧﺪا ص و ﴿ َص َّدق بِهِ﴾ اﺑﻮﺑﮑﺮ اﺳﺖ)‪ .(۲‬ﻃﺒﺮی در ﺟﺎﻣﻊاﻟﺒﯿﺎن ھﻤﯿﻦ‬ ‫ّ‬
‫بِ ِ‬
‫َٓ‬ ‫َّ‬
‫ٱلص ۡد ِق﴾‬ ‫ّ‬
‫ﻣﻌﻨﺎ را از ﻋﻠﯽ ÷ ﻧﻘﻞ ﻣﯽﮐﻨﺪ ‪ .‬در ﻋﯿﻦ ﺣﺎل ﻃﺒﺮﺳﯽ ﮔﻮﯾﺪ ﴿ َوٱ�ِي جا َء ب ِ ِ‬
‫)‪(۳‬‬

‫أﺋﻤﻪ † ﻧﺴﺒﺖ‬ ‫ﻣﺤﻤﺪ ص اﺳﺖ و ﴿ َص َّد َق بهِ﴾ ﻋﻠﯽ ÷ اﺳﺖ)‪ (۴‬و اﯾﻦ ﻗﻮل را ﺑﻪ ّ‬ ‫ّ‬
‫ِ‬
‫َ‬ ‫َٓ‬ ‫َّ‬
‫ٱلص ۡد ِق﴾ رﺳﻮل ﺧﺪا ص و ﴿ َص َّدق بِهِ﴾‬ ‫ّ‬
‫ﻣﯽدھﺪ‪ .‬ﻗﺘﺎده ﮔﻔﺘـﻪ اﺳﺖ ﴿ َوٱ�ِي جا َء ب ِ ِ‬
‫ﺳﺪی ﮔﻔﺘﻪ ﮐﻪ ھﺮ دو ﺟﻤﻠﻪ ﺑﻪ رﺳﻮلﺧﺪا ص اﺷﺎرت دارد)‪...(۲‬‬ ‫ﻣﺆﻣﻨﺎﻧﻨﺪ) ‪ّ .(٢‬‬
‫ﻣﻔﺴﺮان ﻣﺰﺑﻮر ﮐﻤﺘﺮ ﺑﻪ ﺳﯿﺎق آﯾﮥ ﺷﺮﯾﻔﻪ‬ ‫آﻧﭽﻪ ﻣﺎﯾﮥ ﺷﮕﻔﺘﯽ ﻣﯽﺷﻮد اﯾﻨﺴﺖﮐﻪ ّ‬
‫َ‬
‫ﺗﻮﺟﻪ ﮐﺮدهاﻧﺪ و ﮔﺮﻧﻪ ّاوﻻ در ﻣﯽﯾﺎﻓﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﴿ َص َّدق بِهِ﴾ ﺑﺪون ﺗﮑﺮار ﻣﻮﺻﻮل‪،‬‬
‫ً‬ ‫وﻧﮑﺎت آن ّ‬
‫َٓ‬ ‫َّ‬
‫ﺷﺨﺼﯿ ِﺖ ﺟﺪا از ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ‬ ‫ّ‬ ‫ٱلص ۡد ِق﴾ ﻋﻄﻒ ﺷﺪه اﺳﺖ و اﮔﺮ دو‬ ‫ّ‬
‫ﺑﻪ ﺟﻤﻠﮥ ﴿ َوٱ�ِي جا َء ب ِ ِ‬
‫ﺎﻟﺼ ﹺ‬ ‫ﹺ‬
‫ﺪق‬ ‫ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﻻزم ﻣﯽآﻣﺪ ﮐﻪ اﺳﻢ ﻣﻮﺻﻮل ﺗﮑﺮار ﮔﺮدد و ﺟﻤﻠﻪ ﺑﻪ ﺻﻮرت »ا ﱠﻟﺬي ﺟﺎ ﹶء ﺑﹺ ﱢ‬

‫‪ -١‬و ‪ -۲‬ﻣﺠﻤﻊاﻟﺒﯿﺎن‪ ،‬ﺟﺰء ‪ ،۲۳‬ص ‪.۱۵۵‬‬

‫‪ -۳‬ﺟﺎﻣﻊاﻟﺒﯿﺎن‪ ،‬ج ‪ ،۲۰‬ص ‪.۲۰۵‬‬
‫‪ -۴‬ﻣﺠﻤﻊاﻟﺒﯿﺎن‪ ،‬ﺟﺰء ‪ ،۲۳‬ص ‪.۱۵۵‬‬
‫‪ -٢‬و ‪ -۲‬ﺟﺎﻣﻊ اﻟﺒﯿﺎن‪ ،‬ج ‪ ،۲۰‬ص ‪.۲۰۵‬‬
‫‪ -۳‬ﻣﺠﻤﻊ اﻟﺒﯿﺎن‪ ،‬ج‪ ،۲۳‬ص ‪.۱۵۵‬‬
 ‫‪١٨٩‬‬ ‫ﺑﺎزﻧﮕﺮی در ﻣﻌﺎﻧﯽ ﻗﺮآن‬

‫ﻋﺒﺎس درﯾﺎﻓﺘﻪ و ﺑﻪ ﮔﺰارش ﻃﺒﺮﺳﯽ ﮔﻔﺘﻪ‬ ‫ﹶوا ﱠﻟ ﹺﺬي ﹶﺻﺪﱠ ﹶق ﺑﹺﻪ« در آﯾﺪ‪ .‬اﯾﻦ ﻧﮑﺘﻪ را اﺑﻦ ّ‬

‫ﻘﺎل‪ :‬ﹶوا ﱠﻟ ﹺﺬي ﹶﺻﺪﱠ ﹶق ﺑﹺ ﹺﻪ«)‪.(۳‬‬ ‫ﺎن اﻟـ ﹸﻤ ﹶﺼﺪﱢ ﹸق ﺑﹺ ﹺﻪ ﹶﻏ ﹶﲑ ﹸه ﹶﻟ ﹶ‬

‫اﺳﺖ‪ » :‬ﹶو ﹶﻟﻮ ﻛ ﹶ‬
‫َ َ ُ ۡ ُ َ‬ ‫ُ‬
‫ﺛﺎﻧﯿﺎ ﺧﺒﺮیﮐﻪ ﺑﺮای ﺟﻤﻠﮥ ﻣﺰﺑﻮر آورده ﺷﺪه ﯾﻌﻨﯽ ﴿أ ْو ٰٓ��ِك ه ُم ٱل ُم َّتقون﴾ ﺑﻪ‬
‫ً‬

‫ﺧﺎﺻﯽ ﻧﺪارد ﺗﺎ او را ﺑﺎ‬ ‫ﺻﻮرت ﺟﻤﻊ آﻣﺪه اﺳﺖ ﺑﻨﺎﺑﺮ اﯾﻦ‪ ،‬ﻣﺒﺘﺪای ﺟﻤﻠﻪ ﻧﯿﺰ اﺷﺎره ﺑﻪ ﻓﺮد ّ‬
‫ٓ‬ ‫َّ‬
‫ﺟﺒﺮﯾﻞ ﯾﺎ اﺑﻮﺑﮑﺮ وﻏﯿﺮه ﺗﻄﺒﯿﻖ دھﯿﻢ وﻟﺬا ﺑﺎﯾﺪ ﮐﻠﻤﮥ »ا ﱠﻟ ﹺﺬی« را در ﴿ َوٱ�ِي َجا َء‬
‫َ ُ ۚ ٓ ْ ُ ْ َ ٰٓ َ‬ ‫َ َّ‬ ‫ُ ۡ‬
‫ٱلص ۡد ِق﴾ ﺑﺮای ﺟﻨﺲ ﺑﮕﯿﺮﯾﻢ ﭼﻨﺎنﮐﻪ درآﯾﮥ ﺷﺮﯾﻔﮥ‪َ ﴿ :‬وخض ُت ۡم كٱ�ِي خاضوا أو�� ِك‬ ‫ّ‬
‫بِ ِ‬
‫ُ ُ َ َُ َٓ‬ ‫َ َّ‬ ‫َ َ ۡ َ ۡ ُ‬
‫ا�ۥ رِئا َء‬ ‫ت أع َ�ٰل ُه ۡم﴾ ]اﻟﺘﻮﺑﺔ‪ .[۶۹ :‬ﻣﻼﺣﻈﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬و ﻧﯿﺰ ﻣﺎﻧﻨﺪ‪﴿ :‬كٱ�ِي ينفِق م‬ ‫حبِط‬
‫ٱ�َّ ِ‬
‫ﱠ‬
‫اس﴾ ]اﻟﺒﻘﺮة‪ .[۲۶۴ :‬ﮐﻪ اﺳﻢ ﻣﻮﺻﻮل »اﻟ ِﺬی« در اﯾﻨﺠﺎ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎی ﺟﻤﻊ آﻣﺪه ﺑﻪ دﻟﯿﻞ‬
‫�ءٖ ّم َِّما ك َس ُبوا﴾ ﻋﻼوه ﺑﺮآﻧﭽﻪ ﮔﻔﺘﯿﻢ‪،‬‬
‫ْ‬ ‫َ‬ ‫� َ ۡ‬ ‫ون َ َ ٰ‬ ‫َّ َ ۡ ُ َ‬
‫آﻧﮑﻪ در ﭘﺎﯾﺎن آﯾﻪ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪� �﴿ :‬قدِر‬
‫ﺳﯿﺎق آﯾﮥ ﺷﺮﯾﻔﻪ را ﻧﯿﺰ ﻻزﻣﺴﺖ در ﻧﻈﺮ داﺷﺖ ﮐﻪ اﺑﺘﺪا ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫ٗ‬ ‫َ َ َّ َ َ ۡ‬ ‫َ‬ ‫ۡ‬ ‫َ‬
‫ّ ۡ ۡ َ َُٓٓ َ‬ ‫َ‬ ‫َ َ ۡ َ ۡ َ ُ َّ َ َ َ َ َ َّ َ َ َّ‬
‫ٱلصد ِق إِذ جاءه ۚۥ �ليس ِ� جهنم مثوى‬ ‫﴿�من أظلم مِمن كذب � ٱ�ِ و�ذب ب ِ ِ‬
‫�ٰفِر َ‬ ‫ّۡ َ‬
‫�ن‪] ﴾٣٢‬اﻟﺰﻣﺮ‪ .[۳۲ :‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﭘﺲ ﮐﯿﺴﺖ ﺳﺘﻤﮑﺎرﺗﺮ از ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺑﺮ ﺧﺪا دروغ ﺑﺴﺖ‬ ‫ِ‬ ‫ل ِل‬
‫وﭘﯿﺎم راﺳﺘﯿﻦ )او( را ﮐﻪ ﺑﻪﺳﻮﯾﺶ آﻣﺪه ﺗﮑﺬﯾﺐ ﻧﻤﻮد‪ ،‬آﯾﺎ در دوزخ ﺟﺎﯾﮕﺎھﯽ ﺑﺮای ﮐﺎﻓﺮان‬
‫)ﺣﻖﭘﻮﺷﺎن( ﻧﯿﺴﺖ؟« ﺳﭙﺲ درﭘﯽ اﯾﻦ آﯾﮥ ﮐﺮﯾﻤﻪ از ﻣﺆﻣﻨﺎﻧﯽﮐﻪ دﯾﮕﺮان را ﺑﻪ ﭘﯿﺎم ﺧﺪا‬ ‫ّ‬
‫ٓ‬ ‫َّ‬
‫ﻓﺮاﻣﯽﺧﻮاﻧﺪﻧﺪ وﺧﻮد آن را ﺗﺼﺪﯾﻖ ﻧﻤﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﺳﺨﻦ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ وﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪َ ﴿ :‬وٱ�ِي َجا َء‬
‫ٓ‬ ‫َ َ‬ ‫َ ُ َّ َ َ ٓ ُ َ‬ ‫ُ َ َ ُ ۡ ُ َ‬ ‫َ‬
‫ِند َر ّ� ِ ِه ۡ ۚم �ٰل ِك َج َزا ُء‬
‫ون ع َ‬ ‫ٱلص ۡد ِق َو َص َّدق بِهِۦٓ أ ْو ٰٓ��ِك ه ُم ٱل ُم َّتقون‪ ٣٣‬لهم ما �شاء‬
‫ّ‬
‫بِ ِ‬
‫سن َ‬ ‫ۡ ۡ‬
‫�‪] ﴾٣٤‬اﻟﺰﻣﺮ‪ .[۳۴-۳۳ :‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬و ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﭘﯿﺎم راﺳﺘﯿﻦ را آورد )و دﯾﮕﺮان را ﺑﺪان‬ ‫ٱل ُمح ِ ِ‬
‫ّ‬
‫ﻓﺮاﺧﻮاﻧﺪ( و ﺧﻮد آن را ﺗﺼﺪﯾﻖ ﻧﻤﻮد آﻧﺎن‪ ،‬ھﻤﺎن ﻣﺘﻘﯿﺎﻧﻨﺪ‪ .‬ﺑﺮای اﯾﺸﺎن ﻧﺰد ﺧﺪاوﻧﺪﮔﺎرﺷﺎن ھﺮ‬
‫ﭼﻪ ﺑﺨﻮاھﻨﺪ ﻓﺮاھﻢ اﺳﺖ‪ ،‬اﯾﻨﺴﺖ ﭘﺎداش ﻧﯿﮑﻮﮐﺎران«‪.‬‬
‫ّ‬
‫اﺑﻮﺣﯿﺎن اﻧﺪﻟﺴﯽ درﺗﻔﺴﯿﺮ ادﯾﺒﺎﻧﮥ »اﻟ ﹶﺒﺤﺮ اﳌﹸﺤﻴﻂ« اﯾﻦﻣﻌﻨﺎ را ﺑﻪﺧﻮﺑﯽ درﯾﺎﻓﺘﻪ و‬
‫ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ‪:‬‬
‫َ‬ ‫ۡ َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ٱلص ۡدق﴾ ﻣ ﹺ‬‫ََٓ ّ‬ ‫َ َّ‬
‫ﻌﺎد ﹲل ﻟﹺ ﹶﻘﻮﻟﹺ ﹺﻪ ﴿� َم ۡن أظل ُم﴾ و ﴿ َو َص َّدق بِهِ﴾ ﹸﻣﻘﺎﺑﹺ ﹲﻞ ﻟﹺ ﹶﻘﻮﻟ ﹺ ﹺﻪ‬ ‫﴿وٱ�ِي جاء ب ِ ِ ِ ﹸ‬
‫َ َّ‬ ‫﴿ َو َ� َّذ َب ب ّ ۡ‬
‫ﺪق وﻳﺪﹸ ﱡل ﹶﻋ ﹶﻠﻴ ﹺﻪ‬ ‫ﺎﻟﺼ ﹺ‬ ‫ﹺ‬
‫ﻗﺎل‪ :‬ﹶواﻟ ﹶﻔ ﹺﺮﻳ ﹸﻖ ا ﱠﻟﺬي ﺟﺎ ﹶء ﺑﹺ ﱢ‬
‫ﻨﺲ ﻛﺄ ﱠﻧ ﹸﻪ ﹶ‬ ‫ٱلصد ِق﴾ و ﴿وٱ�ِي﴾ ﹺﺟ ﹲ‬ ‫ِ ِ‬
‫َ َۡ َ‬ ‫ُ ْ َ ٰٓ َ ُ ُ ۡ ُ َّ ُ َ‬
‫ﻗﺎل‬ ‫أن اﻟـ ﹸﻤﺮا ﹶد ﺑﹺ ﹶﻘﻮﻟﹺ ﹺﻪ ﴿� َم ۡن أظل ُم﴾ ﻳﺮا ﹸد ﺑﹺ ﹺﻪ ﹶﲨ ﹲﻊ ﹶوﻟﹺﺬﻟ ﹺﻚ ﹶ‬
‫ون﴾ و ﹶﲨ ﹲﻊ ﻛﻤـﺎ ﱠ‬ ‫﴿أو��ِك هم ٱلمتق‬
 ‫ﺑﺎزﻧﮕﺮی در ﻣﻌﺎﻧﯽ ﻗﺮآن‬ ‫‪١٩٠‬‬
‫�ٰفِر َ‬ ‫َۡٗ ّۡ َ‬
‫�ن﴾) ‪.(١‬‬ ‫ِ‬ ‫﴿مثوى ل ِل‬
‫َّ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ َ‬ ‫ۡ َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َٓ‬ ‫َّ‬
‫ٱلص ۡد ِق﴾ در ﻣﻘﺎﺑﻞ ﴿� َم ۡن أظل ُم م َِّمن كذ َب � ٱ�ِ﴾ آﻣﺪه‬ ‫ّ‬
‫ﯾﻌﻨﯽ‪َ ﴿ :‬وٱ�ِي جا َء ب ِ ِ‬
‫َّ‬ ‫َ َّ‬ ‫َ َّ َ‬
‫ٱلص ۡد ِق﴾ ﻗﺮار دارد و ﮐﻠﻤﮥ ﴿ َوٱ�ِي﴾ ﺟﻨﺲ‬ ‫ّ‬
‫اﺳﺖ و ﴿ َوصدق بِهِ﴾ در ﺑﺮاﺑﺮ ﴿ َو�ذ َب ب ِ ِ‬
‫ُ َ َ‬
‫ﺪق( و ﺑﺮ اﯾﻦ ﻣﻌﻨﺎ ﻋﺒﺎرت ﴿أ ْو ٰٓ��ِك‬ ‫ﺎﻟﺼ ﹺ‬ ‫ﹺ‬
‫اﺳﺖ ﻣﺎﻧﻨﺪ آﻧﮑﻪ ﻓﺮﻣﻮده ﺑﺎﺷﺪ )اﻟ ﹶﻔ ﹺﺮﻳ ﹸﻖ ا ﱠﻟﺬي ﺟﺎ ﹶء ﺑﹺ ﱢ‬
‫ُ ۡ ُ َ‬
‫ه ُم ٱل ُم َّتقون﴾ دﻻﻟﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ اﯾﻦ ﻧﯿﺰ ﺑﻪ ﻟﻔﻆ ﺟﻤﻊ آﻣﺪه اﺳﺖ ھﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ از‬
‫َ‬ ‫َ َ َّ‬ ‫َ َ‬ ‫َ َۡ َ‬
‫﴿� َم ۡن أظل ُم م َِّمن كذ َب � ٱ�ِ﴾ ﻧﯿﺰ ارادۀ ﺟﻤﻊ ﺷﺪه و از اﯾﻦ رو ﻓﺮﻣﻮد‪﴿ :‬ل ۡي َس ِ�‬
‫�ٰفِر َ‬‫َ َ َّ َ َ ۡ ٗ ّ ۡ َ‬
‫�ن﴾‪.‬‬ ‫ِ‬ ‫جهنم مثوى ل ِل‬

‫*‬ ‫*‬ ‫*‬

‫‪ -١‬ﺗﻔﺴﯿﺮ اﻟﺒﺤﺮ اﻟﻤﺤﯿﻂ‪ ،‬ﺟﻠﺪ‪ ،۷‬ص ‪.۴۲۸‬‬

 ‫‪۳۶‬‬
‫ُ ّ َ‬
‫ﻧﮑﺘﻪای از ﺳﻮرۀ ﻓ ِﺼﻠﺖ‬

‫َ‬ ‫ۡ‬ ‫َ َ ٓ َ ُ ۡ َ َّ َ َ َ َّ َ َ ُ ۡ َ َّ ُ ۡ َ َ َ‬ ‫َ ُ ۡ َ َ َ‬
‫ٱ� ُّق ۗ أ َو ل ۡم يَ� ِف ب ِ َر ّ�ِك‬ ‫� يتب� لهم �نه‬ ‫س ِهم ح ٰ‬ ‫﴿س�ِ� ِهم ءا�ٰتِنا ِ� ٱ�ف ِ‬
‫اق و ِ� أنف ِ‬
‫� َ ۡ َ ٌ‬ ‫َ َّ ُ َ َ ٰ ُ ّ‬
‫�ءٖ ش ِهيد‪] ﴾٥٣‬ﻓﺼﻠﺖ‪ .[۵۳ :‬اراﺋﮥ آﯾﺎت در آﻓﺎق و أﻧﻔﺲ‬ ‫�نهۥ � ِ‬
‫در ﺑﺎرۀ اﯾﻦ اﻣﺮ ﮐﻪ‪» :‬ﺧﺪای ﺗﻌﺎﻟﯽ آﯾﺎت ﺧﻮﯾﺶ را ﺑﻪ ﮐﺴﺎﻧﯽ در آﻓﺎق و در وﺟﻮد‬
‫ﻣﻔﺴﺮان ﻗﺮآن ﺳﺨﻨﺎن ﮔﻮﻧﺎﮔﻮﻧﯽ‬ ‫ﺣﻖ ﺑﺮایﺷﺎن روﺷﻦ ﮔﺮدد« ّ‬ ‫آنھﺎ ﻧﺸﺎن ﺧﻮاھﺪ داد ﺗﺎ ّ‬
‫ّ‬
‫ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ّ .‬اﻣﺎ در اﯾﻦ ﻣﻮﺿﻮع اﺗﻔﺎق ﻧﻈﺮ دارﻧﺪ ﮐﻪ ﮔﺮوه ﻣﻮرد اﺷﺎره در آﯾﮥ ﺷﺮﯾﻔﻪ‬
‫ُ‬
‫»ﮐﺎﻓﺮان« ھﺴﺘﻨﺪ زﯾﺮا ﺿﻤﯿﺮ ﺟﻤﻊ در ﴿ َس�ِ� ِه ۡم﴾ ﺑﻪ آنھﺎ ﺑﺎز ﻣﯽﮔﺮدد ﮐﻪ در آﯾﮥ‬
‫َّ ُ‬ ‫َ َ‬ ‫ُۡ َ‬
‫ﭘﯿﺸﯿﻦ ذﮐﺮﺷﺎن رﻓﺘﻪ و درﺑﺎرۀ آﻧﺎن ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪﴿ :‬قل أ َر َء ۡ� ُت ۡم إِن �ن م ِۡن عِن ِد ٱ�ِ � َّم‬
‫َ‬
‫ق بَعِي ٖد‪] ﴾٥٢‬ﻓﺼﻠﺖ‪ .[۵۲ :‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﺑﮕﻮ ﻣﺮا ﺧﺒﺮ‬ ‫ا‬
‫َ‬
‫ِق‬‫ش‬ ‫�‬ ‫� َف ۡرتُم بهِۦ َم ۡن أ َض ُّل م َِّم ۡن ُه َ‬
‫و‬
‫َ‬
‫ِۢ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
‫دھﯿﺪ ﮐﻪ اﮔﺮ ﻗﺮآن از ﻧﺰد ﺧﺪا ﺑﺎﺷﺪ ﺳﭙﺲ ﺷﻤﺎ ﺑﺪان ﮐﻔﺮ ورزﯾﺪ‪ ،‬ﭼﻪ ﮐﺴﯽ ﮔﻤﺮاهﺗﺮاﺳﺖ از آن‬
‫ﮐﺲ ﮐﻪ در اﺧﺘﻼﻓﯽ ژرف ﺑﺎ ّ‬
‫ﺣﻖ ﺑﻪﺳﺮ ﻣﯽﺑﺮد؟«‪ّ .‬اﻣﺎ آﯾﺎت آﻓﺎق و اﻧﻔﺲ ﮐﻪ ﺑﻪ ﮐﺎﻓﺮان اراﺋﻪ‬
‫ﺧﻮاھﺪ ﺷﺪ ﭼﯿﺴﺖ؟ و اﯾﻦ ﮐﺎر در ﭼﻪ زﻣﺎﻧﯽ رخ ﺧﻮاھﺪ داد؟ و روﺷﻦ ﺷﺪن ﺣﻖ ﺑﺮای‬
‫ّ‬
‫ﮐﻔﺎر درﮐﺪام ﻣﺴﺌﻠﻪ اﺳﺖ؟ ﺳﺨﻦ اھﻞ ﺗﻔﺴﯿﺮ در اﯾﻦ ﻣﺴﺎﺋﻞ‪ ،‬ﺑﻪ اﺧﺘﻼف آﻣﺪه و ھﺮ دﺳﺘﻪ‬
‫ﻧﻈﺮ و رأی وﯾﮋهای را ﺑﻪ ﻣﯿﺎن آوردهاﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺷﯿﺦ ﻃﺒﺮﺳﯽ در ﺗﻔﺴﯿﺮ »ﻣﺠﻤﻊاﻟﺒﯿﺎن« از ﻋﻄﺎء و اﺑﻦ زﯾﺪ ﻧﻘﻞ ﮐﺮده ﮐﻪ آﻧﺪو‬
‫اﻟﺴﻤـﺎ ﹺء‬
‫أﻗﻄﺎر ﱠ‬
‫ﻻﺋ ﹶﻠﻨﺎ ﹶﻋ ﹶﲆ اﻟﺘﱠﻮﺣﻴ ﹺﺪ ﹺﰲ ﹺ‬
‫آﻓﺎق اﻟﻌﺎﻟـ ﹺﻢ ﹶو ﹺ‬ ‫أن اﻟـﻤﻌﻨﻲ ﺳﻨﹸﺮﳞﹺﻢ ﺣﺠﺠﻨﺎ ود ﹺ‬
‫ﹸ ﹶ ﹶ ﹶ ﹶ‬ ‫ﹶ‬ ‫ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ » :‬ﱠ‬
‫»ﻣﻌﻨﺎی آﯾﻪ‬ ‫) ‪(١‬‬
‫ﻈﻬ ﹶﺮ ﻟـ ﹸﻬﻢ أ ﱠﻧ ﹸﻪ اﻟـ ﹶﺤ ﱡﻖ أي ﱠ‬
‫أن اﷲﹶ اﻟـ ﹶﺤ ﱡﻖ«‬ ‫ﲔ ﻟـ ﹸﻬﻢ أي ﻳ ﹶ‬ ‫ﹺ‬
‫اﻷرض‪ ...‬ﹶﺣ ﹼﺘﻲ ﻳ ﹶﺘ ﹶﺒ ﹶ‬ ‫ﹶو‬
‫ﺣﺠﺖھﺎ و دﻻﺋﻞ ﺧﻮد را در آﻓﺎق ﺟﮫﺎن و اﻗﻄﺎر آﺳﻤﺎن و زﻣﯿﻦ و در ﻧﻔﻮس‬ ‫اﯾﻨﺴﺘﮑﻪ‪ :‬ﻣﺎ ّ‬
‫ﺣﻖ اﺳﺖ«‪ .‬اﯾﻦ ﻗﻮل‪،‬‬ ‫آﻧﺎن ﺑﺪانھﺎ ﻧﺸﺎن ﺧﻮاھﯿﻢ داد ﺗﺎ ﺑﺮایﺷﺎن آﺷﮑﺎر ﺷﻮد ﮐﻪ ﺧﺪا ّ‬

‫‪ -١‬ﺗﻔﺴﯿﺮ ﻣﺠﻤﻊ اﻟﺒﯿﺎن‪ ،‬ﺟﺰء ‪ ،۲۴‬ص ‪.۳۳‬‬

 ‫ﺑﺎزﻧﮕﺮی در ﻣﻌﺎﻧﯽ ﻗﺮآن‬ ‫‪١٩٢‬‬

‫ﻣﻮﺟﻪ ﻧﯿﺴﺖ زﯾﺮا وﻋﺪۀ ﻣﺰﺑﻮر ﺑﻪ ﻇﺎھﺮ در آﯾﻨﺪه اﯾﻔﺎء ﺧﻮاھﺪ ﺷﺪ ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﻓﻌﻞ‬ ‫ﭼﻨﺪان ّ‬

‫ﻣﺴﺘﻘﺒﻞ ) ﹶﺳﻨﹸﺮﳞﹺﻢ( ﺑﺮ آن دﻻﻟﺖ دارد وﻟﯽ ﭘﯿﺶ از ﻧﺰول اﯾﻦ ﺳﻮرۀ ﺷﺮﯾﻔﻪ‪ ،‬آﯾﺎت ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن‬
‫و روﺷﻨﯽ درﺑﺎرۀ ﺗﻮﺣﯿﺪ آﻣﺪه و ﯾﮕﺎﻧﮕﯽ ﺧﺪا ﺑﺮای ﮐﺎﻓﺮان در آن روزﮔﺎر ﺑﻪ اﺛﺒﺎت رﺳﯿﺪه‬
‫ﳊ ﹼﻖ( ﺑﻪ ﻗﺮآن ﻣﺠﯿﺪ ﺑﺎزﻣﯽﮔﺮدد‪ ،‬ﻧﻪ ﺑﻪ ﯾﮑﺘﺎﯾﯽ‬ ‫ﺑﻮد ‪ .‬ﺑﻪ ﻋﻼوه ﺿﻤﯿﺮ ﻣﻔﺮد در )أ ﱠﻧ ﹸﻪ ا ﹶ‬
‫) ‪(١‬‬

‫ُۡ َ‬
‫ﺧﺪاوﻧﺪ ﭼﻨﺎنﮐﻪ در آﯾﮥ ﭘﯿﺸﯿﻦ ﺑﺤﺚ از ﻗﺮآن ﺑﻪ ﻣﯿﺎن آﻣﺪه و ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪﴿ :‬قل أ َر َء ۡ� ُت ۡم‬
‫ََ ُ‬ ‫َّ ُ‬ ‫َ َ‬
‫إِن �ن م ِۡن عِن ِد ٱ�ِ � َّم �ف ۡرتم بِهِ﴾ ]ﻓﺼﻠﺖ‪ .[۵۲ :‬ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﻮد ﮐﻪ‪ :‬اراﺋﮥ‬
‫آﯾﺎت در آﻓﺎق و اﻧﻔﺲ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﮐﺎﻓﺮان آﯾﻨﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺎ اﮐﺘﺸﺎﻓﺎت ﻋﻠﻤﯽ ﺗﺎزه روﺑﺮو‬
‫ّ‬
‫ﺣﻘ ّ‬
‫ﺎﻧﯿﺖ ﻗﺮآن ﻣﺠﯿﺪ ﺑﺮ آنھﺎ روﺷﻦ ﻣﯽﮔﺮدد‪ .‬ﭘﺎﺳﺦ اﯾﻨﺴﺖ ﮐﻪ‪ :‬ﺿﻤﯿﺮ‬ ‫ﺧﻮاھﻨﺪ ﺷﺪ و‬
‫ّ‬
‫ﺟﻤﻊ در » ﹶﺳﻨ ﹺﹸﺮﳞﹺﻢ« ﺷﺎﻣﻞ ﮐﻔﺎر ﻋﺼﺮ ﻧﺒﻮی ص ﻧﯿﺰ ﻣﯽﺷﻮد و ﻻزماﺳﺖ در آﯾﻨﺪه‪ ،‬آﻧﺎن‬
‫ّ‬
‫ﻧﯿﺰ ﺷﺎھﺪ آﯾﺎت ﻣﺰﺑﻮر ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬ﭘﺲ ﺑﺎﯾﺪ اﻧﺪﯾﺸﯿﺪ زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﮐﻔﺎر ﻣﻌﺎﺻﺮ ﺑﺎ رﺳﻮل ﺧﺪا ص‬
‫ﮐﺎﻓﺮان دورانھﺎی آﯾﻨﺪه‪ ،‬ﺷﺎھﺪ آن آﯾﺎت ﺧﺪاﯾﯽ ﺧﻮاھﻨﺪ ﺷﺪ‪ ،‬ﭼﻪ زﻣﺎﻧﯽ اﺳﺖ؟ آﯾﺎ‬ ‫ِ‬ ‫و ﻧﯿﺰ‬
‫اﯾﻦ اﻣﺮ در دﻧﯿﺎ ﭘﯿﺶ ﻣﯽآﯾﺪ ﯾﺎ در ﻗﯿﺎﻣﺖ؟(‪.‬‬
‫ﻗﻮل دﯾﮕﺮ‪ ،‬ﺳﺨﻨﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ از ﺣﺴﻦ ﺑﺼﺮی و ﻣﺠﺎھﺪ و ُﺳ ّﺪی ﻧﻘﻞ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﻪ‬
‫ﹺ‬
‫اﻵﻓﺎق ﹶوﰲ‬ ‫ﻮل ﻣﺎ ﻧﹶﻔﺘ ﹸﹶﺢ ﹶﻟﻚ ﻳﺎ ﹸﳏ ﱠﻤﺪﹸ ﹺﻣ ﹶﻦ‬
‫ﮔﺰارش اﺑﻮﺟﻌﻔﺮ ﻃﺒﺮی‪ُ ،‬ﺳ ّﺪی ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪» :‬ﻳ ﹸﻘ ﹸ‬
‫ﻣﺤﻤﺪ ﻣﺎ ﺑﺮای ﺗﻮ آﻓﺎق را ﻓﺘﺢ‬ ‫أﻫﻞ ﻣﻜ ﹶﺔ‪ ،‬ﻧﹶﻔﺘ ﹸﹶﺢ ﹶﻟﻚ ﻣﻜ ﹶﺔ«) ‪» (٢‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪ :‬ای ّ‬
‫ﹶ‬ ‫أﻧ ﹸﻔ ﹺﺴ ﹺﻬﻢ ﰲ ﹺ‬

‫ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ و ﻣﻘﺼﻮد از ﻓﹺﯽ أﻧ ﹸﻔ ﹺﺴ ﹺﻬﻢ‪ ،‬اھﻞ ﻣﮑﻪ ھﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ ﻣﺎ آن ﺷﮫﺮ را ﻧﯿﺰ ﺑﺮاﯾﺖ‬
‫ّ‬

‫ﻣﯽﮔﺸﺎﯾﯿﻢ«‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮ اﯾﻦ رأی‪ ،‬ﻣﺮاد از آﻓﺎق‪ ،‬ﺳﺮ زﻣﯿﻦھﺎﯾﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑﺮ آنھﺎ‬
‫ُُ‬
‫دﺳﺖ ﯾﺎﻓﺘﻨﺪ وﻟﯽ واژۀ ﻣﺰﺑﻮر ﮐﻪ ﺟﻤﻊ »اﻓﻖ« ﺑﺎﺷﺪ در ﻗﺮآن ﮐﺮﯾﻢ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎی »ﺳﺮ زﻣﯿﻦ«‬
‫ۡ ُُ‬ ‫ََ‬
‫ﻧﯿﺎﻣﺪه ﺑﻠﮑﻪ ﺑﻪ ﻧﻮاﺣﯽ آﺳﻤﺎن اﺷﺎره دارد ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪َ ﴿ :‬ولق ۡد َر َءاهُ ب ِٱ�ف ِق‬
‫َ‬ ‫ُ‬
‫�‪] ﴾٧‬اﻟﻨﺠﻢ‪ .[۷ :‬ﺑﺎوﺟﻮد اﯾﻦ‪،‬‬ ‫�‪] ﴾٢٣‬اﻟﺘﮑﻮﯾﺮ‪ .[۲۳ :‬و ﻧﯿﺰ ﻓﺮﻣﻮده‪َ ﴿ :‬و ُه َو ب ِ ۡٱ�فُق ۡٱ� ۡ َ ٰ‬ ‫ُۡ‬
‫ٱلمب ِ ِ‬
‫ِ‬
‫ﻣﻔﺴﺮان از ُﺳ ّﻨﯽ و ﺷﯿﻌﯽ ھﻤﯿﻦ ﻗﻮل را ﭘﺴﻨﺪﯾﺪه و ﺑﺮﮔﺰﯾﺪهاﻧﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻧﻤﻮﻧﻪ‬ ‫َاﻋﻼم ّ‬
‫ّ‬ ‫ُ ّ‬ ‫ّ‬
‫ﴪ اﷲﹸ ﹶﻋ ﱠﺰ ﹶو ﹶﺟ ﱠﻞ‬ ‫زﻣﺨﺸﺮی )ﻣﻔﺴﺮ ﺑﺰرگ ﺳﻨﯽ( در ﺗﻔﺴﯿﺮ ﮐﺸﺎف ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ‪» :‬ﻳﻌﻨﻲ ﻣﺎ ﻳ ﱠ ﹶ‬

‫‪ -١‬ﺳﻮرۀ ُﻓ ّﺼ َﻠﺖ ﻻأﻗﻞ ﭘﺲ از ﭘﻨﺠﺎه و ﭼﻨﺪ ﺳﻮرۀ ﻗﺮآن ﻧﺎزل ﺷﺪه اﺳﺖ )ﺑﻪ ﮐﺘﺎب اﻟﻔﮫﺮﺳﺖ اﺛﺮ ّ‬
‫ﻣﺤﻤﺪ‬ ‫ِ‬
‫ّ‬ ‫ّ‬ ‫ّ‬ ‫ّ‬
‫ﺑﻦ اﺳﺤﺎق ﻧﺪﯾﻢ‪ ،‬ﻓﻦ ﺳﻮم از ﻣﻘﺎﻟﮥ اول و ﻧﯿﺰ ﮐﺘﺎب ﻣﻘﺪﻣﺘﺎن ﻓﯽ ﻋﻠﻮم اﻟﻘﺮآن ص ‪ ۱۱‬و‪ ۱۵‬ﺑﻨﮕﺮﯾﺪ(‪.‬‬
‫‪ -٢‬ﺗﻔﺴﯿﺮ ﻃﺒﺮی‪ ،‬ج‪ ،۲۰‬ص ‪.۴۶۲‬‬
 ‫‪١٩٣‬‬ ‫ﺑﺎزﻧﮕﺮی در ﻣﻌﺎﻧﯽ ﻗﺮآن‬

‫ﻟـﻤ ﹺ‬
‫ﻐﺮ ﹺ‬
‫ب ﹸﻋ ﹸﻤﻮﻣ ﹰﺎ‬ ‫آﻓﺎق اﻟﺪﱡ ﻧﻴﺎ وﺑﹺ ﹺ‬
‫ﻼد اﻟـﻤ ﹺ ﹺ‬ ‫ﻌﺪ ﹺه وﻧ ﹼﹸﺼﺎر دﻳﻨﹺ ﹺﻪ ﰲ ﹺ‬ ‫ﻠﺨ ﹶﻠ ﹺ‬
‫ﻔﺎء ﹺﻣﻦ ﺑ ﹺ‬ ‫ﻟﹺ ﹶﺮﺳﻮﻟ ﹺ ﹺﻪ ص ﹶوﻟﹺ ﹸ‬
‫ﴩق ﹶوا ﹶ‬ ‫ﹶ‬ ‫ﹶ‬
‫ﺑﺎﺣ ﹺﺔ اﻟ ﹶﻌ ﹶﺮ ﹺب ﹸﺧﺼﻮﺻ ﹰﺎ ﹺﻣ ﹶﻦ اﻟ ﹸﻔﺘﹸﻮح«) ‪» .(١‬ﻣﻘﺼﻮد ﻓﺘﻮﺣﺎﺗﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺧﺪای ﻷ ﺑﺮای‬ ‫ﹶو ﹺﰲ ﹶ‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮش و ﺧﻠﻔﺎی ﭘﺲ از او و ﯾﺎری ﮐﻨﻨﺪﮔﺎن آﺋﯿﻨﺶ از آﻓﺎق دﻧﯿﺎ و ﺷﮫﺮھﺎی ﺧﺎور و‬
‫ً‬ ‫ً‬
‫ﻋﻤﻮﻣﺎ ّ‬
‫ﻣﯿﺴﺮ ﺳﺎﺧﺘﻪ و ﺧﺼﻮﺻﺎ ﻓﺘﺢھﺎﯾﯽ ﮐﻪ در ﺳﺮ زﻣﯿﻦ ﻋﺮب ُر خ داده اﺳﺖ«‪.‬‬ ‫ﺑﺎﺧﺘﺮ‬
‫و ﻧﯿﺰ از ﻣﻔﺴﺮان ﻧﺎﻣﺪار ﺷﯿﻌﯽ‪ ،‬ﺻﺎﺣﺐ ﺗﻔﺴﯿﺮ »اﻟﻤﯿﺰان« در ﺗﻮﺿﯿﺢ آﯾﮥ ﺷﺮﯾﻔﻪ ﭼﻨﯿﻦ‬ ‫ّ‬

‫ﻟـﻤﻮاﻋﻴﺪﹸ‬ ‫ﺮآن ﹺﻫﻲ اﻟـﺤ ﹺ‬

‫ﻮاد ﹸ‬ ‫إﺛﺒﺎت ﺣﻘﻴ ﹶﻘ ﹺﺔ اﻟ ﹸﻘ ﹺ‬ ‫ﺎت ا ﱠﻟﺘﻲ ﹶﺷ ﹸﺄﳖﺎ‬
‫ث ﹶوا ﹶ‬ ‫ﹶ‬ ‫ﹸ ﹶ‬ ‫ﻣﺮﻗﻮم داﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪» :‬اﻵﻳ ﹸ‬
‫ﲔ ﹶوﻳ ﹶﻤﻜ ﹸﻦ ﻟـ ﹸﻬﻢ ﹺﰲ‬ ‫ﺄن اﷲﹶ ﺳﻴﻨﴫ ﻧﹶﺒﹺﻴﻪ ص واﻟـﻤ ﹺ‬ ‫ﺈﺧﺒﺎر ﹺه ﺑﹺ ﱠ‬
‫ﹺ‬ ‫ﺮآن اﳖﺎ ﹶﺳﺘ ﹺﹶﻘ ﹸﻊ ﻛ‬
‫ﺆﻣﻨ ﹶ‬ ‫ﹶ ﹸ‬ ‫ﹶ ﹸ ﹸ ﹸ‬ ‫ا ﱠﻟﺘﻲ ﹶ ﹶ‬
‫أﺧﱪ اﻟ ﹸﻘ ﹸ‬
‫ﴩﻛﻲ ﹸﻗ ﹶﺮﻳﺶ«) ‪» .(٢‬ﻧﺸﺎﻧﻪھﺎﯾﯽﮐﻪ در‬ ‫ﻈﻬ ﹸﺮ دﻳﻨ ﹸﹶﻬﻢ ﹶﻋ ﹶﲇ اﻟﺪﱢ ﻳ ﹺﻦ ﻛ ﱢﻠ ﹺﻪ ﹶوﻳﻨﺘ ﹺﹶﻘ ﹸﻢ ﹺﻣﻦ ﹸﻣ ﹺ‬
‫اﻷرض ﹶوﻳ ﹺ‬
‫ﹺ‬
‫ﺣﻘ ّ‬‫ّ‬
‫ﺎﻧﯿﺖ ﻗﺮآﻧﻨﺪ‪ ،‬ھﻤﺎن روﯾﺪادھﺎی ﻣﻮﻋﻮدی ﺑﻪ ﺷﻤﺎرﻣﯽروﻧﺪ ﮐﻪ ﻗﺮآن ﺧﺒﺮ‬ ‫ﻣﻘﺎم اﺛﺒﺎت‬
‫داده اﺳﺖ در آﯾﻨﺪه رخ ﺧﻮاھﻨﺪ داد ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺧﺒﺮ دادن از اﯾﻦﮐﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮشص و‬
‫ﻣﺆﻣﻨﺎن را ﯾﺎری ﺧﻮاھﺪ ﮐﺮد و در زﻣﯿﻦ ﺑﺪانھﺎ ﻗﺪرت ﻣﯽﺑﺨﺸﺪ و آﺋﯿﻦ اﯾﺸﺎن را ﺑﺮ ھﻤﮥ‬
‫ادﯾﺎن ﭘﯿﺮوز ﺧﻮاھﺪ ﮐﺮد و از ﻣﺸﺮﮐﺎن ﻗﺮﯾﺶ اﻧﺘﻘﺎم ﻣﯽﮔﯿﺮد«‪.‬‬
‫ھﺮ ﭼﻨﺪ ذﮐﺮ ﻓﺘﻮﺣﺎت ﻣﺰﺑﻮر در ﻗﺮآن ﮐﺮﯾﻢ رﻓﺘﻪ اﺳﺖ وﻟﯽ ﺷﺎھﺪ و دﻟﯿﻠﯽ ﻧﺪارﯾﻢ ﺗﺎ‬
‫ﻧﺸﺎن دھﺪ ﮐﻪ آﯾﮥ ﻣﻮرد ﺑﺤﺚ ﺑﺮ ﻓﺘﻮﺣﺎت ﻣﺴﻠﻤﯿﻦ دﻻﻟﺖ دارد و ﻣﻘﺼﻮد از »آﻓﺎق« ﺳﺮ‬
‫ّ‬
‫زﻣﯿﻦھﺎی ﻣﻔﺘﻮﺣﻪ و ﻣﺮاد از »اﻧﻔﺲ« ﻓﺘﺢ ﻣﮑﻪ اﺳﺖ ﺑﻠﮑﻪ ﻇﺎھﺮ آﯾﮥ ﺷﺮﯾﻔﻪ‪ ،‬ﺧﻼف آن را‬
‫ﻧﺸﺎن ﻣﯽدھـﺪ زﯾﺮا »ﻣﺠﺎزﮔﻮﯾﯽ« ﺑﺪون ﻗﺮﯾﻨﻪ‪ ،‬ﺑﺮﺧﻼف اﺻﻞ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺗﺼﻮف اﺳﺖ و‬ ‫ﻗﻮل دﯾﮕﺮی ﻧﯿﺰ در ﺗﻔﺴﯿﺮ آﯾﮥ ﻣﺰﺑﻮر آﻣﺪه ﮐﻪ ﻣﻮاﻓﻖ ﺑﺎ رأی ارﺑﺎب ّ‬
‫ﺣﻖ در آﻓﺎق و اﻧﻔﺲ اﺷﺎرت دارد ﭼﻨﺎنﮐﻪ در ﺗﻔﺴﯿﺮ‬ ‫ﮔﻮﯾﻨﺪ ﮐﻪ‪ :‬آﯾﮥ ﺷﺮﯾﻔﻪ‪ ،‬ﺑﻪ ﺷﮫﻮد اھﻞ ّ‬

‫وﻟﯽ ﮐﺮﻣﺎﻧﯽ ﻣﻼﺣﻈﻪ ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ ﮐﻪ ﻣﺮﻗﻮم داﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ » :‬ﹶﺳﻨﹸﺮﳞﹺﻢ‬ ‫ﻣﻨﺴﻮب ﺑﻪ ﻧﻌﻤﺖ اﻟﻠﻪ ّ‬
‫ِ‬
‫ﻻح اﻟـ ﹶﺤ ﱡﻖ ﹺﻣ ﹶﻦ‬ ‫ﹺﹺ‬ ‫ﹺ‬ ‫ﺎت وﰲ أﻧ ﹸﻔ ﹺﺴ ﹺﻬﻢ ﹶﺣ ﹼﺘﻰ ﻳ ﹶﺘ ﹶﺒ ﹶ‬
‫ﲔ ﻟـ ﹸﻬﻢ اﳖﺎ ﻫﻲ اﻟـ ﹶﺤ ﱡﻖ ﺑﹺ ﹶﻌﻴﻨﻪ‪ ...‬ﹶ‬
‫ﻘﺎﺋ ﹶﻖ ﰲ اﻵﻳ ﹺ‬
‫ﻫﺬ ﹺه اﻟـﺤ ﹺ‬
‫ﹶ‬
‫ﹺ‬

‫ﻫﻞ اﻟـ ﹶﺤ ﱢﻖ«) ‪» .(٣‬اﯾﻦ ﺣﻘﺎﯾﻖ را در آﯾﺎت و در ﻧﻔﻮس اﯾﺸﺎن ﺑﻪ آنھﺎ ﻧﺸﺎن ﺧﻮاھﯿﻢ‬ ‫ﺤﻖ ﹺﻷ ﹺ‬‫اﻟـ ﱢ‬
‫ّ‬
‫داد ﺗﺎ ﺑﺮایﺷﺎن روﺷﻦ ﮔﺮدد ﮐﻪ آنھﺎ ﻋﯿﻦ ﺣﻘﻨﺪ‪ ...‬ﺣﻖ از ﺳﻮی ﺣﻖ‪ ،‬ﺑﺮای اھﻞ ﺣﻖ‬
‫ﻣﻔﺴﺮ‪،‬‬ ‫آﺷﮑﺎر ﻣﯽﺷﻮد«‪ .‬اﯾﻦ ﻣﻌﻨﺎ ﻧﯿﺰ ﺑﺎ دﻻﻟﺖ آﯾﮥ ﮐﺮﯾﻤﻪ ﻣﻨﻄﺒﻖ ﻧﯿﺴﺖ زﯾﺮا ﭼﻨﺎنﮐﻪ ّ‬

‫ّ‬
‫‪ -١‬ﺗﻔﺴﯿﺮ ﮐﺸﺎف‪ ،‬ج‪ ،۴‬ص‪.۲۰۶‬‬
‫‪ -٢‬ﺗﻔﺴﯿﺮ اﻟﻤﯿﺰان‪ ،‬ج‪ ،۱۷‬ص ‪.۴۳۰‬‬
‫‪ -٣‬ﻣﺠﻤﻮﻋﮥ رﺳﺎﺋﻞ ﺷﺎه ﻧﻌﻤﺖ اﻟﻠﻪ وﻟﯽ‪ ،‬ﺑﺨﺶ ﺗﻔﺴﯿﺮ ﻗﺮآن‪ ،‬ص‪ ۱۰۲‬و ‪.۱۰۳‬‬
 ‫ﺑﺎزﻧﮕﺮی در ﻣﻌﺎﻧﯽ ﻗﺮآن‬ ‫‪١٩٤‬‬

‫ّادﻋﺎ ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﺪ ﺣﻖ از ﺳﻮی ﺣﻖ ﺑﺮای اھﻞ ﺣﻖ روﺷﻦ ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﻧﻪ ﺑﺮای ﮐﺎﻓﺮان! و‬
‫ﻣﻔﺴﺮان ﻗﺮآن‪ ،‬اﺟﻤﺎع دارﻧﺪ ﮐﻪ در اﯾﻦ آﯾﮥ ﺷﺮﯾﻔﻪ‪ ،‬ﺿﻤﯿﺮ » ﹶﺳﻨﹸﺮﳞﹺﻢ« ﺑﻪ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﮐﻔﺮ‬
‫ّ‬
‫ورزﯾﺪهاﻧﺪ ﺑﺎزﻣﯽﮔﺮدد‪.‬‬
‫ﺑﺮای دﺳﺖ ﯾﺎﻓﺘﻦ ﺑﻪ ﺗﻔﺴﯿﺮ ﺻﺤﯿﺢ آﯾﮥ ﻣﻮرد ﺑﺤﺚ ﻻزﻣﺴﺖ ﻣﺎﻧﻨﺪ ھﻤﯿﺸﻪ ﺑﻪ ﺧﻮد‬
‫ّ‬
‫ﻗﺮآن ﮐﺮﯾﻢ ﺑﺎز ﮔﺮدﯾﻢ و ﻋﻼوه ﺑﺮ دﻗﺖ در ﺳﯿﺎق و ﻗﺮاﺋﻦ ھﺮ آﯾﻪ‪ ،‬ﮔﻔﺘﺎر ﻣﺸﺎﺑﻪ آن را در‬
‫ﻗﺮآن ﺟﺴﺘﺠﻮ ﮐﻨﯿﻢ و از ﻣﻘﺎﯾﺴﮥ آنھﺎ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎ و ﻣﻘﺼﻮد آﯾﮥ ﺷﺮﯾﻔﻪ ﭘﯽ ﺑﺮﯾﻢ‪ .‬آﻧﭽﻪ در‬
‫ُ َ‬
‫ﻗﺮآن ﻣﺠﯿﺪ ﺑﻪ آﯾﮥ ‪ ۵۳‬از ﺳﻮرۀ ﻓ ِّﺼﻠﺖ ﺷﺒﺎھﺖ دارد‪ ،‬ﺳﺨﻦ ﭘﺎﯾﺎﻧﯽ ﺧﺪاوﻧﺪ درﺳﻮرۀ ﮐﺮﯾﻤﮥ‬
‫ِ‬
‫ﻓﺼﻠﺖ ﻣﯽآﯾﺪ(‪ .‬در آﯾﮥ‬ ‫ﻧﻤﻞ اﺳﺖ )ﭼﻨﺎنﮐﻪ آﯾﮥ ﻣﻮردﺑﺤﺚ‪ ،‬ﻧﯿﺰ در ﺧﺎﺗﻤﮥ ﻣﺒﺎﺣﺚ ﺳﻮرۀ ّ‬
‫ِ‬
‫‪ ۹۳‬از ﺳﻮرۀ ﻧﻤﻞ ﻣﯽﺧﻮاﻧﯿﻢ‪:‬‬
‫َ َ ُ َ‬ ‫َ َ‬ ‫َ ُ َ‬ ‫َ‬ ‫َ ُ ُ‬
‫��� ۡم َءا�ٰتِهِۦ � َت ۡع ِرفو� َها ۚ َو َما َر ُّ�ك بِ�ٰفِ ٍل � َّما � ۡع َملون﴾ ]اﻟﻨﻤﻞ‪ .[۹۳ :‬ﯾﻌﻨﯽ‪:‬‬‫﴿س ِ‬
‫»)ﺧﺪا( آﯾﺎت ﺧﻮد را ﺑﻪ ﺷﻤﺎ ﻧﺸﺎن ﺧﻮاھﺪ داد ﭘﺲ آنھﺎ را ﺧﻮاھﯿﺪ ﺷﻨﺎﺧﺖ و ﺧﺪاوﻧﺪت از‬
‫ﻓﺼﻠﺖ آﻣﺪه‪،‬‬ ‫آﻧﭽﻪ ﻣﯽﮐﻨﯿﺪ ﺑﯽﺧﺒﺮ ﻧﯿﺴﺖ«‪ .‬اﯾﻦ آﯾﮥ ﮐﺮﯾﻤﻪ از ﭼﻨﺪ ﺟﮫﺖ‪ ،‬ﺑﺎ آﻧﭽﻪ در ﺳﻮرۀ ّ‬
‫ً‬
‫ﺷﺒﺎھﺖ و ھﻤﺎھﻨﮕﯽ دارد‪ّ .‬اوﻻ ھﺮ دو آﯾﻪ از اراﺋﮥ آﯾﺎت ﺧﺪا ﺑﻪ ﮐﺴﺎﻧﯽ در آﯾﻨﺪه ﺳﺨﻦ‬
‫ً‬
‫ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ ) ﹶﺳﻨ ﹺﹸﺮﳞﹺﻢ آﻳﺎﺗﹺﻨﺎ ـ ﹶﺳ ﹺﲑﻳﻜﻢ آﻳﺎﺗﹺ ﹺﻪ(‪ .‬ﺛﺎﻧﯿﺎ ھﺮ دو آﯾﻪ از ﺷﻨﺎﺧﺖ و روﺷﻦ ﺷﺪن‬
‫ً‬ ‫ﲔ ﻟـ ﹸﻬﻢ أ ﱠﻧ ﹸﻪ اﻟـ ﹶﺤ ﱡﻖ ـ ﹶﻓﺘ ﹺ‬ ‫ّ‬
‫ﹶﻌﺮ ﹸﻓ ﹶ‬
‫ﻮﳖﺎ«‪ .‬ﺛﺎﻟﺜﺎ‬ ‫ﺿﺮوری ﺣﻖ ﺑﺮای آﻧﺎن ﺣﮑﺎﯾﺖ ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﻨﺪ » ﹶﺣ ﹼﺘﻰ ﻳ ﹶﺘ ﹶﺒ ﹶ‬
‫ﻣﻌﺮﻓﯽ آن ﮔﺮوه ﺿﻤﯿﺮ ﺟﻤﻊ را ﺑﻪ ﮐﺎر ﺑﺮدهاﻧﺪ ) ﹶﺳﻨ ﹺﹸﺮﳞﹺﻢ ـ ﹶﺳ ﹺﲑﻳﻜﻢ( در ﺣﺎﻟﯽ‬
‫ھﺮدو آﯾﻪ در ّ‬

‫ﮐﻪ از ﻗﺮاﺋﻦ داﻧﺴﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد ﮔﺮوه ﻣﺰﺑﻮر ھﻤﺎن ﻣﺨﺎﻟﻔﺎن ﻗﺮآﻧﻨﺪ ﻧﻪ ﻣﺆﻣﻨﺎن! » ﹸﺛ ﱠﻢ ﻛ ﹶﻔﺮﺗﹸﻢ ـ‬
‫ﹺ‬
‫ﹶوﻣﺎ ر ﱡﺑﻚ ﺑﹺﻐﺎﻓ ﹴﻞ ﹶﻋﻤـﺎ ﺗ ﹶ‬
‫ﹶﻌﻤﻠﻮن«) ‪.(١‬‬
‫ﻣﻔﺴﺮان ﻗﺮآن ﮔﻮﯾﻨﺪ ﮐﻪ ﺳﺨﻦ ﺗﮫﺪﯾﺪآﻣﯿﺰ ﺳﻮرۀ ﻧﻤﻞ‪ ،‬از آﯾﺎﺗﯽ‬ ‫اﯾﻨﮏ ﺑﺎﯾﺪ داﻧﺴﺖ ّ‬
‫ﺣﮑﺎﯾﺖ ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﺪﮐﻪ ﺑﻪھﻨﮕﺎم ﻓﺮارﺳﯿﺪن ﻗﯿﺎﻣﺖ در آﻓﺎق و در ﻧﻔﻮس آدﻣﯿﺎن ﺑﻪﻇﮫﻮر‬
‫ﺧﻮاھﻨﺪ ﭘﯿﻮﺳﺖ) ‪) (٢‬ھﻤﭽﻮن روﯾﺪادھﺎی ﺳﮫﻤﻨﺎﮐﯽ ﮐﻪ در آﺳﻤﺎنھﺎ رخ ﻣﯽدھﻨﺪ و در‬
‫ﭘﯽ آنھﺎ‪ ،‬ﻧﻔﻮس ﮐﺎﻓﺮان زﻧﺪه ﺷﺪه ﻣﺤﺎﺳﺒﻪ و ﺗﻌﺬﯾﺐ ﺧﻮاھﻨﺪ ﮔﺸﺖ(‪ .‬آﻧﺠﺎ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ‬
‫َ ۡ ُ َ‬ ‫ﻗﻮل ﻗﺮآن ﻣﺠﯿﺪ‪ ،‬ﮐﺎﻓﺮان ﺧﻮاھﻨﺪ ﮔﻔﺖ‪َ ٰ�َ ﴿ :‬ذا َما َو َع َد َّ‬
‫ٱلر ۡح َ� ٰ ُن َو َص َدق ٱل ُم ۡر َسلون‪﴾٥٢‬‬

‫ﺗﻮﺟﻪ ﺷﻮد‪.‬‬‫‪ -١‬ﺑﻪ ﻟﺤﻦ ﺗﮫﺪﯾﺪآﻣﯿﺰ آﯾﮥ ﺷﺮﯾﻔﻪ ّ‬

‫ﮐﺸﺎف ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ‪» :‬ذﻟﻚ ﺣﲔﹶ ﻻ ﺗﻨﻔﻌﻬﻢ اﻟـﻤﻌﺮﻓﺔ ﻳﻌﻨﻲ ﰲ اﻵﺧﺮة« )ج‪ ،۳‬ص‪ .(۳۸۰‬دﯾﮕﺮ ّ‬ ‫ّ‬
‫ﻣﻔﺴﺮان‬ ‫‪ -٢‬در‬
‫ﻧﯿﺰ ﺷﺒﯿﻪ اﯾﻦ ﻗﻮل را آوردهاﻧﺪ‪.‬‬
 ‫‪١٩٥‬‬ ‫ﺑﺎزﻧﮕﺮی در ﻣﻌﺎﻧﯽ ﻗﺮآن‬

‫]ﯾﺲ‪» .[۵۲ :‬اﯾﻨﺴﺖ آﻧﭽﻪ ﺧﺪای رﺣﻤﻦ )در ﮐﺘﺎﺑﺶ( وﻋﺪه داد و ﭘﯿﺎﻣﺒﺮان راﺳﺖ ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ «.‬ﺑﻨﺎﺑﺮ اﯾﻦ‪،‬‬
‫ﻣﯽﺗﻮان آﯾﮥ ﺷﺮﯾﻔﮥ ﹶﺳﻨﹸﺮﳞﹺﻢ آﻳﺎﺗﹺﻨﺎ‪ ...‬را ﻧﯿﺰ ﺑﺮ ھﻤﯿﻦ ﻣﻌﻨﯽ ﺣﻤﻞ ﮐﺮد و آن را ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ‬
‫آﯾﺎﺗﯽ داﻧﺴﺖ ﮐﻪ در ﺻﺤﻨﻪھﺎی ﻗﯿﺎﻣﺖ ﺑﻪ ﻇﮫﻮر ﻣﯽرﺳﻨﺪ و ﭘﯿﺸﮕﻮﯾﯽھﺎی ﻗﺮآن را ﺑﺮ‬
‫ّ‬
‫ﻋﻤﻮم ﮐﺎﻓﺮان )ﭼﻪ آنھﺎﯾﯽ ﮐﻪ در ﻋﺼﺮ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ اﺳﻼم ص ﻣﯽزﯾﺴﺘﻨﺪ و ﭼﻪ ﮐﻔﺎر‬
‫ﻣﻮﻋﻮد ﻧﺸﺎن دادن آﯾﺎت ﻣﺰﺑﻮر‪،‬‬
‫ِ‬ ‫دورانھﺎی ﺑﻌﺪ( اﺛﺒﺎت و روﺷﻦ ﺧﻮاھﻨﺪ ﮐﺮد‪ .‬ﭘﺲ زﻣﺎن‬
‫ﺗﻨﮫﺎ ﺑﻪ ھﻨﮕﺎم ﻓﺮا رﺳﯿﺪن ﻗﯿﺎﻣﺖ اﺳﺖ‪ .‬ﻗﺮﯾﻨﻪای ﮐﻪ ﺑﺮ اﺳﺘﺤﮑﺎم اﯾﻦ ﺗﻔﺴﯿﺮ ﻣﯽاﻓﺰاﯾﺪ‬
‫آﻧﺴﺖ ﮐﻪ ﭘﺲ از آﯾﮥ ﻣﻮرد ﺑﺤﺚ‪ ،‬ﺑﻼﻓﺎﺻﻠﻪ از ﺗﺮدﯾﺪ ﮐﺎﻓﺮان ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻣﻼﻗﺎت ﺧﺪاوﻧﺪ در‬
‫ﻗﯿﺎﻣﺖ ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ )ﺑﺪون آنﮐﻪ ﺿﻤﺎﺋﺮ آﯾﮥ ﭘﯿﺸﯿﻦ ﺗﻐﯿﯿﺮ ﮐﻨﻨﺪ( ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﻣﯽ‬
‫ُ ّ َ ۡ ُّ‬ ‫َ َ ٓ َّ‬ ‫َّٓ‬ ‫َ َ ٓ َّ‬
‫�ءٖ � ِي�‪] ﴾٥٤‬ﻓﺼﻠﺖ‪.[۵۴ :‬‬ ‫ﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪ ��﴿ :‬إِ� ُه ۡم ِ� م ِۡر َ�ةٖ ّمِن ل ِقاءِ َر ّ� ِ ِه ۡمۗ �� إِن ُهۥ بِ� ِل‬
‫»آ ﮔﺎه ﺑﺎش ﮐﻪ اﯾﺸﺎن از ﻣﻼﻗﺎت ﺧﺪاوﻧﺪ ﺧﻮﯾﺶ در ﺗﺮدﯾﺪﻧﺪ‪ ،‬آ ﮔﺎه ﺑﺎش ﮐﻪ او ﺑﺮ ھﻤﻪ ﭼﯿﺰ‬
‫اﺣﺎﻃﻪ دارد«) ‪ .(١‬ﺷﺎھﺪ دﯾﮕﺮی از ﻗﺮآن ﮐﺮﯾﻢ ﮐﻪ ﻣﻌﻨﺎی ﻣﺰﺑﻮر را روﺷﻦﺗﺮ ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﺪ‪ ،‬آﯾﮥ‬
‫�� ُن م ِۡن َع َ‬
‫ٰ‬ ‫ُ َ ۡ َ‬
‫ل‬
‫ٖ�‬ ‫ج‬ ‫ٱ�‬
‫‪ ۳۷‬ﺳﻮرۀ اﻧﺒﯿﺎء و آﯾﺎت ﭘﺲاز آن اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪﴿ :‬خل ِق ِ‬
‫ِ�‪﴾٣٨‬‬ ‫� َ�ٰ َذا ٱل ۡ َو ۡع ُد إن ُك ُ‬
‫نت ۡم َ� ٰ ِد� َ‬ ‫ٰ‬ ‫ََُ ُ َ‬
‫ون َم َ‬ ‫ول‬ ‫ق‬ ‫�‬ ‫و‬ ‫‪٣٧‬‬‫ون‬
‫ُ ۡ َ َ ََ َۡ َۡ ُ‬
‫ل‬ ‫ج‬ ‫ع‬ ‫ت‬‫س‬ ‫�‬ ‫�‬ ‫ف‬ ‫�‬ ‫ٰ‬ ‫ا�‬ ‫ء‬ ‫م‬‫��‬ ‫ر‬ ‫َسأُ ْ‬
‫و‬
‫ِ‬ ‫ِ ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
‫]اﻷﻧﺒﯿﺎء‪. .[۳۸-۳۷ :‬آدﻣﯽ از ﺷﺘﺎب آﻓﺮﯾﺪه ﺷﺪه) ‪ (٢‬ﺑﻪ زودی آﯾﺎت ﺧﻮد را ﺑﻪ ﺷﻤﺎ ﻧﺸﺎن‬
‫ﺧﻮاھﻢ داد ﭘﺲ )آنھﺎ را( از ﻣﻦ ﺑﺎ ﺷﺘﺎب ﻣﺨﻮاھﯿﺪ‪ .‬و ﮔﻮﯾﻨﺪ ﮐﻪ اﯾﻦ وﻋﺪه ـ اﮔﺮ‬
‫راﺳﺘﮕﻮﯾﯿﺪ ـ ﮐﯽ ﺧﻮاھﺪ رﺳﯿﺪ؟‪ ....‬آﻧﮕﺎه ﺻﺤﻨﮥ آﺧﺮت و ﻋﺬاب ﮐﺎﻓﺮان را ﺑﯿﺎن‬
‫ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ و ﻧﺸﺎن ﻣﯽدھﺪ ﮐﻪ آﯾﺎت ﻣﺰﺑﻮر ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﺟﮫﺎن ﺑﺎزﭘﺴﯿﻦ اﺳﺖ‪.‬‬
‫*‬ ‫*‬ ‫*‬

‫ُ ّ َ ۡ ُّ‬ ‫َ َ ٓ َّ‬
‫� ٖء �ِي�﴾ ]ﻓﺼﻠﺖ‪.[٥٤ :‬‬ ‫ﺗﻮﺟﻪ ﺷﻮد ﴿�� إِن ُهۥ بِ� ِل‬
‫‪ -١‬ﺑﻪ ﺷﺒﺎھﺖ ھﺮدو ﺳﻮره در ﭘﺎﯾﺎن آﯾﺎت‪ ،‬ﻧﯿﺰ ّ‬
‫ُ َ‬ ‫َ‬ ‫َ َ‬
‫‪َ ﴿ -‬و َما َر ُّ�ك بِ�ٰف ٍِل � َّما َ� ۡع َملون﴾ ]اﻷﻧﻌﺎم‪.[١٣٢ :‬‬
‫‪ -٢‬اﯾﻦ ﺗﻌﺒﯿﺮ‪ ،‬ﺑﺮای ﻣﺒﺎﻟﻐﻪ در وﺻﻒ ﺷﺘﺎب ورزﯾﺪن آدﻣﯽ آﻣﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
 ‫‪۳۷‬‬
‫ﻧﮑﺘﻪای از ﺳﻮرۀ ﺷﻮری‬

‫َ‬ ‫ب َو َ� ۡ َ‬ ‫وحا ّم ِۡن أ َ ۡمرنَا ۚ َما ُك َ‬

‫نت تَ ۡدري َما ۡٱلك َِ�ٰ ُ‬ ‫َ َ َٰ َ َ ۡ َ ۡ َ ٓ َ ۡ َ‬
‫ك ُر ٗ‬
‫ٱ�ي� ٰ ُن َو� ٰ ِ‬
‫�ن‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫﴿و��ل ِك أوحينا إِ�‬
‫ور�﴾ ]اﻟﺸﻮری‪ .[۵۲ :‬ﻣﻘﺼﻮد از روح در اﯾﻦ آﯾﻪ ﭼﯿﺴﺖ؟‬ ‫َج َع ۡل َ�ٰ ُه نُ ٗ‬
‫در اﯾﻦ آﯾﮥ ﮐﺮﯾﻤﻪ از »روﺣﯽ« ﺳﺨﻦ ﺑﻪ ﻣﯿﺎن آﻣﺪه ﮐﻪ ﺑﺮای وﺣﯽ ﺑﻪﺳﻮی ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‬
‫ﻣﻔﺴﺮان ﻗﺮآن ﮐﺮﯾﻢ درﺑﺎرۀ روح ﻣﺰﺑﻮر‪ ،‬اﻗﻮال ﻣﺨﺘﻠﻔﯽ‬ ‫اﺳﻼم ص ارﺳﺎل ﺷﺪه اﺳﺖ‪ّ .‬‬
‫آوردهاﻧﺪ‪ .‬ﯾﮑﯽ آنﮐﻪ ﻣﻘﺼﻮد از آن‪ ،‬ﺧﻮد ﻗﺮآن اﺳﺖ ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﺑﺮﺧﯽ از ﻗﺪﻣﺎی اھﻞ‬
‫َ‬
‫ﺮآن ﹺﻷ ﱠﻧ ﹸﻪ ﳞﺘﹶﺪي ﺑﹺ ﹺﻪ‬
‫ﺗﻔﺴﯿﺮ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻗﺘﺎده و ُﺟ ّﺒﺎﺋﯽ ﺑﺮ اﯾﻦ ﻗﻮل رﻓﺘﻪاﻧﺪ و ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ » :‬ﹶﻣﻌﻨﺎ ﹸه اﻟ ﹸﻘ ﹸ‬
‫ﻔﺮ«) ‪» (١‬ﻣﻌﻨﺎی اﯾﻦ روح‪ ،‬ھﻤﺎن ﻗﺮآن اﺳﺖ زﯾﺮا ﮐﻪ ﺑﺎ آن ھﺪاﯾﺖ‬ ‫ﹶﻓ ﹺﻔﻴ ﹺﻪ ﺣﻴﺎ ﹲة ﹺﻣﻦ ﻣ ﹺ‬
‫ﻮت اﻟﻜ ﹺ‬ ‫ﹶ‬ ‫ﹶ‬
‫ّ‬
‫ﻣﺮگ ﮐﻔﺮ وﺟﻮد دارد«‪ .‬زﻣﺨﺸﺮی در ﮐﺸﺎف‬ ‫ﺻﻮرت ﻣﯽﭘﺬﯾﺮد و در آن‪ ،‬ﺣﯿﺎت روﺣﺎﻧﯽ از ِ‬
‫ﻮن ﺑﹺ ﹺﻪ ﰲ دﻳﻨﹺ ﹺﻬﻢ ﻛﻤـﺎ‬
‫ﻠﻖ ﳛﻴ ﹶ‬ ‫وﺣﻲ إ ﹶﻟﻴ ﹺﻪ ﹺﻷ ﱠن اﻟـ ﹶﺨ ﹶ‬
‫ﻧﯿﺰ ﺑﺮ اﯾﻦ ﻗﻮل رﻓﺘﻪ و ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ‪» :‬ﻳﺮﻳﺪﹸ ﻣﺎ ﹸا ﹺ‬

‫ﳛﻴﻲ اﻟـ ﹶﺠ ﹶﺴﺪﹸ ﺑﹺ ﱡ‬

‫ﺎﻟﺮوح«) ‪» (٢‬ﻣﺮاد‪ ،‬ﭼﯿﺰی اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ وﺣﯽ ﺷﺪه زﯾﺮا ﮐﻪ ﻣﺮدﻣﺎن در‬
‫دﯾﻦ ﺧﻮد ﺑﻪ وﺳﯿﻠﮥ آن ﺣﯿﺎت ﭘﯿﺪا ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﭘﯿﮑﺮ آدﻣﯽ ﺑﺎ روح زﻧﺪه ﻣﯽﺷﻮد«‪.‬‬
‫اﻟﺠﺎﻣﻊ« ﻧﻘﻞ ﻧﻤﻮده ﮐﻪ‪:‬‬ ‫ُ‬
‫ﺟﻮاﻣﻊ‬ ‫دوم‪ ،‬ﺳﺨﻨﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺷﯿﺦ ﻃﺒﺮﺳﯽ در ﺗﻔﺴﯿﺮ »‬ ‫ﻗﻮل ّ‬
‫ِ‬
‫ﺎن ﻣ ﹶﻊ ر ﹺ‬ ‫ﹺ ﹺ‬ ‫ﹺ ﹺ‬
‫ﺳﻮل اﷲﹺ ص«) ‪» (٣‬آن روح‪ ،‬ﻓﺮﺷﺘﻪای‬ ‫» ﹸﻫ ﹶﻮ ﹶﻣ ﹶﻠﻚ أﻋ ﹶﻈ ﹸﻢ ﻣﻦ ﺟ ﹺﱪﺋﻴ ﹶﻞ وﻣﻴﻜﺎﺋﻴ ﹶﻞ ﻛ ﹶ ﹶ ﹶ‬
‫اﺳﺖ ﺑﺰرگﺗﺮ از ﺟﺒﺮﺋﯿﻞ و ﻣﯿﮑﺎﺋﯿﻞ ﮐﻪ ﺑﺎ رﺳﻮلﺧﺪا ص ھﻤﺮاه ﺑﻮده اﺳﺖ«‪ .‬و در‬
‫ﺗﻔﺴﯿﺮ »ﻣﺠﻤﻊاﻟﺒﯿﺎن« آن را ﺑﻪ اﺑﻮﺟﻌﻔﺮ ﺑﺎﻗﺮ ÷ و اﺑﻮ ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ ﺻﺎدق ÷ ﻧﺴﺒﺖ‬

‫‪ -١‬ﺗﻔﺴﯿﺮ ﻣﺠﻤﻊ اﻟﺒﯿﺎن‪ ،‬ﺟﺰء ‪ ،۲۴‬ص‪.۶۶‬‬

‫ّ‬
‫‪ -٢‬ﺗﻔﺴﯿﺮ ﮐﺸﺎف‪ ،‬ج‪ ،۴‬ص ‪.۲۳۴‬‬
‫‪ -٣‬ﺗﻔﺴﯿﺮ ﺟﻮاﻣﻊ اﻟﺠﺎﻣﻊ‪ ،‬ج‪ ،۴‬ص‪.۵۷‬‬
 ‫‪١٩٧‬‬ ‫ﺑﺎزﻧﮕﺮی در ﻣﻌﺎﻧﯽ ﻗﺮآن‬

‫ﻣﯽدھﺪ) ‪ (١‬و ﺻﺎﺣﺐ ﺗﻔﺴﯿﺮ »اﻟﻤﯿﺰان« ﻧﯿﺰ در ﺑﺮاﺑﺮ آﻟﻮﺳﯽ ﺻﺎﺣﺐ ﺗﻔﺴﯿﺮ »روحاﻟﻤﻌﺎﻧﯽ«‬
‫از اﯾﻦﻗﻮل ﺟﺎﻧﺒﺪاری ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﺪ) ‪.(٢‬‬
‫ً‬ ‫ﻗﻮل ّ‬
‫أﻣﺮﻧﺎ«‬
‫ِ‬ ‫ﻦ‬‫ﻣ‬‫ِ‬ ‫روﺣﺎ‬ ‫ﺳﻮم از ﺣﺴﻦ ﺑﺼﺮی ﮔﺰارش ﺷﺪه ﮐﻪ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬ﻣﺮاد از »‬
‫رﺣﻤﺖ ﺧﺪای ﺗﻌﺎﻟﯽ اﺳﺖ )ﻗﺎل‪ :‬رﲪ ﹰﺔ ﹺﻣﻦ أﻣﺮﻧﺎ) ‪ .((٣‬وﻟﯽ ھﯿﭻ ﯾﮏ از اﯾﻦ اﻗﻮال‪ ،‬ﮔﻮاه‬
‫ﺗﺪﺑﺮ در آﯾﺎت ﺷﺮﯾﻔﻪ اﺛﺒﺎت ﻧﻤﯽﮔﺮدد‪ .‬آﻧﭽﻪ از ﺧﻮد ﻗﺮآن ﻓﮫﻤﯿﺪه‬ ‫ﻗﺮآﻧﯽ ﻧﺪارد و ﺑﺮ اﺛﺮ ّ‬
‫ﻣﯽﺷﻮد آﻧﺴﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺶ از اﯾﻦ آﯾﮥ ﻣﺒﺎرﮐﻪ‪ ،‬ﺧﺪای ﺗﻌﺎﻟﯽ از ﺳﻪ ﻃﺮﯾﻖ‪ ،‬ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺘﻦ ﺧﻮد‬
‫َ َ َ َ َ َ َ ُ َ ّ َ ُ َّ ُ َّ‬
‫ٱ� إِ� َو ۡح ًيا‬ ‫� أن ي�ل ِمه‬‫را ﺑﺎ ﺑﺸﺮ ﯾﺎد ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪ ،‬ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﻣﯽﺧﻮاﻧﯿﻢ‪﴿ :‬وما �ن ل ِب ٍ‬
‫ََ ٓ‬ ‫َۡ ُۡ َ َ ُ ٗ َُ َ ۡ‬ ‫أَ ۡو مِن َو َرآي ح َ‬
‫و� �ِإِذنِهِۦ َما �شا ُء﴾ ]اﻟﺸﻮری‪» .[۵۱ :‬ھﯿﭻ‬ ‫اب أو يرسِل رسو� �ي ِ‬
‫ٍ‬ ‫ِج‬ ‫ِٕ‬
‫ﺑﺸﺮی را ﻧﺴﺰد ﮐﻪ ﺧﺪا ﺑﺎ او ﺳﺨﻦ ﮔﻮﯾﺪ ﻣﮕﺮ از راه وﺣﯽ‪ ،‬ﯾﺎ از َﭘ ِﺲ ﭘﺮده‪ ،‬ﯾﺎ رﺳﻮﻟﯽ را ﻣﯽﻓﺮﺳﺘﺪ‬
‫ﺗﺎ وی ھﺮﭼﻪ را ﮐﻪ ﺧﺪا ﻣﯽﺧﻮاھﺪ ﺑﺎ اﺟﺎزۀ او وﺣﯽ ﮐﻨﺪ«‪ .‬آﻧﮕﺎه در آﯾﮥ ﺑﻌﺪ ﺑﻼﻓﺎﺻﻠﻪ‬
‫ٓ َ َ‬ ‫َ َ َ َ‬
‫ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪َ ﴿ :‬و��ٰل ِك أ ۡو َح ۡي َنا إ ِ ۡ�ك﴾ »و اﯾﻦ ﭼﻨﯿﻦ ﺑﻪ ﺳﻮی ﺗﻮ وﺣﯽ ﮐﺮدﯾﻢ« ﯾﻌﻨﯽ وﺣﯽ ﺗﻮ‬
‫ﺳﻮم ﮐﻪ ﻓﺮﺳﺘﺎدن رﺳﻮل ﺑﻪ ﺳﻮﯾﺖ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺻﻮرت ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ ﭼﻨﺎنﮐﻪ اﯾﻦ‬ ‫از راه ّ‬
‫ﺣﻘﯿﻘﺖ را ﺑﺎرھﺎ در ﻗﺮآن ﻣﺠﯿﺪ ﯾﺎد ﻓﺮﻣﻮده و از ﻧﺰول وﺣﯽ ﺑﻪوﺳﯿﻠﮥ رﺳﻮل ﯾﺎ واﺳﻄﻪای‬
‫َّ ُ َ َ ُ‬
‫�ل َر ّ‬
‫ب‬‫ِ‬ ‫ﺑﺮ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮاﺳﻼم ص ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻧﻤﻮﻧﻪ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪�﴿ :‬نهۥ � ِ‬
‫�‬
‫�ن‪] ﴾١٩٤‬اﻟﺸﻌﺮاء‪:‬‬
‫َ َٰ َ ۡ َ َ ُ َ‬
‫ون م َِن ٱل ۡ ُمنذِر َ‬ ‫ك‬ ‫�ِ‬ ‫ك‬ ‫ب‬‫ل‬ ‫ق‬ ‫�‬ ‫‪١٩٣‬‬ ‫وح ۡٱ�َم ُ‬
‫ِ�‬ ‫ۡٱل َ�ٰلَم َ‬
‫�‪ ١٩٢‬نَ َز َل بهِ ُّ‬
‫ٱلر ُ‬
‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
‫‪ .[۱۹۴-۱۹۲‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ھﻤﺎﻧﺎ اﯾﻦ ﻗﺮآن‪ ،‬ﻓﺮو ﻓﺮﺳﺘﺎدۀ ﺧﺪاوﻧﺪ ﺟﮫﺎﻧﯿﺎن اﺳﺖ‪ .‬آن را روح اﻷﻣﯿﻦ‬
‫ﺑﺮ ﻗﻠﺐ ﺗﻮ ﻧﺎزل ﮐﺮد ﺗﺎ از ھﺸﺪار دھﻨﺪﮔﺎن ﺑﺎﺷﯽ«‪ .‬از اﯾﻦ واﺳﻄﻪ‪ ،‬در ﻗﺮآن ﮐﺮﯾﻢ ﮔﺎھﯽ ﺑﻪ‬
‫َ‬ ‫ُ ۡ َ َّ َ ُ ُ ُ ۡ ُ‬
‫وح ٱلق ُد ِس مِن َّر ّ�ِك﴾ ]اﻟﻨﺤﻞ‪ .[۱۰۲ :‬وﮔﺎھﯽ‬
‫ُ ُ‬
‫روح اﻟﻘ ُﺪس« ﺗﻌﺒﯿﺮ ﺷﺪه‪﴿ :‬قل نز�ۥ ر‬ ‫»‬
‫ُ ۡ َ َ َ َ ُ ّٗ ّ ۡ َ َ َّ ُ َ َّ َ ُ َ َ ٰ َ ۡ َ ۡ‬
‫� قلبِك �ِإِذ ِن‬ ‫��ل فإِنهۥ نز�ۥ‬ ‫ج ِ‬
‫اورا »ﺟﺒﺮﯾﻞ« ﺧﻮاﻧﺪه اﺳﺖ‪﴿ :‬قل من �ن عدو� ل ِـ ِ‬
‫ُ‬ ‫َ‬
‫َّ ُ َ ۡ َ ُ‬ ‫َّ‬
‫ول‬‫ٱ�ِ﴾ ]اﻟﺒﻘﺮة‪ .[۹۷ :‬و ﮔﺎھﯽ وی را »رﺳﻮل ﮐﺮﯾﻢ« وﺻﻒ ﻓﺮﻣﻮده‪﴿ :‬إِنهۥ لقول رس ٖ‬
‫ِ�‪] ﴾٢٠‬اﻟﺘﮑﻮﯾﺮ‪ .[۲۰-۱۹ :‬و ھﻤﮥ اﯾﻦ اوﺻﺎف‬ ‫ك‬ ‫ِند ذِي ۡٱل َع ۡر ِش َ‬
‫م‬ ‫َكر��‪ ١٩‬ذِي قُ َّو� ع َ‬
‫ٖ‬ ‫ٍ‬ ‫ِ ٖ‬
‫ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن در ﺗﻮﺻﯿﻒ ھﻤﺎن ﭘﯿﮏ وﺣﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪﺳﻮی ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﻓﺮﺳﺘﺎده ﻣﯽﺷﺪ و‬

‫‪ -١‬ﺗﻔﺴﯿﺮ ﻣﺠﻤﻊ اﻟﺒﯿﺎن‪ ،‬ﺟﺰء ‪ ،۲۴‬ص‪.۶۶‬‬

‫‪ -٢‬ﺗﻔﺴﯿﺮ اﻟﻤﯿﺰان‪ ،‬ج‪ ،۱۸‬ص‪۸۳‬‬
‫‪ -٣‬ﺗﻔﺴﯿﺮ ﻃﺒﺮی‪ ،‬ج‪ ،۲۰‬ص‪.۵۴۲‬‬
 ‫ﺑﺎزﻧﮕﺮی در ﻣﻌﺎﻧﯽ ﻗﺮآن‬ ‫‪١٩٨‬‬

‫روﺣﯽ ﮐﻪ در ﺳﻮرۀ ﺷﻮری از آن ﯾﺎد ﻓﺮﻣﻮده ﻧﯿﺰ ُﺟﺰ ھﻤﯿﻦ ﭘﯿﮏ اﻣﯿﻦ إﻟﮫﯽ )ﯾﺎ روح‬
‫اﻷﻣﯿﻦ( ﮐﺴﯽ ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬اﯾﻦ ﭼﯿﺰی اﺳﺖ ﮐﻪ از ﺧﻮد ﻗﺮآن ﻣﺠﯿﺪ ﻓﮫﻤﯿﺪه ﻣﯽﺷﻮد ﭼﻨﺎنﮐﻪ‬
‫َ‬
‫�‬‫وح م ِۡن أ ۡمره ِۦ َ َ ٰ‬ ‫در آﯾﮥ ‪ ۱۵‬از ﺳﻮرۀ ﺷﺮﯾﻔﮥ ﻣﺆﻣﻦ ﻧﯿﺰ ﺑﻪﺗﺼﺮﯾﺢ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪﴿ :‬يُ ۡل� ُّ‬
‫ٱلر َ‬
‫ِ‬
‫ِ‬
‫َ ٓ‬
‫َمن �َشا ُء م ِۡن ع َِبادِه ِ﴾ ]ﻏﺎﻓﺮ‪ .[۱۵ :‬در اﯾﻨﺠﺎ ﻧﮑﺘﻪای ادﺑﯽ وﺟﻮد دارد ﮐﻪ ﻏﻔﻠﺖ از آن‪ ،‬ﻓﮫﻢ‬
‫َۡ َ َۡٓ َۡ َ‬
‫ك ُر ٗ‬
‫وحا﴾ ]اﻟﺸﻮری‪ .[۵۲ :‬را دﺷﻮار ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﺪ‪ .‬در زﺑﺎن ﻋﺮب ﮔﺎھﯽ آﻟﺖ‬ ‫ﺟﻤﻠﮥ ﴿أوحينا إِ�‬
‫ً‬
‫ﯾﺎ واﺳﻄﮥ ﻓﻌﻞ را ﺑﻪﺟﺎی ﻣﻔﻌﻮل ﻣﻄﻠﻖ ﮐﻪ ﻣﺼﺪر ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻣﯽآورﻧﺪ‪ .‬ﻣﺜﻼ ﺑﻪ ﺟﺎی آنﮐﻪ‬
‫ﴐﺑ ﹸﺘ ﹸﻪ ﹶﺳﻮﻃ ﹰﺎ!‬ ‫ﹴ‬
‫ﴐﺑ ﹸﺘ ﹸﻪ ﹶﴐ ﹶﺑ ﹶﺔ ﹶﺳﻮط« )او را ﺑﻪ واﺳﻄﮥ ﺗﺎزﯾﺎﻧﻪ زدم( ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ :‬ﹶ ﹶ‬
‫ﺑﮕﻮﯾﻨﺪ‪ » :‬ﹶ ﹶ‬
‫ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﺳﯿﻮﻃﯽ در ﺷﺮح ﺑﺮ »ﺟﻤﻊ اﻟﺠﻮاﻣﻊ« آورده اﺳﺖ) ‪ .(١‬در آﯾﮥ ﺷﺮﯾﻔﮥ ﻣﻮرد ﺑﺤﺚ‬
‫َۡ َ َۡٓ َۡ َ‬
‫ك ُر ٗ‬
‫وحا﴾ آﻧﺴﺖ ﮐﻪ‪ :‬ﺑﻪ واﺳﻄﮥ روح‬ ‫ﻧﯿﺰ ھﻤﯿﻦ ﻗﺎﻋﺪه ﻣﻌﻤﻮل ﺷﺪه و ﻣﻌﻨﺎی ﴿أوحينا إِ�‬
‫ﺑﺮﺗﻮ وﺣﯽ ﮐﺮدﯾﻢ‪ .‬و ﭼﻨﺎنﮐﻪ داﻧﺴﺘﯿﻢ اﯾﻦ روح ﯾﺎ واﺳﻄﻪ‪ ،‬ھﻤﺎن ﺟﺒﺮﯾﻞ ÷ اﺳﺖ ﻧﻪ‬
‫ﺷﺨﺺ دﯾﮕﺮ‪.‬‬

‫*‬ ‫*‬ ‫*‬

‫ﻮط ورﺷ ﹶﻘ ﹶﺔ ﺳﻬ ﹴﻢ وﻳ ﱠﻄ ﹺﺮد ﹺﰲ ﲨﻴ ﹺﻊ أﺳﻤـ ﹺ‬

‫واﻷﺻﻞ‪ :‬ﹶﴐﺑ ﹶﺔ ﺳ ﹴ‬
‫ﹸ‬
‫ﺎء‬ ‫ﹸ ﹶ‬ ‫ﹶ‬ ‫ﹶ‬ ‫ﹶﹶ‬ ‫ﹶ ﹶ‬ ‫ور ﹶﺷﻘ ﹸﺘ ﹸﻪ ﹶﺳﻬﻤـ ﹰﺎ‬
‫ﴐﺑ ﹸﺘ ﹸﻪ ﹶﺳﻮﻃ ﹰﺎ ﹶ‬ ‫‪» -١‬ﻗﺎل‪ :‬واﻵ ﹶﻟ ﹸﺔ ﻧ ﹸ‬
‫ﹶﺤﻮ ﹶ ﹶ‬
‫اﻟﺪﯾﻦ ﺳﯿﻮﻃﯽ‪،‬‬ ‫اﻟﮫﻮاﻣﻊ ﻓﯽ ﺷﺮح ﺟﻤﻊ اﻟﺠﻮاﻣﻊ‪ ،‬اﺛﺮ ﺟﻼل ّ‬ ‫ﻤﻊ َ‬‫ﻌﻞ« )رﺟﻮع ﺷﻮد ﺑﻪ ﮐﺘﺎب‪َ :‬ھ ُ‬ ‫آﻻت ﹺ‬
‫اﻟﻔ ﹺ‬ ‫ﹺ‬
‫ِ‬
‫ص‪.(۱۸۸‬‬
 ‫‪۳۸‬‬
‫ﻧﮑﺘﻪای از ﺳﻮرۀ ُز ُ‬
‫ﺧﺮف‬
‫َ‬ ‫َ‬
‫َٗ َُُۡ َ‬ ‫� ۡل َم ۡن أ ۡر َس ۡل َنا مِن َ� ۡبل َِك مِن ُّر ُسل َِنا ٓ أ َج َع ۡل َنا مِن ُدون َّ‬
‫ٱلر� َءال ِهة �عبدون‪﴾٤٥‬‬
‫ۡ‬
‫﴿ َو َ ٔ‬
‫ِ‬
‫]اﻟﺰﺧﺮف‪ .[۴۵ :‬ﮔﻮاﻫﯽ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮان ﺑﺮ ﯾﮑﺘﺎﭘﺮﺳﺘﯽ‬
‫ﺳﻮرۀ ﺷﺮﯾﻔﮥ زﺧﺮف از ﺳﻮرهھﺎﯾﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺮ ﺗﻮﺣﯿﺪ ﻋﺒﺎدت از ﺟﮫﺎت ﮔﻮﻧﺎﮔﻮﻧﯽ‬
‫دﻻﻟﺖ ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﺪ‪ .‬ازﺟﻤﻠﻪ ﭘﯿﺎم ﻣﯽدھﺪ ﮐﻪ ﻣﻌﺒﻮد ھﻤﮥ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮان ﺧﺪا † ﯾﮑﯽ ﺑﯿﺶ‬
‫ﻧﺒﻮده اﺳﺖ و در اﯾﻦ ﺑﺎره ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪» :‬از رﺳﻮﻻن ﻣﺎ ﮐﻪ ﭘﯿﺶ از ﺗﻮ آنھﺎ را ﻓﺮﺳﺘﺎدﯾﻢ‬
‫ﺑﭙﺮس‪ :‬آﯾﺎ ﺧﺪاﯾﺎﻧﯽ ُﺟﺰ ﺧﺪای رﺣﻤﻦ را ﻗﺮار دادهاﯾﻢ ﺗﺎ ﭘﺮﺳﺘﯿﺪه ﺷﻮﻧﺪ«؟‪ .‬در اﯾﻨﺠﺎ ﭼﻨﺪ‬
‫َ‬ ‫ً‬ ‫ﺳﺆال ّ‬
‫ﺟﺪی ﻣﻄﺮح ﻣﯽﺷﻮد‪ّ .‬اوﻻ ُﭘﺮﺳﺶ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮاﺳﻼم ص از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮان َﺳﻠﻒ از ﭼﻪ راه و‬
‫ً‬
‫ﻣﮑﺮر وﺣﯽ و اﻋﻼم ﺗﻮﺣﯿﺪ از ﺳﻮی ﺧﺪاوﻧﺪ‪ُ ،‬ﭘﺮﺳﺶ‬ ‫ﺛﺎﻧﯿﺎ ﭘﺲ از ﻧﺰول ّ‬ ‫ﭼﮕﻮﻧﻪ ﺑﻮده اﺳﺖ؟‬
‫ً‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص از ِ‬
‫اﻧﺒﯿﺎء ﭘﯿﺸﯿﻦ درﺑﺎرۀ ﺗﻮﺣﯿﺪ ﭼﻪ ﻟﺰوﻣﯽ داﺷﺘﻪ اﺳﺖ؟ ﺛﺎﻟﺜﺎ آﯾﺎ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ اﺳﻼم ص‬
‫ﻣﺄﻣﻮرﯾﺘﯽ ﻋﻤﻞ ﮐﺮده اﺳﺖ ﯾﺎ ﻧﻪ؟ ّ‬‫ّ‬ ‫ً‬
‫ﻣﻔﺴﺮان ﻗﺮآن ﻣﺠﯿﺪ از دﯾﺮ ﺑﺎز ﺗﺎﮐﻨﻮن‬ ‫اﺳﺎﺳﺎ ﺑﻪ ﭼﻨﯿﻦ‬
‫درﺑﺎرۀ اﯾﻦ آﯾﮥ ﮐﺮﯾﻤﻪ اﻗﻮال و آراء ﻣﺨﺘﻠﻔﯽ آوردهاﻧﺪ‪ .‬ﻣﺸﮫﻮرﺗﺮﯾﻦ ﻗﻮل آﻧﺴﺖ ﮐﻪ اﯾﻦ آﯾﮥ‬
‫ﺷﺮﯾﻔﻪ در ﺷﺐ ﻣﻌﺮاج )ﻟﯿﻠﮥُ اﻹﺳﺮاء( ﺑﺮ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ اﮐﺮم ص ﻧﺎزل ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﻃﺮﻓﺪاران اﯾﻦ‬
‫رأی ﺧﻮاﺳﺘﻪاﻧﺪ ﺗﺎ ﻣﺸﮑﻞ ارﺗﺒﺎط رﺳﻮل ﮔﺮاﻣﯽ اﺳﻼم ص را ﺑﺎ اﻧﺒﯿﺎء ﺳﻠﻒ † ﺑﺪﯾﻦ‬
‫ﺻﻮرت ﺣﻞ ﮐﻨﻨﺪ ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﺷﯿﺦ اﺑﻮاﻟﻔﺘﻮح رازی در ﺗﻔﺴﯿﺮش ھﻤﯿﻦ رأی را ﺑﺮﮔﺰﯾﺪه و در‬
‫اﺛﺒﺎت آن ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ‪» :‬از ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ ﻣﺴﻌﻮد )ﻧﻘﻞ ﺷﺪه( ﮐﻪ رﺳﻮل ص ﮔﻔﺖ ﭼﻮن ﺷﺐ‬
‫ﻣﻌﺮاج ﻣﺮا ﺑﻪ آﺳﻤﺎن ﺑﺮدﻧﺪ و ﭘﯿﻐﻤﺒﺮان را ﺟﻤﻊ ﮐﺮدﻧﺪ و ﻣﻦ ﺑﺎ اﯾﺸﺎن ﻧﺸﺴﺘﻢ‪ ،‬ﻓﺮﺷﺘﻪ‬
‫آﻣﺪ و ﮔﻔﺖ ﺧﺪای ﺗﻌﺎﻟﯽ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ ﮐﻪ ﺑﭙﺮس از ﭘﯿﻐﻤﺒﺮان ﺗﺎ اﯾﺸﺎن را ﺑﺮﭼﻪ ﻓﺮﺳﺘﺎدﻧﺪ؟‬
‫رﺳﻮل ص ﭘﺮﺳﯿﺪ از اﯾﺸﺎن ﮐﻪ‪ » :‬ﹶﻋﲆ ﻣﺎذا ﹸﺑ ﹺﻌﺜﺘﹸﻢ؟ ﻗﺎﻟﻮا‪ :‬ﹶﻋﲇ ﹺوﻻﻳﺘﹺﻚ و ﹺوﻻﻳ ﹺﺔ ﹶﻋ ﹺﲇ ﹺ‬
‫ﺑﻦ أﰊ‬
‫ﹴ‬
‫ﻃﺎﻟﺐ«‪» .‬ﮔﻔﺘﻨﺪ ﻣﺎ را ﺑﺮ وﻻﯾﺖ ﺗﻮ و وﻻﯾﺖ ّ‬
‫ﻋﻠﯽ ﺑﻦ أﺑﯽﻃﺎﻟﺐ ﻓﺮﺳﺘﺎدﻧﺪ) ‪ .«(١‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ‪،‬‬

‫وح اﻟﺠﻨﺎن و روح َ‬

‫اﻟﺠﻨﺎن‪ ،‬ج‪ ،۵‬ص ‪.۱۵‬‬ ‫‪ -١‬ﺗﻔﺴﯿﺮ َر ُ‬
‫ِ‬
 ‫ﺑﺎزﻧﮕﺮی در ﻣﻌﺎﻧﯽ ﻗﺮآن‬ ‫‪٢٠٠‬‬

‫ﻣﺸﮑﻞ ﻣﺎ را درﺑﺎرۀ آﯾﮥ ﺷﺮﯾﻔﻪ ﺣﻞ ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ زﯾﺮا ﺑﻨﺎ ﺑﺮ ﻇﺎھﺮ ﻗﺮآن ﻣﺠﯿﺪ‪ ،‬رﺳﻮل اﮐﺮم ص‬
‫ﻣﺄﻣﻮر ﺑﻮده ﺗﺎ از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮان ﮔﺬﺷﺘﻪ ﺑﭙﺮﺳﺪ‪ :‬آﯾﺎ ﺧﺪای رﺣﻤﻦ ُﺟﺰ ﺧﻮد‪ ،‬ﺧﺪاﯾﺎﻧﯽ را ّ‬
‫ﻣﻘﺮر داﺷﺘﻪ‬
‫َ َٗ َُُۡ َ‬ ‫َّ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ َ َۡ‬
‫ون ٱلر� ءال ِهة �عبدون﴾ ﺑﻨﺎﺑﺮ‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺮدم آنھﺎ را ﺑﭙﺮﺳﺘﻨﺪ ﯾﺎ ﺧﯿﺮ؟ ﴿أجعلنا مِن د ِ‬
‫ً‬
‫اﯾﻦ اﺳﺎﺳﺎ ﺑﺤﺚ وﻻﯾﺖ ﻓﺮدی از اﻓﺮاد ﺑﺸﺮ ﻣﻄﺮح ﻧﺒﻮده ﺗﺎ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮان ﺧﺪا † ﺑﺪان ﭘﺎﺳﺦ‬
‫ﺻﺤﺖ ﺣﺪﯾﺚ‪ ،‬آن را ﻧﺎﻇﺮ ﺑﺮ آﯾﮥ ﺷﺮﯾﻔﻪ ﻧﺘﻮان ﺷﻤﺮد ﭼﻨﺎنﮐﻪ از ﻧﺰول‬ ‫دھﻨﺪ و ﺑﺮ ﻓﺮض ّ‬

‫آﯾﮥ ﻣﺰﺑﻮر ﺑﺮ رﺳﻮل ﺧﺪا ص در اﯾﻦ رواﯾﺖ اﺛﺮی دﯾﺪه ﻧﻤﯽﺷﻮد و ﻟﺬا از ﻣﻮﺿﻮع ﺑﺤﺚ ﻣﺎ‬
‫ﺑﯿﺮون اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺟﻮاﻣ ُﻊ اﻟﺠﺎﻣﻊ« ﺳﺨﻦ دﯾﮕﺮی آورده وﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ‪ » :‬ﹺﻗﻴ ﹶﻞ ﱠ‬
‫إن‬ ‫ﺷﯿﺦ ﻃﺒﺮﺳﯽ در ﺗﻔﺴﯿﺮ » ِ‬
‫ﻠﻬﻢ‪ ،‬ﹶﻓ ﹶﻠﻢ ﻳ ﹸﺸﻚ‬ ‫ﹺ‬ ‫ﺖ اﻟـ ﹸﻤ ﹶﻘﺪﱠ ﹺ‬ ‫ﹺ‬
‫اﻹﴎاء ﰲ ﺑﻴ ﹺ‬ ‫اﻟﻨﱠﺒﹺﻲ ص ﹸﲨﹺ ﹶﻊ ﹶﻟ ﹸﻪ اﻷﻧﺒﻴﺎ ﹸء ﹶﻟﻴ ﹶﻠ ﹶﺔ‬
‫س ﹶﻓﺄ ﱠﻣ ﹸﻬﻢ ﹶوﻗﻴ ﹶﻞ ﹶﻟﻪ‪ :‬ﹶﺳ ﹸ‬ ‫ﹶ‬
‫ﹶوﻟـﻢ ﻳﺴﺄل«) ‪ .(١‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪه ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮان † در ﺷﺐ ﻣﻌﺮاج ﺑﺮ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﻣﺎ ص در‬
‫ّ‬
‫اﻟﻤﻘﺪس ﮔﺮد آﻣﺪﻧﺪ و او ﺑﺮ اﯾﺸﺎن )در ﻧﻤﺎز( اﻣﺎﻣﺖ ﮐﺮد و ﺑﻪ وی ﮔﻔﺘﻨﺪ ﮐﻪ از اﯾﻦ‬ ‫ﺑﯿﺖ‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮان ﺑﭙﺮس وﻟﯽ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮاﺳﻼم ص ﺗﺮدﯾﺪ ﻧﮑﺮد و ﻧﭙﺮﺳﯿﺪ«! اﯾﻦ رأی ﮐﻪ از ُزھﺮی و‬
‫اﺑﻦ زﯾﺪ و ﺳﻌﯿﺪ ﺑﻦ ُﺟ َﺒﯿﺮ ﮔﺰارش ﺷﺪه) ‪ (٢‬ﻧﯿﺰ ﺑﺪون اﺷﮑﺎل ﻧﯿﺴﺖ زﯾﺮا ﺳﺆال ﻣﺰﺑﻮر‬
‫ً‬
‫اﺳﺎﺳﺎ ﺑﺮای رﻓﻊ ﺗﺮدﯾﺪ از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص درﺑﺎرۀ ﺗﻮﺣﯿﺪ ﻧﺒﻮده اﺳﺖ ﺑﻠﮑﻪ ﭘﺮﺳﺶ ﻣﻮرد ﺑﺤﺚ‪،‬‬
‫ّ‬
‫در ﺧﻼل اﺣﺘﺠﺎج ﺑﺎ ﻣﺸﺮﮐﺎن در ﻣﮑﻪ ﭘﯿﺶ آﻣﺪ ﮐﻪ ُﺟﺰ ﺧﺪای ﻷ‪ُ ،‬ﺑﺖھﺎی ﺧﻮد و‬
‫�ءٖ‬ ‫ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن را ﻧﯿﺰ ﻣﯽﭘﺮﺳﺘﯿﺪﻧﺪ و ﻣﯽﮔﻔﺘﻨﺪ‪﴿ :‬ل َ ۡو َشا ٓ َء َّ ُ‬
‫ٱ� َما َ� َب ۡدنَا مِن ُدونِهِۦ مِن َ ۡ‬
‫َّ ۡ َ ٓ ٓ ُ َ‬
‫� ُن َو� َءابَاؤنا﴾ ]اﻟﻨﺤﻞ‪» .[۳۵ :‬اﮔﺮ ﺧﺪا ﻣﯽﺧﻮاﺳﺖ ﻣﺎ ھﯿﭻ ﭼﯿﺰی را ُﺟﺰ او ﻧﻤﯽﭘﺮﺳﺘﯿﺪﯾﻢ‪،‬‬
‫ﻧﻪ ﻣﺎ و ﻧﻪ ﭘﺪراﻧﻤﺎن«! ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‪ ،‬ﺳﺆال ﻣﺬﮐﻮر و اﻋﻼم ﭘﯿﺎم ﯾﮑﺘﺎﭘﺮﺳﺘﯽ‪ ،‬ﻧﻮﻋﯽ ﭘﺎﺳﺦ ﺑﻪ‬
‫ﻣﺸﺮﮐﺎن ﺷﻤﺮده ﻣﯽﺷﻮد و ﮔﺮﻧﻪ‪ ،‬ﭼﻪ ﻟﺰوﻣﯽ داﺷﺖ ﮐﻪ ﺧﺎﺗﻢ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮان † ﭘﺲ از‬
‫درﯾﺎﻓﺖ وﺣﯽ إﻟﮫﯽ‪ ،‬ﺑﻪ ﺳﻮی ارواح ﭘﯿﺎﻣﺒﺮان ﮔﺬﺷﺘﻪ َرود ﺗﺎ از آﻧﺎن ﺑﭙﺮﺳﺪ ﮐﻪ آﯾﺎ ﻣﻌﺒﻮدی‬
‫ﻣﮑﺮر ﺑﻪ ﺗﻮﺣﯿﺪ‬ ‫ُﺟﺰ ﺧﺪا ھﺴﺖ ﯾﺎ ﺧﯿﺮ؟!‪ .‬ﻣﮕﺮ ﺷﮫﺎدت ﺧﺪای ﺳﺒﺤﺎن در ﻗﺮآن ﻣﺠﯿﺪ ﮐﻪ ّ‬
‫َّ ُ ٓ َ َ َّ‬ ‫ﮔﻮاھﯽ داده ﻣﺎﻧﻨﺪ اﯾﻦﮐﻪ ﻓﺮﻣﻮده‪َ ﴿ :‬و َما ٓ أَ ۡر َس ۡل َنا مِن َ� ۡبل َِك مِن َّر ُ‬
‫و� إ ِ ۡ�هِ �ن ُهۥ‬
‫ول إِ� ن ِ‬
‫ٍ‬ ‫س‬
‫َ ٓ َ ٰ َ َّ ٓ َ َ ۠ َ ۡ‬
‫ٱ� ُب ُ‬
‫ون‪] ﴾٢٥‬اﻷﻧﺒﯿﺎء‪ .[۲۵ :‬ـ ﻣﻌﺎذ اﻟﻠﻪ ـ ﮐﻤﺘﺮ از ﺷﮫﺎدت ﭘﯿﺎﻣﺒﺮان او ﺑﻮده‬ ‫ِ‬ ‫د‬ ‫� إِ�ه إِ� �نا ف‬

‫ﺟﻮاﻣ ُﻊ اﻟﺠﺎﻣﻊ‪ ،‬ج‪ ،۴‬ص‪.۷۰‬‬

‫‪ -١‬ﺗﻔﺴﯿﺮ ِ‬
‫‪ -٢‬ﺗﻔﺴﯿﺮ ﻣﺠﻤﻊ اﻟﺒﯿﺎن‪ ،‬ﺟﺰء‪ ،۲۴‬ص‪.۸۸‬‬
 ‫‪٢٠١‬‬ ‫ﺑﺎزﻧﮕﺮی در ﻣﻌﺎﻧﯽ ﻗﺮآن‬

‫اﺳﺖ؟!‪ !.‬ﻟﺬا ﮔﺮد آﻣﺪن ﭘﯿﺎﻣﺒﺮان در ﺷﺐ ﻣﻌﺮاج ﺑﺮای اﯾﻦﮐﻪ ﺧﺎﺗﻢ اﻧﺒﯿﺎء † ﭼﻨﯿﻦ‬
‫ﻣﺆﻣﻨﺎن ﯾﮑﺘﺎ ﭘﺮﺳﺖ ﺑﺮﺳﺎﻧﺪ‪ ،‬از اﺻﻞ ﻧﺎدرﺳﺖ اﺳﺖ ّاﻣﺎ اﯾﻦﮐﻪ‬
‫ِ‬ ‫ﭘﺮﺳﺸﯽ از آنھﺎ ﺑﮑﻨﺪ و ﺑﻪ‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ص از آﻧﺎن ﭘﺮﺳﯿﺪه ﯾﺎ ﻧﭙﺮﺳﯿﺪه ﺑﺎﺷﺪ؟ ﻓﺮﻋﯽ ﺑﺮ آن اﺻﻞ ﺑﺎﻃﻞ ﺷﻤﺮده ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫ﺷﮕﻔﺖ آﻧﮑﻪ ﺑﺮﺧﯽ از ﺻﺎﺣﺐ ﻧﻈﺮان در ﺗﻔﺴﯿﺮ ﻗﺮآن ﺑﺎ اﺳﺘﻨﺎد ﺑﻪ ﭘﺎرهای از رواﯾﺎت‬
‫ّ‬ ‫ّ‬
‫ﻧﺎﻣﻮﺛﻖ‪ ،‬ﺑﺮ ھﻤﯿﻦ ﻗﻮل اﺗﮑﺎء و اﻋﺘﻤﺎد ﻧﻤﻮدهاﻧﺪ ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﺻﺎﺣﺐ ﺗﻔﺴﯿﺮ »اﻟﻤﯿﺰان« ﭘﺲ از‬
‫أرواح‬
‫ﹶ‬ ‫ﻌﺮاج أن ﻳ ﹶ‬
‫ﺴﺄل‬ ‫ﺐ ﺑﹺ ﹺﻪ اﻟﻨﱠﺒﹺﻲ ص ﹶﻟﻴﻠ ﹶﺔ اﻟـ ﹺﻤ ﹺ‬ ‫ﹺ‬ ‫ﹺ‬
‫ﻧﻘﻞ آراء ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ‪» :‬ﻗﻴ ﹶﻞ اﻵﻳ ﹸﺔ ﳑﹼﺎ ﹸﺧﻮﻃ ﹶ‬
‫ﺟﺎؤوا ﺑﹺﺪﻳ ﹴﻦ ﹶورا ﹶء دﻳ ﹺﻦ اﻟﺘﱠﻮﺣﻴ ﹺﺪ؟ ﹶو ﹶﻗﺪ ﹶو ﹶر ﹶدت‬ ‫ﹺ‬
‫اﻷﻧﺒﻴﺎء † ﹶو ﹶﻗ ﹺﺪ اﺟﺘ ﹶﹶﻤ ﹶﻊ ﹺ ﹺﲠﻢ أن ﻳﺴﺄﻟـ ﹸﻬﻢ‪ :‬ﹶﻫﻞ ﹸ‬
‫أﻫﻞ اﻟ ﹶﺒﻴ ﹺﺖ †«) ‪ .(١‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪه ﮐﻪ اﯾﻦ آﯾﻪ از‬ ‫ﺎت ﹺﻣﻦ ﹺأﺋ ﱠﻤ ﹺﺔ ﹺ‬‫واﺣ ﹴﺪ ﹺﻣﻦ اﻟﺮواﻳ ﹺ‬
‫ﹶ ﱢ‬
‫ﺑﹺ ﹺﻪ ﹶﻏﲑ ﹺ‬
‫ﹸ‬
‫اﻣﻮری اﺳﺖ ﮐﻪ در ﺷﺐ ﻣﻌﺮاج ﺑﺮ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺧﻄﺎب ﺷﺪه ﺗﺎ از ارواح اﻧﺒﯿﺎء † ﺳﺆال‬
‫ﮐﻨﺪ و ﭘﯿﺎﻣﺒﺮص ﺑﺎ دﯾﮕﺮ ﭘﯿﻐﻤﺒﺮان ﮔﺮد آﻣﺪ ﺗﺎ از آﻧﺎن ﺑﭙﺮﺳﺪ ﮐﻪ آﯾﺎ آنھﺎ دﯾﻨﯽ ﻏﯿﺮ از دﯾﻦ‬
‫ﺗﻮﺣﯿﺪ آوردﻧﺪ؟ و در اﯾﻦ ﺑﺎره ﺑﯿﺶ از ﯾﮏ رواﯾﺖ از اﻣﺎﻣﺎن اھﻞ ﺑﯿﺖ † وارد ﺷﺪه اﺳﺖ«‪.‬‬
‫ﻣﻔﺴﺮ ﻣﺤﺘﺮم در ﺗﻔﺴﯿﺮ اﯾﻦ آﯾﻪ از اﺳﻠﻮب ﺗﻔﺴﯿﺮی ﺧﻮد ﮐﻪ در ّ‬
‫ﻣﻘﺪﻣﮥ‬ ‫ّ‬
‫ﻣﺘﺄﺳﻔﺎﻧﻪ ّ‬
‫ﮐﺘﺎﺑﺶ ﺑﺪان ﻣﻠﺘﺰم ﺷﺪه ﯾﻌﻨﯽ »ﺗﻔﺴﯿﺮ ﻗﺮآن ﺑﻪ وﺳﯿﻠﮥ ﻗﺮآن و ّ‬
‫ﺗﺪﺑﺮ در آن) ‪«(٢‬‬
‫درﻣﯽﮔﺬرد‪ .‬وﮔﺮﻧﻪ ﻋﻨﺎﯾﺖ ﻣﯽﻧﻤﻮدﮐﻪ ﺷﺨﺺ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ص ﺑﻪ ﭼﻨﯿﻦ ﭘﺮﺳﺸﯽ ﻧﯿﺎز ﻧﺪاﺷﺖ‬
‫و ﻣﺆﻣﻨﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻗﺮآن را ﮐﻼم إﻟﮫﯽ و ﺷﮫﺎدت ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﯽداﻧﺴﺘﻨﺪ ﻧﯿﺰ ﻧﯿﺎزﻣﻨﺪ ﻧﺒﻮدﻧﺪ ﺗﺎ‬
‫آورد ﮐﻪ ُﺟﺰ ﺧﺪا ﻣﻌﺒﻮد دﯾﮕﺮی ﻧﯿﺴﺖ! ّاﻣﺎ ﮐﺎﻓﺮان )ﮐﻪ در‬ ‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮﺷﺎن از ﻣﻌﺮاج ﺧﺒﺮ َ‬
‫ﻣﻌﺮض اﺣﺘﺠﺎج ﻗﺮار داﺷﺘﻨﺪ( اﺻﻞ ﻣﻌﺮاج را ﻧﻤﯽﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻨﺪ ﺗﺎ از اﯾﻦ راه ﻋﻘﯿﺪۀ ﯾﮑﺘﺎ‬
‫ﭘﺮﺳﺘﯽ را ﻗﺒﻮل ﮐﻨﻨﺪ‪ .‬ﭘﺲ ﺑﺎﯾﺪ ﻣﻔﮫﻮم آﯾﻪ را در ﺳﺎﺣﺖ دﯾﮕﺮی ﺟﺴﺘﺠﻮ ﮐﺮد‪.‬‬
‫ﻋﺪهای از ّ‬
‫ﻣﻔﺴﺮان‬ ‫ﺣﻘﯿﻘﺖ آﻧﺴﺖ ﮐﻪ ﻣﻔﮫﻮم آﯾﮥ ﺷﺮﯾﻔﻪ ﺑﻪ ﻟﺤﺎظ ﻟﻄﺎﻓﺖ ﺑﺴﯿﺎر‪ ،‬ﺑﺮ ّ‬
‫ِ‬
‫ﭘﻨﮫﺎن ﻣﺎﻧﺪه و آﯾﻪ را ﺑﻪ آﺳﻤﺎن و ﻣﻌﺮاج ﮐﺸﯿﺪهاﻧﺪ! وﻟﯽ ھﯿﭻ ﻗﺮﯾﻨﻪای در ﺧﻮد آﯾﻪ ﯾﺎ در‬
‫ﺳﯿﺎﻗﺶ وﺟﻮد ﻧﺪارد ﺗﺎ اﺛﺒﺎت ﻧﻤﺎﯾﺪ ﮐﻪ اﯾﻦ ﺗﮏ آﯾﮥ ﺷﺮﯾﻔﻪ‪ ،‬از دﯾﮕﺮ آﯾﺎت ﺳﻮرۀ زﺧﺮف ﺟﺪا‬
‫ّ‬
‫ﺷﺪه و ﻣﺤﻞ ﻧﺰول آن در آﺳﻤﺎن ﺑﻮده اﺳﺖ ﺑﻠﮑﻪ آﯾﮥ ﻣﺰﺑﻮر ﺑﺎ و او ﻋﻄﻔﯽ ﮐﻪ در آﻏﺎز آن آﻣﺪه‬
‫ّ‬ ‫ً‬
‫ﻇﺎھﺮا ﺑﻪ ﻗﺒﻞاز ﺧﻮد ﻣﻌﻄﻮف ﮔﺸﺘﻪ اﺳﺖ و ﺗﻤﺎم ﺳﻮرۀ زﺧﺮف ﯾﮏ ﭘﺎرﭼﻪ‪ ،‬ﺳﻮرهای ﻣﮑﯽ‬

‫‪ -١‬ﺗﻔﺴﯿﺮ »اﻟﻤﯿﺰان« ج‪ ،۱۸‬ص ‪.۱۱۰‬‬

‫ﺮآن ﺑﹺﺎﻟ ﹸﻘ ﹺ‬
‫ﴪ اﻟ ﹸﻘ ﹶ‬
‫ﺮآن‬ ‫‪ -٢‬ﺑﻪ ﺗﻔﺴﯿﺮ اﻟﻤﯿﺰان‪ ،‬ج‪ ،۱‬ص‪ ۹‬ﻧﮕﺎه ﮐﻨﯿﺪ ﺑﻪوﯾﮋه درآﻧﺠﺎ ﮐﻪ ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ‪» :‬أن ﹸﻧ ﹶﻔ ﱢ ﹶ‬
‫ﻨﺪوب إ ﹶﻟ ﹺﻴﻪ ﹺﰲ ﻧ ﹺ‬
‫ﹶﻔﺲ اﻟ ﹸﻘﺮآن«‪.‬‬ ‫ﹺ‬ ‫اﻟـﻤ‬ ‫اﻵﻳﺔ ﹺﻣﻦ ﻧ ﹺ‬
‫ﹶﻈﲑﲥﺎ ﺑﹺﺎﻟﺘﱠﺪﹶ ﱡﺑ ﹺﺮ ﹶ‬
‫ﹶ‬
‫ﹶﻮﺿﺢ ﻣﻌﻨﹶﻲ ﹺ‬
‫ﹶ ﹶ‬
‫وﻧﹶﺴﺘ ﹺ‬
 ‫ﺑﺎزﻧﮕﺮی در ﻣﻌﺎﻧﯽ ﻗﺮآن‬ ‫‪٢٠٢‬‬
‫ّ‬ ‫ﺷﻤﺮده ﻣﯽﺷﻮد‪ّ .‬‬
‫ﻣﻔﺴﺮان دﯾﮕﺮ اﯾﻦ ﻣﻌﻨﯽ را درﯾﺎﻓﺘﻪاﻧﺪ وﻟﯽ ﺑﺮای ﺣﻞ ﻣﺸﮑﻞ‪ ،‬ﺑﺮ اﯾﻦ ﻗﻮل‬
‫رﻓﺘﻪاﻧﺪ ﮐﻪ ﻣﻮرد ﺧﻄﺎب در آﯾﮥ ﻣﺰﺑﻮر‪ ،‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮاﮐﺮم ص ﻧﯿﺴﺖ ﺑﻠﮑﻪ ّاﻣﺖ اﺳﻼﻣﯽ ھﺴﺘﻨﺪ ﺗﺎ‬
‫ﺑﻪ آﺛﺎر اﻧﺒﯿﺎء ﺳﻠﻒ رﺟﻮع ﮐﻨﻨﺪ و دﻋﻮت آﻧﺎن را ﺑﻪ ﺗﻮﺣﯿﺪ و ﻧﻔﯽ ﺷﺮک درﯾﺎﺑﻨﺪ‪ .‬ﭼﻨﺎنﮐﻪ‬
‫ﻄﺎب ﹶوإن ﺗ ﹶﹶﻮ ﱠﺟ ﹶﻪ ﹶإﱃ اﻟﻨﱠﺒﹺﻲ ص‬ ‫ﹺ‬
‫ﺷﯿﺦ ﻃﺒﺮﺳﯽ در ﺗﻔﺴﯿﺮ ﻣﺠﻤﻊ اﻟﺒﯿﺎن ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ » :‬ﹶواﻟـﺨ ﹸ‬
‫ﻣﺘﻮﺟﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ص اﺳﺖ وﻟﯽ ﻣﺮاد‪ّ ،‬اﻣﺖ وی ھﺴﺘﻨﺪ«‪.‬‬
‫ﹶﻓﺎﻟـﻤﺮا ﹸد ﹸاﻣ ﹸﺘ ﹸﻪ«) ‪» (١‬ھﺮ ﭼﻨﺪ ﺧﻄﺎب‪ّ ،‬‬
‫ﱠ‬ ‫ﹸ‬
‫ّ ً‬
‫اﯾﻦ ﻗﻮل اﮔﺮ ﭼﻪ ﺑﮫﺘﺮ از رأی ﭘﯿﺸﯿﻦ اﺳﺖ وﻟﯽ اوﻻ ﺑﺮ ﺧﻼف ﻇﺎھﺮ ﺑﻪ ﺷﻤﺎر ﻣﯽآﯾﺪ واﮔﺮ‬
‫آﯾﮥ ﮐﺮﯾﻤﻪ ﺑﻪﻟﻔﻆ ﺟﻤﻊ ) ﹶواﺳ ﹶﺌ ﹸﻠﻮا( ﻣﯽآﻣﺪ و ﻣﺮاد از آن‪ّ ،‬اﻣﺖ اﺳﻼﻣﯽ ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﻪ ﺑﻼﻏﺖ‬
‫ً‬
‫ﻧﺰدﯾﮏﺗﺮ ﺷﻤﺮده ﻣﯽﺷﺪ ﻣﺎﻧﻨﺪ آﻧﮑﻪ ﻓﺮﻣﻮد‪ ) :‬ﹶﻓﺎﺳ ﹶﺌ ﹸﻠﻮا ﹶ‬
‫أﻫﻞ ﱢ‬
‫اﻟﺬﻛﺮ( و اﻣﺜﺎل آن‪ .‬ﺛﺎﻧﯿﺎ ھﻤﺎﻧﻄﻮر‬
‫ﮐﻪ ﮔﻔﺘﯿﻢ اﯾﻦ آﯾﮥ ﺷﺮﯾﻔﻪ در ﻣﻘﺎم اﺣﺘﺠﺎج ﺑﺎ اھﻞ ﺷﺮک ﻣﻄﺮح ﺷﺪه اﺳﺖ و ﻣﻘﺼﻮد از آن‬
‫ﻣﺤﻤﺪی ص ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬ ‫ﻣﺘﻮﺟﻪ ّاﻣﺖ ّ‬ ‫ﺗﻨﮫﺎ رھﻨﻤﺎﯾﯽ ﻣﺆﻣﻨﺎن ﺑﻪﺳﻮی ﺗﻮﺣﯿﺪ ﻧﯿﺴﺖ ﺗﺎ ﺧﻄﺎﺑﺶ ّ‬
‫ِ‬
‫اﻟﻤﺤﯿﻂ« ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ » :‬ﹶوا ﱠﻟﺬي‬ ‫أﺑﻮﺣﯿﺎن اﻧﺪﻟﺴﯽ در ﺗﻔﺴﯿﺮ »اﻟﺒﺤﺮ ُ‬ ‫ّ‬ ‫ﻣﻔﺴﺮان ﻣﻌﺮوف‪،‬‬ ‫از ﻣﯿﺎن ّ‬
‫ﹺ‬ ‫ﹺ‬ ‫ﹺ‬ ‫ﹺ‬
‫اﻟﺴﺎﺋ ﹸﻞ ﹶ‬
‫أﺗﺒﺎع‬ ‫ﺺ ﹶﻋ ﹺﻦ اﻟﺪﹼ ﻳﺎﻧﺎت ﹶﻓﻘﻴ ﹶﻞ ﹶﻟﻪ اﺳﺄل أ ﹶﳞﺎ ﹼ‬ ‫ﻠﺴﺎﻣ ﹺﻊ ا ﱠﻟﺬي ﻳﺮﻳﺪﹸ أن ﻳ ﹶ‬
‫ﻔﺤ ﹶ‬ ‫ﻄﺎب ﻟ ﹼ‬
‫ﻈﻬ ﹸﺮ أ ﱠﻧ ﹸﻪ ﺧ ﹲ‬
‫ﻳ ﹶ‬
‫اﻟﺮ ﹸﺳ ﹺﻞ أ ﺟﺎ ﹶءت ﹸر ﹸﺳ ﹸﻠ ﹸﻬﻢ ﺑﹺ ﹺﻌﺒﺎ ﹶد ﹺۀ ﹶﻏ ﹺﲑ اﷲ«) ‪(٢‬؟‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﻇﺎھﺮ آﻧﺴﺖ ﮐﻪ ﺧﻄﺎب ﺑﻪ ﺷﻨﻮﻧﺪهای‬ ‫ﱡ‬
‫ّ‬
‫ﺗﻌﻠﻖ دارد ﮐﻪ ﻣﯽﺧﻮاھﺪ در ادﯾﺎن ﺑﻪ ﺟﺴﺘﺠﻮ ﭘﺮدازد و ﺑﻪ او ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ای ﺷﻨﻮﻧﺪه!‬
‫از ﭘﯿﺮوان رﺳﻮﻻن ﺑﭙﺮس ﮐﻪ آﯾﺎ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮان ﺑﻪ ﻋﺒﺎدت ﻏﯿﺮ ﺧﺪا ﻣﺄﻣﻮر ﺑﻮدﻧﺪ؟!«‪.‬‬
‫در اﯾﻦﮐﻪ ﺧﻄﺎب‪ ،‬ﺑﻪ ﺷﻨﻮﻧﺪۀ آﯾﮥ ﺷﺮﯾﻔﻪ ﻣﻌﻄﻮف ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻧﻪ ﺑﻪ رﺳﻮل اﮐﺮم ص ﺟﺎی‬
‫أرﺳﻠﻨﺎ ﹺﻣﻦ ﹶﻗﺒﻠﹺﻚ ﹺﻣﻦ ﹸر ﹸﺳﻠﹺﻨﺎ« و ﻧﻤﯽﺗﻮان ﺧﻄﺎب آﻏﺎز‬
‫اﯾﺮاد اﺳﺖ زﯾﺮا در آﯾﻪ ﺗﺼﺮﯾﺢ ﺷﺪه‪ » :‬ﹶﻣﻦ ﹶ‬
‫ﻣﺘﻮﺟﻪ ﺷﻨﻮﻧﺪه داﻧﺴﺖ و ﺧﻄﺎب ﻣﯿﺎن آﯾﻪ ) ﹶﻗ ﹺﺒﻠ ﹶﻚ( را ﺑﻪ رﺳﻮل ﺧﺪا ص ﺑﺮﮔﺮداﻧﺪ‬ ‫ّ‬ ‫آﯾﻪ را‬
‫ﻄﺎب إﱃ ﹸﳏ ﹶ ﱠﻤ ﹴﺪ ﰲ ﹶﻗﻮﻟ ﹺ ﹺﻪ‪ :‬ﹺﻣﻦ‬ ‫ﹺ‬ ‫ّ‬
‫اﺑﻮﺣﯿﺎن ﮔﻤﺎن ﮐﺮده اﺳﺖ و ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ » :‬ﹶﻓ ﹶﺮ ﱠد اﻟـﺨ ﹶ‬ ‫ﭼﻨﺎنﮐﻪ‬
‫ﹶﻗ ﹺﺒﻠﻚ«) ‪.!(٣‬‬
‫ّ‬
‫ﺑﺮای ﺣﻞ ﻧﮫﺎﯾﯽ آﯾﮥ ﮐﺮﯾﻤﻪ ﺑﺎﯾﺪ ﺑﻪ ﺧﻮد ﻗﺮآن ﮐﺮﯾﻢ ﺑﺎز ﮔﺮدﯾﻢ و از آﯾﺎت آن رھﻨﻤﺎﯾﯽ‬
‫ﺑﺠﻮﯾﯿﻢ‪ .‬در ﻗﺮآن ﻣﺠﯿﺪ‪ ،‬ﺳﺆال از ﮐﺴﯽ ﯾﺎ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﺑﻪ ﺻﻮرتھﺎ و ﻣﻌﺎﻧﯽ ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن آﻣﺪه‬

‫‪ -١‬ﺗﻔﺴﯿﺮ ﻣﺠﻤﻊ اﻟﺒﯿﺎن‪ ،‬ج‪ ،۲۴‬ص‪.۸۸‬‬

‫‪ -٢‬ﺗﻔﺴﯿﺮ اﻟﺒﺤﺮ اﻟﻤﺤﯿﻂ‪ ،‬ج‪ ،۸‬ص‪.۱۹‬‬
‫‪ -٣‬اﻟﺒﺤﺮ اﻟﻤﺤﯿﻂ‪ ،‬ج‪ ،۸‬ص ‪.۱۹‬‬
 ‫‪٢٠٣‬‬ ‫ﺑﺎزﻧﮕﺮی در ﻣﻌﺎﻧﯽ ﻗﺮآن‬
‫ُ ُ َ‬ ‫َ ۡ َُ ْ ََۡ ّ ۡ‬
‫نت ۡم �‬‫�ل ٓوا أهل ٱ�ِك ِر إِن ك‬
‫اﺳﺖ‪ .‬ﮔﺎھﯽ ﺳﺆال ﺑﻪﻣﻌﻨﺎی ﺧﺒﺮ ﮔﺮﻓﺘﻦ ﻣﯽآﯾﺪ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﴿ف ٔ‬
‫َ َ َ‬
‫� ۡعل ُمون﴾ ]اﻟﻨﺤﻞ‪ .[۴۳ :‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﭘﺲ از اھﻞ ذﮐﺮ ﺑﭙﺮﺳﯿﺪ اﮔﺮ ﮐﻪ ﻧﻤﯽداﻧﯿﺪ« و ﮔﺎھﯽ در‬
‫َ ۡ ُ َّ َ ۡ ُ ُ ُ ّ َ َّ ٓ‬ ‫َ‬ ‫َۡ‬
‫ٱلس َماءِ‬ ‫ﻣﻌﻨﺎی اﺳﺘﻔﮫﺎم اﻧﮑﺎری آﻣﺪه اﺳﺖ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﴿هل م ِۡن �ٰل ٍِق �� ٱ�ِ يرزق�م مِن‬
‫َۡ‬
‫َوٱ� ِ‬
‫�ض﴾ ]ﻓﺎﻃﺮ‪ .[۳ :‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬آﯾﺎ آﻓﺮﯾﻨﻨﺪهای ُﺟﺰ ﺧﺪا وﺟﻮد دارد ﮐﻪ ﺷﻤﺎ را از آﺳﻤﺎن و زﻣﯿﻦ‬
‫روزی ﻣﯽرﺳﺎﻧﺪ؟« و ﮔﺎھﯽ ﺳﺆال ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎی درﺧﻮاﺳﺖ و ﻃﻠﺐ ﺑﻪ ﮐﺎر رﻓﺘﻪ اﺳﺖ ﻣﺎﻧﻨﺪ‬
‫َ َ ٰ َ ۡ ِ َ ٓ َ ۡ َ ُ ُ ۡ َ َ ۡ َ ً ۡ َ ۡ َ َّ َ َ َّ‬
‫ﻗﻮم ﻣﻦ‪،‬‬ ‫ِ‬ ‫ای‬ ‫»‬ ‫‪:‬‬ ‫ﯾﻌﻨﯽ‬ ‫‪.‬‬ ‫[‬ ‫‪۲۹‬‬ ‫]ھﻮد‪:‬‬ ‫﴾‬ ‫ِ‬ ‫ٱ�‬ ‫﴿و�قوم � أ�ٔل�م عليهِ ما� ۖ إِن أج ِري إِ� �‬
‫از ﺷﻤﺎ ﻣﺎﻟﯽ را در ﺑﺮاﺑﺮ أداء رﺳﺎﻟﺘﻢ درﺧﻮاﺳﺖ ﻧﻤﯽﮐﻨﻢ‪ ،‬ﭘﺎداش ﻣﻦ ُﺟﺰ ﺑﺮ ﺧﺪا ﻧﯿﺴﺖ« و‬
‫�ع َ‬ ‫ك لَنَ ۡ َ ٔ َ َّ َ ۡ َ‬ ‫َََّ َ‬
‫�‪﴾٩٢‬‬ ‫�لن ُه ۡم أ ِ‬ ‫ﮔﺎھﯽ ﺳﺆال‪ ،‬ﺻﻮرت ﺗﮫﺪﯾﺪی و ﺗﻮﺑﯿﺨﯽ دارد ﻣﺎﻧﻨﺪ ﴿فور� ِ‬
‫]اﻟﺤﺠﺮ‪ .[۹۲ :‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﺑﻪ ﺧﺪاوﻧﺪت ﺳﻮﮔﻨﺪ ﮐﻪ از ھﻤﮕﯽ اﯾﺸﺎن )ﮐﺎﻓﺮان( ﺑﺎزﺧﻮاﺳﺖ ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ«‪.‬‬
‫و ﮔﺎھﯽ ﺳﺆال‪ ،‬درﺧﻮاﺳﺘﯽ ﺑﻪ زﺑﺎن ﺣﺎل ﯾﺎ زﺑﺎن ﺗﮑﻮﯾﻦ را ﺑﯿﺎن ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﺪ ﻣﺎﻧﻨﺪ آﻧﭽﻪ در‬
‫َ‬
‫� ُموهُ﴾ ]إﺑﺮاھﯿﻢ‪:‬‬ ‫� َما َس� ۡ ُ‬ ‫َ َ َٰ ُ ّ ُّ‬
‫ﺳﻮرۀ ﺷﺮﯾﻔﮥ اﺑﺮاھﯿﻢ ÷ آﻣﺪه ﮐﻪ ﻓﺮﻣﻮد‪﴿ :‬وءاتٮ�م مِن ِ‬
‫‪ .[۳۴‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ھﺮ ﭼﻪ را )در ﻋﺎﻟﻢ آﻓﺮﯾﻨﺶ( ﺧﻮاﺳﺘﯿﺪ ﺧﺪا ﺑﻪ ﺷﻤﺎ داد«‪ .‬و ﮔﺎھﯽ ﻣﻮﺿﻮع‬
‫ّ‬
‫ﺳﺆال‪ ،‬اﺷﺘﮫﺎر ﻓﺮاوان دارد ّاﻣﺎ ﺳﺆال ﺑﺮای ﺗﺄﮐﯿﺪ در ﺗﺤﻘﻖ آن ﻣﻄﺮح ﻣﯽﺷﻮد ﻣﺎﻧﻨﺪ‬
‫و� � ِۡس َع َء َا� ٰ َ ّ َ‬
‫ت �يِ�ٰ ٖ�‬
‫ت‬ ‫ِۢ‬ ‫اﯾﻦﮐﻪ ﺧﺪای ﺗﻌﺎﻟﯽ ﺑﻪ رﺳﻮﻟﺶ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪َ ﴿ :‬ولَ َق ۡد َءاتَ ۡي َنا ُم َ ٰ‬

‫� إ ِ ۡس َ�ٰٓءِيل﴾ ]اﻹﺳﺮاء‪ .[۱۰۱ :‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﻣﻮﺳﯽ را ﻧﻪ ﻧﺸﺎﻧﮥ روﺷﻦ دادﯾﻢ ﭘﺲ از ﺑﻨﯽ‪-‬‬

‫ُ‬ ‫َ‬ ‫�ٔ ۡل بَ ِ ٓ‬
‫فَ ۡ َ‬
‫َ َ ۡ ََۡ ُ ّ ۡ َ ََّ‬
‫� إِس َ�ٰٓءِيل �م َءا�ي�ٰهم مِن َءاية ِۢ بيِن ٖة﴾ ]اﻟﺒﻘﺮة‪:‬‬
‫اﺳﺮاﺋﯿﻞ ﺑﭙﺮس« ﯾﺎ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪َ ﴿ :‬س ۡل بَ ٓ ۡ‬
‫ِ‬
‫‪ .[۲۱۱‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬از ﺑﻨﯽاﺳﺮاﺋﯿﻞ ﺑﭙﺮس ﮐﻪ ﭼﻪ اﻧﺪازه ﻧﺸﺎﻧﻪھﺎی روﺷﻦ ﺑﺪانھﺎ دادﯾﻢ«‪ .‬اﯾﻦ اﻣﻮر‬
‫را ھﺮﮔﺰ رﺳﻮل ﺧﺪا ص از ﺑﻨﯽ اﺳﺮاﺋﯿﻞ ﻧﭙﺮﺳﯿﺪ و ﻣﺄﻣﻮر ﺑﻪ ﭘﺮﺳﺶ از اﯾﺸﺎن ھﻢ ﻧﺒﻮد و‬
‫ّ‬
‫ﻣﻘﺼﻮد ﺧﺪای ﺗﻌﺎﻟﯽ آﻧﺴﺖﮐﻪ اﻣﻮر ﻣﺰﺑﻮر ﻣﺤﻘﻖ اﺳﺖ و ﺟﺎی اﻧﮑﺎر در آنھﺎ ﻧﯿﺴﺖ و‬
‫ﺑﻨﯽاﺳﺮاﺋﯿﻞ ﺑﻪ وﺟﻮد آن آﯾﺎت اﻋﺘﺮاف دارﻧﺪ ﺑﻪ ﻃﻮریﮐﻪ اﮔﺮ از اﯾﺸﺎن ﺳﺆاﻟﯽ ﺷﻮد‬
‫ﺑﺪانھﺎ اذﻋﺎن ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ .‬آﯾﮥ ﻣﻮرد ﺑﺤﺚ ﻣﺎ در ﺳﻮرۀ ﺷﺮﯾﻔﮥ زﺧﺮف ﻧﯿﺰ از ھﻤﯿﻦ ﻣﻘﻮﻟﻪ‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮان ﮔﺬﺷﺘﻪ ھﻤﮕﯽ ﻣﻨﺎدی ﺗﻮﺣﯿﺪ ﺑﻮدهاﻧﺪ ﺑﻪ‬
‫ِ‬ ‫اﺳﺖ‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ واﺿﺢ و آﺷﮑﺎر اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫ﻃﻮری ﮐﻪ اﮔﺮ از اﯾﺸﺎن ﭘﺮﺳﯿﺪه ﺷﻮد ﮐﻪ آﯾﺎ ﺧﺪای ﺗﻌﺎﻟﯽ ﻏﯿﺮ از ﺧﻮد ﻣﻌﺒﻮد دﯾﮕﺮی‬
‫ﺗﻌﯿﯿﻦ ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ؟ ﺑﻪ ﻃﻮر ﻗﻄﻊ و ﯾﻘﯿﻦ ھﻤﮕﯽ ﭘﺎﺳﺦ ﻣﻨﻔﯽ ﺧﻮاھﻨﺪ داد و آﺛﺎر‬
‫ﺑﺎﻗﯿﻤﺎﻧﺪه از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮان ﺳﻠﻒ )ﻣﺎﻧﻨﺪ ﮐﺘﺎبھﺎی ﻣﻮﺳﯽ و داود و اﺷﻌﯿﺎ و ارﻣﯿﺎ و ﺣﺰﻗﯿﺎل و‬
 ‫ﺑﺎزﻧﮕﺮی در ﻣﻌﺎﻧﯽ ﻗﺮآن‬ ‫‪٢٠٤‬‬

‫زﮐﺮﯾﺎ و ﻏﯿﺮ ھﻢ ﮐﻪ در دﺳﺘﺮس اھﻞ ﮐﺘﺎب اﺳﺖ( ﺑﺮ ﯾﮑﺘﺎ ﭘﺮﺳﺘﯽ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮان ﺑﻪ وﺿﻮح‬ ‫ّ‬
‫ﮔﻮاھﯽ ﻣﯽدھﻨﺪ و در ھﯿﭻ ﺟﺎﯾﯽ ﻧﯿﺎﻣﺪه ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮان‪ ،‬ﺑﺖ ﭘﺮﺳﺘﯽ را ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ و اﯾﻦ‬
‫ﺣﺠﺘﯽ اﺳﺖ ﺑﺮ ﻣﺸﺮﮐﺎن ﮐﻪ ﻣﯽﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬ﻣﺎ ﺑﻪ ﺧﻮاﺳﺖ ﺧﺪا‪ُ ،‬ﺑﺖھﺎ را ﻋﺒﺎدت ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ!‬ ‫ّ‬

‫)ﻧﺤﻞ‪ (۳۵ :‬در ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ ﻓﺮﺳﺘﺎدﮔﺎن ﺧﺪا † ﺑﺮ ﺧﻼف ّادﻋﺎی ﺑﯽدﻟﯿﻞ آﻧﺎن‪ ،‬اﺟﻤﺎع‬
‫داﺷﺘﻪاﻧﺪ‪ .‬اﯾﻦ ﻣﻌﻨﺎی ﭘﺮﺳﺶ از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮان ﺳﻠﻒ اﺳﺖ و ھﯿﭻ ﻟﺰوﻣﯽ ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺗﺎ ﺧﺎﺗﻢ‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮان † و ﺑﺰرگﺗﺮﯾﻦ ﻣﻨﺎدی ﺗﻮﺣﯿﺪ ﺑﻪ آﺳﻤﺎن َرود ﺗﺎ اﯾﻦ ﻣﻮﺿﻮع را از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮان‬
‫ﮔﺬﺷﺘﻪ ﺑﭙﺮﺳﺪ و ﺑﺮای ّاﻣﺘﺶ ﭘﯿﺎم ﺗﺎزه َ‬
‫آورد‪.‬‬
‫ّ‬ ‫ﻣﻔﺴﺮان ﻗﺪﯾﻢ‪ّ :‬‬ ‫از ﻣﯿﺎن ّ‬
‫ﻣﻔﺴﺮ ﺑﺰرگ ﻣﻌﺘﺰﻟﯽ زﻣﺨﺸﺮی در ﮐﺸﺎف ﺑﻪ اﯾﻦ ﻣﻌﻨﺎ ﺑﺴﯿﺎر‬
‫اﻟﺘﻨﻮﯾﺮ« ّ‬‫ّ‬ ‫ّ‬ ‫ّ‬ ‫ﻧﺰدﯾﮏ ﺷﺪه) ‪ (١‬و از ّ‬
‫ﺣﻖ‬ ‫ﻣﻔﺴﺮان ﺗﺎزه‪ ،‬ﻋﻼﻣﻪ اﺑﻦ ﻋﺎﺷﻮر در ﺗﻔﺴﯿﺮ »اﻟﺘﺤﺮﯾﺮ و‬
‫آن را اداء ﻧﻤﻮده اﺳﺖ) ‪ .(٢‬ﺳﻌﯽ اﯾﺸﺎن ﻣﺸﮑﻮر ﺑﺎد‪.‬‬
‫*‬ ‫*‬ ‫*‬

‫ّ‬
‫‪ -١‬ﺑﻪ ﺗﻔﺴﯿﺮ ﮐﺸﺎف‪ ،‬ج‪ ،۴‬ص‪ ۲۵۴‬ﻧﮕﺎه ﮐﻨﯿﺪ‪.‬‬
‫ً‬ ‫ّ‬ ‫ّ‬
‫‪ -٢‬ﺑﻪ ﺗﻔﺴﯿﺮ اﻟﺘﺤﺮﯾﺮ و اﻟﺘﻨﻮﯾﺮ‪ ،‬ج‪ ،۱۰‬ص ‪ ۲۲۲‬ﺑﻨﮕﺮﯾﺪ‪) .‬ﻣﺨﺼﻮﺻﺎ ﺑﻪ اﺷﻌﺎری ﮐﻪ در ﺗﻔﺴﯿﺮ آﯾﮥ ﻣﺰﺑﻮر‬
‫ﺷﺎھﺪ آورده ﺷﺪه ّ‬
‫ﺗﻮﺟﻪ ﻓﺮﻣﺎﯾﯿﺪ(‪.‬‬
 ‫‪۳۹‬‬
‫ﻧﮑﺘﻪای از ﺳﻮرۀ اﺣﻘﺎف‬

‫و� إ ِ َ َّ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬

‫� ۡمۖ إ ِ ۡن �تَّب ِ ُع إِ� َما يُ َ ٰٓ‬
‫ُ‬ ‫َ‬ ‫ۡ ُ‬ ‫ٓ َۡ‬ ‫نت ب ۡد ٗ� ّم َِن ُّ‬ ‫﴿قُ ۡل َما ُك ُ‬
‫�‬ ‫ٱلر ُس ِل َو َما أدرِي َما ُ�ف َعل ِ� َو� ِب‬ ‫ِ‬
‫‪ٞ‬‬ ‫ُّ‬ ‫‪ٞ‬‬ ‫َ َ ٓ َ َ ۠ َّ َ‬
‫وما �نا إِ� نذِير مبِ�‪] ﴾٩‬اﻷﺣﻘﺎف‪ .[۹ :‬رﺳﻮلﺧﺪاص و ﺣﻮادث آﯾﻨﺪه‬
‫ﺧﺪای ﺗﻌﺎﻟﯽ در اﯾﻦ آﯾﮥ ﺷﺮﯾﻔﻪ دﺳﺘﻮر ﻣﯽدھﺪ ﮐﻪ رﺳﻮل ﮔﺮاﻣﯿﺶ ﺑﻪ ﮐﺎﻓﺮان ﺑﮕﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫آﻣﺪ رﺳﻮﻻن ﻧﯿﺴﺘﻢ و ﻧﻤﯽداﻧﻢ ﮐﻪ ﺑﺎ ﻣﻦ و ﺑﺎ ﺷﻤﺎ ﭼﻪ رﻓﺘﺎری ﺧﻮاھﺪ ﺷﺪ؟‬ ‫»ﻣﻦ ﻧﻮ در ِ‬
‫ُﺟﺰ آﻧﭽﻪ ﺑﻪﺳﻮی ﻣﻦ وﺣﯽ ﻣﯽﺷﻮد ﭼﯿﺰی را ﭘﯿﺮوی ﻧﻤﯽﮐﻨﻢ و ﻣﻦ ﺟﺰ ﺑﯿﻢ دھﻨﺪهای‬
‫ُ‬
‫ﻣﻔﺴﺮان ﻗﺮآن ﻣﺠﯿﺪ در ﺗﻔﺴﯿﺮ اﯾﻦ آﯾﮥ ﮐﺮﯾﻤﻪ ﺳﺨﻨﺎن ﮔﻮﻧﺎﮔﻮﻧﯽ‬ ‫آﺷﮑﺎر ﻧﯿﺴﺘﻢ«‪ّ .‬‬
‫آوردهاﻧﺪ ﺗﺎ روﺷﻦ ﮐﻨﻨﺪ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮﺧﺪا ص از ﭼﻪ ﺟﮫﺖ آ ﮔﺎه ﻧﺒﻮد ﮐﻪ ﺑﺎ او و ﻣﺨﺎﻟﻔﺎﻧﺶ‬
‫ﮑﺮ َﻣﻪ و‬
‫ﺑﺼﺮی و ِﻋ ِ‬ ‫ﭼﻪ رﻓﺘﺎری ﺧﻮاھﺪ ﺷﺪ؟!‪ .‬اﺑﻮﺟﻌﻔﺮ ﻃﺒﺮی در اﯾﻦ ﺑﺎره از ﻗﻮل ﺣﺴﻦ‬
‫ّ‬ ‫َ‬
‫ﻗﺘﺎده آورده اﺳﺖ ﮐﻪ آنھﺎ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬اﯾﻦ ﻧﺎ آ ﮔﺎھﯽ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ دوران ﻣﮑﻪ ﺑﻮد و ﭘﺲ از‬
‫ﻧﺰول آﯾﮥ ﻣﺰﺑﻮر‪ ،‬ﭼﻮن رﺳﻮلﺧﺪا ص ﺑﻪ ﻣﺪﯾﻨﻪ ھﺠﺮت ﻧﻤﻮد از آﻣﺮزش ﮐﺎﻣﻞ ﺧﺪاوﻧﺪ‬
‫ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺧﻮد آ ﮔﺎھﯽ ﯾﺎﻓﺖ و داﻧﺴﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺑﮫﺸﺖ ﻣﻮﻋﻮد وارد ﺧﻮاھﺪ ﺷﺪ و اﯾﻦ آ ﮔﺎھﯽ‬
‫َ َ َ َ َ َ َّ‬ ‫ََ‬ ‫َّۡ َ َ َ‬
‫ك َّ ُ‬
‫ٱ� َما �ق َّد َم مِن ذ�بِك وما تأخر﴾ ]اﻟﻔﺘﺢ‪ .[۲ :‬در ﺳﻮرۀ ﻓﺘﺢ‬
‫َ‬ ‫ﺑﺎ ﻧﺰول آﯾﮥ‪�ِ ﴿ :‬غفِر ل‬
‫) ‪(١‬‬
‫رخداد و آﯾﮥ ﻧﮫﻢ از ﺳﻮرۀ اﺣﻘﺎف را ﻧﺴﺦ ﮐﺮد! ‪.‬‬
‫ﻣﻮﺟﻪ و اﺳﺘﻮاری ﻧﯿﺴﺖ و ﺧﻮد اﺑﻮﺟﻌﻔﺮ ﻃﺒﺮی ﻧﯿﺰ آن را‬ ‫ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﺎ اﯾﻦ ﻗﻮل‪ ،‬ﺳﺨﻦ ّ‬
‫ﻣﺪتھﺎ ﭘﯿﺶ از آنﮐﻪ ﺳﻮرۀ ﻓﺘﺢ و اﺣﻘﺎف ﻧﺎزل ﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬ﺧﺪاوﻧﺪ در‬ ‫ﻧﭙﺴﻨﺪﯾﺪه اﺳﺖ‪ .‬زﯾﺮا ّ‬
‫ُ‬
‫ﺳﻮرۀ ﺿﺤﯽ )ﮐﻪ از ُﺳ َﻮر اواﺋﻞ ﺑﻌﺜﺖ ﺷﻤﺮده ﻣﯽﺷﻮد( از ﺗﮑﺮﯾﻢ ﺧﻮد ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ رﺳﻮﻟﺶ‬
‫َ‬
‫در آﺧﺮت ﺧﺒﺮ داده و او را ﺑﻪ ﻋﻄﺎی ﻋﺎﻟﻢ ﺑﺎز ﭘﺴﯿﻦ ﻣﻄﻤﺌﻦ ﻧﻤﻮده ﺑﻮد ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﻓﺮﻣﻮد‪:‬‬
‫� َ ٰٓ‬
‫ك َ� َ ۡ‬ ‫َ َ َ ۡ َ ُ ۡ َ َ ُّ َ‬ ‫ُۡ َ‬ ‫َ َ َ ُ َ ۡ ‪َ َّ ٞ‬‬
‫�‪] ﴾٥‬اﻟﻀﺤﯽ‪.[۵-۴ :‬‬ ‫و�‪ ٤‬ولسوف �ع ِطيك ر�‬ ‫ك م َِن ٱ� ٰ‬ ‫﴿ول�خِرة خ� ل‬
‫ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ھﺮ آﯾﻨﻪ ﺳﺮای آﺧﺮت ﺑﺮای ﺗﻮ ﺑﮫﺘﺮ از اﯾﻦ ﺟﮫﺎن اﺳﺖ‪ .‬و ﺑﻪ زودی ﺧﺪاوﻧﺪت ﻋﻄﺎﺋﯽ ﺑﺮ‬

‫‪ -١‬ﺗﻔﺴﯿﺮ ﻃﺒﺮی‪ ،‬ج‪ ،۲۱‬ص ‪.۱۲۱‬‬

 ‫ﺑﺎزﻧﮕﺮی در ﻣﻌﺎﻧﯽ ﻗﺮآن‬ ‫‪٢٠٦‬‬

‫ﺗﻮ ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﺧﺸﻨﻮد ﺧﻮاھﯽ ﮔﺸﺖ«‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮ اﯾﻦ‪ ،‬ﻧﺎﺳﺦ و ﻣﻨﺴﻮﺧﯽ در اﯾﻨﺠﺎ وﺟﻮد ﻧﺪارد و‬
‫ّ‬ ‫ّ‬
‫ﺑﺮای ﺣﻞ آﯾﮥ ﮐﺮﯾﻤﻪ راه دﯾﮕﺮی را ﺑﺎﯾﺪ ﺟﺴﺖ‪ .‬ﺑﺎ وﺟﻮد اﯾﻦ زﻣﺨﺸﺮی در ﺗﻔﺴﯿﺮ ﮐﺸﺎف‬
‫ﹺ‬ ‫ﹺ‬
‫از ﻗﻮل اﺑﻦﻋﺒﺎس آورده ﮐﻪ وی ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪» :‬ﻣﺎ ﻳﻔ ﹶﻌﻞ ﹺﰊ وﻻ ﺑﹺﻜﻢ ﹺﰲ اﻵﺧ ﹶﺮۀﹺ ﹶوﻫﻲ ﹶﻣ ﹸ‬
‫ﻮﺧ ﹲﺔ‬
‫ﻨﺴ ﹶ‬ ‫ّ‬

‫ﹶﺄﺧ ﹶﺮ«) ‪ .(١‬ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬ﻋﺒﺎرت‪» :‬ﻧﻤﯽداﻧﻢ ﺑﺎ ﻣﻦ و ﺑﺎ ﺷﻤﺎ‬ ‫ﻐﻔ ﹶﺮ ﹶﻟﻚ اﷲﹸ ﻣﺎ ﹶﺗ ﹶﻘﺪﱠ ﹶم ﹺﻣﻨﻬﺎ ﹶوﻣﺎ ﺗ ﱠ‬
‫ﺑﹺ ﹶﻘﻮﻟﹺ ﹺﻪ‪ :‬ﻟﹺﻴ ﹺ‬
‫ﭼﻪ رﻓﺘﺎری ﺧﻮاھﺪ ﺷﺪ؟« ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ آﺧﺮت اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ وﺳﯿﻠﮥ »ﻟﹺﻴ ﹺ‬
‫ﻐﻔ ﹶﺮ ﹶﻟﻚ اﷲﹸ‪ «...‬ﻧﺴﺦ‬
‫ﺷﺪه اﺳﺖ! ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﻣﻼﺣﻈﻪ ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ اﯾﻦ ﻗﻮل‪ ،‬ھﻤﺎن رأی ﻋﮑﺮﻣﻪ و ﻗﺘﺎده اﺳﺖ ﻟﯿﮑﻦ از‬
‫ﻋﺒﺎس در ﺗﻔﺴﯿﺮ ﻗﺮآن‪ ،‬ﻣﻤﺘﺎز و زﺑﺪه ﺷﻤﺮده ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬زﻣﺨﺸﺮی‬ ‫ﺷﺨﺼﯿﺖ اﺑﻦ ّ‬ ‫ّ‬ ‫آﻧﺠﺎ ﮐﻪ‬
‫ﻗﻮل وی را رد ﻧﻨﻤﻮده و آن را ﺗﻮﺟﯿﻪ ﻣﯽﮐﻨﺪ و در ﭘﯽ ﺳﺨﻦ ﮔﺬﺷﺘﻪاش ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ‪:‬‬ ‫ّ‬

‫ﻮن ﻧﹶﻔﻴ ﹰﺎ ﻟﹺﻠﺪﱢ راﻳ ﹺﺔ اﻟـ ﹸﻤ ﹶﻔ ﱠﺼ ﹶﻠﺔ«! ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬روا اﺳﺖ ﮐﻪ ﻧﻔﯽ ﻋﻠﻢ )در ﺳﻮرۀ‬ ‫ﻮز أن ﻳﻜ ﹶ‬ ‫ﳚ ﹸ‬ ‫» ﹶو ﹸ‬
‫ّ‬
‫اﺣﻘﺎف( ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﻓﮫﻢ ﺗﻔﺼﯿﻠﯽ ﺑﺎﺷﺪ«! ﻣﻘﺼﻮدش آﻧﺴﺖ ﮐﻪ رﺳﻮلﺧﺪا ص در ﻣﮑﻪ‬
‫ً‬ ‫ً‬
‫اﺟﻤﺎﻻ ﻣﯽداﻧﺴﺖ ﮐﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ او را از ﻧﻌﻤﺖھﺎی ﺑﮫﺸﺘﯽ ﺑﺮﺧﻮردار ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﺪ وﻟﯽ ﺗﻔﺼﯿﻼ‬
‫ﻣﮑﯽ ـ ﺑﻪ ﻗﻮل اﺑﻦ ّ‬ ‫ّ‬
‫ﻋﺒﺎس ـ‬ ‫از إﻧﻌﺎم ﺣﻖ ﺗﻌﺎﻟﯽ ﺑﺎ ﺧﺒﺮ ﻧﺒﻮد و ﺳﭙﺲ از آن آ ﮔﺎه ﺷﺪ و آﯾﮥ‬
‫ﻧﺴﺦ ﮔﺮدﯾﺪ! ﺑﺎ اﯾﻦﮐﻪ ﻧﺴﺦ آﯾﮥ ﮐﺮﯾﻤﻪ از راه اﺟﻤﺎل و ﺗﻔﺼﯿﻞ‪ ،‬ﺑﯽوﺟﻪ اﺳﺖ زﯾﺮا از‬
‫ﻧﺺ‬ ‫ﺗﻔﺼﯿﻞ ﻧﻌﻤﺖھﺎی آﺧﺮت ُﺟﺰ ﺧﺪای ﺗﻌﺎﻟﯽ‪ ،‬ھﯿﭻ ﮐﺲ ﺑﺎﺧﺒﺮ ﻧﯿﺴﺖ ﭼﻨﺎنﮐﻪ در ّ‬
‫َ ُ ّ ُ َّ َ ۡ ُ َ َ ٓ َ ۢ َ َ ُ ْ‬ ‫َ َ َ ۡ َ ُ َ ۡ ‪ۡ ُ ٓ َّ ٞ‬‬
‫� جزاء بِما �نوا‬ ‫ٖ‬ ‫�‬ ‫أ‬ ‫ِ‬ ‫ة‬ ‫ر‬‫ق‬ ‫ِن‬ ‫م‬ ‫م‬ ‫ه‬‫ل‬ ‫َ‬
‫�‬ ‫ﻗﺮآن ﮐﺮﯾﻢ آﻣﺪه‪﴿ :‬ف� �علم �فس ما أ ِ‬
‫خ‬
‫ۡ ُ َ‬
‫َ�ع َملون‪] ﴾١٧‬اﻟﺴﺠﺪة‪ .[۱۷ :‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ھﯿﭻ ﮐﺲ ﻧﻤﯽداﻧﺪ ﭼﻪ ﭼﯿﺰھﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﻣﺎﯾﮥ روﺷﻨﯽ‬
‫ﭼﺸﻢھﺎ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ ﺑﺮای آﻧﺎن ـ ﺑﻪ ﭘﺎداش اﻋﻤﺎﻟﯽ ﮐﻪ ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ ـ ﭘﻨﮫﺎن ﺷﺪه اﺳﺖ«‪ .‬ﺷﮕﻔﺖ‬
‫ﻋﺒﺎس در ﺗﻔﺴﯿﺮآﯾﮥ اﺧﯿﺮ آوردهاﻧﺪ ﮐﻪ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪» :‬أﻣﺎ ﻫﺬا ﻻ ﹶﺗﻔﺴ ﹶﲑ ﹶﻟ ﹸﻪ‪،‬‬ ‫آﻧﮑﻪ از ﺧﻮد اﺑﻦ ّ‬
‫ﹺ‬
‫ﻌﺮف ﺗﹶﻔﺴ ﹸﲑ ﹸه«) ‪ .(٢‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﺑﺪاﻧﯿﺪ ﮐﻪ اﯾﻦ آﯾﻪ ﺗﻔﺴﯿﺮ ﻧﺪارد زﯾﺮا‬ ‫أﺟ ﱡﻞ ﳑﹼﺎ ﻳ ﹶ‬
‫ﺎﻷﻣﺮ أﻋ ﹶﻈ ﹸﻢ ﹶو ﹶ‬
‫ﹶﻓ ﹸ‬
‫ﻋﺒﺎس در‬ ‫ﻣﻮﺿﻮع آن‪ ،‬ﺑﺰرگﺗﺮ وﺑﺎﻻﺗﺮ ازآﻧﺴﺖﮐﻪ ﺗﻔﺴﯿﺮش ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﺷﻮد«! وﻧﻈﺮ اﺑﻦ ّ‬
‫ِ‬
‫‪ٞ‬‬ ‫ََ ََُۡ َۡ‬ ‫ً‬
‫اﯾﻨﺠﺎ ﮐﺎﻣﻼ درﺳﺖ اﺳﺖ زﯾﺮا ﻧﮑﺮۀ در ﺳﯿﺎق ﻧﻔﯽ ﮐﻪ در ﺟﻤﻠﮥ ﴿ف� �علم �فس﴾‬
‫َ‬
‫ﻋﻤﻮﻣﯿﺖ دﻻﻟﺖ دارد و ﻧﺸﺎن ﻣﯽدھﺪ ﮐﻪ ا َﺣﺪی ـ ُﺟﺰ ﺧﺪای ﺗﻌﺎﻟﯽ‬ ‫ّ‬ ‫ﻣﻼﺣﻈﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﺑﺮ‬
‫ّ‬
‫ـ از ﺗﻔﺼﯿﻞ ﻧﻌﻤﺖھﺎی ﺑﮫﺸﺖ ﻣﻄﻠﻊ ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﭼﮕﻮﻧﻪ ﻣﯽﺗﻮان ّادﻋﺎ ﮐﺮد ﮐﻪ رﺳﻮل‬

‫ّ‬
‫‪ -١‬ﺗﻔﺴﯿﺮ ﮐﺸﺎف‪ ،‬ج‪ ،۴‬ص‪.۲۹۸‬‬
‫‪ -٢‬ﺗﻔﺴﯿﺮ ﻣﺠﻤﻊاﻟﺒﯿﺎن‪ ،‬ج‪ ،۲۲‬ص‪.۸۵‬‬
 ‫‪٢٠٧‬‬ ‫ﺑﺎزﻧﮕﺮی در ﻣﻌﺎﻧﯽ ﻗﺮآن‬

‫اﮐﺮم ص از ﺗﻔﺼﯿﻞ آنھﺎ آ ﮔﺎه ﺷﺪه و ﻋﻠﻢ اﺟﻤﺎﻟﯽ وی‪ ،‬ﻧﺴﺦ ﮔﺮدﯾﺪه اﺳﺖ؟!‪) .‬ﻋﻼوه ﺑﺮ‬
‫اﺳﺎﺳﺎ اﺟﻤﺎل و ﺗﻔﺼﯿﻞ ﺑﺎ ﻧﺎﺳﺦ و ﻣﻨﺴﻮخ ﺗﻔﺎوت دارد(‪ .‬آری! ھﺮ ﭼﻨﺪ اﺑﻦ ّ‬ ‫ً‬
‫ﻋﺒﺎس‬ ‫اﯾﻦﮐﻪ‬
‫ً‬ ‫ّ ً‬
‫درﺑﺎرۀ ﺗﻔﺴﯿﺮ ﻗﺮآن ﮐﺮﯾﻢ داﻧﺶ ﻓﺮاواﻧﯽ داﺷﺘﻪ وﻟﯽ اوﻻ وی ﻣﻌﺼﻮم ﻧﺒﻮده اﺳﺖ و ﺛﺎﻧﯿﺎ‬
‫ﻋﺒﺎس اﺳﺖ‪ ،‬ﻧﻪ ﻗﻮل ﻗﻄﻌﯽ‬ ‫آﻧﭽﻪ زﻣﺨﺸﺮی و دﯾﮕﺮان از او ﻧﻘﻞ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪ ،‬رواﯾﺘﯽ از اﺑﻦ ّ‬
‫ِ‬
‫أﺋﻤﮥ اﺳﻼم و ﺑﺰرﮔﺎن دﯾﻦ‬ ‫وی! اﯾﻦﮔﻮﻧﻪ اﻗﻮال‪ ،‬ھﻤﭽﻮن رواﯾﺎت ﺿﻌﯿﻔﯽ ﮐﻪ ﮔﺎھﯽ ﺑﻪ ّ‬
‫ّ‬ ‫ﻧﺴﺒﺖ دادهاﻧﺪ‪ ،‬ﻣﻔﯿﺪ ﻋﻠﻢ و اﻃﻤﯿﻨﺎن ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬ﭘﺲ رواﯾﺖ از اﺑﻦ ّ‬
‫ﻋﺒﺎس ﻧﺒﺎﯾﺪ ﻣﺎ را ﺑﻪ ﺗﻮﻗﻒ‬
‫وا دارد و ﻣﺎﻧﻊ ﭘﯿﺸﺮﻓﺖ در ﻋﻠﻢ ﺷﺮﯾﻒ ﺗﻔﺴﯿﺮ ﮔﺮدد) ‪.(١‬‬
‫)ﻣﻔﺴﺮﻗﺪﯾﻤﯽ( ﻧﻘﻞ‬ ‫ّ‬ ‫ﺿﺤﺎک‬ ‫ﺷﯿﺦ ﻃﺒﺮﺳﯽ در ﺗﻔﺴﯿﺮ »ﻣﺠﻤﻊاﻟﺒﯿﺎن« ﻗﻮل دﯾﮕﺮی از ّ‬

‫ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ او در ﻣﻌﻨﺎی آﯾﮥ ﻣﻮرد ﺑﺤﺚ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ » :‬ﹸﻗﻞ ﻣﺎ أدري ﻣﺎ ﹸاو ﹶﻣ ﹸﺮ ﺑﹺ ﹺﻪ ﹶوﻻ ﺗﹸﺆ ﹶﻣ ﹸﺮون‬
‫ﺑﹺ ﹺﻪ«) ‪» .!(٢‬ﺑﮕﻮ ﻣﻦ ﻧﻤﯽداﻧﻢ ﮐﻪ ﺑﻪ ﭼﻪ ﭼﯿﺰ ﻓﺮﻣﺎن داده ﻣﯽﺷﻮم و ﻧﯿﺰ ﺷﻤﺎ ﺑﻪ ﭼﻪ ﭼﯿﺰی اﻣﺮ‬
‫ً‬
‫ﺧﻮاھﯿﺪ ﺷﺪ«! اﯾﻦ ﺗﻔﺴﯿﺮ ﻧﯿﺰ ﺿﻌﯿﻒ اﺳﺖ زﯾﺮا ﺧﺪای ﺗﻌﺎﻟﯽ در آﯾﮥ ﻣﻮرد ﺑﺤﺚ ﻇﺎھﺮا از رﻓﺘﺎر‬
‫و ﻋﻤﻠﯽ ﮐﻪ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ اﮐﺮم ص و ﻣﺨﺎﻟﻔﺎن او‪ ،‬ﻣﻌﻤﻮل ﻣﯽدارد »ﻣﺎ ﻳﻔ ﹶﻌ ﹸﻞ ﹺﰊ ﹶوﻻ ﺑﹺﻜﻢ«‬
‫ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬ﻧﻪ از اواﻣﺮ ﯾﺎ اﺣﮑﺎﻣﯽ ﮐﻪ در آﯾﻨﺪه ﺑﺮای آنھﺎ ﻧﺎزل ﺧﻮاھﺪ ﻓﺮﻣﻮد‪.‬‬
‫ﺷﯿﺦ ﻃﺒﺮﺳﯽ و اﺑﻮﺟﻌﻔﺮ ﻃﺒﺮی ﻗﻮل دﯾﮕﺮی را از ﺣﺴﻦ ﺑﺼﺮی ﮔﺰارش ﻧﻤﻮدهاﻧﺪ ﮐﻪ‬
‫ﺑﺎ آﻧﭽﻪ ﻣﺎ از آﯾﮥ ﺷﺮﯾﻔﻪ ﻣﯽﻓﮫﻤﯿﻢ ﺗﺎ اﻧﺪازهای ﺳﺎزﮔﺎری دارد و ﻧﻘﻞ ﮐﺮدهاﻧﺪ ﮐﻪ ﺣﺴﻦ‬
‫اﻵﺧ ﹶﺮ ﹺة ﹶﻓﺈ ﱠﻧ ﹸﻪ ﹶﻗﺪ ﹶﻋ ﹺﻠ ﹶﻢ أ ﱠﻧ ﹸﻪ ﹺﰲ اﻟـ ﹶﺠﻨﱠ ﹺﺔ ﹶو ﱠ‬
‫أن ﹶﻣﻦ ﻛ ﱠﺬ ﹶﺑ ﹸﻪ‬ ‫ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪» :‬ﻫﺬا إ ﱠﻧﻤـﺎ ﻫﻮ ﹺﰲ اﻟﺪﱡ ﻧﻴﺎ وأﻣﺎ ﹺﰲ ﹺ‬
‫ﹼ‬ ‫ﹸ ﹶ‬
‫ً‬ ‫ّ‬
‫ﹺﰲ اﻟﻨ ﹺﹼﺎر«) ‪ .(٣‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬آﯾﮥ ﺷﺮﯾﻔﻪ درﺑﺎرۀ روﯾﺪادھﺎی دﻧﯿﺎ اﺳﺖ ّاﻣﺎ در ﻣﻮرد آﺧﺮت‪ ،‬ﻣﺴﻠﻤﺎ‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ص ﻣﯽداﻧﺴﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺑﮫﺸﺖ وارد ﺧﻮاھﺪ ﺷﺪ و ھﺮ ﮐﺲ او را ﺗﮑﺬﯾﺐ ﮐﺮده‪،‬‬
‫ﮔﺮﻓﺘﺎر آﺗﺶ ﻣﯽﺷﻮد«‪.‬‬
‫اﻗﻮال دﯾﮕﺮی ﻧﯿﺰ درﺑﺎرۀ آﯾﮥ ﮐﺮﯾﻤﻪ ﻧﻘﻞ ﺷﺪه ﮐﻪ در ﺗﻔﺴﯿﺮ ﻣﺠﻤﻊاﻟﺒﯿﺎن ﻣﯽﺗﻮان‬
‫ّ‬ ‫ّ‬
‫آنھﺎ را دﯾﺪ‪ّ .‬اﻣﺎ ﻗﻮل ﺻﺤﯿﺢ آﻧﺴﺖ ﮐﻪ‪ :‬ﮐﻔﺎر ﻣﮑﻪ در ﺑﺮاﺑﺮ دﻋﻮت ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ اﺳﻼم ص ﺑﻪ‬

‫‪ -١‬ﺑﺮﺧﻼف ﺻﺪھﺎ رواﯾﺖ ﮐﻪ از اﺑﻦ ّ‬

‫ﻋﺒﺎس در ﺗﻔﺴﯿﺮ ﻗﺮآن آوردهاﻧﺪ‪ ،‬ﺳﯿﻮﻃﯽ از ﻗﻮل ﺷﺎﻓﻌﯽ آورده ﮐﻪ‬
‫ﱠﻔﺴ ﹺﲑ ﹼإﻻ ﹶﺷﺒﻴ ﹲﻪ ﺑﹺ ﹺﻤ ﹺﺄة ﹶﺣﺪﻳ ﹴﺚ!« )اﻹﺗﻘﺎن ‪ .(۲۲۴/۲‬ﯾﻌﻨﯽ‪:‬‬
‫ﺎس ﹺﰲ اﻟﺘ ﹺ‬ ‫ﹶﻦ ﹺ‬
‫اﺑﻦ ﹶﻋ ﹼﺒ ﹴ‬ ‫وی ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪» :‬ﻟـﹶﻢ ﻳﺜ ﹸﺒﺖ ﻋ ﹺ‬
‫ﻋﺒﺎس در ﺗﻔﺴﯿﺮ ﺣﺪود ﺻﺪ ﺣﺪﯾﺚ ﺑﯿﺸﺘﺮ ﺛﺎﺑﺖ ﻧﺸﺪه اﺳﺖ«!‪.‬‬ ‫»از اﺑﻦ ّ‬
‫‪ -٢‬ﺗﻔﺴﯿﺮ ﻣﺠﻤﻊاﻟﺒﯿﺎن‪ ،‬ج‪ ،۲۶‬ص ‪.۷‬‬
‫‪ -٣‬ﺑﻪ ﺗﻔﺴﯿﺮ ﻣﺠﻤﻊ اﻟﺒﯿﺎن‪ ،‬ج‪ ،۲۶‬ص‪ ۷‬ﻧﮕﺎه ﮐﻨﯿﺪ‪.‬‬
 ‫ﺑﺎزﻧﮕﺮی در ﻣﻌﺎﻧﯽ ﻗﺮآن‬ ‫‪٢٠٨‬‬

‫ﺗﻮﺣﯿﺪ‪ ،‬واﮐﻨﺸﯽ از ﺧﻮد ﻧﺸﺎن ﻣﯽدادﻧﺪ ﮐﻪ ﮔﻮﯾﯽ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ص ﺑﺪﻋﺘﯽ آورده و ھﯿﭻ‬
‫َ َ‬ ‫َ َ‬
‫رﺳﻮﻟﯽ ﺗﺎ آن زﻣﺎن ﭼﻨﺎن ﺳﺨﻨﯽ ﻧﮕﻔﺘﻪ اﺳﺖ! و ﻟﺬا ﻣﯽﮔﻔﺘﻨﺪ‪﴿ :‬أ َج َعل ٱ�ل َِهة إِ� ٰ ٗها َ�ٰح ًِد�ۖ‬
‫َّ َ ٰ َ َ َ ۡ ٌ ُ َ ‪ٞ‬‬
‫جاب‪] ﴾٥‬ص‪» .[۵ :‬آﯾﺎ ﺧﺪاﯾﺎن را ﺧﺪای ﯾﮕﺎﻧﻪ ﮔﺮداﻧﯿﺪه؟ ھﻤﺎﻧﺎ ﮐﻪ اﯾﻦ‬ ‫إِن �ذا ل�ء ع‬
‫َ ۡ َ َ ٓ َّ‬ ‫َّ‬ ‫ۡ‬ ‫َ‬
‫ﭼﯿﺰ ﺑﺴﯿﺎر ﺷﮕﻔﺘﯽ اﺳﺖ!« و ﻧﯿﺰ ﻣﯽﮔﻔﺘﻨﺪ‪َ ﴿ :‬ما َس ِم ۡع َنا ب ِ َ�ٰذا ِ� ٱل ِملةِ ٱ�خِرة ِ إِن �ٰذا إِ�‬
‫)ادﻋﺎ( را در آﺧﺮﯾﻦ آﯾﯿﻦ ﻧﺸﻨﯿﺪهاﯾﻢ‪ ،‬اﯾﻦ ُﺟﺰ دروﻏﯽ ﮐﻪ ﺑﺮﺑﺎﻓﺘﻪ‬ ‫ٱخت َ� ٰ ٌق‪] ﴾٧‬ص‪» .[۷ :‬ﻣﺎ اﯾﻦ ّ‬ ‫ۡ‬
‫ِ‬
‫ّ ً‬ ‫ّ‬ ‫ّ‬
‫ﭼﯿﺰ دﯾﮕﺮی ﻧﯿﺴﺖ«! ھﻤﭽﻨﯿﻦ ﮐﻔﺎر ﻣﮑﻪ اﻧﺘﻈﺎر داﺷﺘﻨﺪﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ص ﺑﺮای آنھﺎ ﻣﺮﺗﺒﺎ‬
‫ً ّ‬
‫ﻏﯿﺐﮔﻮﯾﯽ ﮐﻨﺪ و ﺣﻮادث و اﺣﻮال آﯾﻨﺪه را ﺑﺎزﮔﻮ ﻧﻤﺎﯾﺪ و اﺳﺎﺳﺎ ﺗﻮﻗﻊ داﺷﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﻓﺮﺳﺘﺎدۀ‬
‫ﺧﺪا‪ ،‬از ﻧﻮع ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن ﺑﺎﺷﺪ ﻧﻪ از ﺟﻨﺲ ﺑﺸﺮ! از اﯾﻦ رو در ﺳﻮرۀ أﻧﻌﺎم ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ ﮐﻪ‬
‫ﺻﺎدق أﻣﯿﻦ ﺑﻪ آنھﺎ ﺑﮕﻮﯾﺪ ﻣﻦ ﭼﻨﯿﻦ ّادﻋﺎھﺎﯾﯽ را ﻧﺪارم و ُﺟﺰ وﺣﯽ إﻟﮫﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ‬ ‫ِ‬ ‫رﺳﻮل‬
‫ِ‬
‫ُ ٓ ُ ُ َ ُۡ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬
‫ﻣﻦ ﻣﯽرﺳﺪ از ﻓﺮﻣﺎﻧﯽ ﭘﯿﺮوی ﻧﻤﯽﮐﻨﻢ ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪﴿ :‬قل � أقول ل�م عِندِي‬
‫َّ‬ ‫َ‬ ‫َ َ ٓ ُ َّ َ َ ٓ َ ۡ َ ُ ۡ َ ۡ َ َ َ ٓ َ ُ ُ َ ُ‬
‫�﴾ ]اﻷﻧﻌﺎم‪:‬‬ ‫و� إ ِ َ َّ‬ ‫� ۡم إ ّ� َملَ ٌ‬
‫ك ۖ إ ِ ۡن �تَّب ِ ُع إِ� َما يُ َ ٰٓ‬ ‫ِِ‬ ‫خزا�ِن ٱ�ِ و� أعلم ٱلغيب و� أقول ل‬
‫‪ .[۵۰‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﺑﮕﻮ ﺑﻪ ﺷﻤﺎ ﻧﻤﯽﮔﻮﯾﻢﮐﻪ ﮔﻨﺞھﺎیﺧﺪا ﻧﺰد ﻣﻦ اﺳﺖ و ﻏﯿﺐ ﻧﻤﯽداﻧﻢ و ﺑﻪ ﺷﻤﺎ‬
‫ﻧﻤﯽﮔﻮﯾﻢ ﮐﻪ ﻣﻦ ﻓﺮﺷﺘﻪای ھﺴﺘﻢ‪ُ ،‬ﺟﺰ آﻧﭽﻪ ﺑﻪ ﻣﻦ وﺣﯽ ﻣﯽﺷﻮد ﭼﯿﺰی را ﭘﯿﺮوی‬
‫ﻧﻤﯽﮐﻨﻢ‪ .«...‬در ﭼﻨﯿﻦ اﺣﻮال‪ ،‬ﺧﺪای ﺳﺒﺤﺎن در ﺳﻮرۀ اﺣﻘﺎف ﺑﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮش ﻓﺮﻣﺎن‬
‫ﹺ‬ ‫ً‬
‫ﻧﻮدرآﻣﺪ رﺳﻮﻻن ﻧﯿﺴﺘﻢ( ﯾﻌﻨﯽ‪:‬‬
‫ِ‬ ‫ﻨﺖ ﺑﹺﺪﻋ ﹰﺎ ﻣ ﹶﻦ ﱡ‬
‫اﻟﺮ ﹸﺳ ﹺﻞ )ﺑﮕﻮ ﻣﻦ‬ ‫ﻣﯽدھﺪ ﮐﻪ ّاوﻻ ﺑﮕﻮﯾﺪ‪ :‬ﻣﺎ ﻛ ﹸ‬
‫َ‬
‫ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ ﮐﺲ ﻧﯿﺴﺘﻢ ﮐﻪ ﻣﺮدم را ﺑﻪ ﺗﻮﺣﯿﺪ ﻓﺮا ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ و از ﺷﺮک و ُﺑﺖﭘﺮﺳﺘﯽ ﺑﺎز‬
‫ﺣﻖ‪ ،‬ھﻤﻪ ﺑﺮ ﺗﻮﺣﯿﺪ‬ ‫ﻣﯽدارد‪ .‬ﭘﺲ ﺑﺪﻋﺘﯽ ﺗﺎزه از ﭘﯿﺶ ﺧﻮد ﻧﺴﺎﺧﺘﻪام و دﻋﻮت رﺳﻮﻻن ّ‬
‫ِ‬
‫ً‬
‫ﺑﻮده اﺳﺖ‪ .‬ﺛﺎﻧﯿﺎ ﺧﺪای ﺗﻌﺎﻟﯽ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ ﮐﻪ رﺳﻮﻟﺶ اﻋﻼم ﻧﻤﻮده و ﺑﮕﻮﯾﺪ‪ :‬ﹶوﻣﺎ أدري ﻣﺎ‬
‫ﻳﻔ ﹶﻌ ﹸﻞ ﹺﰊ ﹶوﻻ ﺑﹺﻜﻢ )و ﻧﻤﯽداﻧﻢ ﮐﻪ ﺑﺎ ﻣﻦ و ﺷﻤﺎ ﭼﻪ رﻓﺘﺎری ﺧﻮاھﺪ ﺷﺪ؟( ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬ﻣﻦ ﺑﺮ‬
‫ﺧﻼف اﻧﺘﻈﺎر ﺷﻤﺎ‪ ،‬ﻏﯿﺐﮔﻮ ﻧﯿﺴﺘﻢ و از ھﻤﮥ ﺣﻮادﺛﯽ ﮐﻪ ﺧﺪای ﺳﺒﺤﺎن در دﻧﯿﺎ ﺑﺮای ﻣﻦ‬
‫ً‬
‫و ﺷﻤﺎ ﭘﯿﺶ ﺧﻮاھﺪ آورد‪ ،‬ﺧﺒﺮ ﻧﺪارم‪ .‬ﺛﺎﻟﺜﺎ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ ﮐﻪ ﺑﮕﻮﯾﺪ‪ :‬إن أﺗﱠﺒﹺ ﹸﻊ ﹼإﻻ ﻣﺎ ﻳﻮﺣﻲ ﹶ ﱠ‬
‫إﱄ‬
‫)ﺟﺰآﻧﭽﻪ ﺑﻪﺳﻮی ﻣﻦ وﺣﯽ ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﭼﯿﺰی را ﭘﯿﺮوی ﻧﻤﯽﮐﻨﻢ(‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬اﮔﺮ ﺳﺨﻨﯽ‬ ‫ُ‬
‫ً‬
‫أﺣﯿﺎﻧﺎ ﺧﺒﺮی از ﭘﯿﺮوزی ّ‬
‫ﺣﻖ ﺑﺮ ﺑﺎﻃﻞ در آﯾﻨﺪه‪،‬‬ ‫درﺑﺎب ﺗﻮﺣﯿﺪ و ﯾﺎ ﺷﺮﯾﻌﺖ ﻣﯽﮔﻮﯾﻢ و اﮔﺮ‬
‫ﻣﯽآورم‪ ،‬ﺗﻨﮫﺎ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ وﺣﯽ ﺧﺪاوﻧﺪ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺪون اﺧﺘﯿﺎر ﺧﻮدم ﺑﻪ ﻣﻦ ﻣﯽرﺳﺪ و‬
‫ﻓﻘﻂ از آن ﭘﯿﺮوی ﻣﯽﮐﻨﻢ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮ اﯾﻦ‪ ،‬ﻣﻘﺼﻮد از آﯾﮥ ﺷﺮﯾﻔﻪ آن ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ص از‬
 ‫‪٢٠٩‬‬ ‫ﺑﺎزﻧﮕﺮی در ﻣﻌﺎﻧﯽ ﻗﺮآن‬

‫آﺧﺮت ﺧﻮد و ﮐﺎﻓﺮان اﻇﮫﺎر ﺑﯽﺧﺒﺮی ﻧﻤﺎﯾﺪ ﺑﻪ وﯾﮋه ﮐﻪ ﮐﺎﻓﺮان‪ ،‬ﺑﻪ آﺧﺮت ﻋﻘﯿﺪه‬
‫ﻧﺪاﺷﺘﻨﺪ و ﻧﻤﯽﺧﻮاﺳﺘﻨﺪ ﺗﺎ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ص‪ ،‬ﺳﺮاﻧﺠﺎم آﺧﺮت ﺧﻮد ﯾﺎ اﯾﺸﺎن را ﺑﺎزﮔﻮ ﮐﻨﺪ!‬
‫درﺧﻮاﺳﺖ آنھﺎ از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ص ﭘﯿﺸﮕﻮﯾﯽھﺎی دﻧﯿﻮی ﺑﻮده اﺳﺖ‪ّ .‬اﻣﺎ اﺧﺒﺎر آﺧﺮت را‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﺧﺪا ص از راه وﺣﯽ إﻟﮫﯽ ﮐﻪ ﺑﺪو ﻣﯽرﺳﯿﺪ ﭘﯿﺎﭘﯽ ﺑﺮ اﯾﺸﺎن ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ و آﻧﺎن را‬
‫ﲔ‬‫اﻧﺬار ﻧﻤﻮده ھﺸﺪار ﻣﯽداد ﭼﻨﺎنﮐﻪ در ﻣﻘﻄﻊ آﯾﮥ ﺷﺮﯾﻔﻪ آﻣﺪه اﺳﺖ‪ :‬ﹶوﻣﺎ أﻧﹶﺎ ﹼإﻻ ﻧ ﹺﹶﺬﻳ ﹲﺮ ﹸﻣﺒﹺ ﹲ‬
‫)و ﻣﻦ ُﺟﺰ ﺑﯿﻢدھﻨﺪهای آﺷﮑﺎر ﻧﯿﺴﺘﻢ(‪ .‬اﮔﺮ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﺧﺪا ص ﺑﻪ آﻧﺎن ﻣﯽﻓﺮﻣﻮد ﮐﻪ‪ :‬ﻣﻦ‬
‫از آﺧﺮت ﺧﻮدم و ﺷﻤﺎ ﺑﯽﺧﺒﺮم! ﭼﮕﻮﻧﻪ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺴﺖ ﮐﺎﻓﺮان را از ﻋﻮاﻗﺐ اﻋﻤﺎلﺷﺎن ﺑﯿﻢ‬
‫دھﺪ؟ و ﯾﺎ ﻣﺆﻣﻨﺎن را ﺑﻪ ﺑﮫﺸﺖ ﺧﺪاوﻧﺪ ﻧﻮﯾﺪ ﺑﺨﺸﺪ؟ ﺑﻪﻗﻮل ﺷﺎﻋﺮ‪:‬‬
‫ُ‬
‫ـــﻔﺖ آب دھــــﯽ؟!‪.‬‬
‫ﮐــــﯽ ﺗﻮاﻧــــﺪ ﺻـ ِ‬ ‫ﺧﺸــﮏ اﺑــﺮی ﮐــﻪ ُﺑـ َـﻮد ز آب ﺗﮫــﯽ‬

‫*‬ ‫*‬ ‫*‬

 ‫‪ -۴۰‬ﻧﮑﺎﺗﯽ از ﺳﻮرۀ ﻓﺘﺢ‬

‫َ َ َّ‬ ‫َ َ‬ ‫ّ َ ۡ َ َ َ َّ ُ َ َ‬ ‫ك َ� ۡت ٗحا ُّمب ٗ‬ ‫َّ َ َ ۡ َ َ َ‬

‫ٱ� َما �ق َّد َم مِن ذ�بِك َو َما تأخ َر َو ُ�ت ِ َّم ن ِۡع َم َت ُهۥ‬ ‫ينا‪�ِ ١‬غفِر لك‬ ‫ِ‬ ‫﴿إِنا �تحنا ل‬
‫ٗ‬
‫ك ِ َ ُّ ۡ َ ٗ‬ ‫َ َۡ َ ََۡ َ َ‬
‫ص�ٰطا مستقِيما‪] ﴾٢‬اﻟﻔﺘﺢ‪ .[۲-۱ :‬و آﻣﺮزش ﮔﻨﺎه!‬ ‫عليك و�هدِي‬
‫ﭼﻨﺎنﮐﻪ در ﭘﯿﺸﮕﻔﺘﺎر ھﻤﯿﻦ ﮐﺘﺎب آوردﯾﻢ‪ ،‬اﯾﻦ آﯾﮥ ﮐﺮﯾﻤﻪ از دﯾﺪﮔﺎه ﺧﻮاﻧﻨﺪۀ‬
‫ﮐﻨﺠﮑﺎو‪ ،‬ﺑﺎ ﺳﻪ ﭘﺮﺳﺶ اﺳﺎﺳﯽ روﺑﺮو اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺎﯾﺪ ﺑﺪانھﺎ ﭘﺎﺳﺦ داد‪ .‬ﻣﻔﮫﻮم آﯾﮥ ﺷﺮﯾﻔﻪ‬
‫اﯾﻨﺴﺖ ﮐﻪ‪» :‬ﻣﺎ ﺗﻮ را ﻓﺘﺤﯽ آﺷﮑﺎر آوردﯾﻢ * ﺗﺎ ﺧﺪا ﮔﻨﺎه ﮔﺬﺷﺘﻪات و آﻧﭽﻪ را ﮐﻪ ﺑﺎز ﭘﺲ آﻣﺪه‪،‬‬
‫ً‬
‫ﺑﯿﺎﻣﺮزد‪ .«...‬ﭘﺮﺳﺶھﺎی ﻣﮫﻢ درﺑﺎرۀ اﯾﻦ آﯾﻪ آﻧﺴﺖ ﮐﻪ ّاوﻻ‪ :‬ﻓﺘﺢ و ﭘﯿﺮوزی ﭼﻪ ﭘﯿﻮﻧﺪی‬
‫ّ‬
‫آﻣﺮزش ﮔﻨﺎه دارد؟ و ﭼﺮا ﺧﺪای ﺳﺒﺤﺎن ﻧﻔﺮﻣﻮد ﮐﻪ‪ :‬ﻣﺎ ﺗﻮ را ﺑﻪ اﻧﺎﺑﻪ و ﺗﻮﺑﻪ ﻣﻮﻓﻖ‬
‫ِ‬ ‫ﺑﺎ‬
‫ً‬
‫ﺳﺎﺧﺘﯿﻢ ﺗﺎ ﮔﻨﺎھﺖ را ﺑﯿﺎﻣﺮزﯾﻢ؟ ﺛﺎﻧﯿﺎ‪ :‬ﮔﻨﺎه ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ص ﭼﻪ ﺑﻮده اﺳﺖ؟ ﻣﮕﺮ ﻧﻪ آﻧﮑﻪ‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﺧﺪا ص ﺳﺮ ﻣﺸﻖ و اﻟﮕﻮی اﺧﻼﻗﯽ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺷﻤﺮده ﻣﯽﺷﻮد؟ ﭘﺲ اﮔﺮ ﻗﺮار‬
‫ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ او ﮔﻨﺎه ورزد‪ ،‬در آن ﺻﻮرت ﺑﺮ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﻧﯿﺰ ﮔﻨﺎھﮑﺎری روا ﺧﻮاھﺪ ﺑﻮد و اﯾﻦ‬
‫ً‬
‫اﻣﺮ ﺑﺎ آﻣﻮزشھﺎی اﺳﻼم در ﺗﺮک ﮔﻨﺎه ﻣﻐﺎﯾﺮت دارد‪ .‬ﺛﺎﻟﺜﺎ‪ :‬ﻣﻔﮫﻮم »ﮔﻨﺎه ﮔﺬﺷﺘﻪ« روﺷﻦ‬
‫ََ ﱠ‬
‫اﺳﺖ وﻟﯽ ﮔﻨﺎه ﺑﺎز ﭘﺴﯿﻦ )ﻣﺎ ﺗﺎﺧﺮ( ﮐﺪاﻣﺴﺖ؟ اﮔﺮ ﻣﻘﺼﻮد از آن »ﮔﻨﺎه آﯾﻨﺪه« ﺑﺎﺷﺪ‪،‬‬
‫ﮔﻨﺎھﯽ ﮐﻪ ھﻨﻮز رخ ﻧﺪاده ﭼﮕﻮﻧﻪ ﺑﺎ آﻣﺪن ﻓﺘﺢ‪ ،‬آﻣﺮزﯾﺪه ﺷﺪه اﺳﺖ؟!‪..‬‬
‫در اﯾﻨﺠﺎ ﻧﺨﺴﺖ ﺑﺎﯾﺪ دﯾﺪ ﮐﻪ ّ‬
‫ﻣﻔﺴﺮان ﻗﺮآن ﮐﺮﯾﻢ درﺑﺎرۀ اﯾﻦ آﯾﮥ ﻣﺒﺎرﮐﻪ ﭼﻪ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‬
‫و ﺳﺨﻨﺎن اﯾﺸﺎن ﭼﮕﻮﻧﻪ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ آن ﭘﺮﺳﺶھﺎ را ﭘﺎﺳﺦ ﮔﻮﯾﺪ؟ ﺑﮫﺘﺮاﺳﺖ از ﺗﻔﺎﺳﯿﺮ ّ‬
‫اﻣﺎﻣﯿﻪ‬
‫أﺋﻤﻪ † را در اﯾﻦ ﻣﺴﺌﻠﻪ آوردهاﻧﺪ‪ .‬در ﺗﻔﺴﯿﺮ ّ‬
‫ﻋﻠﯽ ﺑﻦ اﺑﺮاھﯿﻢ‬ ‫آﻏﺎز ﮐﻨﯿﻢ ﮐﻪ اﻗﻮال ّ‬

‫ﻣﺤﺪث ﺑﺤﺮاﻧﯽ ﻣﯽﺧﻮاﻧﯿﻢ ﮐﻪ ﹸﻋ ﹶﻤﺮ ﺑﻦ ﻳﺰﻳﺪ ﮔﻔﺖ‪:‬‬ ‫ّﻗﻤﯽ وﺷﯿﺦ ﻃﺒﺮﺳﯽ و ﻓﯿﺾ ﮐﺎﺷﺎﻧﯽ و ّ‬

‫ﻐﻔ ﹶﺮ ﹶﻟﻚ اﷲﹸ ﻣﺎ ﹶﺗ ﹶﻘﺪﱠ ﹶم ﹺﻣﻦ ﹶذﻧﺒﹺﻚ وﻣﺎ ﺗ ﱠ‬

‫ﹶﺄﺧ ﹶﺮ؟‬ ‫ﻮل اﷲﹺ ﺗﹶﻌﺎﱄ ﹺﰲ ﻛﺘﺎﺑﹺ ﹺﻪ‪ :‬ﻟﹺﻴ ﹺ‬ ‫ﺒﺪ اﷲﹺ ‪ ‬ﹶﻗ ﹸ‬‫ﻠﺖ ﹺﻷﰊ ﹶﻋ ﹺ‬ ‫» ﹸﻗ ﹸ‬
‫ﹸﻮب ﹺﺷﻴ ﹶﻌﺘﹺ ﹺﻪ ﹸﺛ ﱠﻢ ﹶﻏ ﹶﻔ ﹶﺮﻫﺎ ﹶﻟ ﹸﻪ«) ‪) .(١‬از اﺑﻮ‬
‫ﲪ ﹶﻠ ﹸﻪ ﹸذﻧ ﹶ‬ ‫ﻧﺐ ﹶوﻻ ﹶﻫ ﱠﻢ ﺑﹺ ﹶﺬ ﹴ‬
‫ﻧﺐ وﻟﻜ ﱠﻦ اﷲﹶ ﹶ ﹶ‬ ‫ﺎن ﹶﻟ ﹸﻪ ﹶذ ﹲ‬
‫ﻗﺎل‪ :‬ﻣﺎ ﻛ ﹶ‬

‫‪ -١‬ﺑﻪ ﺗﻔﺎﺳﯿﺮ‪ّ :‬ﻗﻤﯽ‪ ،‬ص‪ ۶۳۵‬و ﻃﺒﺮﺳﯽ‪ ،‬ج‪ ،۲۶‬ص‪ ۵۲‬و ﮐﺎﺷﺎﻧﯽ‪ ،‬ج‪ ،۲‬ص‪ ۵۷۸‬و ﺑﺤﺮاﻧﯽ‪ ،‬ج‪،۴‬‬
‫ص‪ ۱۹۵‬ﻧﮕﺎه ﮐﻨﯿﺪ‪.‬‬
 ‫‪٢١١‬‬ ‫ﺑﺎزﻧﮕﺮی در ﻣﻌﺎﻧﯽ ﻗﺮآن‬

‫ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ ﺻﺎدق ÷ در ﺑﺎرۀ آﯾﮥ ﻣﺰﺑﻮر ﭘﺮﺳﯿﺪم‪ ،‬ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ص را ﮔﻨﺎھﯽ ﻧﺒﻮد و ﻗﺼﺪ‬
‫ﮔﻨﺎھﯽ ھﻢ ﻧﮑﺮد وﻟﯽ ﺧﺪاوﻧﺪ‪ ،‬ﮔﻨﺎه ﭘﯿﺮواﻧﺶ را ﺑﺮ او ﺣﻤﻞ ﮐﺮد ﺳﭙﺲ ﮔﻨﺎھﺎن ﻣﺰﺑﻮر را‬
‫ﺑﺮای وی آﻣﺮزﯾﺪ(! از رواﯾﺖ دﯾﮕﺮی ﮐﻪ ّ‬
‫ﻣﻔﺴﺮان ﺷﯿﻌﯽ آوردهاﻧﺪ ﻣﻌﻠﻮم ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﻣﺮاد‬
‫َ ﱠ‬
‫از ﭘﯿﺮوان ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ص‪ ،‬ﺷﯿﻌﯿﺎن ﻋﻠﯽ ÷ ھﺴﺘﻨﺪ ﭼﻨﺎنﮐﻪ از ُﻣﻔﻀﻞ ﺑﻦ ﻋﻤﺮ آوردهاﻧﺪ‬
‫ﺎن ﹶﻟ ﹸﻪ ﹶذ ﹲ‬
‫ﻧﺐ وﻟﻜ ﱠﻦ اﷲﹶ‬ ‫ﮐﻪ ﮔﻔﺖ‪ :‬اﻣﺎم ﺻﺎدق ÷ در ﺗﻔﺴﯿﺮ آﯾﮥ ﻣﺬﮐﻮر ﻓﺮﻣﻮد‪ » :‬ﹶواﷲﹺ ﻣﺎ ﻛ ﹶ‬
‫ﹶﺄﺧ ﹶﺮ«) ‪» .(١‬ﺳﻮﮔﻨﺪ ﺑﻪ‬‫ﹸﻮب ﹺﺷﻴ ﹶﻌ ﹺﺔ ﹶﻋ ﹺ ﱟﲇ ‪ ‬ﻣﺎ ﹶﺗ ﹶﻘﺪﱠ ﹶم ﹺﻣﻦ ﹶذﻧﺒﹺ ﹺﻬﻢ ﹶوﻣﺎ ﺗ ﱠ‬ ‫ﹺ‬ ‫ﹺ‬
‫ﹸﺳﺒﺤﺎ ﹶﻧ ﹸﻪ ﹶﺿﻤ ﹶﻦ ﹶﻟ ﹸﻪ أن ﻳﻐﻔ ﹶﺮ ﹸذﻧ ﹶ‬
‫ﺧﺪا ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ص ﮔﻨﺎھﯽ ﻧﺪاﺷﺖ وﻟﯽ ﺧﺪاوﻧﺪ ﺳﺒﺤﺎن ﺑﺮای وی ﺿﻤﺎﻧﺖ ﻧﻤﻮد ﮐﻪ‬
‫ﮔﻨﺎھﺎن ﺷﯿﻌﮥ ﻋﻠﯽ ÷ را ﺑﯿﺎﻣﺮزد‪ ،‬ﮔﻨﺎھﺎﻧﯽ ﮐﻪ در ﮔﺬﺷﺘﻪ و ﭘﺲاز آن ﻣﺮﺗﮑﺐ ﺷﺪهاﻧﺪ«!‪.‬‬
‫ﺑﻪ ﻧﻈﺮ اﯾﻨﺠﺎﻧﺐ ﻣﻨﺎﺳﺒﺘﺮ اﺳﺖ ﮐﻪ اﯾﻦ ﺗﻔﺴﯿﺮ را ﺑﻪ راوﯾﺎن آن ﻧﺴﺒﺖ دھﯿﻢ ﺗﺎ ﺑﻪ اﺑﻮ‬
‫ً‬
‫ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ ﺻﺎدق ÷! زﯾﺮا ّاوﻻ ﺗﻔﺴﯿﺮ ﻣﺬﮐﻮر در ﺣﮑﻢ ﺧﺒﺮ واﺣﺪی اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺎ ﻇﺎھﺮ ﻗﺮآن‬
‫ھﻤﺎھﻨﮕﯽ ﻧﺪارد‪ .‬ﺷﮕﻔﺘﺎ! ﮐﻪ اﯾﻦ رواﯾﺖ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﺧﺪای ﺳﺒﺤﺎن ﺑﻪ ﺟﺎی آﻧﮑﻪ ﺗﻌﺒﯿﺮ‬
‫ﹸﻮب ﹺﺷﻴ ﹶﻌ ﹺﺔ ﹶﻋ ﹺ ﱟﲇ« را در ﮐﺘﺎﺑﺶ ﺑﮑﺎر ﮔﯿﺮد‪ ،‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﺑﯽﮔﻨﺎھﺶ را َﺑ َﺪل از آنھﺎ آورده و او‬ ‫» ﹸذﻧ ﹶ‬
‫ً‬ ‫ّ‬
‫ﮔﻨﺎه دﯾﮕﺮان ﺑﺮ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﺧﺪا ص ﺑﺎ ﻣﺪﻟﻮل آﯾﮥ ﻗﺮآن‬ ‫را ﻣﺘﮫﻢ ﺳﺎﺧﺘﻪ اﺳﺖ! ﺛﺎﻧﯿﺎ ﺣﻤﻞ ِ‬
‫ُ‬
‫ى﴾ ]ﻓﺎﻃﺮ‪ .[۱۸ :‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ھﯿﭻ ﺑﺎر‬ ‫ﻧﻤﯽﺳﺎزد ﮐﻪ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪َ ﴿ :‬و َ� تَز ُر َواز َرة ‪ ٞ‬و ۡز َر أ ۡخ َر ٰ‬
‫ِ ِ‬ ‫ِ‬
‫ّ‬ ‫ً‬
‫ﺑﺮداری ﺑﺎر)ﮔﻨﺎه( دﯾﮕﺮی را ﺣﻤﻞ ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ«‪ .‬ﺛﺎﻟﺜﺎ اﯾﻦ ﺗﻔﺴﯿﺮ ﻏﺮﯾﺐ‪ ،‬ﻣﻮﺟﺐ ﺗﺠﺮی در ﮔﻨﺎه‬
‫ﯾﺎ ﺟﺮأت ورزﯾﺪن ﺷﯿﻌﯿﺎن در ارﺗﮑﺎب ﻣﻨﮑﺮات ﻣﯽﮔﺮدد و ﺑﺎ ﻣﻨﺎھﯽ ﺧﺪای ﺗﻌﺎﻟﯽ ﻣﺒﺎﯾﻨﺖ‬
‫دارد و ﻟﺬا از درﺟﮥ اﻋﺘﺒﺎر ﺳﺎﻗﻂ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ّ‬
‫اﻣﺎﻣﯿﻪ‬ ‫ﺳﯿﺪ ﻣﺮﺗﻀﯽ ﮐﻪ از ﻋﻠﻤﺎی ﺑﺰرگ‬ ‫ﺷﯿﺦ ﻃﺒﺮﺳﯽ در »ﻣﺠﻤﻊاﻟﺒﯿﺎن« از ﻗﻮل ّ‬

‫ﳚﻮز إﺿﺎ ﹶﻓ ﹸﺘ ﹸﻪ إﱃ‬‫ﻟـﻤﺼﺪﹶ ﹸر ﹸ‬‫ﻧﺐ ﹶﻣﺼﺪﹶ ﹲر ﹶوا ﹶ‬ ‫ﺷﻤﺮده ﻣﯽﺷﻮد ﻧﻘﻞ ﮐﺮده ﮐﻪ وی ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ » :‬ﱠ‬
‫اﻟﺬ ﹸ‬
‫ﻮل ﹶواﻟـ ﹸﻤﺮا ﹸد‪ :‬ﻣﺎ ﹶﺗ ﹶﻘﺪﱠ ﹶم ﹺﻣﻦ ﹶذﻧﺒﹺ ﹺﻬﻢ إ ﹶﻟﻴﻚ ﹺﰲ‬
‫ﻮن ﹸﻫﻨﺎ ﻣﻀﺎﻓ ﹰﺎ ﹶإﱄ اﻟـﻤﻔ ﹸﻌ ﹺ‬
‫ﹶ‬ ‫ﹸ‬
‫ﹺ‬
‫ﻔﻌﻮل ﹶﻣﻌ ﹰﺎ ﹶﻓﻴﻜ ﹸ‬ ‫ﹺ‬
‫اﻟﻔﺎﻋ ﹺﻞ ﹶوا ﹶ‬
‫ﻟـﻤ‬
‫ﺴﺠ ﹺﺪ اﻟـﺤﺮا ﹺم«) ‪.(٢‬‬ ‫ﹶ‬ ‫ﹶ‬
‫ﻣ ﹺ‬
‫ﻨﻌ ﹺﻬﻢ إﻳﺎك ﹶﻋﻦ ﻣﻜ ﹶﺔ ﹶو ﹶﺻﺪﱢ ﹺﻫﻢ ﹶﻟﻚ ﹶﻋ ﹺﻦ اﻟـﻤ ﹺ‬
‫ﹶ‬
‫ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﮐﻠﻤﮥ ذﻧﺐ‪ ،‬ﻣﺼﺪر اﺳﺖ و ﺟﺎﯾﺰاﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺼﺪر ﺑﻪ ﻣﻔﻌﻮل و ﻓﺎﻋﻞ ھﺮدو اﺿﺎﻓﻪ‬
‫ّ‬
‫ﺷﻮد و در اﯾﻦ آﯾﻪ ﺑﻪ ﻣﻔﻌﻮل اﺿﺎﻓﻪ ﺷﺪه و ﻣﺮاد آﻧﺴﺘﮑﻪ‪ :‬ﺧﺪاوﻧﺪ ﮔﻨﺎه ﮔﺬﺷﺘﮥ ﮐﻔﺎر را‬

‫‪ -١‬ﺑﻪ ﻣﺠﻤﻊاﻟﺒﯿﺎن )ج‪ ،۲۶‬ص‪ (۵۲‬و ﺗﻔﺴﯿﺮ ﺻﺎﻓﯽ )ج‪،۲‬ص ‪ (۵۷۸‬و ﺗﻔﺴﯿﺮ ﺑﺮھﺎن )ج‪ ،۴‬ص‪ (۱۹۵‬ﺑﻨﮕﺮﯾﺪ‪.‬‬
‫‪ -٢‬ﺗﻔﺴﯿﺮ ﻣﺠﻤﻊ اﻟﺒﯿﺎن‪ ،‬ج‪ ،۲۶‬ص‪.۵۳‬‬
 ‫ﺑﺎزﻧﮕﺮی در ﻣﻌﺎﻧﯽ ﻗﺮآن‬ ‫‪٢١٢‬‬
‫ّ‬
‫درﺑﺎرۀ ﺗﻮ آﻣﺮزﯾﺪ ﮐﻪ از ورودت ﺑﻪ ﻣﮑﻪ ﺟﻠﻮﮔﯿﺮی ﻧﻤﻮدﻧﺪ و ﺗﻮ را از رﻓﺘﻦ ﺑﻪ ﻣﺴﺠﺪاﻟﺤﺮام‬
‫َ َ‬ ‫ﺑﺎزداﺷﺘﻨﺪ«! آﻧﭽﻪ ّ‬
‫ﺳﯿﺪ ﻓﺮﻣﻮده ﺑﺮﺧﻼف ﻇﺎھﺮ اﺳﺖ و ﮔﯿﺮم ﮐﻪ ﺑﺎ واژۀ )ذ ِﻧﺒﮏ( ﺳﺎزﮔﺎر‬
‫ﻐﻔ ﹶﺮ ﹶﳍ ﹸ ﹸﻢ اﷲﹸ« »ﺗﺎ ﺧﺪا‬‫ﻐﻔﺮ ﹶﻟ ﹶﻚ اﷲﹸ( ﭼﻪ ﺑﺎﯾﺪ ﮔﻔﺖ؟ و ﭼﺮا ﻧﻔﺮﻣﻮد‪» :‬ﻟﹺﻴ ﹺ‬ ‫ﹺ ﹺ‬
‫ﹶ‬ ‫ﺑﺎﺷﺪ وﻟﯽ درﺑﺎرۀ )ﻟ ﹶﻴ ﹶ‬
‫آنھﺎ را ﺑﯿﺎﻣﺮزد«؟!‪ .‬ﺣﻘﯿﻘﺖ آﻧﺴﺖ ﮐﻪ ﺑﻨﺎﺑﺮ ﻣﺪﻟﻮل آﯾﮥ ﺷﺮﯾﻔﻪ‪ ،‬ﺧﺪای ﺳﺒﺤﺎن‪ ،‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‬
‫ّ‬
‫ﺧﻮد را ﻣﻮرد آﻣﺮزش ﻗﺮار داده اﺳﺖ‪ ،‬ﻧﻪ ﮐﻔﺎر و ﻣﺸﺮﮐﺎن را!‪.‬‬
‫ﻣﻔﺴﺮ ﻣﻌﺎﺻﺮ ﯾﻌﻨﯽ ﺻﺎﺣﺐ ﺗﻔﺴﯿﺮ‬ ‫اﻣﺎﻣﯿﻪ ﮐﻪ ﺑﮕﺬرﯾﻢ‪ ،‬ﺑﺮ ﺟﺴﺘﻪﺗﺮﯾﻦ ّ‬ ‫ﻣﻔﺴﺮان ﻗﺪﯾﻢ ّ‬ ‫از ّ‬
‫»اﻟﻤﯿﺰان« در ﺗﻔﺴﯿﺮ اﯾﻦ آﯾﻪ ﻣﺮﻗﻮم داﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪:‬‬
‫ﻛﲔ ﹶو ﹸﻫ ﹶﻮ ﹶذ ﹲ‬
‫ﻧﺐ‬ ‫ﴩ ﹶ‬ ‫ﻋﻮﺗﹺ ﹺﻪ ص ﹺﻋﻨﺪﹶ اﻟﻜ ﹼﻔ ﹺﺎر ﹶواﻟـ ﹸﻤ ﹺ‬ ‫ﹺ ﹺ‬
‫» ﹶﻓﺎﻟـ ﹸﻤﺮا ﹸد ـ ﹶواﷲ أﻋ ﹶﻠ ﹸﻢ ـ ﹶاﻟﺘﱠﺒﹺ ﹶﻌ ﹸﺔ ﱠ‬
‫اﻟﺴﻴ ﹶﺌ ﹸﺔ ا ﱠﻟﺘﻲ ﻟﺪﹶ ﹶ‬
‫ﹺ ﹺ َ َ ُ ۡ َ َ َّ َ ‪ُ ُ ۡ َ َ ُ َ َ َ ٞ‬‬
‫ون‪] ﴾١٤‬اﻟﺸﻌﺮاء‪.«[۱۴ :‬‬
‫) ‪(١‬‬
‫ﻗﺎل ﹸﻣﻮﳼ ﻟ ﹶﺮ ﱢﺑﻪ‪﴿ :‬ولهم � ذ�ب فأخاف أن �قتل ِ‬ ‫ﹶﻋ ﹶﻠﻴ ﹺﻪ ﻛﻤـﺎ ﹶ‬
‫ّ‬ ‫َ‬
‫ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﻣﺮاد از ذﻧﺐ ـ و ﺧﺪا ﺑﮫﺘﺮ ﻣﯽداﻧﺪ ـ ﭘﯿﺎﻣﺪھﺎی ﺑﺪی ﺑﻮد ﮐﻪ از ﻧﻈﺮ ﮐﻔﺎر و ﻣﺸﺮﮐﺎن‬
‫ﺑﺎ دﻋﻮت ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ص ھﻤﺮاه ﺑﻮد و اﯾﻦ ﮔﻨﺎھﯽ ﺷﻤﺮده ﻣﯽﺷﺪ ﮐﻪ آنھﺎ ﺑﺮ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ص‬
‫ﺄﺧﺎف أن ﻳﻘ ﹸﺘ ﹸﻠ ﹺ‬ ‫ﻧﺐ ﹶﻓ‬
‫ﻮن«‪.‬‬ ‫ﹸ‬ ‫ﺑﺴﺘﻨﺪ ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﻣﻮﺳﯽ ﺑﻪ ﺧﺪای ﺧﻮد ﻋﺮض ﮐﺮد‪ » :‬ﹶوﻟـ ﹸﻬﻢ ﹶﻋ ﹶﲇ ﹶذ ﹲ‬
‫ﯾﻌﻨﯽ‪)» :‬ﺧﺪاوﻧﺪا( ﻧﺰد ﻓﺮﻋﻮﻧﯿﺎن ﺑﺮ ﮔﺮدن ﻣﻦ ﮔﻨﺎھﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﯽﺗﺮﺳﻢ ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ آن ﻣﺮا‬
‫ﺑﮑﺸﻨﺪ«‪.‬‬
‫ﻐﻔ ﹶﺮ ﹶﻟﻚ اﷲﹸ ﻣﺎ ﹶﺗ ﹶﻘﺪﱠ ﹶم ﹺﻣﻦ ﹶذﻧﺒﹺﻚ وﻣﺎ‬‫ﭼﯿﺰی ﮐﻪ ﻗﺎﺑﻞ اﻧﮑﺎر ﻧﯿﺴﺖ ﺗﻔﺎوت ﺗﻌﺒﯿﺮ در »ﻟﹺﻴ ﹺ‬

‫ﹶﺄﺧ ﹶﺮ« اﺳﺖ ﺑﺎ آﻧﭽﻪ ﻣﻮﺳﯽ ÷ ﺑﻪ درﮔﺎه ﺧﺪا ﻋﺮض ﮐﺮد ﮐﻪ » ﹶﳍﹸﻢ ﹶﻋ ﹶﻠ ﱠﯽ ﹶذ ﹲ‬
‫ﻧﺐ« زﯾﺮا ﺳﺨﻦ‬ ‫ﺗ ﱠ‬
‫ﻣﻮﺳﯽ ÷ ﺑﻪ ﻗﻮل ﺻﺎﺣﺐ اﻟﻤﯿﺰان دﯾﺪﮔﺎه ﻓﺮﻋﻮﻧﯿﺎن را ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺧﻮد ﺑﯿﺎن ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ‬
‫ﻣﻦ از ﻧﻈﺮ آنھﺎ ﮔﻨﺎھﮑﺎرم) ‪ (٢‬وﻟﯽ ﺳﻮرۀ ﻓﺘﺢ‪ ،‬از ﻏﻔﺮان ﺧﺪاوﻧﺪ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﮔﻨﺎه ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‬
‫ﻣﻮﺟﻪ ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬اﮔﺮ‬‫)ﺑﺪون ھﯿﭻ ﻗﯿﺪی( ﺳﺨﻦ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ و ﻗﯿﺎس آﻧﺪو آﯾﻪ ﺑﺎ ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ اﻣﺮی ّ‬
‫ﻣﺮاد از آﯾﮥ ﺳﻮرۀ ﻓﺘﺢ ھﻤﺎن ﻣﻌﻨﺎﯾﯽ ﺑﻮد ﮐﻪ در »اﻟﻤﯿﺰان« آﻣﺪه ﻻزم ﻣﯽآﻣﺪ ﺑﺎ ﻋﺒﺎراﺗﯽ‬
‫ﻮن ﹺﻣﻦ ﹶذﻧﺒﹺ ﹶﻚ« و اﻣﺜﺎل آن ﺑﯿﺎن ﺷﻮد ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﺗﺎ ﺧﺪا ﮔﻨﺎھﯽ را‬ ‫ﻧﻈﯿﺮ »ﻟﹺﻴ ﹺ‬
‫ﻐﻔ ﹶﺮ ﹶﻟ ﹶﻚ اﷲﹸ ﻣﺎ ﹶﻳﺰ ﹶﻋ ﹸﻤ ﹶ‬ ‫ﹶ‬
‫ﮐﻪ آنھﺎ درﺑﺎرۀ ﺗﻮ ﻣﯽﭘﻨﺪارﻧﺪ ﺑﯿﺎﻣﺮزد« ﭼﻨﺎنﮐﻪ در ﺳﻮرۀ ﺷﺮﯾﻔﮥ أﻧﻌﺎم از دﯾﺪﮔﺎه ﻣﺸﺮﮐﺎن‬

‫‪ -١‬ﺗﻔﺴﯿﺮ اﻟﻤﯿﺰان‪ ،‬ج‪ ،۱۸‬ص ‪.۲۷۶‬‬

‫ّ‬
‫‪ -٢‬اﻟﺒﺘﻪ ﻣﻮﺳﯽ ÷ در ﻗﺘﻞ ﻣﺮد ﻣﺼﺮی‪ ،‬ﺑﻪ ﺧﻄﺎی ﺧﻮدش ﻧﺰد ﺧﺪاوﻧﺪ اﻋﺘﺮاف ﻧﻤﻮد و آﻣﺮزش ﻃﻠﺒﯿﺪ‬
‫َ ۡ‬ ‫َ ّ ّ َ َۡ ُ َۡ‬
‫ت �ف ِ� فٱغف ِۡر ِ�﴾ ]اﻟﻘﺼﺺ‪» .[١٦ :‬ﺧﺪاوﻧﺪا‪ ،‬ﻣﻦ ﺑﻪﺧﻮد ﺳﺘﻢ‬ ‫ب إ ِ ِ� ظلم‬‫ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﮔﻔﺖ‪﴿ :‬ر ِ‬
‫ﮐﺮدم ﭘﺲ ﻣﺮا ﺑﯿﺎﻣﺮز«‪.‬‬
 ‫‪٢١٣‬‬ ‫ﺑﺎزﻧﮕﺮی در ﻣﻌﺎﻧﯽ ﻗﺮآن‬

‫ُ َٓ َ‬ ‫َ َ‬ ‫ۡ‬ ‫َّ‬ ‫ََ ُ ْ َ َ‬

‫ﺑﺎ اﯾﻦ ﺗﻌﺒﯿﺮ ﯾﺎد ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ ﮐﻪ‪�﴿ :‬قالوا �ٰذا ِ�ِ ب َزع ِمه ۡم َو�ٰذا ل َ‬
‫ِ���ِنا﴾ ]اﻷﻧﻌﺎم‪.[۱۳۶ :‬‬ ‫ِ ِ‬
‫»ﮔﻮﯾﻨﺪ‪ :‬اﯾﻦ ﺳﮫﻢ ﺧﺪا اﺳﺖ ـ ﺑﻪ ﭘﻨﺪار ﺧﻮدﺷﺎن ـ و اﯾﻦ ﺳﮫﻢ ﺷﺮﯾﮑﺎن ﻣﺎ )ﯾﻌﻨﯽ ﺑﺖھﺎ(اﺳﺖ«!‪.‬‬
‫ﺗﻮﺟﻪ ﺷﺪه اﯾﻨﺴﺖ ﮐﻪ ﻓﺘﺢ‬ ‫ﺳﻨﺖ ﭼﯿﺰی ﮐﻪ ﺑﺪان ﺑﯿﺸﺘﺮ ّ‬ ‫ّأﻣﺎ در ﺗﻔﺎﺳﯿﺮ ﻗﺪﻣﺎی أھﻞ ّ‬
‫ﻣﺰﺑﻮر‪ ،‬ﺑﺎ ﺣﺎدﺛﮥ ُﺣ َﺪ ِﯾﺒ َﯿﻪ ﭘﯿﻮﻧﺪ دارد )ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﻣﻀﺎﻣﯿﻦ ﺳﻮرۀ ﻓﺘﺢ ﮔﻮاھﯽ ﻣﯽدھﻨﺪ) ‪ ((١‬و‬
‫ّ‬
‫ﺑﻌﻀﯽ آن را ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﻓﺘﺢ ﻣﮑﻪ داﻧﺴﺘﻪاﻧﺪ و ﺑﺤﺜﯽﮐﻪ ﺳﺆاﻻت ﺳﻪﮔﺎﻧﻪ را درﺑﺎرۀ ﺳﻮرۀ‬
‫ﺷﺮﯾﻔﻪ ﭘﺎﺳﺦ دھﺪ‪ ،‬در رواﯾﺎت ﻗﺪﯾﻤﯽ اﯾﺸﺎن دﯾﺪه ﻧﻤﯽﺷﻮد ُﺟﺰ آﻧﮑﻪ اﺑﻮﺟﻌﻔﺮ ﻃﺒﺮی‬
‫ﺳﺨﻨﯽ را آورده ﺗﺎ ﭘﯿﻮﻧﺪ ﻣﯿﺎن ﻓﺘﺢ و آﻣـﺮزش ﮔﻨﺎه را ﺗﻮﺿﯿﺢ دھﺪ‪ .‬وی ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ‪:‬‬
‫ﻐﻔ ﹸﺮ ﹶﻟﻚ ﺑﹺ ﹺﻔﻌﺎﻟﹺﻚ ذﻟﹺﻚ‬
‫ﹶﻐﻔﺮه‪ ،‬ﹶﻓﻴ ﹺ‬
‫ﹺ‬ ‫ﹺ‬
‫ﱠﴫ ﹶواﻟ ﱠﻈ ﹶﻔ ﹺﺮ ﻟﺘﹶﺸﻜ ﹶﺮ ﹶر ﱠﺑﻚ‪ ...‬ﹶوﺗﹶﺴﺘ ﹶ ﹸ‬‫» ﹶﻗ ﹶﻀﻴﻨﺎ ﹶﻟﻚ ﹶﻋ ﹶﻠﻴ ﹺﻬﻢ ﺑﹺﺎﻟﻨ ﹺ‬

‫ﺘﺤ ﹺﻪ ﹶﻟﻚ ذﻟﹺﻚ«) ‪.(٢‬‬

‫ﺘﺤ ﹺﻪ ﹶﻟﻚ ﻣﺎ ﹶﻓﺘﹶﺢ وﻣﺎ ﹶﺗ ﹶﺎ ﱠﺧﺮ ﺑﻌﺪﹶ ﹶﻓ ﹺ‬
‫ﹶ ﹶ‬ ‫ﹶ ﹶ‬
‫رﺑﻚ‪ ،‬ﻣﺎ ﹶﺗ ﹶﻘﺪﱠ م ﹺﻣﻦ ﹶذﻧﺒﹺﻚ ﹶﻗ ﹶﺒﻞ ﹶﻓ ﹺ‬
‫ﹶ‬ ‫ﹶﱡ‬
‫ﯾﻌﻨﯽ‪)» :‬ﺣﻖ ﺗﻌﺎﻟﯽ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ( ﯾﺎری و ﭘﯿﺮوزی را ﺑﺮای ﺗﻮ ّ‬
‫ﻣﻘﺮر داﺷﺘﯿﻢ ﺑﺮای آﻧﮑﻪ‬
‫ﺳﭙﺎس ﺧﺪاوﻧﺪت را ﺑﻪ ﺟﺎی آری و‪ ...‬از او آﻣﺮزش ﺑﺨﻮاھﯽ ﺗﺎ ﺑﺎ اﯾﻦ ﮐﺎر‪ ،‬ﺧﺪاوﻧﺪت ﮔﻨﺎه‬
‫ﭘﯿﺶاز ﻓﺘﺢ و ﭘﺲاز ﻓﺘﺢ را ﺑﺮاﯾﺖ ﺑﯿﺎﻣﺮزد«‪.‬‬
‫ﻃﺒﺮی در اﯾﻦ ﺗﻔﺴﯿﺮ ھﺮ ﭼﻨﺪ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺗﻔﺎﺳﯿﺮی ﮐﻪ ذﮐﺮﺷﺎن ﮔﺬﺷﺖ‪ ،‬ﺑﯿﺎن ﺑﮫﺘﺮی‬
‫ً‬
‫را اﻇﮫﺎر داﺷﺘﻪ وﻟﯽ ّاوﻻ‪ ،‬اﮔﺮآﻣﺮزش رﺳﻮل ﮔﺮاﻣﯽ ص ﻣﺸﺮوط ﺑﻪ ﺷﮑﺮﮔﺰاری و‬
‫ً‬
‫اﺳﺘﻐﻔﺎر وی ﺑﻮد )ﻧﻪ ﺻﺮﻓﺎ ﻓﺘﺢ و ﭘﯿﺮوزی( در آن ﺻﻮرت ﻻزم ﻣﯽآﻣﺪ ﮐﻪ در آﯾﮥ ﺷﺮﯾﻔﻪ ﺑﻪ‬
‫ﻣﺒﺎدی اﺻﻠﯽ آﻣﺮزش ﯾﻌﻨﯽ ﺷﮑﺮ و اﺳﺘﻐﻔﺎر ﺗﺼﺮﯾﺢ ﯾﺎ ﻻأﻗﻞ اﺷﺎرهای ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ وﻟﯽ از‬
‫ً‬ ‫ً‬
‫اﯾﻨﺪ و ﻣﻘﻮﻟﻪ در آﯾﮥ ﺷﺮﯾﻔﻪ اﺳﺎﺳﺎ ﺳﺨﻨﯽ ﻧﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﺛﺎﻧﯿﺎ اﮔﺮ ﺷﮑﺮ و اﺳﺘﻐﻔﺎر ﻣﻮﺟﺐ‬
‫آﻣﺮزش رﺳﻮل ﺧﺪا ص ﻣﯽﮔﺸﺖ ﻣﮕﺮ ﻗﺒﻞاز ﻓﺘﺢ‪ ،‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ص ﺑﻪ اﯾﻦ ﮐﺎر‬
‫ً‬
‫ﻧﻤﯽﭘﺮداﺧﺖ؟!‪ .‬ﺛﺎﻟﺜﺎ در اﯾﻦ ﺗﻔﺴﯿﺮ ﺗﻮﺿﯿﺢ داده ﻧﺸﺪه ﮐﻪ ﮔﻨﺎه ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ص ﭼﻪ ﮔﻨﺎھﯽ‬

‫‪ -١‬ﺑﻨﺎﺑﺮ اﯾﻦ‪ ،‬ﻗﻮل اﺑﻮﻣﺴﻠﻢ ﺑﺤﺮ اﺻﻔﮫﺎﻧﯽ )ﻣﻌﺘﺰﻟﯽ( ﮐﻪ ﻓﺘﺢ را دراﯾﻦ ﺳﻮرۀ ﺷﺮﯾﻔﻪ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎی‪» :‬آﻣﻮزش‬
‫ﻗﺮآن و ﻧﺰول وﺣﯽ و ﺑﯿﺎن آﯾﯿﻦ« ﺗﻔﺴﯿﺮ ﮐﺮده‪ ،‬درﺧﻮر ّ‬
‫ﺗﻮﺟﻪ ﻧﯿﺴﺖ زﯾﺮا ﺑﺎ ﻣﻔﺎد ﺳﻮرۀ ﮐﺮﯾﻤﻪ ﮐﻪ از‬
‫ﺣﻮادث ﺣﺪﯾﺒﯿﻪ )ﺑﯿﻌﺖ ﺗﺤﺖ ﺷﺠﺮه‪ ،‬رؤﯾﺎی ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ص و‪ ( ...‬ﺳﺨﻦ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ ﺳﺎزﮔﺎری ﻧﺪارد وﺑﺎ‬
‫آﺛﺎرﻧﺒﻮی ﮐﻪ در ﮐﺘﺐ ﺗﻔﺴﯿﺮ وﺳﯿﺮه و ﺗﺎرﯾﺦ درﺑﺎرۀ اﯾﻦ ﺳﻮره آﻣﺪه ﻧﯿﺰ ﻧﻤﯽﺳﺎزد‪ .‬ﺑﺮای دﯾﺪن ﻗﻮل‬
‫ّ‬ ‫ّ‬
‫او ﺑﻪ ﺗﻔﺴﯿﺮ »ﺟﺎﻣﻊ اﻟﺘﺄوﯾﻞ ﻟﻤﺤﮑﻢ اﻟﺘﻨﺰﯾﻞ«‪ ،‬ص‪ ۵۲۹‬ﮐﻪ ﺑﻪ اھﺘﻤﺎم آﻗﺎی دﮐﺘﺮ ﻣﺤﻤﻮد ﺳﺮﻣﺪی‪،‬‬
‫ﺑﺨﺶھﺎﯾﯽ ازآن ﮔﺮدآوری ﺷﺪه‪ ،‬ﻧﮕﺎه ﮐﻨﯿﺪ‪.‬‬
‫‪ -٢‬ﺗﻔﺴﯿﺮ ﻃﺒﺮی‪ ،‬ج‪ ،۲۱‬ص ‪.۲۳۶‬‬
 ‫ﺑﺎزﻧﮕﺮی در ﻣﻌﺎﻧﯽ ﻗﺮآن‬ ‫‪٢١٤‬‬

‫ﺑﻮد ﮐﻪ ﺗﻨﮫﺎ ﺑﺎ ﺷﮑﺮ و اﺳﺘﻐﻔﺎر آن ھﻢ ﭘﺲ از ﻓﺘﺢ‪ ،‬آﻣﺮزﯾﺪه ﻣﯽﺷﺪه اﺳﺖ ﻧﻪ ﭘﯿﺶ از‬
‫ﻓﺘﺢ؟!‪..‬‬
‫ﻔﺴﯿﺮاﻟﻤﻨﯿﺮ« ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ‪» :‬ﻳﻜ ﹸ‬ ‫ُ‬ ‫ﱠ‬ ‫ّ‬
‫ﻮن‬ ‫از ﺗﻔﺎﺳﯿﺮ ﺗﺎزۀ أھﻞ ﺳﻨﺖ‪ ،‬ﺷﯿﺦ ﹸوﻫ ﹶﺒ ﹸﺔ ﱡ‬
‫اﻟﺰ ﹶﺣﻴﲇ در »اﻟﺘ‬
‫ﻮن ﹺذﻛ ﹸﺮ ﹼ‬
‫اﻟﻼ ﹺم ـ‬ ‫ﻐﻔ ﹶﺮ ﹺة ﹶﻓﻴﻜ ﹸ‬
‫ﻐﻔﺮ ﹺة ﹶﻓﺈن ﻟـﻢ ﳚﻌ ﹺﻞ اﻟ ﹶﻔﺘﺢ ﹺﻋ ﱠﻠ ﹰﺔ ﻟﹺﻠﻤ ﹺ‬
‫ﹶ‬ ‫ﹸ‬ ‫ﹶ‬
‫ﻟـﻤـﺎ ﺗ ﹶﹶﻀﻤﻨﹶﻪ ﹺﻣﻦ ﹸﳎﺎﻫﺪﹶ ﹴة ﺳﺒﺒ ﹰﺎ ﻟﹺ ﹺ‬
‫ﻠﻤ ﹶ‬
‫ﹶ‬ ‫ﹶ ﹶ ﹶ‬ ‫ﱠ ﹸ‬
‫ﱢﻌﻤ ﹺﺔ‬ ‫اﻷﻣﻮر اﻷرﺑﻌ ﹺﺔ و ﹺﻫﻲ ا ﹺ‬
‫ﻟـﻤﻐﻔ ﹶﺮ ﹸة ﹶوإﲤﺎ ﹸم اﻟﻨ ﹶ‬
‫ﹶ‬ ‫ﹶﹶ ﹶ‬ ‫ﹺ‬ ‫ﴩي ـ ﹺﻻﺟﺘﹺﻤـﺎ ﹺع ﻣﺎ ﻋﹶﺪﱠ ﹶد ﹺﻣ ﹶﻦ‬ ‫اﻟﺰﳐﹶ ﹶ ﹺ‬
‫ﻗﺎل ﱠ‬‫ﻛﻤـﺎ ﹶ‬
‫ﹺ‬ ‫ﹺ‬
‫ﹶوﻫﺪاﻳ ﹸﺔ ﱢ‬
‫اﻟﴫاط اﻟـ ﹸﻤﺴﺘﹶﻘﻴ ﹺﻢ ﹶواﻟﻨ ﹸ‬
‫ﱠﴫ اﻟ ﹶﻌﺰﻳﺰ«) ‪.(١‬‬
‫ﻣﺘﻀﻤﻦ ﺟﮫﺎدی اﺳﺖ ﮐﻪ ﺳﺒﺐ آﻣﺮزش ﻣﯽﮔﺮدد و اﮔﺮ ﻓﺘﺢ را‬ ‫ّ‬ ‫ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬آﯾﮥ ﮐﺮﯾﻤﻪ‬
‫ﻋﻠﺖ آﻣﺮزش ﻗﺮار ﻧﺪاده ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬در آن ﺻﻮرت ذﮐﺮ ﻻم )در ﻟﹺﻴ ﹺ‬ ‫ّ‬
‫ﻐﻔ ﹶﺮ ﹶﻟ ﹶﻚ‪ (...‬ﭼﻨﺎنﮐﻪ‬ ‫ﹶ‬
‫زﻣﺨﺸﺮی ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ ﺑﺮای اﺟﺘﻤﺎع ﭼﮫﺎر اﻣﺮ آﻣﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ آﻣﺮزش و اﺗﻤﺎم ﻧﻌﻤﺖ و‬
‫رھﺒﺮی ﺑﻪ راه راﺳﺖ و ﯾﺎری ﭘﯿﺮوزﻣﻨﺪ ﺑﺎﺷﺪ«‪.‬‬
‫ّ‬ ‫ً‬
‫آﻧﭽﻪ در اﯾﻦ ﺗﻔﺴﯿﺮ آﻣﺪه ﺳﺨﻦ ﺗﺎزهای ﻧﯿﺴﺖ و آن را ﻋﯿﻨﺎ در ﺗﻔﺴﯿﺮ ﮐﺸﺎف ﻣﯽﺗﻮان‬
‫ً‬ ‫ّ‬
‫ﯾﺎﻓﺖ) ‪ّ .(٢‬أﻣﺎ ﺳﺨﻨﺎن ﻣﺰﺑﻮر ﺣﻼل ﻣﺸﮑﻼت آﯾﮥ ﺷﺮﯾﻔﻪ ﺑﻪ ﺷﻤﺎر ﻧﻤﯽآﯾﻨﺪ زﯾﺮا ّاوﻻ در آﯾﮥ‬
‫ﮐﺮﯾﻤﻪ‪ ،‬اﻣﺮ ﺑﻪ ﺟﮫﺎد ﻧﺸﺪه ﺗﺎ ﻣﺎﯾﮥ ﺛﻮاب و آﻣﺮزش ﮔﺮدد ﺑﻠﮑﻪ از ﻓﺘﺢ ﻣﺒﯿﻦ ﮐﻪ ﺑﺪون ﺟﮫﺎد و‬
‫ﺑﻪ ﻟﻄﻒ ﺧﺪاوﻧﺪ ﭘﯿﺶ آﻣﺪه‪ ،‬ﺧﺒﺮ داده اﺳﺖ ﭼﻨﺎنﮐﻪ در ﺣﺪﯾﺒﯿﻪ‪ ،‬ﺟﮫﺎد ﺑﺎ دﺷﻤﻦ رخ ﻧﺪاد‬
‫ّ‬
‫و ﮐﺎر ﺑﻪ ﺻﻠﺢ اﻧﺠﺎﻣﯿﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﻋﻼوه‪ ،‬ﭘﯿﺶ از ﺻﻠﺢ ﺣﺪﯾﺒﯿﻪ ﯾﺎ ﻓﺘﺢ ﻣﮑﻪ ﻧﯿﺰ رﺳﻮلﺧﺪا ص ﺑﻪ‬
‫ُ‬ ‫ﺟﮫﺎد در راه ّ‬
‫ﺣﻖ ـ آﻧﮫﻢ ازﺳﺮ اﺧﻼص ـ اھﺘﻤﺎم ورزﯾﺪه ﺑﻮد و ﻏﺰوهھﺎی ﺑﺪر و ا ُﺣﺪ و‬
‫ً‬
‫اﺣﺰاب‪ ...‬را ﭘﺸﺖ ﺳﺮ ﮔﺬاﺷﺘﻪ ﺑﻮد‪ ،‬آﯾﺎ آن ﻣﺠﺎھﺪتھﺎ ﺳﺒﺐ آﻣﺮزش وی ﻧﮕﺮدﯾﺪ؟!‪ .‬ﺛﺎﻧﯿﺎ‬
‫ﺳﺨﻦ زﻣﺨﺸﺮی ﻧﯿﺰ ﻣﺸﮑﻼت را ﺣﻞ ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ! زﯾﺮا اﮔﺮ آﻣﺮزش ﮔﻨﺎه‪ ،‬ﻧﺘﯿﺠﮥ اﺻﻠﯽ ﻓﺘﺢ‬
‫ﺗﻮﺟﻪ ﺑﺪﯾﻦ اﻣﺮ‪ ،‬ﺳﺆاﻻت‬ ‫ﺷﻤﺮده ﻧﺸﻮد ﻻأﻗﻞ ﯾﮑﯽ از آن ﭼﮫﺎر ﻧﻌﻤﺖ ﺑﻪ ﺷﻤﺎر ﻣﯽآﯾﺪ‪ .‬ﺑﺎ ّ‬
‫اﺳﺎﺳﯽ ﺑﻪ ﺟﺎی ﺧﻮد ﺑﺎﻗﯽ ﻣﯽﻣﺎﻧﻨﺪ ﮐﻪ ﭼﻪ ﭘﯿﻮﻧﺪی ﻣﯿﺎن آﻣﺮزش ﮔﻨﺎه ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ص ﺑﺎ‬
‫ً‬
‫ﻓﺘﺢ وﺟﻮد دارد؟ و اﺻﻮﻻ ﮔﻨﺎه ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ص ﭼﻪ ﺑﻮده و ﻣﮕﺮ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﺧﺪا ص ـ ﻣﻌﺎذ اﻟﻠﻪ ـ‬
‫از اھﻞ ﻋﺼﯿﺎن ﺑﻪ ﺷﻤﺎر ﻣﯽآﻣﺪه اﺳﺖ؟!‪..‬‬
‫ّ‬
‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‪ ،‬ﻣﺎ ﺑﺎﯾﺪ ﺑﺮای ﺣﻞ ﻣﺸﮑﻼت ﻣﺰﺑﻮر‪ ،‬ﺑﻪ ﺧﻮد ﻗﺮآن ﮐﺮﯾﻢ ﺑﺎز ﮔﺮدﯾﻢ و از آﯾﺎت‬
‫ﻌﻀ ﹸﻪ ﹶﺑﻌﻀ ﹰﺎ‪.‬‬ ‫ﺮآن ﻳ ﹶﻔ ﱢ ﹸ‬
‫ﴪ ﹶﺑ ﹸ‬ ‫ﺷﺮﯾﻔﮥ دﯾﮕﺮ در ﺗﻔﺴﯿﺮ آﯾﮥ ﻣﻮرد ﺑﺤﺚ ﮐﻤﮏ ﺑﮕﯿﺮﯾﻢ ﮐﻪ‪ :‬اﻟ ﹸﻘ ﹸ‬

‫ّ‬
‫‪ -١‬اﻟﺘﻔﺴﯿﺮ اﻟﻤﻨﯿﺮ‪ ،‬ج‪ ،۲۶‬ص‪.۱۴۹‬‬
‫ّ‬
‫‪ -٢‬ﺗﻔﺴﯿﺮ ﮐﺸﺎف‪ ،‬ج‪ ،۴‬ص ‪.۳۳۲‬‬
 ‫‪٢١٥‬‬ ‫ﺑﺎزﻧﮕﺮی در ﻣﻌﺎﻧﯽ ﻗﺮآن‬
‫ّ‬
‫ﻗﺮآن ﻣﺠﯿﺪ در ﺑﺮﺧﯽ از ﺳﻮرهھﺎی ﻣﮑﯽ ﻧﺸﺎن ﻣﯽدھﺪ ﮐﻪ رﺳﻮلﺧﺪا ص ﺳﺨﺖ‬
‫در اﻧﺘﻈﺎر ﻧﺼﺮت إﻟﮫﯽ ﺑﻮد زﯾﺮا ﮐﻪ ﺧﻮد و ﯾﺎراﻧﺶ ﺗﺤﺖ ﻓﺸﺎر ﺑﺴﯿﺎر ﻗﺮار داﺷﺘﻨﺪ و از‬
‫ﺳﻮی دﯾﮕﺮ ﺧﺪای ﺗﻌﺎﻟﯽ ﻧﯿﺰ ﺑﻪ آﻧﺎن وﻋﺪۀ ﯾﺎری و ﭘﯿﺮوزی داده ﺑﻮد از اﯾﻦ رو در وﺻﻮل‬
‫ﺑﻪ ﭘﯿﺮوزی ﺷﺘﺎب ﻣﯽورزﯾﺪﻧﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻧﻤﻮﻧﻪ در ﺳﻮرۀ ﺷﺮﯾﻔﮥ ﻣﺆﻣﻦ )ﻏﺎﻓﺮ( ﻣﯽﺧﻮاﻧﯿﻢ‬
‫ْ‬ ‫ن� ُر ُسلَ َنا َو َّٱ� َ‬
‫ِين َء َام ُنوا ِ�‬ ‫ﮐﻪ اﺑﺘﺪا ﺧﺪای ﺳﺒﺤﺎن ﺑﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮش ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪﴿ :‬إنَّا َ�َ ُ ُ‬
‫ِ‬
‫َ ُ ُ َۡۡ َ‬ ‫ۡ َ َ ٰ ُّ ۡ‬
‫ٱ�� َيا َو َ� ۡوم َ�قوم ٱ�ش� ٰ ُد‪] ﴾٥١‬ﻏﺎﻓﺮ‪ .[۵۱ :‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ھﻤﺎﻧﺎ ﮐﻪ ﻣﺎ ﻓﺮﺳﺘﺎد ﮔﺎﻧﻤﺎن و‬ ‫ٱ�يوة ِ‬
‫ﮐﺴﺎﻧﯽ را ﮐﻪ اﯾﻤﺎن آوردهاﻧﺪ‪ ،‬در ھﻤﯿﻦ زﻧﺪﮔﯽ دﻧﯿﺎ و در روزی ﮐﻪ ﮔﻮاھﺎن ﻗﯿﺎم ﮐﻨﻨﺪ )روز‬
‫َّ‬ ‫َ ۡ ۡ َّ ۡ‬
‫� إِن َوع َد ٱ�ِ‬ ‫رﺳﺘﺎﺧﯿﺰ( ﯾﺎری ﺧﻮاھﯿﻢ ﮐﺮد«‪ .‬ﺳﭙﺲ ﺑﺎ ﮐﻤﯽ ﻓﺎﺻﻠﻪ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪﴿ :‬فٱص ِ‬
‫ك﴾ ]ﻏﺎﻓﺮ‪ .[۵۵ :‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﭘﺲ )ای ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ( ﺻﺒﺮ ﮐﻦ ﮐﻪ وﻋﺪۀ ﺧﺪا ّ‬ ‫َ ّ‪َ َ ۡ ۡ َ ۡ َ ٞ‬‬
‫ﺣﻖ‬ ‫حق وٱستغ ِفر ِ��ب ِ‬
‫اﺳﺖ و ﺑﺮای ﮔﻨﺎھﺖ آﻣﺮزش ﺑﺨﻮاه«! ﮔﻨﺎه ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ص ُﺟﺰ ﺷﺘﺎب ورزﯾﺪن در وﺻﻮل ﺑﻪ‬
‫ﻣﺘﻌﺪدی روﺑﺮو‬ ‫ّ‬ ‫ﻣﻮﻋﻮد ﺧﺪاوﻧﺪ‪ ،‬ﭼﯿﺰ دﯾﮕﺮی ﻧﺒﻮد زﯾﺮا ﮐﻪ ﺧﻮد و ﯾﺎراﻧﺶ ﺑﺎ ﻣﺸﮑﻼت‬
‫َ‬
‫ﻣﮑﺮر از ﻣﺎﺟﺮاھﺎی ﭘﯿﺎﻣﺒﺮان َﺳﻠﻒ ﺧﺒﺮ ﻣﯽداد ﮐﻪ‬ ‫ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬از اﯾﻦ رو ﺧﺪای ﺗﻌﺎﻟﯽ او را ّ‬
‫آﻧﺎن ﻧﯿﺰ ﮔﺮﻓﺘﺎر ﺗﮑﺬﯾﺐھﺎ و آزارھﺎی اﻗﻮام ﺧﻮد ﺑﻮدﻧﺪ ﺗﺎ ﺳﺮاﻧﺠﺎم ﻧﺼﺮت إﻟﮫﯽ ﻓﺮا رﺳﯿﺪ‬
‫َ َ َ ۡ ُ ّ َ ۡ ُ ُ ‪ْ ُ ُ َ ْ ُ ّ ُ َ َٰ َ ْ ُ َ َ َ َ ۡ َ ّ ٞ‬‬
‫وذوا َح َّ ٰٓ‬
‫�‬ ‫ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪﴿ :‬ولقد كذِبت رسل مِن �بل ِك فص�وا � ما كذِبوا وأ‬
‫َّ َ ْ ۡ َ َ‬ ‫َّ َ َ ۡ َ ٓ َ‬
‫ت ٱ�ِۚ َولقد جا َءك مِن �بإِي ٱل ُم ۡرسل ِ�‪] ﴾٣٤‬اﻷﻧﻌﺎم‪.[۳۴ :‬‬ ‫ٰ‬ ‫�نَا َو َ� ُم َب ّد َِل ل َِ� َ‬
‫ِ�‬ ‫ُ‬ ‫َ�تَٮ ٰ ُه ۡم نَ ۡ‬
‫ِ‬ ‫ۚ‬
‫ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ھﻤﺎﻧﺎ رﺳﻮﻻن ﭘﯿﺶ از ﺗﻮ )ﻧﯿﺰ( ﺗﮑﺬﯾﺐ ﺷﺪﻧﺪ ﭘﺲ ﺑﺮ آﻧﭽﻪ ﮐﻪ ﻣﻮرد ﺗﮑﺬﯾﺐ و آزار ﻗﺮار‬
‫ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ ﺻﺒﺮ ﮐﺮدﻧﺪ ﺗﺎ ﯾﺎری ﻣﺎ ﺑﻪﺳﻮی اﯾﺸﺎن آﻣﺪ و ﮐﻠﻤﺎت ﺧﺪا را ﺗﺒﺪﯾﻞﮐﻨﻨﺪهای ﻧﯿﺴﺖ )ھﯿﭻ‬
‫ﮐﺲ ﻧﺘﻮاﻧﺪ از وﻗﻮع وﻋﺪهھﺎی ﺧﺪا ﺟﻠﻮﮔﯿﺮی ﮐﻨﺪ( و ھﻤﺎﻧﺎ ﮐﻪ ّ‬
‫ﺷﻤﻪای از اﺧﺒﺎر رﺳﻮﻻن‬
‫ﺑﻪﺳﻮی ﺗﻮ آﻣﺪ«‪ .‬ﺑﺎ اﯾﻦ ھﻤﻪ‪ ،‬ﻃﺒﯿﻌﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ رﺳﻮلﺧﺪا ص و ﯾﺎراﻧﺶ در ﺑﺮاﺑﺮ آزارھﺎ و‬
‫اﺳﺘﮫﺰاءھﺎ و آﺳﯿﺐھﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ اﯾﺸﺎن ﻣﯽرﺳﯿﺪ‪ ،‬ﮔﺎھﯽ در دﺳﺘﯿﺎﺑﯽ ﺑﻪ آﻧﭽﻪ ﺧﺪا وﻋﺪه‬
‫داده ﺑﻮد و ﯾﺎری او‪ ،‬ﺷﺘﺎب ﻣﯽورزﯾﺪﻧﺪ ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﺧﺪای ﺗﻌﺎﻟﯽ آنھﺎ را از ﻧﺎﺷﮑﯿﺒﺎﯾﯽ‬
‫ۡ ۡ ٓ‬ ‫ۡ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ َ َّ َ ۡ ُ َّ َ ُ َّ َ َ َ ْ‬
‫ِين خل ۡوا مِن � ۡبل ِ�م� َّم َّست ُه ُم ٱ�َأ َسا ُء‬
‫ﺑﺮﺣﺬر داﺷﺘﻪ وﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪﴿ :‬ولما يأت ِ�م مثل ٱ�‬
‫َ‬
‫َ َّ َّ ٓ ُ َ ُ ۡ ُ ْ َ َّ ٰ َ ُ َ َّ ُ ُ َ َّ َ َ َ ُ ْ َ َ ُ َ َ ٰ َ ۡ ُ َّ َ ٓ َّ َ ۡ َ َّ‬
‫� ٱ�ِ‬ ‫وٱل�اء وزل ِزلوا ح� �قول ٱلرسول وٱ�ِين ءامنوا معهۥ م� ن� ٱ�ِۗ �� إِن ن‬
‫ق ِر�ب﴾) ‪] (١‬اﻟﺒﻘﺮة‪ .[۲۱۴ :‬ﯾﻌﻨﯽ‪ ...» :‬ھﻨﻮز ھﻤﺎﻧﻨﺪ ﻣﺎﺟﺮای ﭘﯿﺸﯿﻨﯿﺎﻧﺘﺎن ﺑﺮ ﺷﻤﺎ ﻧﮕﺬﺷﺘﻪ ـ در‬
‫َ ‪ٞ‬‬

‫ّ‬
‫ﻮل‪ «...‬ﮐﻪ ﺑﻪﻋﻨﻮان ﻏﺎﯾﺖ اﻣﺮ ﺑﻪﮐﺎر رﻓﺘﻪ ﻣﺘﻌﻠﻖ ﺑﻪ » ﹶﻟـﻤـﹼﺎ ﻳﺄﺗﹺﻜﻢ« اﺳﺖ و‬
‫اﻟﺮ ﹸﺳ ﹸ‬
‫ﻮل ﱠ‬‫‪ -١‬ﺟﻤﻠﮥ » ﹶﺣ ﹼﺘﻰ ﻳ ﹸﻘ ﹶ‬
 ‫ﺑﺎزﻧﮕﺮی در ﻣﻌﺎﻧﯽ ﻗﺮآن‬ ‫‪٢١٦‬‬

‫ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ ﺳﺨﺘﯽ و ﻧﺎ آﺳﻮدﮔﯽ ﺑﺪاﻧﺎن رﺳﯿﺪ و ﺗﮑﺎن داده ﺷﺪﻧﺪ ـ ﺗﺎ )درﻧﺘﯿﺠﻪ( ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ص و‬
‫ﻣﺆﻣﻨﺎن ھﻤﺮاھﺶ ﮔﻮﯾﻨﺪ ﮐﻪ ﯾﺎری ﺧﺪا ﮐﯽ ﻣﯽرﺳﺪ؟ ﺑﺪاﻧﯿﺪ ﮐﻪ ﯾﺎری ﺧﺪا ﻧﺰدﯾﮏ اﺳﺖ«‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ‬ ‫ِ‬
‫ﺑﺮ ﮔﺬﺷﺘﮕﺎن ﺷﻤﺎ اﺣﻮاﻟﯽ ﺷﺪﯾﺪﺗﺮ رﺳﯿﺪ ﭘﺲ ﺷﺘﺎب ﻣﻮرزﯾﺪ و ﭘﺎﯾﺪاری ﻧﺸﺎن دھﯿﺪ‪ .‬وﻋﺪۀ‬
‫إﻟﮫﯽ ﻧﺰدﯾﮏ ﺷﺪه و ﻣﻮﻋﻮد او‪ ،‬ﻓﺮا ﺧﻮاھﺪ رﺳﯿﺪ‪ .‬ﺳﺮاﻧﺠﺎم ﺑﻪﻟﻄﻒ ﺧﺪا ﺻﻠﺢ ﺣﺪﯾﺒﯿﻪ‬
‫ّ‬
‫روی داد و در ﭘﯽ آن‪ ،‬ﻓﺘﺢ ﻣﮑﻪ ﻓﺮا رﺳﯿﺪ و ﺧﺪای ﺗﻌﺎﻟﯽ ﺑﻪ وﻋﺪهاش وﻓﺎ ﻓﺮﻣﻮد و‬
‫ﻐﻔ ﹶﺮ ﹶﻟ ﹶﻚ اﷲﹸ( و ﻣﺆﻣﻨﺎن را آراﻣﺶ ﺑﺨﺸﯿﺪ‬ ‫رﺳﻮﻟﺶ را در اﻣﺮ اﺳﺘﻌﺠﺎل ﻓﺘﺢ ﺑﯿﺎﻣﺮزﯾﺪ )ﻟﹺﻴ ﹺ‬
‫ﹶ‬
‫ۡ ۡ َ‬ ‫ُ َ َّ ٓ َ َ َ َّ َ َ ُ ُ‬
‫وب ٱل ُمؤ ِمن ِ�﴾ ]اﻟﻔﺘﺢ‪.[۴ :‬‬ ‫﴿هو ٱ�ِي أنزل ٱلسكِينة ِ� قل ِ‬
‫َ َ َﱠ‬
‫ّأﻣﺎ اﯾﻦﮐﻪ‪ :‬ﮔﻨﺎه ﺑﺎز ﭘﺴﯿﻦ )ﻣﺎ ﺗﺎﺧﺮ( ﭼﻪ ﺑﻮده و آﻣﺮزش آن‪ ،‬ﭼﻪ ﻣﻌﻨﺎ دارد؟ ﺑﺎﯾﺪ داﻧﺴﺖ‬
‫ََ‬
‫ﮐﻪ ﻣﯽﺗﻮان آن را ﺷﺘﺎﺑﺰدﮔﯽ در دوران ﻣﺪﯾﻨﻪ )ﻗﺒﻞاز ﻓﺘﺢ( داﻧﺴﺖ ﭼﻨﺎنﮐﻪ )ﻣﺎ ﺗﻘ ﱠﺪ َم( را‬
‫ً‬ ‫ّ‬
‫ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ دوران ﻣﮑﻪ ﺷﻤﺮد ﺑﻪ وﯾﮋه ﮐﻪ ﻟﻔﻆ » ﹶﺗ ﹶﺎ ﱠﺧ ﹶﺮ« ﻓﻌﻞ ﻣﺎﺿﯽ اﺳﺖ و ﻣﻌﻤﻮﻻ ﺷﺎﻣﻞ‬
‫آﯾﻨﺪه ﻧﻤﯽﺷﻮد‪ .‬ﺑﺎ اﯾﻦ ھﻤﻪ ﮔﺎھﯽ ﺑﻪ »ﻗﺮﯾﻨﮥ ﺗﻘﺎﺑﻞ« ﻣﯽﺗﻮان آن را ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎی »آﯾﻨﺪه«‬
‫َ َّ َ َ َّ‬ ‫ﺗﻔﺴﯿﺮ ﻧﻤﻮد ﻣﺎﻧﻨﺪ آﯾﮥ ﺷﺮﯾﻔﮥ‪﴿ :‬يُنَ َّب ُؤا ْ ۡٱ� َ ٰ َ َ‬
‫�� ُن ي ۡوم�ِذِۢ ب ِ َما قدم َوأخ َر‪] ﴾١٣‬اﻟﻘﯿﺎﻣﺔ‪.[۱۳ :‬‬ ‫ِ‬
‫ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬در آﻧﺮوز )روز رﺳﺘﺎﺧﯿﺰ( ﺑﻪ اﻧﺴﺎن از آﻧﭽﻪ ﭘﯿﺶ وآﻧﭽﻪ ﭘﺲ ﻓﺮﺳﺘﺎده ﺧﺒﺮ داده ﻣﯽﺷﻮد«‬
‫ﮐﻪ ُﻣﺮاد‪ ،‬اﻋﻤﺎل آدﻣﯽ در زﻣﺎن ﺣﯿﺎت و آﺛﺎر وی ﭘﺲ از ﻣﺮگ اﺳﺖ ﭼﻨﺎنﮐﻪ در ﺳﻮرۀ‬
‫َ ْ َ ُ‬ ‫َّ َ ۡ ُ ُ ۡ ۡ َ ۡ َ ٰ َ َ ۡ‬
‫ب َما ق َّد ُموا َو َءا�ٰ َره ۡم﴾ ]ﯾﺲ‪ .[۱۲ :‬ﯾﻌﻨﯽ‪:‬‬‫� ُت ُ‬ ‫� ٱلمو� ون‬ ‫ﺷﺮﯾﻔﮥ ﯾﺲ ﻓﺮﻣﻮد‪﴿ :‬إِنا �ن ن ِ‬
‫»ﻣﺎ ﺧﻮدﻣﺎن ﻣﺮدﮔﺎن را زﻧﺪه ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ و آﻧﭽﻪ را ﭘﯿﺶ ﻓﺮﺳﺘﺎدﻧﺪ و آﺛﺎرﺷﺎن را ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﯿﻢ«‪.‬‬
‫در اﯾﻦ ﺻﻮرت »آﻣﺮزش ﮔﻨﺎه آﯾﻨﺪه« ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎی آﻧﺴﺖ ﮐﻪ‪» :‬اﮔﺮ اﯾﻦ ﻓﺘﺢ ﺧﺪاﯾﯽ ﺑﻪ‬
‫ﺗﺄﺧﯿﺮ ﻣﯽاﻓﺘﺎد‪ ،‬در آﯾﻨﺪه ھﻢﭼﻨﺎن ﺷﺘﺎبورزی ﺗﻮ )ای رﺳﻮل( اداﻣﻪ ﻣﯽﯾﺎﻓﺖ ﭘﺲ اﯾﻦ‬
‫ﻓﺘﺢ ﻣﺒﯿﻦ ﺳﺒﺐ ﺷﺪ ﺗﺎ آﻧﭽﻪ در آﯾﻨﺪه روی ﻣﯽداد ﻧﯿﺰ آﻣﺮزﯾﺪه ﺷﻮد«‪.‬‬
‫ً‬
‫ﺑﻨﺎﺑﺮ آﻧﭽﻪ ﮔﻔﺘﯿﻢ ّاوﻻ‪ :‬راﺑﻄﮥ ﻓﺘﺢ و ﻏﻔﺮان روﺷﻦ ﮔﺮدﯾﺪ ﮐﻪ ﻓﺘﺢ ﻣﺒﯿﻦ ﺧﺪاوﻧﺪ‪،‬‬
‫ِ‬
‫ﺷﺘﺎﺑﺰدﮔﯽھﺎ و اﺳﺘﻌﺠﺎل در ﭘﯿﺮوزی را زدود ﮐﻪ اﯾﻦ اﻣﺮ را ﺧﺪای ﺳﺒﺤﺎن ﺑﺮای ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‬
‫َ َ‬ ‫َ ۡ ۡ َّ َ ۡ َ َّ َ ّ ‪ۡ ۡ َ ٞ‬‬
‫ٱس َتغ ِف ۡر ِ��بِك﴾‬ ‫ﭘﺎﮐﺶ ﻧﻮﻋﯽ از ﮔﻨﺎه )ذﻧﺐ( ﺷﻤﺮده ﺑﻮد ﴿فٱص ِ� إِن وعد ٱ�ِ حق و‬
‫]ﻏﺎﻓﺮ‪.[۵۵ :‬‬

‫ﺟﻤﻠﮥ »ﻣﺴ ﹸﺘﻬﻢ اﻟ ﹶﺒﺄﺳﺎء‪ «...‬ﺟﻤﻠﮥ ّ‬

‫ﺣﺎﻟﯿﻪ ﺑﻪﺷﻤﺎر ﻣﯽآﯾﺪ ﮐﻪ در ﻣﯿﺎن ﻓﻌﻞ و ﻏﺎﯾﺖ آن ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ‬ ‫ﹶ ﱠ ﹸ‬
‫اﺳﺖ‪.‬‬
 ‫‪٢١٧‬‬ ‫ﺑﺎزﻧﮕﺮی در ﻣﻌﺎﻧﯽ ﻗﺮآن‬
‫ً‬
‫ﺛﺎﻧﯿﺎ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﮔﺮاﻣﯽ ص در ﻋﻤﻞ ﻣﺮﺗﮑﺐ ﮔﻨﺎھﯽ ﻧﺸﺪه و زﯾﺎﻧﯽ ﺑﺮ ﮐﺴﯽ وارد ﻧﮑﺮده‬
‫ﺷﺪت‬ ‫ﺑﺸﺮﯾﺖ ﭼﻮن ﻓﺸﺎرھﺎ ﺑﺮ ﺧﻮد و ﯾﺎراﻧﺶ ّ‬ ‫ﺑﻮد ﺗﺎ ُاﺳﻮۀ ﻣﺆﻣﻨﺎن ﻧﺒﺎﺷﺪ ﺑﻠﮑﻪ ﺑﻪ ﻣﻘﺘﻀﺎی ّ‬
‫ﭘﯿﺮوزی ﻣﻮﻋﻮد‪ ،‬ﺷﺘﺎب ﻣﯽورزﯾﺪ ﺗﺎ‬ ‫ِ‬ ‫ﻣﯽﯾﺎﻓﺖ‪ ،‬در ﯾﺎری ﺧﻮاﺳﺘﻦ از ﺧﺪا و رﺳﯿﺪن ﺑﻪ‬
‫ﻣﺆﻣﻨﺎن از ﺳﺨﺘﯽھﺎ رھﺎﯾﯽ ﯾﺎﺑﻨﺪ و دلھﺎ آرام و ﻣﻄﻤﺌﻦ ﮔﺮدد ھﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﺑﺎ آﻣﺪن‬
‫اد ٓوا ْ إ َ‬‫ُۡ ۡ ِ َ َۡ َ ُ‬ ‫ُُ‬ ‫َّ َ َ‬ ‫ُ َ َّ ٓ َ َ َ‬
‫ي� ٰ ٗنا َّم َع‬‫ِ‬ ‫وب ٱلمؤمن ِ� ل ِ�د‬‫ﻓﺘﺢ ﭼﻨﺎن ﺷﺪ ﴿هو ٱ�ِي أنزل ٱلسكِينة ِ� قل ِ‬
‫إِي�ٰن ِ ِه ۡم﴾ ]اﻟﻔﺘﺢ‪.[۴ :‬‬
‫َ‬
‫ً‬
‫ﺛﺎﻟﺜﺎ‪ :‬ﻓﺘﺢ ﻣﺒﯿﻦ اﮔﺮ ﺑﻪ ﺗﺄﺧﯿﺮ ﻣﯽاﻓﺘﺎد‪ ،‬ﺷﺘﺎﺑﺰدﮔﯽھﺎ در آﯾﻨﺪه ﻧﯿﺰ دوام ﻣﯽﯾﺎﻓﺖ وﻟﯽ‬
‫ّ‬
‫ﻟﻄﻒ إﻟﮫﯽ اﯾﻦ ﻣﺸﮑﻞ را ﺣﻞ ﻧﻤﻮد و اﳊﹶﻤﺪﹸ ﷲﹼﹺ ﹶر ﱢب اﻟﻌﺎﳌﹶﹺﲔ‪.‬‬
‫اﻟﻠﻪ ﺗﻌﺎﻟﯽ و‬ ‫َ‬
‫ﻮن ِ‬ ‫َ ﺑﺪﯾﻦ ﺗﺮﺗﯿﺐ ﻣﺸﮑﻼت ﺳﻪﮔﺎﻧﻪای ﮐﻪ در آﻏﺎز ﻣﻘﺎﻟﻪ ﻣﻄﺮح ﺷﺪﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻌ ِ‬
‫ﺗﻮﻓﯿﻘﻪ ﭘﺎﺳﺦ داده ﺷﺪ‪.‬‬
‫َ‬ ‫َ‬
‫ﺗﺒﺼﺮه ـ در ﭘﺎﯾﺎن ﺳﻮرۀ ﻣﺒﺎرﮐﮥ »ﻧﺼﺮ« ﻧﯿﺰ ﻣﯽﺧﻮاﻧﯿﻢ ﮐﻪ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪﴿ :‬ف َس ّب ِ ۡح ِ�َ ۡم ِد َر ّ�ِك‬
‫ﻣﻔﺴﺮان در اﯾﻦﮐﻪ ﭘﺲ از آﻣﺪن ﻓﺘﺢ و روی آوردن‬ ‫ٱس َت ۡغفِ ۡرهُۚ إِنَّ ُهۥ َ� َن تَ َّوابَۢ�‪] ﴾٣‬اﻟﻨﺼﺮ‪ .[۳ :‬و ّ‬
‫َو ۡ‬

‫ﻣﺮدم ﺑﻪ اﺳﻼم‪ ،‬ﭼﺮا رﺳﻮل اﮐﺮم ص ﺑﺎﯾﺪ آﻣﺮزش ﺧﻮاھﯽ ﮐﻨﺪ؟ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺳﻮرۀ ﺷﺮﯾﻔﮥ »ﻓﺘﺢ«‬
‫ُ‬
‫آراء ﮔﻮﻧﺎﮔﻮﻧﯽ آوردهاﻧﺪ ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﺑﺮﺧﯽ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ص ﻣﺄﻣﻮر ﺑﻮده ﺗﺎ ﺑﺮای ا ﱠﻣﺘﺶ‬
‫اﺳﺘﻐﻔﺎر ﮐﻨﺪ!) ‪ (١‬و ﺑﻌﻀﯽ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬ﮐﻪ اﯾﻦﮐﺎر ﺑﺮای »ھﻀﻢ ﻧﻔﺲ« ﺑﺮ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ص ﻻزم‬
‫ﺷﺪهاﺳﺖ) ‪ (٢‬و اﻣﺜﺎل اﯾﻦ اﻗﻮال ﮐﻪ ﺷﺎھﺪ و دﻟﯿﻠﯽ ﺑﺮای آنھﺎ ﻧﯿﺴﺖ‪ّ .‬اﻣﺎ از ھﻤﮥ آراء ﺑﮫﺘﺮ و‬
‫اﺳﺘﻮارﺗﺮ )ﮐﻪ ھﻤﺎھﻨﮓ ﺑﺎ ﻣﻌﻨﺎی ﺳﻮرۀ ﺷﺮﯾﻔﮥ ﻓﺘﺢ اﺳﺖ( ﻗﻮل اﺳﺘﺎد ّﻋﻼﻣﻪ‪ ،‬ﺷﯿﺦ ّ‬
‫ﻣﺤﻤﺪ‬
‫ﹶﻐﻔﺮ ﹸه( أي اﹺﺳ ﹶﺄﹶﻟ ﹸﻪ أن‬
‫ﻋﺒﺪه ‪َ /‬ﺗﻌﺎﻟﯽ در »ﺗﻔﺴﯿﺮ ﺟﺰء آﺧﺮ ﻗﺮآن« اﺳﺖﮐﻪ ﻓﺮﻣﻮده‪)» :‬واﺳﺘ ﹺ‬
‫ﹶ‬
‫ﺰن ﻟ ﹺ ﹶﺘ ﹶﺄ ﱡﺧ ﹺﺮ ﹶز ﹶﻣ ﹺﻦ اﻟﻨ ﹺ‬
‫ﱠﴫ ﹶواﻟ ﹶﻔﺘﺢ«) ‪.(٣‬‬ ‫ﺠﺮ واﻟـﺤ ﹺ‬ ‫ﻐﻔ ﹶﺮ ﹶﻟﻚ ﹶو ﹺﻷﺻﺤﺎﺑﹺﻚ ﻣﺎ ﻛﺎن ﹺﻣ ﹶﻦ اﻟ ﹶﻘ ﹶﻠ ﹺﻖ ﱠ‬
‫واﻟﻀ ﹺ ﹶ ﹸ‬
‫ﻳ ﹺ‬

‫ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ازﺧﺪاوﻧﺪ درﺧﻮاﺳﺖ ﮐﻦ ﮐﻪ ﺗﻮ وﯾﺎراﻧﺖ را ﺑﯿﺎﻣﺮزد در آﻧﭽﻪ ﮐﻪ ﺑﺮ اﺛﺮ ﺗﺄﺧﯿﺮ‬

‫در زﻣﺎن ﻧﺼﺮت و ﻓﺘﺢ‪ ،‬از ﻧﺎ آراﻣﯽ و دﻟﺘﻨﮕﯽ و اﻧﺪوه ﺑﺮ ﺷﻤﺎ رﻓﺘﻪ اﺳﺖ«!‪.‬‬
‫و اﯾﻦ ﻗﻮل‪ ،‬ﻣﻮاﻓﻖ ﺑﺎ ﮔﻔﺘﺎری اﺳﺖ ﮐﻪ در ﺗﻔﺴﯿﺮ ﺳﻮرۀ ﻣﺒﺎرﮐﮥ ﻓﺘﺢ ﮔﺬﺷﺖ‪.‬‬
‫*‬ ‫*‬ ‫*‬

‫ّ‬
‫‪ -١‬ﺑﻪ ﺗﻔﺴﯿﺮ اﻧﻮار اﻟﺘﻨﺰﯾﻞ‪ ،‬اﺛﺮ ﺑﯿﻀﺎوی‪ ،‬ج‪ ،۲‬ص‪ ۵۸۰‬ﻧﮕﺎه ﮐﻨﯿﺪ‪.‬‬
‫ّ‬
‫‪ -٢‬ﺑﻪ ﺗﻔﺴﯿﺮ ﮐﺸﺎف‪ ،‬ج‪ ،۴‬ص‪ ۸۱۲‬ﺑﻨﮕﺮﯾﺪ‪.‬‬
‫‪ -٣‬ﺗﻔﺴﯿﺮ اﻟﻘﺮآن اﻟﮑﺮﯾﻢ )ﺟﺰء َﻋ ﱠﻢ(‪ ،‬اﺛﺮ اﺳﺘﺎد ﺷﯿﺦ ّ‬
‫ﻣﺤﻤﺪ ﻋﺒﺪه‪ ،‬ص‪.۱۷۲‬‬
 ‫ﺑﺎزﻧﮕﺮی در ﻣﻌﺎﻧﯽ ﻗﺮآن‬ ‫‪٢١٨‬‬
‫ُّ َ َّ ‪ٗ َّ ُ ٗ َّ ُ ۡ ُ ٰ َ َ ۡ ُ َ ۡ َ ُ ٓ َ َ ُ َّ ُ ۡ َ َ ُ ٓ َّ َ ٓ ُ َ َ َ َّ َ َّ ُ ُ َّ ٞ‬‬
‫ج دا‬ ‫﴿�مد رسول ٱ�ِۚ وٱ�ِين معهۥ أشِداء � ٱلكفارِ ر�اء بينهمۖ ترٮهم ركعا س‬
‫ّ ۡ َ َ ُّ ُ َ َ َ ُ‬ ‫َ ۡ َ ُ َ َ ۡ ٗ ّ َ َّ َ ۡ َ ٰ ٗاۖ َ ُ‬
‫جودِ � �ٰل ِك َمثل ُه ۡم ِ�‬ ‫ِيماه ۡم ِ� ُو ُجوهِ ِهم مِن �ثرِ ٱلس‬ ‫يبتغون فض� مِن ٱ�ِ ورِض�ن س‬
‫َ َ ۡ َ ۡ َ َ َ ۡ َ ُ َ َ َ َ ُ َ ۡ َ ۡ َ َ َ ۡ َ َ ٰ َ َٰ‬ ‫ۡ‬ ‫� ۡو َرٮٰةِ� َو َم َثلُ ُه ۡ‬‫ٱ َّ‬
‫يل كزر ٍع أخرج ش�ٔهۥ �ٔازرهۥ فٱستغلظ فٱستوى �‬ ‫�‬
‫ِ‬
‫ِ ِ‬ ‫ٱ�‬ ‫�‬‫ِ‬ ‫م‬
‫ٱ� َّٱ� َ َ ُ ْ َ ُ ْ َّ َ‬ ‫ك َّف َ‬
‫ار ۗ َو َع َد َّ ُ‬ ‫ُ ۡ ُ‬ ‫َ‬ ‫ُ ۡ ُ ُّ َ‬
‫ٱلز َّراع ِ�َغِيظ ب ِ ِهم ٱل‬ ‫ُ‬
‫ت‬ ‫ِين َءامنوا َوع ِملوا ٱل�ٰل ِ�ٰ ِ‬ ‫جب‬ ‫سوقِهِۦ �ع ِ‬
‫ﻣﺤﻤﺪص و ﻫﻤﺮاﻫﺎﻧﺶ‬ ‫ّ‬ ‫يمۢ�‪] ﴾٢٩‬اﻟﻔﺘﺢ‪.[۲۹ :‬‬ ‫م ِۡن ُهم َّم ۡغفِ َر ٗة َوأ َ ۡج ًرا َع ِظ َ‬
‫اﯾﻦ آﯾﮥ ﮐﺮﯾﻤﻪ از ﺷﮕﻔﺘﯽھﺎی ﻗﺮآن ﻣﺠﯿﺪ ﺷﻤﺮده ﻣﯽﺷﻮد و ﺗﻤﺎم ﺣﺮوف ھﺠﺎء )اﻟﻔﺒﺎی‬
‫ﻋﺮﺑﯽ( در ﺧﻼل آن ﻣﻼﺣﻈﻪ ﻣﯽﮔﺮدد‪ .‬در ﺗﺮﺟﻤﻪ و ﺗﻔﺴﯿﺮ اﯾﻦ آﯾﻪ‪ ،‬ﺑﺮﺧﯽ از ﻣﺘﺮﺟﻤﺎن و‬
‫ﻣﻔﺴﺮان دﭼﺎر اﺷﺘﺒﺎھﺎت ﻏﺮﯾﺒﯽ ﺷﺪهاﻧﺪ ﮐﻪ از ﻧﻈﺮ ﺧﻮاﻧﻨﺪﮔﺎن ﻣﺤﺘﺮم ﻣﯽﮔﺬرد‪:‬‬ ‫ّ‬
‫ُّ َ َّ ‪ٓ َ َ ُ َّ ُ ۡ َ َ ُ ٓ َّ َ ٓ ُ َ َ َ َّ َ َّ ُ ُ َّ ٞ‬‬
‫�ا ُء بَ ۡي َن ُه ۡم﴾‬ ‫‪ -۱‬در ﺗﺮﺟﻤﮥ ﴿�مد رسول ٱ�ِۚ وٱ�ِين معهۥ أشِداء � ٱلكفارِ ر‬
‫ُ‬ ‫ﺑﺴﯿﺎری از ﻣﺘﺮﺟﻤﺎن » ّ‬
‫ﻣﺤﻤﺪ« را ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﺒﺘﺪا و »رﺳﻮلاﻟﻠﻪ« را ﺧﺒﺮ ﻣﻀﺎف آن‬
‫ﻣﺤﻤﺪ‪ ،‬ﻓﺮﺳﺘﺎدۀ‬ ‫ﭘﻨﺪاﺷﺘﻪاﻧﺪ و ﺑﻨﺎﺑﺮ اﯾﻦ ﻣﺒﻨﺎ‪ ،‬آﯾﮥ ﮐﺮﯾﻤﻪ را ﭼﻨﯿﻦ ﺗﺮﺟﻤﻪ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪ّ » :‬‬
‫ﺧﺪا اﺳﺖ و‪ «...‬و ھﯿﭻ اﻧﺪﯾﺸﻪ ﻧﮑﺮدهاﻧﺪ ﮐﻪ ﭘﺲ از ﮔﺬﺷﺖ ﺳﺎلھﺎ از رﺳﺎﻟﺖ‬
‫ﻣﺤﻤﺪ‪،‬‬ ‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ص ﭼﮕﻮﻧﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ در اﯾﻦ ﺳﻮرۀ ﺷﺮﯾﻔﻪ‪ ،‬ﺗﺎزه اﻋﻼم ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ ﮐﻪ‪ّ ،‬‬
‫رﺳﻮلﺧﺪا اﺳﺖ؟ اﯾﻦ اﻋﻼم‪ ،‬ﭼﻪ ﭘﯿﺎم ﺗﺎزهای را درﺑﺮ دارد؟ و اﯾﻦ ﺗﺄﮐﯿﺪ ﺑﺮای ﭼﻪ‬
‫ﻣﻘﺼﻮدی ﻻزم آﻣﺪه اﺳﺖ؟ ﮐﺴﯽ ﺑﻪ اﯾﻦ ﭘﺮﺳﺶھﺎ‪ ،‬ﭘﺎﺳﺦ ﻗﺎﻧﻊﮐﻨﻨﺪهای ﻧﺪاده اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺧﺒﺮ ﻣﺒﺘﺪای آن‪ ،‬ﮐﻠﻤﮥ‬ ‫ّ‬ ‫ّ‬
‫اﻣﺎ آﻧﭽﻪ از ﺗﺪﺑﺮ در آﯾﮥ ﻣﺒﺎرﮐﻪ داﻧﺴﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد اﯾﻨﺴﺘﮑﻪ ِ‬
‫َ ُ‬ ‫ّ ُ‬
‫اﻟﻠﻪ« ﻧﻌﺖ ﯾﺎ ﻋﻄﻒ ﺑﯿﺎن و ﻋﻨﻮان ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ص ﺑﻪ ﺷﻤﺎر‬ ‫» ِأﺷﺪاء‪ «...‬اﺳﺖ و »رﺳﻮل ِ‬
‫ﻣﯽآﯾﺪ و ﺗﺮﺟﻤﮥ ﺻﺤﯿﺢ آﯾﻪ ﭼﻨﯿﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ‪ّ » :‬‬
‫ﻣﺤﻤﺪ ﻓﺮﺳﺘﺎدۀ ﺧﺪا و ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﺎ او‬
‫ھﺴﺘﻨﺪ ﺑﺮ ﮐﺎﻓﺮان ﺳﺨﺖﮔﯿﺮ و ﻣﯿﺎن ﺧﻮد ﻣﮫﺮﺑﺎﻧﻨﺪ«‪ .‬ﺷﮕﻔﺖ آﻧﮑﻪ ﺗﺮﺟﻤﮥ ﻧﺎ‬
‫ّ‬
‫ﻣﺘﻨﺎﺳﺒﯽ ﮐﻪ از آﯾﮥ ﺷﺮﯾﻔﻪ ﻧﻤﻮدهاﻧﺪ در ﺑﺮﺧﯽ از ﺗﻔﺎﺳﯿﺮ ﻣﮫﻢ و ﺣﺘﯽ در ﮐﺘﺎبھﺎﯾﯽ‬
‫ﺮآن اﻟﻜﹶﺮﻳﻢ« اﺛﺮ ﻣﺤﯿﯽاﻟ ّﺪﯾﻦ دروﯾﺶ راه ﯾﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬وی‬ ‫ﭼﻮن »إﻋﺮاب اﻟ ﹸﻘ ﹺ‬
‫ﹸ‬
‫ﱪ ﹸه«) ‪ !(١‬در ﺣﺎﻟﯽﮐﻪ ﺑﺎﯾﺪ ﻣﺮﻗﻮم داﺷﺘﻪ‬ ‫ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ‪ » :‬ﹸﳏ ﹶ ﱠﻤﺪﹲ ﹸﻣﺒﺘﹶﺪﹶ ﹲا ﹶو ﹶر ﹸ‬
‫ﺳﻮل اﷲﹺ ﹶﺧ ﹶ ﹸ‬
‫ﻮف ﹶﻋ ﹶﻠﯽ اﻟـﻤﺒﺘﹶﺪﹶ أﹺ‬
‫ﹶﻌﺖ ﻟﹺـ ﹸﻤ ﹶﺤ ﱠﻤ ﹴﺪ ﹶوا ﱠﻟ ﹺﺬﻳ ﹶﻦ آ ﹶﻣﻨﹸﻮا ﹶﻣﻌ ﹸﻄ ﹲ‬
‫ﺳﻮل اﷲﹺ ﻧ ﹲ‬ ‫ﺑﺎﺷﺪ‪ » :‬ﹸﳏ ﹶ ﱠﻤﺪﹲ ﹸﻣﺒﺘﹶﺪﹶ أ ﹶو ﹶر ﹸ‬
‫ﹸ‬
‫ﻒ ﹶﻋ ﹶﻠ ﹺﻴﻪ‪ ،‬ﻫﻮ ﹺ‬
‫ﱪ اﻟـ ﹸﻤﺒﺘﹶﺪﹶ أﹺ ﹶوﻣﺎ ﹸﻋﻄﹺ ﹶ‬
‫أﺷﺪﹼ ا ﹸء«) ‪.!(٢‬‬ ‫ﹸ ﹶ‬ ‫ﹶو ﹶﺧ ﹶ ﹸ‬

‫‪ -١‬اﻋﺮاب اﻟﻘﺮآن اﻟﮑﺮﯾﻢ و ﺑﯿﺎﻧﻪ‪ ،‬ج‪ ،۷‬ص‪.۲۳۹‬‬

‫‪ -٢‬ﺑﻪ ﮐﺘﺎب اﻟﺠﺪول ﻓﯽ اﻋﺮاب اﻟﻘﺮآن و ﺻﺮﻓﻪ‪ ،‬ج‪ ،۲۶‬ص‪) ۸۸‬ﭘﺎورﻗﯽ( ﺑﻨﮕﺮﯾﺪ‪.‬‬
 ‫‪٢١٩‬‬ ‫ﺑﺎزﻧﮕﺮی در ﻣﻌﺎﻧﯽ ﻗﺮآن‬
‫ً‬ ‫أﻏﻠﺐ ﺗﺮﺟﻤﻪھﺎی ﻓﺎرﺳﯽ ﻧﯿﺰ ّ‬
‫ﻣﺘﺄﺳﻔﺎﻧﻪ ﺑﺪﯾﻦ اﺷﺘﺒﺎه اﻓﺘﺎدهاﻧﺪ و ﻣﺜﻼ ﻧﻮﺷﺘﻪاﻧﺪ‪:‬‬
‫ﻣﺤﻤﺪ ص رﺳﻮل ﺧﺪا اﺳﺖ‪ (٢ )« ...‬و » ّ‬
‫ﻣﺤﻤﺪ‬ ‫ﻣﺤﻤﺪ ص ﻓﺮﺳﺘﺎدۀ ﺧﺪا اﺳﺖ‪ (١ )« ...‬و » ّ‬
‫» ّ‬
‫ﻣﺤﻤﺪ ص ﻓﺮﺳﺘﺎدۀ ﺧﺪا اﺳﺖ‪ (٤ )« ...‬و » ّ‬
‫ﻣﺤﻤﺪ ص‬ ‫ﻓﺮﺳﺘﺎدۀ ﺧﺪا اﺳﺖ‪ (٣ )« ...‬و » ّ‬
‫ﻣﺤﻤﺪ ص ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ إﻟﮫﯽ اﺳﺖ‪ (٦ )« ...‬و » ّ‬
‫ﻣﺤﻤﺪص‬ ‫ﻓﺮﺳﺘﺎدۀ ﺧﺪا اﺳﺖ‪ (٥ )« ...‬و » ّ‬
‫و» ّ‬
‫ﻣﺤﻤﺪ ص‬ ‫) ‪(٨‬‬
‫ﻣﺤﻤﺪ ص رﺳﻮل ﺧﺪا اﺳﺖ‪« ...‬‬ ‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﺧﺪاوﻧﺪ اﺳﺖ‪ (٧ )« ...‬و » ّ‬
‫ﻓﺮﺳﺘﺎدۀ ﺧﺪا اﺳﺖ‪ (٩ )« ...‬و » ّ‬
‫ﻣﺤﻤﺪ ص ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﺧﺪ ااﺳﺖ‪ !!(١٠ )« ...‬ﭼﻨﺎنﮐﻪ در اﯾﻦ ده‬
‫ُ‬ ‫ﺗﺮﺟﻤﮥ ﻣﺸﮫﻮر ﻓﺎرﺳﯽ از ﻗﺮآن ﻣﻼﺣﻈﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ھﻤﮕﯽ ّ‬
‫ﻣﺤﻤﺪ ص را ﻣﺒﺘﺪا و رﺳﻮل‪-‬‬
‫ﻣﻔﺴﺮان ﻧﺎﻣﺪاری ھﻤﭽﻮن ﺻﺎﺣﺐ ﻣﺠﻤﻊ‪-‬‬ ‫ﺗﺼﻮر ﮐﺮدهاﻧﺪ‪ .‬ﺷﮕﻔﺖ آنﮐﻪ ّ‬ ‫اﻟﻠﻪ را ﺧﺒﺮ آن ّ‬

‫اﺳﻤ ﹺﻪ‬
‫ﺳﻮل اﷲﹺ( ﻧﹶﺺ ﺳﺒﺤﺎ ﹶﻧﻪ ﹶﻋ ﹶﲆ ﹺ‬
‫ﹸ‬ ‫ﱠ ﹸ‬ ‫)ﳏ ﹶ ﱠﻤﺪﹲ ﹶر ﹸ‬
‫اﻟﺒﯿﺎن ﻧﯿﺰ در ﺗﻔﺴﯿﺮ آﯾﮥ ﺷﺮﯾﻔﻪ ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ‪ » :‬ﹸ‬
‫ﻟﹺﻴ ﹺﺰﻳ ﹶﻞ ﻛ ﱠﻞ ﹸﺷ ﹶﺒﻬ ﹴﺔ‪ .‬ﺗﹶﻢ اﻟﻜﻼم ﹸﻫﻨﺎ«) ‪ .(١١‬ﯾﻌﻨﯽ‪ّ )» :‬‬
‫ﻣﺤﻤﺪ‪ ،‬ﻓﺮﺳﺘﺎدۀ ﺧﺪا اﺳﺖ( ﺧﺪای ﺳﺒﺤﺎن‬ ‫ﹸ‬ ‫ﱠ‬
‫ﻣﺤﻤﺪ را ﺑﻪ ﺻﺮاﺣﺖ آورده ﺗﺎ ھﺮ ﺷﺒﮫﻪای را زاﺋﻞ ﮐﻨﺪ‪ .‬و ﮐﻼم در اﯾﻨﺠﺎ ﺗﻤﺎم اﺳﺖ«!‬ ‫ﻧﺎم ّ‬
‫ﻣﺤﻤﺪ ص ﺷﮏ ﻧﻤﻮده ﺑﻮد ﮐﻪ ﺧﺪای‬ ‫ﻋﺠﺒﺎ! ﻣﮕﺮ ﭘﺲ از ﻓﺘﺢ ﻣﺒﯿﻦ‪ ،‬ﮐﺴﯽ در ﻧﺎم ّ‬
‫ﺳﺒﺤﺎن ﺑﻪ ﻧﺎم او‪ ،‬ﺗﺼﺮﯾﺢ ﻓﺮﻣﻮده؟!‪ .‬ﺷﯿﺦ ھﺮ ﭼﻨﺪ در ﺗﻔﺴﯿﺮ اﯾﻦ آﯾﻪ ﭼﻨﺎن ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‬
‫ﺎن ﹶوا ﱠﻟ ﹺﺬﻳ ﹶﻦ ﹶﻣ ﹶﻌ ﹸﻪ ﹶﻋ ﹲ‬
‫ﻄﻒ‬ ‫ﻄﻒ ﺑﻴ ﹴ‬ ‫وﻟﯽ در ﺗﺮﮐﯿﺐ ّاول آﯾﻪ‪ ،‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ » :‬ﹸﳏ ﹶ ﱠﻤﺪﹲ ﹸﻣﺒﺘﹶﺪﹶ أ ﹶو ﹶر ﹸ‬
‫ﺳﻮل اﷲﹺ ﹶﻋ ﹸ ﹶ‬
‫ﻒ ﹶﻋ ﹶﻠﻴﻪ«‪ .‬و اﯾﻦ ﺗﺮﮐﯿﺐ ھﻤﺎن ﻣﻌﻨﺎﯾﯽ را اﻓﺎده ﻣﯽﮐﻨﺪ‬ ‫ﱪ ﹸﳏ ﹶ ﱠﻤ ﹴﺪ ﹶوﻣﺎ ﹸﻋﻄﹺ ﹶ‬ ‫ﹴ ﹺ‬
‫ﹶﻋﲆ ﹸﳏ ﹶ ﱠﻤﺪ ﹶوأﺷﺪﹼ ا ﹸء ﹶﺧ ﹶ ﹸ‬
‫ﮐﻪ ﻣﺎ ﺑﺮآن رﻓﺘﯿﻢ‪.‬‬

‫‪ -١‬ﺑﻪ ﺗﺮﺟﻤﮥ ﻗﺮآن اﺛﺮ آﻗﺎی ﻧﺎﺻﺮ ﻣﮑﺎرم ﺷﯿﺮازی ﻧﮕﺎه ﮐﻨﯿﺪ‪.‬‬
‫‪ -٢‬ﺑﻪ ﺗﺮﺟﻤﮥ ﻗﺮآن اﺛﺮ آﻗﺎی ﻣﺼﺒﺎحزاده ﺑﻨﮕﺮﯾﺪ‪«.‬‬
‫ﻣﺤﻤﺪﻣﮫﺪی ﻓﻮﻻدوﻧﺪ ﻧﮕﺎه ﮐﻨﯿﺪ‪.‬‬ ‫‪ -٣‬ﺑﻪ ﺗﺮﺟﻤﮥ ﻗﺮآن‪ ،‬اﺛﺮآﻗﺎی ّ‬
‫اﻟﺪﯾﻦ ﻣﺠﺘﺒﻮی‪ ،‬ﺑﻨﮕﺮﯾﺪ‪.‬‬ ‫‪ -٤‬ﺑﻪ ﺗﺮﺟﻤﮥ ﻗﺮآن‪ ،‬اﺛﺮ آﻗﺎی ﺟﻼل ّ‬
‫‪ -٥‬ﺑﻪ ﺗﺮﺟﻤﮥ ﻗﺮآن‪ ،‬اﺛﺮ آﻗﺎی ﺣﺴﯿﻦ اﺳﺘﺎدوﻟﯽ ﻧﮕﺎه ﮐﻨﯿﺪ‪.‬‬
‫ﺧﺮﻣﺸﺎھﯽ ﺑﻨﮕﺮﯾﺪ‪.‬‬ ‫ّ‬
‫ﺑﮫﺎءاﻟﺪﯾﻦ ّ‬ ‫‪ -٦‬ﺑﻪ ﺗﺮﺟﻤﮥ ﻗﺮآن‪ ،‬اﺛﺮ آﻗﺎی‬
‫‪ -٧‬ﺑﻪ ﺗﺮﺟﻤﮥ ﻗﺮآن‪ ،‬اﺛﺮ آﻗﺎی ﻣﻮﺳﻮی ﮔﺮﻣﺎرودی ﺑﻨﮕﺮﯾﺪ‪.‬‬
‫‪ -٨‬ﺑﻪ ﺗﺮﺟﻤﮥ ﻗﺮآن‪ ،‬اﺛﺮآﻗﺎی ﻣﺴﻌﻮد اﻧﺼﺎری ﻧﮕﺎه ﮐﻨﯿﺪ‪.‬‬
‫‪ -٩‬ﺑﻪ ﺗﺮﺟﻤﮥ ﻗﺮآن‪ ،‬اﺛﺮ آﻗﺎی اﺑﻮاﻟﻔﻀﻞ ﺑﮫﺮاﻣﭙﻮر ﺑﻨﮕﺮﯾﺪ‪.‬‬
‫‪ -١٠‬ﺑﻪ ﺗﺮﺟﻤﮥ ﻗﺮآن‪ ،‬اﺛﺮ آﻗﺎی دارﯾﻮش ﺷﺎھﯿﻦ ﻧﮕﺎه ﮐﻨﯿﺪ‪.‬‬
‫‪ -١١‬ﺗﻔﺴﯿﺮ ﻣﺠﻤﻊاﻟﺒﯿﺎن‪ ،‬ج‪ ،۲۶‬ص‪.۷۹‬‬
 ‫ﺑﺎزﻧﮕﺮی در ﻣﻌﺎﻧﯽ ﻗﺮآن‬ ‫‪٢٢٠‬‬

‫‪ -۲‬در اﯾﻦ آﯾﮥ ﮐﺮﯾﻤﻪ ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﻣﻼﺣﻈﻪ ﻣﯽﺷﻮد وﺻﻒ ﺑﻠﯿﻐﯽ از رﺳﻮلﺧﺪا ص و‬
‫ھﻤﺮاھﺎن او ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬اﯾﻦ اوﺻﺎف را ﺧﺪای ﺗﻌﺎﻟﯽ از ﺗﻮرات و اﻧﺠﯿﻞ ﻧﻘﻞ‬
‫ﻣﻔﺴﺮان ﻗﺮآن ﻣﺠﯿﺪ‪،‬‬ ‫ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ و از آنھﺎ ﺑﻪ ﺻﻮرت » َﻣ َﺜﻞ« ﯾﺎد ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﺪ‪ّ .‬‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫ّ‬
‫اﺗﻔﺎقﻧﻈﺮ دارﻧﺪ ﮐﻪ واژۀ » َﻣﺜﻞ« دراﯾﻨﺠﺎ ﺑﻪﻣﻌﻨﺎی وﺻﻒ )ﻧﻌﺖ( ﺑﻪﮐﺎر رﻓﺘﻪ‬
‫اﺳﺖ‪ .‬در آﻏﺎز اﯾﻦ ﺗﻮﺻﯿﻒ ﻣﯽﺧﻮاﻧﯿﻢ ﮐﻪ‪» :‬آﻧﺎن ﺑﺮ ﮐﺎﻓﺮان ﺳﺨﺘﮕﯿﺮ و درﻣﯿﺎن‬
‫ﺧﻮد ﻣﮫﺮﺑﺎﻧﻨﺪ‪ .‬اﯾﺸﺎن را درﺣﺎل رﮐﻮع و ﺳﺠﻮد ﻣﯽﺑﯿﻨﯽ‪ ،‬ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ ﻓﻀﻞ ﺧﺪا و‬
‫ﺧﺸﻨﻮدی او را ﻣﯽﺟﻮﯾﻨﺪ‪ .‬ﻧﺸﺎﻧﮥ آنھﺎ‪ ،‬اﺛﺮ ﺳﺠﻮد در ﭼﮫﺮهھﺎﯾﺸﺎن اﺳﺖ«‪.‬‬
‫ٱ� ۡو َرٮ ٰ ِة﴾ »اﯾﻨﺴﺖ وﺻﻒ اﯾﺸﺎن در ﺗﻮرات«‪.‬‬‫ﺳﭙﺲ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪ٰ�َ ﴿ :‬ل َِك َم َث ُل ُه ۡم � َّ‬
‫ِ‬
‫َُ‬
‫آﻧﮕﺎه ﺑﺎ »و او اﺳﺘﯿﻨﺎف« َﻣﺜﻞ ﺗﺎزهای را ﻣﯽآورد و ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪َ ﴿ :‬و َمثل ُه ۡم ِ�‬
‫َ‬
‫َ‬ ‫َ ۡ‬ ‫َ‬ ‫ۡ‬
‫� ُه﴾ »و ﺗﻮﺻﯿﻒ آﻧﺎن در اﻧﺠﯿﻞ ھﻤﭽﻮن ِﮐﺸﺘﻪای‬ ‫يل ك َز ۡر ٍع أخ َر َج ش ۡ َ ٔ‬
‫� ِ‬ ‫ٱ� ِ‬
‫ِ‬
‫َ‬
‫ﺑﺮآورد ﭘﺲ آن را ّﻗﻮت دھﺪ آﻧﮕﺎه ِﺳﺘﺒﺮ ﮔﺮدد و ﺑﺮ‬ ‫اﺳﺖ ﮐﻪ ﺳﺎﻗﮥ ﻧﺎزک ﺧﻮد را َ‬
‫ﺳﺎقھﺎﯾﺶ ﺑﺎﯾﺴﺘﺪ و ﮐﺸﺎورزان را ﺑﻪ ﺷﮕﻔﺘﯽ َﺑ َﺮد‪ .( ...‬ﭘﯿﺪاﺳﺖ ﮐﻪ ﺗﻮﺻﯿﻒ‬
‫ﻣﺬﮐﻮر در اﻧﺠﯿﻞ‪ ،‬ﻏﯿﺮازوﺻﻔﯽاﺳﺖ ﮐﻪ در ﺗﻮرات ﺑﯿﺎن ﺷﺪه ّاﻣﺎ ﺑﯿﺸﺘﺮ ﻣﺘﺮﺟﻤﺎن‬
‫ۡ‬ ‫َََُُ ۡ‬
‫يل﴾ را‬ ‫ﻓﺎرﺳﯽ ﻗﺮآن‪ ،‬از اﯾﻦ اﻣﺮ ﻏﻔﻠﺖ ﻧﻤﻮدهاﻧﺪ وﺟﻤﻠﮥ‪﴿ :‬ومثلهم ِ� ِ ِ ِ‬
‫�‬ ‫ٱ�‬
‫ِ‬
‫ٰ‬ ‫َ‬ ‫ۡ‬ ‫َّ‬ ‫ۡ‬ ‫ُ‬ ‫ََُ‬
‫ﻣﻌﻄﻮف ﺑﻪ ﴿مثلهم ِ� ٱ�ورٮةِ﴾ ﭘﻨﺪاﺷﺘﻪاﻧﺪ و ﮔﻤﺎن ﮐﺮدهاﻧﺪ ﮐﻪ در ﺧﻼل‬
‫ﺗﻮرات و اﻧﺠﯿﻞ در اﯾﻦ ﺑﺎره‪ ،‬ﺗﻮﺻﯿﻒ ﯾﮑﺴﺎن و ھﻤﺎﻧﻨﺪی آﻣﺪه اﺳﺖ درﺣﺎﻟﯽﮐﻪ‬
‫اﮔﺮ ﭼﻨﺎن ﺑﻮد‪ ،‬ﻣﻨﺎﺳﺒﺖ داﺷﺖ ﺗﺎ ﻟﻔﻆ » ﹶﻣ ﹶﺜ ﹸﻠ ﹸﻬﻢ« در آﯾﻪ‪ ،‬دوﺑﺎره ﺗﮑﺮار ﻧﺸﻮد و آﯾﮥ‬
‫ﺷﺮﯾﻔﻪ ﺑﻪ ﺻﻮرت »ذﻟﹺﻚ ﹶﻣ ﹶﺜ ﹸﻠ ﹸﻬﻢ ﹺﰲ اﻟﺘﱠﻮرا ﹺة ﹶواﻹﻧﺠﻴﻞ« در آﯾﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺑﻼﻏﺖ ﻗﺮآن‬
‫ﮐﺮﯾﻢ در ﺻﻨﻌﺖ اﯾﺠﺎز وﺣﺬف‪ ،‬ﻧﺰدﯾﮏﺗﺮ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺑﺮای ﻧﻤﻮﻧﻪ‪ ،‬ﯾﮑﯽ از ﻣﺘﺮﺟﻤﺎن ﻣﺮﻗﻮم داﺷﺘﻪ‪» :‬اﯾﻨﺴﺖ وﺻﻒﺷﺎن در ﺗﻮرات و در‬
‫اﻧﺠﯿﻞ«) ‪ .(١‬در اﯾﻦ ﻋﺒﺎرت ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﻣﯽﺑﯿﻨﯿﻢ ﻟﻔﻆ » ﹶﻣ ﹶﺜ ﹸﻠ ﹸﻬﻢ« ﺗﻨﮫﺎ ﯾﮑﺒﺎر ﺗﺮﺟﻤﻪ ﺷﺪه و‬
‫ﻣﺘﺮﺟﻢ‪ ،‬ﺗﻮرات و اﻧﺠﯿﻞ را ﺑﻪ ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ ﻋﻄﻒ ﻧﻤﻮده اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺘﺮﺟﻢ دﯾﮕﺮ ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ‪» :‬اﯾﻦ‬
‫ﺳﻮﻣﯿﻦ ﻣﺘﺮﺟﻢ ﻣﺮﻗﻮم‬‫وﺻﻒ ﺣﺎل آنھﺎ در ﮐﺘﺎب ﺗﻮرات واﻧﺠﯿﻞ‪ ،‬ﻣﮑﺘﻮب اﺳﺖ«) ‪ّ .(٢‬‬

‫ّ‬
‫ﻋﺒﺪاﻟﻤﺤﻤﺪ آﯾﺘﯽ ﻧﮕﺎه ﮐﻨﯿﺪ‪.‬‬ ‫‪ -١‬ﺑﻪ ﺗﺮﺟﻤﮥ ﻗﺮآن‪ ،‬اﺛﺮ آﻗﺎی‬
‫‪ -٢‬ﺑﻪ ﺗﺮﺟﻤﮥ ﻗﺮآن‪ ،‬اﺛﺮ آﻗﺎی ﻣﮫﺪی إﻟﮫﯽ ﻗﻤﺸﻪای ﺑﻨﮕﺮﯾﺪ‪.‬‬
 ‫‪٢٢١‬‬ ‫ﺑﺎزﻧﮕﺮی در ﻣﻌﺎﻧﯽ ﻗﺮآن‬

‫داﺷﺘﻪ‪» :‬اﯾﻦ ﺗﻮﺻﯿﻒ آﻧﺎن در ﺗﻮرات و ﺗﻮﺻﯿﻒ آﻧﺎن در اﻧﺠﯿﻞ اﺳﺖ«) ‪ .(١‬ﭼﮫﺎرﻣﯿﻦ‬
‫ﻧﻮﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪» :‬اﯾﻦ وﺻﻒ آﻧﺎن در ﺗﻮرات و وﺻﻒﺷﺎن در اﻧﺠﯿﻞ اﺳﺖ«) ‪ .(٢‬ﭘﻨﺠﻤﯿﻦ آورده‬
‫اﺳﺖ‪» :‬وﺻﻒﺷﺎن در ﺗﻮرات و اﻧﺠﯿﻞ ﭼﻨﯿﻦ اﺳﺖ«) ‪ .(٣‬ﺷﺸﻤﯿﻦ ﻣﺘﺮﺟﻢ ﻣﺮﻗﻮم داﺷﺘﻪ‪:‬‬
‫»وﺻﻒ آﻧﺎن در ﺗﻮرات و ﻣﺎﻧﻨﺪ آن در اﻧﺠﯿﻞ ﺑﻪ ھﻤﯿﻦﮔﻮﻧﻪ اﺳﺖ«) ‪ .(٤‬ھﻔﺘﻤﯿﻦ ﻣﺘﺮﺟﻢ‬
‫ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ‪» :‬اﯾﻦ وﺻﻒ آﻧﺎن در ﺗﻮرات و در اﻧﺠﯿﻞ اﺳﺖ«) ‪...(٥‬‬
‫َ‬
‫ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﻣﻼﺣﻈﻪ ﻣﯽﺷﻮد در ﺗﻤﺎم اﯾﻦ ﺗﺮﺟﻤﻪھﺎ‪ ،‬ھﺮ دو َﻣﺜﻞ را ﺑﻪ ﺗﻮرات و اﻧﺠﯿﻞ‬
‫َ‬ ‫ﻧﺴﺒﺖ دادهاﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺎ اﯾﻦﮐﻪ َﻣ َﺜﻞ ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ در ﺗﻮرات آﻣﺪه و ّ‬
‫دوﻣﯿﻦ َﻣﺜﻞ را در اﻧﺠﯿﻞ‬
‫َ‬ ‫) ‪ّ (٦‬‬
‫اﻟﺒﺘﻪ ّ‬
‫ﻣﻔﺴﺮان اﻗﺪم ﻗﺮآن‪ ،‬ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻌﻨﺎ ﭘﯽ ﺑﺮده ﺑﻮدﻧﺪ ﭼﻨﺎنﮐﻪ اﺑﻮﺟﻌﻔﺮ‬ ‫ﻣﯽﺗﻮان ﯾﺎﻓﺖ ‪.‬‬
‫) ‪(٧‬‬ ‫ّ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫ﻃﺒﺮی در ﺗﻔﺴﯿﺮش از ﻗﺘﺎده و اﺑﻦ زﯾﺪ و ﺿﺤﺎک اﯾﻦ ﻣﻌﻨﺎ را ﮔﺰارش ﻧﻤﻮده اﺳﺖ و‬
‫ﺧﻮد ﻧﯿﺰ آن را ﺑﺮﮔﺰﯾﺪه و ﭼﻨﯿﻦ ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ‪:‬‬
‫ﻗﺎل‪ :‬ﹶﻣ ﹶﺜ ﹸﻠ ﹸﻬﻢ ﰲ اﻟﺘﹼﻮرا ﹺة ﹶﻏ ﹸﲑ ﹶﻣ ﹶﺜ ﹺﻠ ﹺﻬﻢ ﹺﰲ‬
‫ﻮل ﹶﻣﻦ ﹶ‬ ‫ﺎﻟﺼ ﹺ‬
‫ﻮاب ﹶﻗ ﹸ‬ ‫ﹺ‬
‫ﲔ ﰲ ذﻟﻚ ﺑﹺ ﱠ‬ ‫أوﱄ اﻟ ﹶﻘﻮ ﹶﻟ ﹺ‬
‫» ﹶ‬
‫اﻹﻧﺠﻴﻞ«) ‪ .(٨‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬از ﻣﯿﺎن دوﻗﻮل‪ ،‬آﻧﭽﻪ ﺑﻪ ﺻﻮاب ﻧﺰدﯾﮏﺗﺮ اﺳﺖ‪ ،‬ﮔﻔﺘﺎر ﮐﺴﯽ اﺳﺖ‬
‫ﮐﻪ ﮔﻮﯾﺪ‪ :‬وﺻﻒ اﯾﺸﺎن در ﺗﻮرات ﻏﯿﺮ از ﺗﻮﺻﯿﻒ آﻧﺎن در اﻧﺠﯿﻞ اﺳﺖ«‪ .‬ﺳﭙﺲ ﻃﺒﺮی‬
‫َ‬ ‫اﻇﮫﺎر ﻧﻈﺮ ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ‪ :‬اﮔﺮ َﻣ َﺜﻞ ّ‬
‫دوم ﺑﺮ َﻣﺜﻞ ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ ﻣﻌﻄﻮف ﺑﻮد‪ ،‬ﻻزم ﻣﯽآﻣﺪ ﺗﺎ ﮔﻔﺘﻪ‬
‫أﺧﺮ ﹶج ﹶﺷﻄ ﹶﺄ ﹸه« ﺑﺎ واو ﻋﻄﻒ!‪.‬‬ ‫ﺷﻮد‪ » :‬ﹶوﻛ ﹶﺰر ﹴع ﹶ‬
‫َ َ َ َّ ُ َّ َ َ َ ُ ْ‬
‫‪ -۳‬در ﭘﺎﯾﺎن ھﻤﯿﻦ آﯾﮥ ﺷﺮﯾﻔﻪ‪ ،‬ﺧﺪای ﺗﻌﺎﻟﯽ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪﴿ :‬وعد ٱ� ٱ�ِين ءامنوا‬
‫ت ل َ ُهم َّم ۡغ ِف َرة ‪َ ٞ‬وأَ ۡج ٌر َع ِظ ‪ٞ‬‬
‫يم‪] ﴾٩‬اﻟﻤﺎﺋﺪة‪ .[۹ :‬ﺑﺪﯾﻨﺼﻮرت وﻋﺪۀ‬ ‫َ ُ ْ َّ َ‬
‫َوع ِملوا ٱل�ٰل ِ�ٰ ِ‬
‫آﻣﺮزش و ﭘﺎداﺷﯽ ﺑﺰرگ ﺑﻪ ھﻤﺮاھﺎن ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ص ﻣﯽدھﺪ‪ّ .‬اﻣﺎ ّ‬
‫ﻣﻔﺴﺮان ﺷﯿﻌﯽ‬

‫‪ -١‬ﺑﻪ ﺗﺮﺟﻤﮥ ﻗﺮآن‪ ،‬اﺛﺮ آﻗﺎی ﻧﺎﺻﺮ ﻣﮑﺎرم ﺷﯿﺮازی ﻧﮕﺎه ﮐﻨﯿﺪ‪.‬‬
‫‪ -٢‬ﺑﻪ ﺗﺮﺟﻤﮥ ﻗﺮآن‪ ،‬اﺛﺮ آﻗﺎی ﻣﺴﻌﻮد اﻧﺼﺎری ﺑﻨﮕﺮﯾﺪ‪.‬‬
‫‪ -٣‬ﺑﻪ ﺗﺮﺟﻤﮥ ﻗﺮآن‪ ،‬اﺛﺮ آﻗﺎی اﺑﻮاﻟﻘﺎﺳﻢ ﭘﺎﯾﻨﺪه ﻧﮕﺎه ﮐﻨﯿﺪ‪.‬‬
‫‪ -٤‬ﺑﻪ ﺗﺮﺟﻤﮥ ﻗﺮآن‪ ،‬اﺛﺮ آﻗﺎی دارﯾﻮش ﺷﺎھﯿﻦ ﺑﻨﮕﺮﯾﺪ‪.‬‬
‫‪ -٥‬ﺑﻪ ﺗﺮﺟﻤﮥ ﻗﺮآن‪ ،‬اﺛﺮ آﻗﺎی ھﻮﺷﻨﮓ آﺑﺎن ﻧﮕﺎه ﮐﻨﯿﺪ‪.‬‬
‫‪ -٦‬اوﺻﺎف ﻣﺰﺑﻮر را ﺑﺮﺧﯽ از داﻧﺸﻤﻨﺪان اﺳﻼﻣﯽ ﺑﺎ‪ :‬ﺗﻮرات‪ ،‬ﺳﻔﺮ ﺗﺜﻨﯿﻪ‪ ،‬ﺑﺎب ‪ ،۳۲‬ﺑﻨﺪ ‪ ۱‬و ‪ ۲‬و ‪ ۳‬و ﺑﺎ‬
‫اﻧﺠﯿﻞ )ﻟﻮﻗﺎ(‪ ،‬ﺑﺎب ‪ ،۱۳‬ﺑﻨﺪ ‪ ۱۸‬و ‪ ۱۹‬ﺗﻄﺒﯿﻖ دادهاﻧﺪ‪.‬‬
‫‪ -٧‬ﺑﻪ ﺗﻔﺴﯿﺮ ﻃﺒﺮی )ﺟﺎﻣﻊ اﻟﺒﯿﺎن(‪ ،‬ج ‪ ،۲۱‬ص ‪ ۳۲۸‬ﻧﮕﺎه ﮐﻨﯿﺪ‪.‬‬
‫‪ -٨‬ﺑﻪ ﺗﻔﺴﯿﺮ ﻃﺒﺮی‪ ،‬ج‪ ،۲۱‬ص ‪ ۳۲۹‬رﺟﻮع ﺷﻮد‪.‬‬
 ‫ﺑﺎزﻧﮕﺮی در ﻣﻌﺎﻧﯽ ﻗﺮآن‬ ‫‪٢٢٢‬‬

‫ﻨﮫﻢ« را در اﯾﻦ آﯾﻪ ﺑﺮای »ﺗﺒﻌﯿﺾ« داﻧﺴﺘﻪاﻧﺪ و ﮔﻮﯾﻨﺪ ﮐﻪ‪ :‬ﻋﻤﻮم‬ ‫واژۀ »ﻣ ُ‬
‫ِ‬
‫ّ‬
‫ھﻤﺮاھﺎن ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ص ﻣﺸﻤﻮل آن وﻋﺪۀ ﻓﺮﺧﻨﺪه ﻧﺒﻮدهاﻧﺪ! و ﻋﻤﻮم ﻣﻔﺴﺮان‬
‫ﻨﮫﻢ« را ﺑﺮای »ﺑﯿﺎن« داﻧﺴﺘﻪاﻧﺪ و ھﻤﮥ ﯾﺎران رﺳﻮل ص را آﻣﺮزﯾﺪه و‬ ‫ﺳﻨﯽ »ﻣ ُ‬ ‫ّ‬
‫ِ‬
‫ﻣﺄﺟﻮر ﻣﯽﺷﻤﺮﻧﺪ! اﯾﻨﮏ ﺑﺎﯾﺪ ﺑﻪ ﺑﺮرﺳﯽ آراء ﺑﭙﺮدازﯾﻢ و ﺑﻪ ﯾﺎری آﯾﺎت ﻗﺮآﻧﯽ در‬
‫اﯾﻦ ﺑﺎره داوری ﮐﻨﯿﻢ‪.‬‬
‫ﻣﻔﺴﺮان ﺑﺮﺟﺴﺘﮥ ﺷﯿﻌﻪ‪ ،‬ﺻﺎﺣﺐ ﺗﻔﺴﯿﺮ »اﻟﻤﯿﺰان« دو اﺷﮑﺎل اﺳﺎﺳﯽ ﺑﻪ ﻣﯿﺎن‬ ‫از ﻣﯿﺎن ّ‬
‫آورده ﺗﺎ ﺛﺎﺑﺖ ﮐﻨﺪ ﮐﻪ واژۀ » ِﻣﻦ« در اﯾﻦ آﯾﻪ ﺑﺮای ﺗﺒﻌﯿﺾ ﺑﻪ ﮐﺎر رﻓﺘﻪ اﺳﺖ ﻧﻪ »ﺑﯿﺎن«!‪.‬‬
‫ﻧﺨﺴﺖ آنﮐﻪ ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ‪ :‬در ﻗﺮآن ﻣﺠﯿﺪ ﺗﺼﺮﯾﺢ ﺷﺪه ﮐﻪ در ﻣﯿﺎن ﻣﻌﺎﺻﺮان رﺳﻮل‬
‫ﻣﺤﻤﺪ‪ ۳۰ :‬و ﻧﻮر‪:‬‬ ‫ﻣﺮﺗﺪ و ﻓﺎﺳﻖ وﺟﻮد داﺷﺘﻨﺪ )ﺗﻮﺑﻪ‪ ۱۰۱ :‬و ّ‬ ‫ﺧﺪا ص‪ ،‬ﺟﻤﻌﯽ ﻣﻨﺎﻓﻖ و ّ‬
‫اﻟﻀﻤ ﹺﲑ ﻣﻄ ﹶﻠﻘ ﹰﺎ ﰲ ﻛ ﹺ‬
‫ﻼﻣ ﹺﻬﻢ«) ‪ .(١‬ﯾﻌﻨﯽ‪:‬‬ ‫دوم آﻧﮑﻪ ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ‪ » :‬ﹺﻣ ﹾﻦ اﻟ ﹶﺒﻴﺎﻧﹺﻴﺔ ﻻ ﺗ ﹸ‬
‫ﹶﺪﺧ ﹸﻞ ﹶﻋ ﹶﲇ ﱠ‬ ‫‪ّ .(۲۳‬‬
‫ﹸ‬
‫»ﮐﻠﻤﮥ ِﻣ ْﻦ ﮐﻪ ﺑﺮای ﺑﯿﺎن ﻣﯽآﯾﺪ ھﯿﭻﮔﺎه ﺑﺮ ﺳﺮ ﺿﻤﯿﺮ در ﮐﻼم ﻋﺮب در ﻧﻤﯽآﯾﺪ«! و از‬
‫اﯾﻨﺠﺎ ﻧﺘﯿﺠﻪ ﻣﯽﮔﯿﺮد ﮐﻪ ﻟﻔﻆ »ﻣﻨﻬﻢ« در آﯾﮥ ﺷﺮﯾﻔﻪ ﺑﺮای »ﺗﺒﻌﯿﺾ« اﺳﺖ!‪.‬‬
‫ﻣﺮﺗﺪان در ﮔﺮوھﯽ ﮐﻪ ﺑﺎ رﺳﻮل‬ ‫از اﯾﻦ دو اﺷﮑﺎل‪ ،‬ﻣﯽﺗﻮان ﭘﺎﺳﺦ داد ﮐﻪ ّاو ًﻻ‪ :‬ﻣﻨﺎﻓﻘﺎن و ّ‬

‫ﺧﺪا ص ھﻤﺪل و ھﻤﺮاھﻨﺪ داﺧﻞ ﻧﯿﺴﺘﻨﺪ و ﻣﻤﮑﻦ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ از آﻧﺎن در ﺗﻮرات و اﻧﺠﯿﻞ‬
‫ﻣﺪح ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻣﻤﺪوح ﺧﺪاوﻧﺪ ﮔﺸﺘﻪاﻧﺪ‪ ،‬آﻧﺎن ھﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ درﺑﺎرۀ اﯾﺸﺎن ﻓﺮﻣﻮد‪:‬‬
‫ً‬
‫ﻼ ﹺﻣ ﹶﻦ اﷲﹺ ﹶو ﹺرﺿﻮاﻧ ﹰﺎ »ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ ﻓﻀﻞ ﺧﺪا وﺧﺸﻨﻮدی او را ﻣﯽﺟﻮﯾﻨﺪ«‪ .‬ﺛﺎﻧﯿﺎ ﺧﻮد‬
‫ﻮن ﹶﻓﻀ ﹰ‬
‫ﹶﻳﺒ ﹶﺘ ﹸﻐ ﹶ‬
‫ﺻﺎﺣﺐ »اﻟﻤﯿﺰان« در ﺗﻔﺴﯿﺮ ﺳﻮرۀ آل ﻋﻤﺮان ﻣﺜﺎﻟﯽ آورده ﮐﻪ ﻧﺸﺎن ﻣﯽدھﺪ »ﻣﻦ ّ‬
‫ﺑﯿﺎﻧﯿﻪ« ﺑﺮ‬ ‫ِ‬
‫ٌ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬
‫ﺳﺮ ﺿﻤﯿﺮ در ﮐﻼم ﻋﺮب ﻣﯽآﯾﺪ! و ﮔﻮﯾﺪ ﮔﺎھﯽ ﻣﯽﮔﻮﯾﯿﻢ‪ِ :‬ﻟ َﯿﮑﻦ ِﻟﯽ ِﻣﻨﮏ َﺻ ِﺪﯾﻖ )ﺑﺎﯾﺪ از ﺗﻮ‪،‬‬
‫ً‬ ‫ُ‬
‫دوﺳﺘﯽ ﺑﺮاﯾﻢ ﺑﺎﺷـﺪ(! و ﻣﻘﺼﻮد آﻧﺴﺘﮑﻪ ﮐﻦ َﺻﺪﯾﻘﺎ ِﻟﯽ) ‪) (٢‬ﺗﻮ دوﺳـﺖ ﻣﻦ ﺑـﺎش(!‪.‬‬
‫ﺑﯿﺎﻧﯿﻪ اﺳﺖ‪.‬‬‫واﺿﺤﺴﺖ ﮐﻪ در اﯾﻦ ﮐﻼم‪» ،‬ﻣﻦ« ﮐﻪ ﺑﺮ ﺳﺮ ﺿﻤﯿﺮ در آﻣﺪه از ﻧﻮع ّ‬

‫ﺑﺎ اﯾﻦ ﺣﺎل ﻻزﻣﺴﺖ ﮐﻪ ﻣﺎ »ھﻤﺮاھﺎن رﺳﻮل ص« را ﺑﺸﻨﺎﺳﯿﻢ‪ .‬اﮔﺮ ﻣﻘﺼﻮد از آﻧﺎن‪،‬‬
‫ّ‬
‫اﻟﺒﺘﻪ ﻣﻨﺎﻓﻘﺎن و ّ‬
‫ﻣﺮﺗﺪان و ﻓﺎﺳﻘﺎن ﻧﯿﺰ‬ ‫ھﻤﮥ ﻣﻌﺎﺻﺮان ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ص ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬درآﻧﺼﻮرت‬
‫درﻣﯿﺎن اﯾﺸﺎن وﺟﻮد داﺷﺘﻨﺪ وﻟﯽ ﭼﻨﺎﻧﭽﻪ ﻣﻘﺼﻮد ﺧﺪای ﺗﻌﺎﻟﯽ از ) ﹶوا ﱠﻟ ﹺﺬﻳ ﹶﻦ ﹶﻣ ﹶﻌ ﹸﻪ(‬
‫ھﻤﻔﮑﺮان و ﯾﺎوران رﺳﻮﻟﺶ ﺑﻮدهاﻧﺪ‪ ،‬در آن ﺻﻮرت ﺧﺪاوﻧﺪ وﻋﺪۀ آﻣﺮزش و ﭘﺎداش ﺑﻪ‬

‫‪ -١‬ﺑﻪ ﺗﻔﺴﯿﺮ اﻟﻤﯿﺰان‪ ،‬ج ‪ ،۱۸‬ص ‪ ۳۲۶‬ﻧﮕﺎه ﮐﻨﯿﺪ‪.‬‬

‫‪ -٢‬ﺑﻪ ﺗﻔﺴﯿﺮ اﻟﻤﯿﺰان‪ ،‬ج ‪ ،۳‬ص ‪ ۴۱۱‬ﺑﻨﮕﺮﯾﺪ‪.‬‬
 ‫‪٢٢٣‬‬ ‫ﺑﺎزﻧﮕﺮی در ﻣﻌﺎﻧﯽ ﻗﺮآن‬

‫ھﻤﮥ آﻧﺎن ) ﹶﻋﻠﯽ ﹶﻣﺮاﺗﹺﺒﹺ ﹺﻬﻢ( داده اﺳﺖ و دﻟﯿﻠﯽ وﺟﻮد ﻧﺪارد ﮐﻪ ﺑﻪ »ﺗﺒﻌﯿﺾ« ﻗﺎﺋﻞ ﺷﻮﯾﻢ‪.‬‬
‫و ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﺎ ﻗﻮل أﺧﯿﺮ ﺻﺤﯿﺢ اﺳﺖ و ﻣﺮاد از ) ﹶوا ﱠﻟ ﹺﺬﻳ ﹶﻦ ﹶﻣ ﹶﻌ ﹸﻪ( ھﻤﺮاھﺎن ﻣﺆﻣﻦ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮﻧﺪ‬
‫َ‬
‫ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﻗﺮآن ﮐﺮﯾﻢ ﮔﺎھﯽ ﻟﻔﻆ »ﻣﺆﻣﻦ« را ھﻢ ﺑﺮ آنھﺎ اﻓﺰوده و ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪﴿ :‬يَ ۡو َم �‬
‫َُ ْ َ َ ُ ُ ُ ۡ َۡ َ ََۡ َۡ ۡ َ َ‬
‫ۡ‬ ‫ٰ‬ ‫َ‬ ‫ۡ‬
‫� �� �يدِي ِهم و�ِ�ي�ن ِ ِهم﴾ ]اﻟﺘﺤﺮﯾﻢ‪.[۸ :‬‬ ‫ورهم �س ٰ‬ ‫� َو َّٱ� َ‬
‫ِين َءامنوا معه ۖۥ ن ُ‬ ‫�زي َّ ُ‬
‫ٱ� ٱ�َّ َّ‬ ‫ُۡ‬
‫ِ‬ ‫ِ‬
‫ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬روزی را ﺑﻪ ﯾﺎد آر ﮐﻪ ﺧﺪا‪ ،‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ و ھﻤﺮاھﺎن ﻣﺆﻣﻦ او را ﺧﻮار ﻧﺴﺎزد‪ ،‬ﻧﻮرﺷﺎن ﭘﯿﺶ‬
‫َّ ُ‬ ‫َ‬
‫ٱلر ُسول‬ ‫� ِن‬‫روی آﻧﺎن و از ﺳﻮی راﺳﺖ اﯾﺸﺎن ﻣﯽﺗﺎﺑﺪ‪ .«..‬و ھﻤﭽﻨﯿﻦ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪ِ ٰ �﴿ :‬‬
‫َ َّ َ َ َ ُ ْ َ َ ُ َ ٰ َ ُ ْ َ ۡ َ ٰ ِ ۡ َ َ ُ ۡ َ ُ ْ َ ٰٓ َ َ ُ ُ ۡ َ ۡ َ ٰ ُ ُ َ َ ُ‬
‫ت ۖ َوأ ْو ٰٓ��ِك ه ُم‬ ‫س ِه ۚم وأو��ِك لهم ٱ�ي�‬ ‫وٱ�ِين ءامنوا معهۥ �هدوا بِأم�ل ِهم وأنف ِ‬
‫ُۡۡ ُ َ‬
‫ِحون‪] ﴾٨٨‬اﻟﺘﻮﺑﺔ‪ّ » .[۸۸ :‬اﻣﺎ رﺳﻮل و ھﻤﺮاھﺎن ﻣﺆﻣﻦ او‪ ،‬ﺑﺎ ﻣﺎلھﺎ و ﺟﺎنھﺎی ﺧﻮﯾﺶ )در‬ ‫ٱلمفل‬
‫راه ﺧﺪا( ﻣﺠﺎھﺪت ﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬ﻧﯿﮑﯽھﺎ از ِآن اﯾﺸﺎن اﺳﺖ و آﻧﺎن‪ ،‬ھﻤﺎن رﺳﺘﮕﺎراﻧﻨﺪ«‪.‬‬
‫ﺗﻮﺟﻪ ﺑﺎﻗﯽ اﺳﺖ‪ .‬ﯾﮑﯽ آﻧﮑﻪ اﮔﺮ ﻓﺮض ﺷﻮد ﺑﻨﺎ ﺑﺮ آﻧﭽﻪ‬ ‫در اﯾﻨﺠﺎ ذﮐﺮ دو ﻧﮑﺘﮥ ﻗﺎﺑﻞ ّ‬

‫» ﹸﻏﻼة ﺷﻴﻌﻴﺎن« ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬ھﻤﮥ ھﻤﺮاھﺎن ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ص ﻣﺮﺗﺪ ﺷﺪهاﻧﺪ و ُﺟﺰ ﻋﺪد اﻧﮕﺸﺖ‬
‫ﺷﻤﺎری از اﯾﺸﺎن ﺑﺮ اﯾﻤﺎن اﺳﺘﻮار ﻧﻤﺎﻧﺪﻧﺪ‪ ،‬در آن ﺻﻮرت ﭼﮕﻮﻧﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ ﺳﺒﺤﺎن ﻧﮫﻀﺖ‬
‫ﻣﺤﻤﺪی ص را ﺑﻪ ﮔﯿﺎه ﻧﺎزﮐﯽ ﺗﺸﺒﯿﻪ ﻧﻤﻮده ﮐﻪ رﻓﺘﻪ رﻓﺘﻪ ﺑﻠﻨﺪ و ﺳﺘﺒﺮ ﻣﯽﮔﺮدد و‬ ‫ّ‬
‫درﺧﺘﯽ ُﭘﺮ ﺷﺎخ و اﻧﺒﻮه ﻣﯽﺷﻮد آن ﭼﻨﺎنﮐﻪ زارﻋﺎن را ﺑﻪ ﺷﮕﻔﺖ ﻣﯽ َﺑ َﺮد؟ ﻣﮕﺮ ﺑﺎ اﯾﻤﺎن‬
‫َ‬
‫ﭼﻨﺪ ﺗﻦ‪ ،‬ﻣﯽﺗﻮان ﭼﻨﯿﻦ درﺧﺖ ﺗﻨﺎور و ﻋﻈﯿﻤﯽ را ﺑﻪ َﻣﺜﻞ آورد؟ و ﭘﯿﺶ از ﻧﺰول ﻗﺮآن‪،‬‬
‫در ﺗﻮرات و اﻧﺠﯿﻞ از آن ﯾﺎد ﮐﺮد؟!‪..‬‬
‫دوم آﻧﮑﻪ‪ :‬ﭼﻮن ھﻤﺮاھﺎن رﺳﻮل ﺧﺪا ص را ﭼﻨﯿﻦ وﺻﻒ ﻓﺮﻣﻮد ﮐﻪ‪» :‬ﺑﺮ ﮐﺎﻓﺮان‬ ‫ّ‬
‫ﺳﺨﺘﮕﯿﺮ و ﻣﯿﺎن ﺧﻮد ﻣﮫﺮﺑﺎﻧﻨﺪ‪ .‬اﯾﺸﺎن را در ﺣﺎل رﮐﻮع و ﺳﺠﻮد ﻣﯽﺑﯿﻨﯽ‪ .‬ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ ﻓﻀﻞ‬
‫و ﺧﺸﻨﻮدی ﺧﺪا را ﻣﯽﺟﻮﯾﻨﺪ« ﭼﮕﻮﻧﻪ ﻣﯽﺗﻮان ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻟﻔﻆ » ﹺﻣ ﹸﻨﻬﻢ« ﺑﺮای ﺗﺒﻌﯿﺾ آﻣﺪه و‬
‫ﮐﺴﺎﻧﯽ از ﻣﯿﺎن اﯾﺸﺎن رﺳﺘﮕﺎرﻧﺪ ﮐﻪ اھﻞ اﯾﻤﺎن و ﻋﻤﻞ ﺑﺎﺷﻨﺪ؟!‪ .‬ﻣﮕﺮ ﺑﺎﻻﺗﺮ از ﺗﻼش داﺋﻢ‬
‫ﺑﺮای رﺳﯿﺪن ﺑﻪ ﻓﻀﻞ ﺧﺪا و ﺧﺸﻨﻮدی او اﻧﺪﯾﺸﻪ و ﻋﻤﻠﯽ وﺟﻮد دارد ﮐﻪ در ﺑﺮﺧﯽ از‬
‫آﻧﺎن ﻧﺒﻮده و ﺑﺎﯾﺪ ﺑﻪ ﺗﺪارﮐﺶ ﺑﭙﺮدازﻧﺪ؟!‪.‬‬
‫اﯾﻤﺎن‬
‫ِ‬ ‫و از اﯾﻨﺠﺎ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﯽﻓﮫﻤﯿﻢ آﯾﮥ ﮐﺮﯾﻤﻪ ﺑﺎ اوﺻﺎﻓﯽ ﮐﻪ ﺑﺮای ھﻤﺮاھـﺎن ﺑﺎ‬
‫ۡ‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ص آورده‪ ،‬ﺟﺎی ﺗﺒﻌﯿﺾ را ﺑﺎﻗﯽ ﻧﮕﺬاﺷﺘﻪ و ﻧﺎﮔﺰﯾﺮ ﻟﻔﻆ ﴿ ّمِن ُهم﴾ ﺑﺮای ﺑﯿﺎن‬
‫آورده ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫*‬ ‫*‬ ‫*‬
 ‫‪۴۱‬‬
‫ﻧﮑﺘﻪای از ﺳﻮرۀ ُﺣ ُﺠﺮات‬

‫َ ٰٓ َ ُّ َ َّ ُ َّ َ َ ۡ َ ٰ ُ ّ َ َ َ ُ َ ٰ َ َ َ ۡ َ ٰ ُ ۡ ُ ُ ٗ َ َ َ ٓ َ َ َ َ ُ ْ َّ‬
‫ارف ۚ ٓوا إِن‬ ‫﴿���ها ٱ�اس إِنا خلق��م مِن ذكرٖ وأن� وجعل��م شعو�ا و�با�ِل �ِ ع‬
‫ٱ� َعل ٌ َ ‪ٞ‬‬ ‫َ َّ َ ۡ َ ُ‬
‫� ۡم إ َّن َّ َ‬ ‫َ ۡ َ ُ ۡ‬
‫ِيم خبِ�‪] ﴾١٣‬اﻟﺤﺠﺮات‪ .[۱۳ :‬ﺷﻨﺎﺳﺎﯾﯽ اﻗﻮام‬ ‫أ� َرم�م عِند ٱ�ِ ��قٮ ٰ ۚ ِ‬
‫و اﻣﺘﯿﺎز اﻓﺮاد!‬
‫ﮔﻤﺎن ﺑﺮﺗﺮی ﻧﮋاد و ﻗﻮم و ﻓﺎﻣﯿﻞ و ﻓﺨﺮ ﻓﺮوﺷﯽ ﺑﺪﯾﻦ اﻣﻮر‪ ،‬ﻣﻮﺟﺐ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ آدﻣﯽ‬
‫ﺗﻮﺟﻪ ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ ﺑﻠﮑﻪ ﮔﺎھﯽ ﺑﻪ ﺗﻀﯿﯿﻊ و ﭘﺎﯾﻤﺎل‬ ‫ﺑﻪ ﺣﻘﻮق دﯾﮕﺮان ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﻻزﻣﺴﺖ ّ‬
‫ﺳﺎﺧﺘﻦ ﺣﻘﻮق ﻣﺰﺑﻮر ﻣﯽ ﭘﺮدازد‪ .‬از اﯾﻦ رو در ﺳﻮرۀ ﺷﺮﯾﻔﮥ ﺣﺠﺮات ﮐﻪ از ُﺳ َﻮر اﺧﻼﻗﯽ‬
‫ﻗﺮآن ﮐﺮﯾﻢ ﺷﻤﺮده ﻣﯽﺷﻮد ﭘﺲ از آنﮐﻪ اﺳﺘﮫﺰاء و ﺗﺤﻘﯿﺮ دﯾﮕﺮان را ﺗﺨﻄﺌﻪ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ و‬
‫ﻃﻌﻦ زدن ﺑﺮ ﺳﺎﯾﺮﯾﻦ را ﻋﻤﻠﯽ زﺷﺖ و ﺳﺘﻤﮕﺮاﻧﻪ ﻣﯽﺷﻤﺮد و ﻣﺆﻣﻨﺎن را از ﮔﻤﺎن ﺑﺪ‬
‫ﺗﺠﺴﺲ در اﺣﻮال ﺧﺼﻮﺻﯽ آﻧﺎن ﻧﮫﯽ ﻣﯽﮐﻨﺪ و‬ ‫درﺑﺎرۀ ھﻤﮑﯽﺷﺎن ﺑﺎز ﻣﯽدارد و از ّ‬
‫ﻏﯿﺒﺖ و ﺑﺪﮔﻮﯾﯽ از ﺑﺮادران اﯾﻤﺎﻧﯽ را ﺗﻘﺒﯿﺢ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪ ،‬ﺳﭙﺲ ﺑﻪ اﻣﺮی اﺳﺎﺳﯽ و‬
‫آورد ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻌﻨﯽ ﮐﻪ ھﻤﮥ اﻧﺴﺎنھﺎی روی زﻣﯿﻦ را ﺑﻪ اﺻﻞ واﺣﺪی‬ ‫رﯾﺸﻪای روی ﻣﯽ َ‬
‫َ ُ‬ ‫َ ٰٓ َ ُّ َ َّ ُ َّ َ َ ۡ َ ٰ ُ‬
‫�م ّمِن َذكر َوأ َ ٰ‬
‫ن�﴾ ای‬ ‫ٖ‬ ‫ﻣﻨﺴﻮب ﻣﯽدارد و ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪���﴿ :‬ها ٱ�اس إِنا خلق�‬
‫ﻣﺮدﻣﺎن )ﺑﻪ ھﻮش ﺑﺎﺷﯿﺪ) ‪ ((١‬ﮐﻪ ﻣﺎ ھﻤﮥ ﺷﻤﺎ را از ﻣﺮد و زﻧﯽ آﻓﺮﯾﺪﯾﻢ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮ اﯾﻦ ھﻤﮕﯽ‬
‫ﺑﻨﯿﺎدی ﯾﮕﺎﻧﻪ و رﯾﺸﻪای واﺣﺪ دارﯾﺪ ﭘﺲ ﻓﺨﺮ ﻓﺮوﺷﯽ و ﻣﺒﺎھﺎت ﺑﻪ ﻧﮋاد و ﻗﻮم و ﻗﺒﯿﻠﻪ را‬
‫ﺑﺎﯾﺪ ﻓﺮو ﮔﺬارﯾﺪ و ﺑﺪاﻧﯿﺪ ﮐﻪ اﮔﺮ ﻓﻀﯿﻠﺖ و ﺑﺮﺗﺮی ﻧﺰد ﺧﺪا ﺑﺮای ﮐﺴﯽ وﺟﻮد دارد‪ ،‬ﺗﻨﮫﺎ‬
‫در ﺳﺎﯾﮥ ﺗﻘﻮی ﯾﻌﻨﯽ ﺧﻮدداری از ﺗﺠﺎوز ﺑﻪ ﺣﻘﻮق دﯾﮕﺮان و دوری از ﻧﻔﺲ ﭘﺮﺳﺘﯽ‬
‫ۡ‬ ‫َّ َ ۡ َ َ ُ ۡ َ َّ َ ۡ َ ٰ ُ‬
‫ﺣﺎﺻﻞ ﻣﯽآﯾﺪ و ﺑﺲ! ﴿إِن أ�رم�م عِند ٱ�ِ ��قٮ�م﴾‪.‬‬
‫ﺑﺪﯾﻦ ﺻﻮرت‪ ،‬ﺳﻮرۀ ﺷﺮﯾﻔﮥ ﺣﺠﺮات ﮔﻨﺎھﺎﻧﯽ را ﮐﻪ از »ﺧﻮد ﺑﺰرگ ﺑﯿﻨﯽ« و ﺗﻔﺎﺧﺮ ﺳﺮ‬
‫ّ‬ ‫ّ‬
‫ﻧﺎﻣﻮﺟﻪ ﻣﯽداﻧﺪ و اﻣﺘﯿﺎز را ﺑﻪ »ﺗﺴﻠﻂ ﺑﺮ ﻧﻔﺲ«‬ ‫ﻣﯽزﻧﺪ‪ ،‬ھﻤﻪ را ﺑﺎ وﺟﻮد ھﻤﺮﯾﺸﮕﯽ ﺑﺸﺮ‪،‬‬

‫‪ -١‬اﯾﻦ ﻣﻌﻨﺎ از »ھﺎء ﺗﻨﺒﯿﻪ« در ﱡأﯾﮫﺎ‪ ،‬ﻓﮫﻤﯿﺪه ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬

 ‫‪٢٢٥‬‬ ‫ﺑﺎزﻧﮕﺮی در ﻣﻌﺎﻧﯽ ﻗﺮآن‬

‫ﺑﺮ ﻣﯽﮔﺮداﻧﺪ‪.‬‬
‫ﹶﻌﺎر ﹸﻓﻮا« آن را ﺑﺎﯾﺪ ﺟﺴﺘﺠﻮ ﮐﺮد‪.‬‬ ‫ﹺ‬
‫ﻧﮑﺘﻪای ﮐﻪ در اﯾﻨﺠﺎ ﻗﺎﺑﻞ ﺑﺤﺚ اﺳﺖ در ﮐﻠﻤﮥ »ﻟﺘ ﹶ‬
‫ّ‬
‫اﯾﻦ ﮐﻠﻤﻪ درﻣﻘﺎم ﺗﻌﻠﯿﻞ آﻣﺪه ﺗﺎ ﻋﻠﺖ ﯾﺎ ﺣﮑﻤﺖ اﻧﺸﻌﺎب ﺑﺸﺮ را ﺑﻪ دﺳﺘﻪھﺎی ﺑﺰرگ و‬
‫ﻣﻔﺴﺮان ﻗﺮآن ﮐﺮﯾﻢ از ُﺳ ّﻨﯽ و ﺷﯿﻌﯽ دراﯾﻨﺒﺎره ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ .‬ﺑﻪ‬ ‫ﮐﻮﭼﮏ ﺗﻮﺿﯿﺢ دھﺪ‪ّ .‬‬
‫ّ‬
‫ﻋﻨﻮان ﻧﻤﻮﻧﻪ‪ :‬زﻣﺨﺸﺮی در ﺗﻔﺴﯿﺮ »ﮐﺸﺎف« ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ‪:‬‬
‫ﻮب و ﹶﻗ ﹺ‬
‫ﺒﺎﺋ ﹶﻞ ﹺﻫﻲ أن ﻳ ﹺ‬ ‫ﹺ‬ ‫ﹺ‬ ‫ﹺ‬
‫ف‬‫ﻌﺮ ﹶ‬ ‫أن اﻟـﺤﻜ ﹶﻤ ﹶﺔ ا ﱠﻟﺘﻲ ﻣﻦ أﺟﻠﻬﺎ ﹶر ﱠﺗ ﹶﺒﻜﻢ ﹶﻋﲇ ﹸﺷ ﹸﻌ ﹴ ﹶ‬
‫ﻟـﻤﻌﻨﻲ‪ :‬ﱠ‬
‫»و ا ﹶ‬
‫ﹺ‬
‫اﻷﺟﺪاد«) ‪.(١‬‬ ‫ﹺ‬
‫ﺎﻵﺑﺎء ﹶو‬ ‫آﺑﺎﺋ ﹺﻪ‪ ،‬ﻻ أن ﹶﺗﺘ ﹶ‬
‫ﹶﻔﺎﺧ ﹸﺮوا ﺑﹺ‬ ‫ﻌﺾ ﹶﻓﻼ ﻳﻌﺘ ﹺﹶﺰي إﱄ ﹶﻏ ﹺﲑ ﹺ‬
‫ﺐ ﹶﺑ ﹴ‬
‫ﻌﻀﻜﻢ ﻧ ﹶﹶﺴ ﹶ‬
‫ﹶﺑ ﹸ‬
‫ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﺣﮑﻤﺘﯽ ﮐﻪ ﺧﺪای ﺗﻌﺎﻟﯽ ﺷﻤﺎ را ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ آن ﺑﻪ ﺷﮑﻞ ﮔﺮوهھﺎی ﺑﺰرگ و‬
‫ّ‬
‫ﮐﻮﭼﮏ) ‪ (٢‬ﻣﺮﺗﺐ ﻧﻤﻮده آﻧﺴﺖ ﮐﻪ ﺑﺮﺧﯽ از ﺷﻤﺎ‪َ ،‬ﻧﺴﺐ ﺷﺨﺺ دﯾﮕﺮ را ﺑﺸﻨﺎﺳﺪ و او را ﺑﻪ‬
‫ﻏﯿﺮ ﭘﺪراﻧﺶ ﻧﺴﺒﺖ ﻧﺪھﺪ‪ ،‬ﻧﻪ آﻧﮑﻪ ﺷﻤﺎ ﺑﻪ ﭘﺪران و اﺟﺪادﺗﺎن اﻓﺘﺨﺎر ﮐﻨﯿﺪ«‪.‬‬
‫ﺻﺎﺣﺐ ﺗﻔﺴﯿﺮ »اﻟﻤﯿﺰان« ﻧﯿﺰ اﯾﻦ ﻣﻌﻨﺎ را ﺗﻮﺿﯿﺢ داده و ﻣﺮﻗﻮم داﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪:‬‬
‫ف‬ ‫ﹶﻌﺎر ﹸﻓﻮا ﹶﻓﻴ ﹺ‬
‫ﻌﺮ ﹶ‬ ‫ﹺ‬ ‫ﻌﻀﻜﻢ ﹶﻋﲇ ﹶﺑ ﹴ‬‫ﺒﺎﺋ ﹶﻞ ﹸﳐﺘ ﹺﹶﻠ ﹶﻔ ﹰﺔ ﻻ ﻟﹺﻜﺮاﻣ ﹴﺔ ﻟﹺﺒ ﹺ‬
‫»وﺟﻌﻠﻨﺎﻛﻢ ﹸﺷﻌﻮﺑ ﹰﺎ و ﹶﻗ ﹺ‬
‫ﻌﺾ ﹶﺑﻞ ﻷن ﹶﺗﺘ ﹶ‬ ‫ﹶ ﹶ‬ ‫ﹸ ﹶ‬ ‫ﹶ ﹶ ﹶ‬
‫ﹺ‬ ‫ﹺ‬ ‫ﹺ ﹺ‬ ‫ﹺ‬ ‫ﹺ‬
‫ﻮاﺻﻼ ﹸﺗﻜﻢ ﹶو ﹸﻣﻌﺎ ﹶﻣﻼ ﹸﺗﻜﻢ ﹶﻓ ﹶﻠﻮ ﹸﻓ ﹺﺮ ﹶض ارﺗ ﹸ‬
‫ﻔﺎع‬ ‫ﻣﺮ اﺟﺘﻤـﺎﻋﻜﻢ ﹶﻓﻴﺴﺘﹶﻘﻴ ﹶﻢ ﹸﻣ ﹶ‬ ‫ﻌﻀﻜﻢ ﹶﺑﻌﻀ ﹰﺎ ﹶوﻳﺘ ﱠﻢ ﺑﹺﺬﻟﻚ ﹶا ﹶ‬ ‫ﹶﺑ ﹸ‬
‫ت اﻹﻧﺴﺎﻧﹺﻴ ﹸﺔ ﹶﻓﻬﺬا ﹸﻫ ﹶﻮ اﻟ ﹶﻐ ﹶﺮ ﹸض ﹺﻣﻦ‬
‫أﻓﺮاد اﻟـﻤﺠﺘﹶﻤ ﹺﻊ اﻧ ﹶﻔﺼﻢ ﻋﻘﺪﹸ اﻻﺟﺘﹺﻤـﺎ ﹺع وﺑﺎد ﹺ‬
‫ﹶ ﹶ‬ ‫ﹶ ﹶ‬ ‫ﹸ ﹶ‬
‫ﹺ‬ ‫ﲔ‬‫ﻌﺮ ﹶﻓ ﹺﺔ ﹺﻣﻦ ﹶﺑ ﹺ‬
‫ﻟـﻤ ﹺ‬
‫ا ﹶ‬
‫ﺎﻷﻧﺴﺎب و ﹶﺗﺘﹶﺒﺎﻫﻮا ﺑﹺ ﹺ‬
‫ﹺ‬ ‫ﹶﻔﺎﺧ ﹸﺮوا ﺑﹺ‬ ‫ﻮب واﻟ ﹶﻘ ﹺ‬
‫ﺎﻵﺑﺎء ﹶواﻻﹸ ﱠﻣﻬﺎت«) ‪.(٣‬‬ ‫ﹸ‬ ‫ﺒﺎﺋ ﹺﻞ ﻻ أن ﹶﺗﺘ ﹶ‬ ‫اﻟﺸ ﹸﻌ ﹺ ﹶ‬‫ﻌﻞ ﱡ‬ ‫ﹶﺟ ﹺ‬
‫ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﻣﺎ ﺷﻤﺎ را ﺑﻪ ﺻﻮرت ﮔﺮوهھﺎی ﺑﺰرگ و ﮐﻮﭼﮏ ﻗﺮار دادﯾـﻢ‪ ،‬ﻧﻪ ﺑﻪ دﻟﯿﻞ ﺑﺮﺗﺮی‬
‫ﺑﺮﺧﯽ از ﺷﻤﺎ ﺑﺮ ﺑﻌﻀﯽ دﯾﮕﺮ ﺑﻠﮑﻪ ﺑﺮای اﯾﻦﮐﻪ ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ را ﺑﺸﻨﺎﺳﯿﺪ و ﺑﺎ اﯾﻨﮑﺎر‪ ،‬اﻣﻮر‬
‫ّ‬
‫اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﺷﻤﺎ ﺗﺸﮑﻞ ﭘﺬﯾﺮد و ﭘﯿﻮﻧﺪھﺎ و ﻣﻌﺎﻣﻼت ﺗﺎن راه درﺳﺖ را ﺑﭙﯿﻤﺎﯾﺪ و اﮔﺮ ﻓﺮض‬
‫ﺷﻮد ﮐﻪ اﯾﻦ ﺷﻨﺎﺧﺖ در ﻣﯿﺎن اﻓﺮاد ﺟﺎﻣﻌﻪ از ﻣﯿﺎن رود در آن ﺻﻮرت‪ ،‬ﭘﯿﻤﺎن اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ‬
‫اﻧﺴﺎﻧﯿﺖ ﻧﺎﺑﻮد ﻣﯽﮔﺮدد‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮ اﯾﻦ ﻏﺮض از اﯾﺠﺎد ﮔﺮوهھﺎ و‬‫ّ‬ ‫ﮔﺴﺴﺘﻪ ﺧﻮاھﺪ ﺷﺪ و‬

‫ّ‬
‫‪ -١‬ﺗﻔﺴﯿﺮ اﻟﮑﺸﺎف‪ ،‬ج‪ ،۴‬ص ‪.۳۷۵‬‬
‫ُ‬ ‫‪ -٢‬ﺗﻔﺎوت ﻣﯿﺎن ﺷﻌﻮب و ﻗﺒﺎﺋﻞ ـ ﭼﻨﺎنﮐﻪ ّ‬
‫ﻣﻔﺴﺮان آوردهاﻧﺪ ـ اﯾﻨﺴﺖ ﮐﻪ ﺷﻌﻮب ﺑﻪ ﻗﺒﺎﺋﻞ ﺑﺰرگ اﻃﻼق‬
‫ّ‬ ‫ّ‬
‫ﻣﯽﺷﻮد )ﮐﻪ در ﻓﺎرﺳﯽ اﻣﺮوز از آن ﺑﻪ »ﻣﻠﺖھﺎ « ﺗﻌﺒﯿﺮ ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ در ﺣﺎﻟﯿﮑﻪ ﻣﻠﺖ در ﻋﺮﺑﯽ ﺑﻪ‬
‫ً‬
‫ﻣﻌﻨﺎی ﮐﯿﺶ و آﺋﯿﻦ اﺳﺖ( و ﻗﺒﺎﺋﻞ‪ ،‬دﺳﺘﻪھﺎی ﮐﻮﭼﮏﺗﺮ را ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ .‬ﻣﺜﻼ ﮔﻮﯾﻨﺪ‪ :‬ﻓﻼﻧﮑﺲ از‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫ﺷﻌﺐ ُﻣﻀﺮ و از ﻗﺒﯿﻠﮥ ﺗﻤﯿﻢ اﺳﺖ )ﺑﻪ ﺗﻔﺴﯿﺮ ﻃﺒﺮی‪ ،‬ج‪ ،۲۱‬ص‪ ۳۸۳‬ﻧﮕﺎه ﮐﻨﯿﺪ(‪.‬‬
‫‪ -٣‬ﺗﻔﺴﯿﺮ اﻟﻤﯿﺰان‪ ،‬ج‪ ،۱۸‬ص‪.۳۵۵‬‬
 ‫ﺑﺎزﻧﮕﺮی در ﻣﻌﺎﻧﯽ ﻗﺮآن‬ ‫‪٢٢٦‬‬

‫دﺳﺘﻪھﺎ ھﻤﯿﻦ اﻣﺮ اﺳﺖ ﻧﻪ آﻧﮑﻪ ﺑﻪ ﻧﮋادھﺎی ﺧﻮد اﻓﺘﺨﺎر ﮐﻨﯿﺪ و ﭘﺪران و ﻣﺎدران را ﻣﺎﯾﮥ‬
‫ﻣﺒﺎھﺎت ﻗﺮاردھﯿﺪ«‪.‬‬
‫در اﯾﻨﺠﺎ از ﺗﻮﺿﯿﺢ ﻧﮑﺘﻪای دﻗﯿﻖ ﻏﻔﻠﺖ ﺷﺪه و آن ﻧﮑﺘﻪ اﯾﻨﺴﺖ ﮐﻪ ﻣﯽداﻧﯿﻢ ﺑﺮای‬
‫ﺷﻨﺎﺳﺎﯾﯽ اﻓﺮاد‪ ،‬ﻋﻼوه ﺑﺮ ﺷﻨﺎﺧﺖ ﻗﻮم و ﻗﺒﯿﻠﮥ آنھﺎ‪ ،‬آﺷﻨﺎﯾﯽ ﺑﺎ وﯾﮋﮔﯽھﺎی دﯾﮕﺮی ﻧﯿﺰ ﻻزم‬
‫ً‬
‫اﺳﺖ و ﺗﻨﮫﺎ ﺑﻪ اﯾﻦﮐﻪ ﻓﻼن ﺷﺨﺺ ﻣﺜﻼ از ﮐﺪام ﮔﺮوه و دﺳﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬ﻧﻤﯽﺗﻮان اورا ﺑﺪرﺳﺘﯽ‬
‫ﻣﻌﺮﻓﯽ ﮐﺮد‪ .‬ﭘﺲ ﭼﺮا در آﯾﮥ ﺷﺮﯾﻔﻪ ﺑﻪ ذﮐﺮ »ﺷﻌﻮب و ﻗﺒﺎﺋﻞ« ﺑﺴﻨﺪه ﺷﺪه و از‬ ‫ﺷﻨﺎﺧﺖ ﯾﺎ ّ‬
‫ﻣﻔﺴﺮان ﻗﺮآن‬ ‫ﺧﺼﻮﺻﯿﺎت ﺑﺸﺮ ﺳﺨﻨﯽ ﺑﻪ ﻣﯿﺎن ﻧﯿﺎﻣﺪه اﺳﺖ؟!‪ .‬اﯾﻨﺠﺎ اﺳﺖ ﮐﻪ ّ‬ ‫ّ‬ ‫آوردن ّ‬
‫ﺑﻘﯿﮥ‬
‫ﺑﺎﯾﺪ ﮔﺮهﮔﺸﺎﯾﯽ ﮐﻨﻨﺪ ﺗﺎ ﭘﯿﺎم اﺻﻠﯽ آﯾﮥ ﮐﺮﯾﻤﻪ را درﯾﺎﺑﻨﺪ و ﮔﺮﻧﻪ‪ ،‬ﺗﻮﺿﯿﺢ اﯾﻦﮐﻪ اﮔﺮ اﻓﺮاد‪،‬‬
‫ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ را ﻧﺸﻨﺎﺳﻨﺪ‪ ،‬ﻧﻈﺎم رواﺑﻂ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﺑﺮھﻢ ﻣﯽﺧﻮرد‪ ،‬در ﺣﮑﻢ ﺗﻮﺿﯿﺢ واﺿﺤﺎت ﺷﻤﺮده‬
‫ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﺣﻘﯿﻘﺖ آﻧﺴﺘﮑﻪ اﯾﻦ آﯾﮥ ﺷﺮﯾﻔﻪ ھﻨﮕﺎﻣﯽ ﻧﺎزل ﺷﺪه ﮐﻪ ﻋﺮبھﺎ ﺑﻪ وﯾﮋه ﻗﺮﯾﺶ ﺑﻪ‬
‫ﻧﮋاد و ﻗﺒﯿﻠﮥ ﺧﻮد ﺳﺨﺖ ﻣﯽﺑﺎﻟﯿﺪﻧﺪ و آﻧﺪو را ﻣﺎﯾﮥ ﻓﺨﺮ ﻓﺮوﺷﯽ ﻗﺮار داده ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬در ﭼﻨﺎن‬
‫ﻣﺤﯿﻄﯽ‪ ،‬ﻗﺮآن ﮐﺮﯾﻢ ﭘﯿﺎم ﻣﯽدھﺪ ﮐﻪ ﻋﺮب ﺑﻮدن ﯾﺎ ﭘﺪران ﻗﺮﯾﺸﯽ داﺷﺘﻦ‪ ،‬ﻣﺎﯾﮥ اﻓﺘﺨﺎر‬
‫ﺣﻮا ﻣﯽرﺳﻨﺪ و ھﻤﮕﯽ ﺷﺎﺧﻪھﺎی ﯾﮏ‬ ‫ﻧﯿﺴﺖ زﯾﺮا ھﻤﮥ ﻧﮋادھﺎ و ﺗﯿﺮهھﺎی ﺑﺸﺮی ﺑﻪ آدم و ّ‬
‫درﺧﺖ ھﺴﺘﻨﺪ‪ّ .‬اﻣﺎ اﻣﺘﯿﺎز ﺣﻘﯿﻘﯽ را ﺑﺎﯾﺪ در ﺳﺎﯾﮥ »ﺗﻘﻮی« ﺟﺴﺘﺠﻮ ﮐﺮد‪ .‬اﯾﻦ ھﻤﺎن ﭘﯿﺎم‬
‫ارﺟﻤﻨﺪ و ﭘﺎﯾﺪاری اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺸﺮ ھﻤﻮاره ﺑﺪان ﻧﯿﺎز داﺷﺘﻪ و دارد ﺑﻪ وﯾﮋه ﮐﻪ ﻣﯽداﻧﯿﻢ ﻻزﻣﮥ‬
‫ً‬
‫»ﺗﻘﻮی« ﻋﻠﻢ و آﮔﺎھﯽ ﺑﻪ ﻧﯿﮏ و ﺑﺪ و ﺟﺬب ﻧﯿﮑﯽ و دﻓﻊ ﺑﺪی ﺷﻤﺮده ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﺿﻤﻨﺎ‬
‫ﻣﻮرﺧـﺎن و ﺳﯿﺮه ﻧﻮﯾﺴﺎن‪ ،‬در »ﻓﺘﺢ‬ ‫ﻣﻨﺎﺳﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺪاﻧﯿﻢ رﺳﻮل ﺧﺪا ص ﺑﻨﺎ ﺑﻪ ﮔﺰارش ّ‬
‫ّ‬
‫ﻣﮑﻪ« ھﻤﯿﻦ آﯾﮥ ﮐﺮﯾﻤﻪ را در ﺣﻀﻮر ﺳﺮان ﻗﺮﯾﺶ ﻗﺮاﺋﺖ ﻧﻤﻮد و اﻋﻼم داﺷﺖ‪:‬‬
‫ﹺ‬ ‫ﹺﹺ ﹺ‬
‫ﹼﺎس‬‫ﹶﺨﻮ ﹶة اﻟـﺠﺎﻫﻠﻴﺔ ﹶو ﹶﺗ ﹶﻌ ﱡﻈ ﹶﻤﻬﺎ ﺑﹺﺎﻵﺑﺎء‪ .‬اﻟﻨ ﹸ‬
‫ﺐ ﹶﻋﻨﻜﻢ ﻧ ﹶ‬ ‫إن اﷲﹶ ﺗﹶﻌﺎﱃ ﹶﻗﺪ ﹶ‬
‫أذﻫ ﹶ‬ ‫ﻌﴩ ﹸﻗ ﹶﺮﻳ ﹴ‬
‫ﺶ! ﱠ‬ ‫»ﻳﺎ ﹶﻣ ﹶ ﹶ‬
‫ﹼﺎس إﻧﹼﺎ ﹶﺧ ﹶﻠﻘﻨﺎﻛﻢ ﹺﻣﻦ ﹶذﻛ ﹴﺮ ﹶو ﹸاﻧﺜﻲ‬ ‫ﹺﻣﻦ آ ﹶد ﹶم ﹶوآ ﹶد ﹸم ﹸﺧ ﹺﻠ ﹶﻖ ﹺﻣﻦ ﺗ ﹴ‬
‫ﹸﺮاب‪ .‬ﹸﺛ ﱠﻢ ﺗﹶﻼ ﹶر ﹸﺳ ﹸ‬
‫ﻮل اﷲﹺص‪ :‬ﻳﺎ أ ﹶﳞﺎ اﻟﻨ ﹸ‬
‫إن أﻛ ﹶﺮ ﹶﻣﻜﻢ ﹺﻋﻨﺪﹶ اﷲ أﺗﻘﻴﻜﻢ«) ‪.(١‬‬ ‫ﹺ ﹺ‬
‫ﹶو ﹶﺟ ﹶﻌﻠﻨﺎﻛﻢ ﹸﺷ ﹸﻌﻮﺑ ﹰﺎ ﹶو ﹶﻗﺒﺎﺋ ﹶﻞ ﻟﺘ ﹶ‬
‫ﹶﻌﺎر ﹸﻓﻮا ﱠ‬
‫ﺟﺎھﻠﯿﺖ و ﺑﺰرگ ﻧﻤﺎﯾﯽ ﺑﻪ ﭘﺪران را‬ ‫ّ‬ ‫»ای ﮔﺮوه ﻗﺮﯾﺶ! ھﻤﺎﻧﺎ ﺧﺪای ﺑﺰرگ‪ّ ،‬‬
‫ﺗﮑﺒ ِﺮ دوران‬
‫در آﻧﺪوره‪ ،‬از ﺷﻤﺎ زدود‪ .‬ھﻤﮥ ﻣﺮدم از آدم ھﺴﺘﻨﺪ و آدم از ﺧﺎک آﻓﺮﯾﺪه ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﺳﭙﺲ‬
‫ﹼﺎس إﻧﹼﺎ ﹶﺧ ﹶﻠﻘﻨﺎﻛﻢ ﹺﻣﻦ ﹶذﻛ ﹴﺮ ﹶو ﹸاﻧﺜﻲ‪ ( ...‬را ﺗﻼوت ﻧﻤﻮد«‪.‬‬
‫رﺳﻮل اﮐﺮم ص آﯾﮥ ﺷﺮﯾﻔﮥ )ﻳﺎ أ ﹶﳞﺎ اﻟﻨ ﹸ‬
‫*‬ ‫*‬ ‫*‬

‫ّ‬
‫اﻟﺴﲑة اﻟﻨﹼﺒﻮﻳﺔ(‪ ،‬ج‪ ،۴‬ص‪.۵۲‬‬
‫‪ -١‬ﺗﺎرﯾﺦ اﻟﻄﺒﺮی‪ ،‬ج‪ ،۲‬ص‪ ۴۵۹‬و ﺳﯿﺮۀ اﺑﻦ ھﺸﺎم ) ﹼ‬
 ‫‪۴۲‬‬
‫ﻧﮑﺘﻪای از ﺳﻮرۀ واﻗﻌﻪ‬

‫َّ َ ُّ ُ َّ ۡ َ َّ َ‬ ‫كُ‬‫َّ ۡ‬ ‫َ‬ ‫ان َكر ‪ٞ‬‬

‫َّ ُ َ ُ ۡ َ ‪ٞ‬‬
‫ون‪َ � � ٧٨‬مسه ٓۥ إِ� ٱل ُمطه ُرون‪] ﴾٧٩‬اﻟﻮاﻗﻌﺔ‪-۷۷ :‬‬
‫ٖ‬ ‫ن‬ ‫م‬ ‫ب‬‫ٖ‬ ‫ٰ‬ ‫ِ�‬ ‫ك‬ ‫�‬‫ِ‬ ‫‪٧٧‬‬‫�م‬ ‫ِ‬ ‫﴿إِنهۥ لقرء‬
‫‪ .[۷۹‬ﻗﺮآن ﮐﺮﯾﻢ و ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن ﭘﺎک!‬
‫ﺗﻮﺟﻪ در اﯾﻦ آﯾﺎت ﺷﺮﯾﻔﻪ آﻧﺴﺖ ﮐﻪ ﮔﺮوھﯽ از ﻓﻘﮫﺎء از آﯾﺎت ﻣﺰﺑﻮر‬ ‫از ﻧﮑﺎت ﻗﺎﺑﻞ ّ‬
‫ﭼﻨﯿﻦ ﺑﺮداﺷﺖ ﻧﻤﻮدهاﻧﺪ ﮐﻪ ﺑﺪون ﻃﮫﺎرت ﺷﺮﻋﯽ )ﯾﻌﻨﯽ داﺷﺘﻦ ﻏﺴﻞ ﯾﺎ وﺿﻮء و ﯾﺎ‬
‫ّ‬ ‫ّ‬
‫ﺗﯿﻤﻢ( ﻧﺒﺎﯾﺪ ﻣﺼﺤﻒ ﺷﺮﯾﻒ را ﻣﺲ ﮐﺮد! اﻟﺒﺘﻪ اﯾﻦ رأی ﺑﺎ »ﻋﻠﻢ ﻓﻘﻪ« ﭘﯿﻮﻧﺪ دارد و‬
‫ّ‬
‫ﻻزﻣﺴﺖ ﮐﻪ ادﻟﮥ ﻓﻘﮫﯽ را درﺑﺎرۀ آن ﺑﺮرﺳﯽ ﻧﻤﻮد وﻟﯽ از ﺣﯿﺚ ﺗﻔﺴﯿﺮ ﻗﺮآن‪ ،‬ﭼﻨﯿﻦ‬
‫ﺣﮑﻤﯽ از آﯾﺎت ﮐﺮﯾﻤﻪ ﺑﺮ ﻧﻤﯽآﯾﺪ و ﺑﺮﺧﯽ از ﻣﺘﺮﺟﻤﺎن ﻗﺮآن ﮐﻪ آﯾﺎت ﻓﻮق را ﺑﻪ ﺻﻮرﺗﯽ‬
‫ﺑﺮ ﮔﺮداﻧﺪهاﻧﺪ ﺗﺎ ﺣﮑﻢ ﺷﺮﻋﯽ ﻣﺰﺑﻮر از آن ﺑﻪ دﺳﺖ آﯾﺪ‪ّ ،‬‬
‫ﻣﺘﺄﺳﻔﺎﻧﻪ دﭼﺎر اﺷﺘﺒﺎه ﺷﺪهاﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻧﻤﻮﻧﻪ‪ ،‬ﯾﮑﯽ از اﯾﺸﺎن ﻣﺮﻗﻮم داﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪» :‬ھﺮآﯾﻨﻪ اﯾﻦ ﻗﺮآﻧﯽ اﺳﺖ ﮔﺮاﻣﯽﻗﺪر‪.‬‬
‫در ﮐﺘﺎﺑﯽ ﻣﮑﻨﻮن‪ .‬ﮐﻪ ُﺟﺰ ﭘﺎﮐﺎن دﺳﺖ ﺑﺮآن ﻧﺰﻧﻨﺪ) ‪ «(١‬دﯾﮕﺮی ﻧﻮﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪» :‬اﯾﻦ)ﭘﯿﺎم(‬
‫ً‬
‫ﻗﻄﻌﺎ ﻗﺮآﻧﯽ اﺳﺖ ارﺟﻤﻨﺪ‪ .‬در ﮐﺘﺎﺑﯽ ﻧﮫﻔﺘﻪ‪ .‬ﮐﻪ ﺟﺰ ﭘﺎک ﺷﺪﮔﺎن دﺳﺖ ﺑﺮ آن ﻧﺰﻧﻨﺪ) ‪.«(٢‬‬
‫ﺳﻮﻣﯽ ﻣﺮﻗﻮم ﻧﻤﻮده‪ ...» :‬ﺟﺰ ﭘﺎﮐﺎن ﺣﻖ ﻧﺪارﻧﺪ ﺑﻪ آن دﺳﺖ ﺑﺰﻧﻨﺪ) ‪ !«(٣‬اﯾﻦ ﺗﺮﺟﻤﻪھﺎ‬ ‫ّ‬
‫دﻗﯿﻖ ﻧﯿﺴﺖ زﯾﺮا ﻣﺘﺮﺟﻤﺎن ﻣﺤﺘﺮم‪» ،‬ﻓﻌﻞ ﻧﻔﯽ« را ﺑﻪ ﺻﻮرت »ﻓﻌﻞ ﻧﮫﯽ« ﺑﺮﮔﺮداﻧﺪهاﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺴﻪ )دﺳﺖ ﺑﺮ آن ﻧﺰﻧﻨﺪ( ﺗﺮﺟﻤﻪ‬‫ﻤﺴ ُ‬‫ﯾﻌﻨﯽ ﻻ َﯾ َﻤ ﱡﺴ ُﻪ )دﺳﺖ ﺑﺮ آن ﻧﻤﯽزﻧﻨﺪ( را ﺑﻪ ﺷﮑﻞ ﻻ َﯾ َ‬
‫ﻧﻤﻮدهاﻧﺪ ﮐﻪ ﺧﻄﺎی آﺷﮑﺎری اﺳﺖ‪ّ .‬اﻣﺎ ّ‬
‫ﻣﻔﺴﺮان و ﻓﻘﮫﺎﺋﯽ ﮐﻪ ﻓﺮﻣﻮدهاﻧﺪ‪ :‬ﺟﺎﯾﺰ اﺳﺖ ﻓﻌﻞ‬
‫ﻧﻔﯽ ﯾﺎ ﺟﻤﻠﮥ ﺧﺒﺮی را در اﯾﻨﺠﺎ ﺑﺮ ﻣﻌﻨﺎی ﻧﮫﯽ ﺣﻤﻞ ﮐﻨﯿﻢ و ﺣﮑﻢ ﻣﺰﺑﻮر را از آن‬
‫ً‬
‫اﺳﺘﺨﺮاج ﻧﻤﺎﯾﯿﻢ! ﻗﻮلﺷﺎن اﺳﺘﻮار ﻧﯿﺴﺖ زﯾﺮا ّاوﻻ‪ :‬اﯾﻦ ﺟﻮاز‪ ،‬ﻣﻮﮐﻮل ﺑﻪ وﺟﻮد ﻗﺮﯾﻨﮥ‬
‫ﺻﺎرﻓﻪ در ﮐﻼم اﺳﺖ وﻟﯽ در اﯾﻨﺠﺎ ﻗﺮﯾﻨﻪای وﺟﻮد ﻧﺪارد ﺗﺎ ﺑﺘﻮان از ﻇﺎھﺮ آﯾﮥ ﮐﺮﯾﻤﻪ‬

‫ّ‬
‫ﻋﺒﺪاﻟﻤﺤﻤﺪ آﯾﺘﯽ ﺑﻨﮕﺮﯾﺪ‪.‬‬ ‫‪ -١‬ﺑﻪ ﺗﺮﺟﻤﮥ ﻗﺮآن‪ ،‬اﺛﺮ آﻗﺎی‬
‫ﻣﺤﻤﺪﻣﮫﺪی ﻓﻮﻻدوﻧﺪ ﻧﮕﺎه ﮐﻨﯿﺪ‪.‬‬‫‪ -٢‬ﺑﻪ ﺗﺮﺟﻤﮥ ﻗﺮآن‪ ،‬اﺛﺮ آﻗﺎی ّ‬
‫ّ‬
‫‪ -٣‬ﺑﻪ ﺗﺮﺟﻤﮥ ﻗﺮآن‪ ،‬اﺛﺮ ﺧﺎﻧﻢ ﻃﺎھﺮۀ ﺻﻔﺎرزاده ﺑﻨﮕﺮﯾﺪ‪.‬‬
 ‫ﺑﺎزﻧﮕﺮی در ﻣﻌﺎﻧﯽ ﻗﺮآن‬ ‫‪٢٢٨‬‬
‫اﻷﻗﺮ ُب َﯾ َ‬
‫ﻤﻨ ُﻊ َ‬ ‫ً‬
‫ﺛﺎﻧﯿﺎ‪ :‬ﺿﻤﯿﺮ ﻣﻔﺮد در »ﻻ َﯾ َﻤ ﱡﺴ ُﻪ« ﺑﻨﺎ ﺑﺮ ﻗﺎﻋﺪۀ َ‬
‫اﻷﺑﻌﺪ ﺑﻪ »ﮐﺘﺎب‬ ‫ﻋﺪول ﮐﺮد‪.‬‬
‫ﻣﮑﻨﻮن« ﺑﺎز ﻣﯽﮔﺮدد‪ ،‬ﻧﻪ ﺑﻪ ﻗﺮآن ﮐﺮﯾﻢ‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ ُﺟﺰ ﭘﺎﮐﺎن‪ ،‬ﮐﺴﯽ ﺑﻪ آن ﮐﺘﺎب ﻧﮫﻔﺘﻪ راه‬
‫ً‬ ‫ً‬
‫ﻧﺪارد و آن را ﻣﺲ ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ‪ .‬ﺛﺎﻟﺜﺎ‪ » :‬ﹸﻣ ﹶﻄ ﱠﻬ ﹸﺮون« ﮐﺴﺎﻧﯽ ھﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ ذاﺗﺎ ﭘﺎﮐﻨﺪ ّاﻣﺎ اﺷﺨﺎﺻﯽ‬
‫ﮐﻪ ﻏﺴﻞ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ ﯾﺎ وﺿﻮء ﻣﯽﮔﯿﺮﻧﺪ )ﯾﻌﻨﯽ ﺗﻄﮫﯿﺮ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ( در ﺣﻘﯿﻘﺖ آﻧﺎن را ﺑﺎﯾﺪ‬
‫أزواج‬
‫ﹲ‬ ‫» ﹸﻣ ﹶﺘ ﹶﻄ ﱠﻬ ﹸﺮون« ﻧﺎﻣﯿﺪ‪ .‬ﺑﻪ ھﻤﯿﻦ ﻣﻨﺎﺳﺒﺖ از زﻧﺎن ﺑﮫﺸﺘﯽ در ﻗﺮآن ﮐﺮﯾﻢ ﺑﻪ ﺻﻮرت »‬
‫ﹸﻣ ﹶﻄ ﱠﻬ ﹶﺮة« ﯾﺎد ﺷﺪه وﻟﯽ از ﻋﻤﻞ زﻧﺎﻧﯽﮐﻪ ﭘﺲ از ﻋﺎدات ﻣﺎھﺎﻧﻪ ﺧﻮد را ﭘﺎک ﻣﯽﺳﺎزﻧﺪ ﺑﻪ‪ :‬ﹶﻓﺈذا‬
‫ﺮن ﺗﻌﺒﯿﺮ ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ از ھﻤﯿﻦ رو در ﺗﻔﺴﯿﺮ ﺟﺎﻣﻊ اﻟﺒﯿﺎن اﺛﺮ ﻃﺒﺮی ﮔﺰارش ﺷﺪه ﮐﻪ‬ ‫ﹶﺗ ﹶﻄ ﱠﻬ ﹶ‬
‫ﻋﺒﺎس و ﺳﻌﯿﺪ ﺑﻦ ُﺟ َﺒﯿﺮ و ﻋﮑﺮﻣﻪ و ﻣﺠﺎھﺪ و أﺑﯽاﻟﻌﺎﻟﯿﻪ و‬
‫ﻣﻔﺴﺮان ﺳﻠﻒ ﭼﻮن‪ :‬اﺑﻦ ّ‬‫ﻋﻤﺪۀ ّ‬
‫ﻣﻄﮫﺮون‪ ،‬ھﻤﺎن ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن ﭘﺎﮐﻨﺪ) ‪ (١‬و از ﻣﯿﺎن اﯾﺸﺎن‬‫ﺟﺎﺑﺮ ﺑﻦ زﯾﺪ ﺑﺮ اﯾﻦ ﻗﻮل رﻓﺘﻪاﻧﺪ ﮐﻪ ّ‬

‫ﺟﺒﺮﯾﻞ ÷ ﻗﺮآن ﮐﺮﯾﻢ را از ﮐﺘﺎب ﻣﮑﻨﻮن )ﯾﺎ ﻟﻮح ﻣﺤﻔﻮظ( ﺑﺮ ﻗﻠﺐ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ص ﻧﺎزل‬
‫ﮐﺮده اﺳﺖ‪ .‬اﺑﻦ زﯾﺪ )ﮐﻪ ّ‬
‫ﻣﻔﺴﺮ ﺗﻮاﻧﺎﯾﯽ اﺳﺖ( ﮔﻔﺘﻪ ﮐﻪ اﯾﻦ آﯾﺎت درﺑﺮاﺑﺮ ﭘﻨﺪار ﻣﺸﺮﮐﺎن‬
‫ﻣﺤﻤﺪ ص ﻧﺎزل ﮐﺮدهاﻧﺪ! ﺧﺪای‬ ‫ﻧﺎزل ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬آنھﺎ ﻣﯽﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬ﺷﯿﺎﻃﯿﻦ‪ ،‬ﻗﺮآن را ﺑﺮ ّ‬
‫ﺗﻌﺎﻟﯽ ﺧﺒﺮ داده ﮐﻪ‪ :‬ﺷﯿﺎﻃﯿﻦ ﺑﺮ ﭼﻨﯿﻦ ﮐﺎری ﺗﻮاﻧﺎﯾﯽ ﻧﺪارﻧﺪ و اﯾﻦ ﻋﻤﻞ درﺧﻮر اﯾﺸﺎن‬
‫ﻧﯿﺴﺖ )ﺑﻠﮑﻪ ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن ﭘﺎک ﻣﺄﻣﻮر رﺳﺎﻧﺪن وﺣﯽ ﺧﺪاوﻧﺪی ھﺴﺘﻨﺪ( ﭼﻨﺎنﮐﻪ در ﺳﻮرۀ‬
‫َّ‬ ‫َ َ َ َ َُ ۡ َ َ َ ۡ َ ُ َ‬ ‫َّ‬
‫ٱلش َ�ٰط ُ‬ ‫� َل ۡ‬
‫ﺷﻌﺮاء ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪َ ﴿ :‬و َما َ� َ َّ‬
‫يعون‪ ٢١١‬إِ� ُه ۡم‬‫�‪ ٢١٠‬وما ي�ب ِ� لهم وما �ست ِط‬ ‫ِ‬ ‫ت بِهِ‬
‫ُ َ‬ ‫َ‬ ‫َعن َّ‬
‫ٱلس ۡمعِ ل َم ۡع ُزولون‪] (٢ )﴾٢١٢‬اﻟﺸﻌﺮاء‪ .[۲۱۲-۲۱۰ :‬ﭘﺲ اﺳﺎﺳﺎ ﺑﺤﺚ از »دﺳﺖ ﻧﮫﺎدن ﺑﺮ‬
‫ً‬
‫ِ‬
‫ﻣﺼﺤﻒ« در اﯾﻨﺠﺎ ﻣﻄﺮح ﻧﯿﺴﺖ ﺑﻠﮑﻪ آﯾﺎت ﺷﺮﯾﻔﻪ از ﮐﺘﺎب ﭘﻨﮫﺎﻧﯽ ﺧﺒﺮ ﻣﯽدھﻨﺪ ﮐﻪ ﻣﻨﺸﺄ‬
‫ﻧﺰول ﻗﺮآن ﮐﺮﯾﻢ اﺳﺖ و ﺟﺰ ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن ﭘﺎک‪ ،‬ﮐﺴﯽ ﺑﺪان دﺳﺘﺮﺳﯽ ﻧﺪارد‪.‬‬
‫ﺘﺎب‬‫ﻣﻔﺴﺮان ﺟﺪﯾﺪ‪ ،‬ﺻﺎﺣﺐ ﺗﻔﺴﯿﺮ »اﻟﻤﯿﺰان« ﺿﻤﯿﺮ را در »ﻻ ﹶﻳ ﹶﻤ ﱡﺴ ﹸﻪ« ﺑﻪ » ﹺﻛ ﹴ‬ ‫ّاﻣﺎ از ّ‬

‫ﺘﺎب‬ ‫ﹴ‬
‫ﻟـﻤﻌﻨﻲ‪ :‬ﻻ ﻳ ﹶﻤ ﱡﺲ اﻟﻜ ﹶ‬
‫ﹶﻣﻜﻨﹸﻮن« ﯾﺎ ﻗﺮآﻧﯽﮐﻪ در آن اﺳﺖ ﻣﺮﺑﻮط ﻣﯽداﻧﺪ وﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ‪» :‬وا ﹶ‬
‫ﺘﺎب ﱠإﻻ‬ ‫ﹺ ﹺ‬ ‫ﹸﻮن ا ﱠﻟ ﹺﺬي ﻓﹺﻴ ﹺﻪ اﻟ ﹸﻘ ﹸ‬
‫ﺮآن ﱠإﻻ اﻟـ ﹸﻤ ﹶﻄ ﱠﻬ ﹸﺮ ﹶ‬
‫ﺮآن ا ﱠﻟﺬي ﻓﻴﻪ اﻟﻜ ﹸ‬
‫ون أو ﻻ ﻳ ﹶﻤ ﱡﺲ اﻟ ﹸﻘ ﹶ‬ ‫ﻟـﻤﻜﻨ ﹶ‬
‫ا ﹶ‬
‫ﻣﻔﺴﺮ ﻣﺤﺘﺮم ﮐﻠﻤﮥ » ﹸﻣ ﹶﻄ ﱠﻬ ﹸﺮون« را ﻋﻼوه ﺑﺮ ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن ﭘﺎک‪ ،‬ﺑﺎ‬ ‫اﻟـﻤ ﹶﻄ ﱠﻬﺮون«) ‪ .(٣‬وﻟﯽ اﯾﻦ ّ‬
‫ﹸ ﹸ‬

‫‪ -١‬ﺑﻪ ﺗﻔﺴﯿﺮ ﺟﺎﻣﻊ اﻟﺒﯿﺎن‪ ،‬ج‪ ،۲۲‬ص‪ ۳۶۴‬ﺑﻪ ﺑﻌﺪ ﻧﮕﺎه ﮐﻨﯿﺪ‪.‬‬
‫‪ -٢‬ﺗﻔﺴﯿﺮ ﺟﺎﻣﻊ اﻟﺒﯿﺎن‪ ،‬ج‪ ،۲۲‬ص ‪.۳۶۳‬‬
‫‪ -٣‬ﺗﻔﺴﯿﺮ اﻟﻤﯿﺰان‪ ،‬ج‪ ،۱۹‬ص‪.۱۵۶‬‬
 ‫‪٢٢٩‬‬ ‫ﺑﺎزﻧﮕﺮی در ﻣﻌﺎﻧﯽ ﻗﺮآن‬

‫اھﻞ ﺑﯿﺖ رﺳﻮل ﺧﺪاص ﻧﯿﺰ ﺗﻄﺒﯿﻖ ﻧﻤﻮده و ﻣﺮﻗﻮم داﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪» :‬ﻻ ﹶوﺟ ﹶﻪ ﻟﹺﺘﹶﺨﺼﻴ ﹺ‬
‫ﺺ‬
‫ﻼﺋﻜ ﹺﺔ ﻛﻤـﺎ ﹶﻋﻦ ﹸﺟ ﱢﻞ اﻟـ ﹸﻤ ﹶﻔ ﱢﴪﻳ ﹶﻦ‪ ،‬ﻟﹺﻜﻮﻧﹺ ﹺﻪ ﺗﹶﻘﻴﻴﺪ ﹰا ﹺﻣﻦ ﹶﻏ ﹺﲑ ﹸﻣ ﹶﻘﻴ ﹴﺪ«) ‪» .(١‬اﺧﺘﺼﺎص‬
‫اﻟـﻤ ﹶﻄﻬ ﹺﺮﻳﻦ ﺑﹺﺎﻟـﻤ ﹺ‬
‫ﹸ ﱠ ﹶ ﹶ‬
‫َ‬
‫دادن ُﻣﻄ ﱠﮫﺮﯾﻦ ﺑﻪ ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن‪ ،‬وﺟﮫﯽ از ﺻﻮاب ﻧﺪارد ﭼﻨﺎنﮐﻪ از ﺑﺰرﮔﺎن ﺗﻔﺴﯿﺮ رﺳﯿﺪه‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬زﯾﺮا اﯾﻦ اﻣﺮ‪ ،‬ﺗﻘﯿﯿﺪی ﺑﻪﺷﻤﺎر ﻣﯽرود ﺑﺪون آﻧﮑﻪ ﻗﯿﺪ زﻧﻨﺪهای در آﯾﻪ ﺑﺎﺷﺪ«‪ .‬در‬
‫ﭘﺎﺳﺦ اﯾﺸﺎن ﺑﺎﯾﺪ ﮔﻔﺖ‪ :‬اﮔﺮ ﮐﺘﺎب ﻣﮑﻨﻮن در دﺳﺘﺮس رﺳﻮل ﺧﺪاص ﺑﻮد‪ ،‬دﯾﮕﺮ ﻧﯿﺎزی‬
‫ﻧﺒﻮد ﺗﺎ ﺟﺒﺮﯾﻞ اﻣﯿﻦ ÷ ﻗﺮآن ﮐﺮﯾﻢ را از آﻧﺠﺎ ﺑﺮ او ﻧﺎزل ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﭘﺲ ھﻨﮕﺎﻣﯽﮐﻪ رﺳﻮل‬
‫ﮔﺮاﻣﯽ ص ﺑﻪ ﮐﺘﺎب ﻣﮑﻨﻮن دﺳﺘﺮﺳﯽ ﻧﺪاﺷﺖ ﭼﮕﻮﻧﻪ ﮐﺘﺎب ﻣﺰﺑﻮر در دﺳﺘﺮس اھﻞ‬
‫ﺑﯿﺖ ﭘﺎک وی ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﻮد؟!‪ .‬ﻣﮕﺮ در اﺳﻼم‪ ،‬ﻣﻘﺎم و ّ‬
‫ﺗﻘﺮب ﮐﺴﯽ ﺑﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ‪ ،‬از ﺧﺎﺗﻢ‬
‫اﻧﺒﯿﺎءص ﺑﺎﻻﺗﺮ اﺳﺖ؟!‪..‬‬

‫*‬ ‫*‬ ‫*‬

‫‪ -١‬ﺗﻔﺴﯿﺮ اﻟﻤﯿﺰان‪ ،‬ج‪ ،۱۹‬ص‪.۱۵۶‬‬

 ‫‪۴۳‬‬
‫ﻧﮑﺘﻪای از ﺳﻮرۀ ﺣﺪﯾﺪ‬

‫ۡ‬ ‫ان ِ�َ ُق َ‬

‫وم ٱ�َّ ُ‬ ‫ََ ۡ َۡ َ َۡ ُ ُ ََ َّۡ َٰ ََ َ َۡ َ َ ُ ُ ۡ َٰ َ َ ۡ َ َ‬
‫اس ب ِٱلقِ ۡس ِ �‬
‫ط‬ ‫ت وأنز�ا معهم ٱلكِ�ب وٱل ِم�‬ ‫﴿لقد أرسلنا رسلنا ب ِٱ�يِ� ِ‬
‫َ‬ ‫ٱ� َمن يَ ُ ُ‬ ‫اس َو ِ�َ ۡعلَ َم َّ ُ‬ ‫َۡ ‪ٞ َ ٞ‬‬
‫ِيد َو َم َ�ٰف ُع ل َّ‬ ‫ٱ�د َ‬ ‫َوأ َ َ‬
‫نز ۡ�َا ۡ َ‬
‫ن�هُۥ َو ُر ُسل ُهۥ‬ ‫ِلن ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِيد �ِيهِ بأس شد‬
‫ٱ� قَو ٌّي َعز ‪ٞ‬‬ ‫ۡ‬
‫ٱل َغ ۡيب إ َّن َّ َ‬
‫�ز‪] ﴾٢٥‬اﻟﺤﺪﯾﺪ‪ .[۲۵ :‬ﺧﺪاوﻧﺪ در ﻣﻘﺎم ﻏﯿﺐ!‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ� ِ‬ ‫بِ‬
‫در اﯾﻦ آﯾﮥ ﮐﺮﯾﻤﻪ ﺧﺪای ﺗﻌﺎﻟﯽ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪» :‬ھﻤﺎﻧﺎ ﻓﺮﺳﺘﺎدﮔﺎﻧﻤﺎن را ﺑﺎ دﻻﺋﻞ روﺷﻦ‬
‫ﻓﺮﺳﺘﺎدﯾﻢ و ﺑﺎ آنھﺎ ﮐﺘﺎب و ﻣﯿﺰان ﻧﺎزل ﮐﺮدﯾﻢ ﺗﺎ ﻣﺮدم ﺑﻪ ﻋﺪاﻟﺖ ﻗﯿﺎم ﮐﻨﻨﺪ‪ .«...‬ﮐﻠﻤﮥ‬
‫ﻣﻔﺴﺮان ﻗﺮآن از ﻗﻮل ﻗﺘﺎده و ﻣﺠﺎھﺪ‪ ،‬ﺑﺪرﺳﺘﯽ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎی »ﻋﺪل« ﺗﻔﺴﯿﺮ‬ ‫»ﻣﯿﺰان« را ّ‬
‫ﻧﻤﻮدهاﻧﺪ ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﮐﻠﻤﮥ ﻣﺰﺑﻮر در ﺳﻮرۀ ﺷﻮری ﻧﯿﺰ ﺑﻪ ھﻤﺮاه ﮐﺘﺎب ذﮐﺮ ﺷﺪه و ﻓﺮﻣﻮده‬
‫�ان﴾ ]اﻟﺸﻮری‪ .[۱۷ :‬و ﻣﯿﺰان ھﻤﺎن ﻗﻮاﻧﯿﻦ‬
‫َۡ ّ َ ۡ َ َ‬
‫ب ب ِٱ� ِق وٱل ِم‬ ‫ِي أَ َ‬
‫نز َل ۡٱلك َِ�ٰ َ‬ ‫ٱ� َّٱ� ٓ‬‫اﺳﺖ‪ُ َّ ﴿ :‬‬
‫ﻋﺎدﻻﻧﻪای ﺑﻪ ﺷﻤﺎر ﻣﯽآﯾﺪ ﮐﻪ ﺧﺪای ﺗﻌﺎﻟﯽ در ﮐﺘﺎﺑﺶ ﻓﺮو ﻓﺮﺳﺘﺎده ﺗﺎ ﻣﯿﺎن ﻣﺮدم ﺑﻪ‬
‫وأﻧﺰ ﹶل اﻟـ ﹺﻤﻴ ﹶ‬
‫ﺰان و ﹸﻫ ﹶﻮ‬ ‫ﻋﺪل و اﻧﺼﺎف داوری ﺷﻮد‪ .‬أﺑﻮﺟﻌﻔﺮ ﻃﺒﺮی در اﯾﻦ ﺑﺎره ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ‪ » :‬ﹶ‬
‫ﻧﺼﺎف وﳛﻜ ﹶﻢ ﻓﻴ ﹺﻬﻢ ﺑﹺ ﹸﺤﻜ ﹺﻢ اﷲﹺ ا ﱠﻟﺬي أ ﹶﻣ ﹶﺮ ﺑﹺ ﹺﻪ ﰲ ﻛﺘﺎﺑﹺ ﹺﻪ«) ‪ .(١‬ﺑﻨﺎﺑﺮ‬ ‫ﹺ‬ ‫ﹼﺎس ﺑﹺ ﹺ‬
‫ﺎﻻ‬ ‫ﲔ اﻟﻨ ﹺ‬ ‫ﺪل ﻟ ﹺﻴﻘ ﹶﴤ ﹶﺑ ﹶ‬ ‫اﻟ ﹶﻌ ﹸ‬
‫اﯾﻦ‪ ،‬ﻋﻄﻒ ﻣﯿﺰان ﺑﻪ ﮐﺘﺎب در ﺳﻮرۀ ﺣﺪﯾﺪ و ﺷﻮری در ﺣﮑﻢ ﻋﻄﻒ ﺧﺎص ﺑﺮ ﻋﺎم ﺷﻤﺮده‬
‫ﻣﯽﺷﻮد زﯾﺮا آن ﻗﻮاﻧﯿﻦ داد ﮔﺮاﻧﻪ‪ ،‬در ﺿﻤﻦ ﮐﺘﺎب ﺧﺪاوﻧﺪ آﻣﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﭘﺲ از ذﮐﺮ ﮐﺘﺎب‬
‫وأﻧﺰﻟﻨﺎ‬
‫و ﻣﯿﺰان در اﯾﻦ ﺳﻮرۀ ﺷﺮﯾﻔﻪ‪ ،‬از »ﺣﺪﯾﺪ« ﯾﻌﻨﯽ آھﻦ ﺳﺨﻦ ﺑﻪ ﻣﯿﺎن آﻣﺪه ) ﹶ‬
‫ﳊﺪﻳﺪ) ‪ ((٢‬و ﻣﻨﺎﺳﺒﺘﺶ اﯾﻨﺴﺖ ﮐﻪ اﮔﺮ ّﻗﻮۀ ﻣﺠﺮﯾﻪ در ﮐﺎر ﻧﺒﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻗﻮاﻧﯿﻦ ﻋﺪل ﺑﻪ اﺟﺮا در‬
‫ا ﹶ‬

‫‪ -١‬ﺗﻔﺴﯿﺮ ﻃﺒﺮی‪ ،‬ج‪ ،۲۰‬ص‪.۴۸۹‬‬

‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫نزل ل�م‬ ‫‪ -٢‬ﻣﺮاد از‪ :‬ﻓﺮوﻓﺮﺳﺘﺎدن آھﻦ‪ ،‬ﭘﺪﯾﺪآوردن آﻧﺴﺖ ﭼﻨﺎنﮐﻪ درﺑﺎرۀ ﭼﮫﺎرﭘﺎﯾﺎن ﻧﯿﺰ ﻓﺮﻣﻮد‪﴿ :‬أ َ‬
‫ۡ ََۡ‬
‫ّم َِن ٱ�ن� ٰ ِم﴾ ]اﻟﺰﻣﺮ‪ .[٦ :‬در ﻋﯿﻦﺣﺎل ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ اﺷﺎره ﺑﻪ ﻧﻌﻤﺖ و ﻣﻮھﺒﺖ إﻟﮫﯽ ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ از ﻣﻘﺎم‬
‫ﺑﺎﻻﺗﺮ ﯾﻌﻨﯽ ﺧﺪای ﺳﺒﺤﺎن ﺑﻪ ﺑﻨﺪﮔﺎن رﺳﯿﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
 ‫‪٢٣١‬‬ ‫ﺑﺎزﻧﮕﺮی در ﻣﻌﺎﻧﯽ ﻗﺮآن‬

‫ﻧﺨﻮاھﺪ آﻣﺪ و دﻓﺎع از ﻋﺪاﻟﺖ در ﺑﺮاﺑﺮ دﺷﻤﻨﺎن ﺣﻖ و ﻣﺘﺠﺎوزان ﺑﻪ ﺣﻘﻮق ﻣﻈﻠﻮﻣﺎن‪،‬‬

‫ﺻﻮرت ﻧﻤﯽﮔﯿﺮد‪ .‬ﭘﺲ اﺷﺎره ﺑﻪ آھﻦ‪ ،‬ﯾﺎد آور ﺟﻨﮓ و ﻣﺒﺎرزۀ ﺣﻖ در ﺑﺮاﺑﺮ ﻇﻠﻢ و ﺑﺎﻃﻞ‪،‬‬
‫ﺑﻪ ھﻤﺮاه ﺳﻼح آھﻨﯿﻦ اﺳﺖ‪ .‬در اﯾﻨﺠﺎ ﻗﺮآن ﮐﺮﯾﻢ ﺟﻤﻠﻪای ﺗﻌﻠﯿﻠﯽ را آورده ﮐﻪ ﻋﻄﻒ ﺑﻪ‬
‫ﻨﴫ ﹸه ﹶو ﹸر ﹸﺳ ﹶﻠ ﹸﻪ ﺑﹺﺎﻟ ﹶﻐﻴ ﹺ‬ ‫ﹺ‬ ‫ﹺ‬ ‫ﹺ‬
‫ﺐ«‪.‬‬ ‫ﹼﺎس ﺑﹺﺎﻟﻘﺴﻂ« ﺷﺪه اﺳﺖ و ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪ » :‬ﹶوﻟﻴﻌ ﹶﻠ ﹶﻢ اﷲﹸ ﹸﻣﻦ ﻳ ﹸ ﹸ‬
‫»ﻟﻴ ﹸﻘﻮ ﹶم اﻟﻨ ﹸ‬
‫اﯾﻦ ﺟﻤﻠﻪ ﭼﻪ ﻣﻔﮫﻮﻣﯽ را ﻣﯽرﺳﺎﻧﺪ؟ و ﭼﺮا ﯾﺎری ﺧﺪا و رﺳﻮﻻﻧﺶ را ﺑﺎ »ﻏﯿﺐ« ﭘﯿﻮﻧﺪ‬
‫ً‬ ‫داده اﺳﺖ؟ ّ‬
‫ﻣﺘﺄﺳﻔﺎﻧﻪ ﻏﺎﻟﺐ ﻣﺘﺮﺟﻤﺎن ﻗﺮآن در اﯾﻦ ﺑﺎره دﭼﺎر ﺧﻄﺎ ﺷﺪهاﻧﺪ‪ .‬ﻣﺜﻼ ﯾﮑﯽ از‬
‫اﯾﺸﺎن ﻣﺮﻗﻮم داﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪» :‬ﺗﺎ ﺳﺮاﻧﺠﺎم ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﻌﻠﻮم ﺑﺪارد ﮐﻪ ﭼﻪ ﮐﺴﯽ در ﻧﮫﺎن‬
‫)ﺟﺎﻧﺐ( او و ﭘﯿﺎﻣﺒﺮاﻧﺶ را ﯾﺎری ﻣﯽدھﺪ) ‪ .«(١‬واﺿﺤﺴﺖ ﮐﻪ ﯾﺎری ﺧﺪا و ﭘﯿﺎﻣﺒﺮاﻧﺶ ﺑﺎ‬
‫ﺳﻼح آھﻨﯿﻦ‪ ،‬ﯾﺎد آور ﺟﮫﺎد و ﻣﺒﺎرزۀ ﻋﻠﻨﯽ اﺳﺖ‪ ،‬ﻧﻪ ﮐﺎر ﻧﮫﺎﻧﯽ! ﻣﺘﺮﺟﻤﺎن دﯾﮕﺮ ﻧﯿﺰ اﻏﻠﺐ‬
‫ﺑﺮ ھﻤﯿﻦ ﻗﻮل رﻓﺘﻪاﻧﺪ و آﯾﮥ ﺷﺮﯾﻔﻪ را ﺑﻪ ھﻤﺎن ﺻﻮرت ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻧﻤﻮدهاﻧﺪ‪ .‬ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﯾﮑﯽ از‬
‫اﯾﺸﺎن ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ‪» :‬ﺗﺎ ﺧﺪا ﻣﻌﻠﻮم دارد ﭼﻪ ﮐﺴﯽ در ﻧﮫﺎن )دﯾﻦ( او و ﭘﯿﺎﻣﺒﺮاﻧﺶ را ﯾﺎری‬
‫ﺳﻮﻣﯽ ﻣﺮﻗﻮم داﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪» :‬ﺗﺎ ﺧﺪاوﻧﺪ ﮐﺴﯽ را ﮐﻪ )دﯾﻦ( او و رﺳﻮﻟﺶ‪ !.‬را‬ ‫ﻣﯽﮐﻨﺪ) ‪ّ « .(٢‬‬
‫در ﻧﮫﺎن ﯾﺎری ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﻣﻌﻠﻮم ﺑﺪارد) ‪ .«(٣‬ﭼﮫﺎرﻣﯽ ﻧﻮﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪» :‬ﺗﺎ ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﻌﻠﻮم ﮐﻨﺪ‬
‫آن ﮐﺲ را ﮐﻪ او و ﻓﺮﺳﺘﺎدﮔﺎﻧﺶ را در ﻧﮫﺎن ﯾﺎری ﻣﯽدھﺪ) ‪ .«(٤‬ﻣﺘﺮﺟﻢ ﭘﻨﺠﻢ ﻣﺮﻗﻮم‬
‫داﺷﺘﻪ‪» :‬ﺗﺎ ﺧﺪا ﻣﻌﻠﻮم ﺑﺪارد ﭼﻪ ﮐﺴﯽ در ﻧﮫﺎن او و ﭘﯿﺎﻣﺒﺮاﻧﺶ را ﯾﺎری ﻣﯽﮐﻨﺪ) ‪.«(٥‬‬
‫ﺷﺸﻤﯿﻦ ﻣﺘﺮﺟﻢ ﻧﻮﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪» :‬ﺗﺎ ﺑﺪاﻧﺪ ﺧﺪا ﮐﺴﯽ را ﮐﻪ ﻧﺼﺮت دھﺪ ﺧﺪا و ﭘﯿﻐﻤﺒﺮان او‬
‫را ﻏﺎﺋﺒﺎﻧﻪ) ‪ .«(٦‬ھﻔﺘﻤﯿﻦ ﻣﺘﺮﺟﻢ ﻣﺮﻗﻮم داﺷﺘﻪ‪» :‬وﺗﺎ ﺧﺪا ﻣﻌﻠﻮم ﺑﺪارد ﭼﻪ ﮐﺴﯽ در ﻧﮫﺎن‪،‬‬
‫او و ﭘﯿﺎﻣﺒﺮاﻧﺶ را ﯾﺎری ﻣﯽﮐﻨﺪ) ‪...«(٧‬‬
‫در ﺗﻤﺎم اﯾﻦ ﺗﺮﺟﻤﻪھﺎ از اﯾﻦ اﻣﺮ ﻏﻔﻠﺖ ﺷﺪه ﮐﻪ ﺑﺎ داﺷﺘﻦ ﺳﻼح آھﻨﯿﻦ‪ ،‬ﺑﻪ ﺟﺎی‬
‫ﺟﮫﺎد در راه ﺧﺪا و ﻣﺒﺎرزۀ آﺷﮑﺎر ﺑﺎ ﺑﯽﻋﺪاﻟﺘﯽ‪ ،‬ﭼﮕﻮﻧﻪ ﺧﺪا و رﺳﻮﻟﺶ را در ﻧﮫﺎن ﺑﺎﯾﺪ‬
‫ﯾﺎری ﮐﺮد؟!‪..‬‬

‫ﺧﺮﻣﺸﺎھﯽ ﻧﮕﺎه ﮐﻨﯿﺪ‪.‬‬ ‫ّ‬

‫ﺑﮫﺎءاﻟﺪﯾﻦ ّ‬ ‫‪ -١‬ﺑﻪ ﺗﺮﺟﻤﮥ ﻗﺮآن‪ ،‬اﺛﺮ آﻗﺎی‬
‫‪ -٢‬ﺑﻪ ﺗﺮﺟﻤﮥ ﻗﺮآن‪ ،‬اﺛﺮ آﻗﺎی ﻋﻠﯽ ﻣﻮﺳﻮی ﮔﺮﻣﺎرودی ﺑﻨﮕﺮﯾﺪ‪.‬‬
‫‪ -٣‬ﺑﻪ ﺗﺮﺟﻤﮥ ﻗﺮآن‪ ،‬اﺛﺮ آﻗﺎی ﻣﺴﻌﻮد اﻧﺼﺎری ﻧﮕﺎه ﮐﻨﯿﺪ‪.‬‬
‫‪ -٤‬ﺑﻪ ﺗﺮﺟﻤﮥ ﻗﺮآن‪ ،‬اﺛﺮ آﻗﺎی ﺣﺴﯿﻦ اﺳﺘﺎدوﻟﯽ ﺑﻨﮕﺮﯾﺪ‪.‬‬
‫ﻣﺤﻤﺪ ﻣﮫﺪی ﻓﻮﻻدوﻧﺪ ﻧﮕﺎه ﮐﻨﯿﺪ‪.‬‬‫‪ -٥‬ﺑﻪ ﺗﺮﺟﻤﮥ ﻗﺮآن‪ ،‬اﺛﺮ آﻗﺎی ّ‬
‫‪ -٦‬ﺑﻪ ﺗﺮﺟﻤﮥ ﻗﺮآن‪ ،‬اﺛﺮ ّ‬
‫ﻣﺤﺪث دھﻠﻮی ﺑﻨﮕﺮﯾﺪ‪.‬‬
‫‪ -٧‬ﺑﻪ ﺗﺮﺟﻤﮥ ﻗﺮآن‪ ،‬اﺛﺮ آﻗﺎی اﺑﻮاﻟﻔﻀﻞ ﺑﮫﺮامﭘﻮر ﻧﮕﺎه ﮐﻨﯿﺪ‪.‬‬
 ‫ﺑﺎزﻧﮕﺮی در ﻣﻌﺎﻧﯽ ﻗﺮآن‬ ‫‪٢٣٢‬‬

‫ﻋﺒﺎس آوردهاﻧﺪ ﮐﻪ در‬ ‫ﻣﻔﺴﺮان ﻗﺮآن ﮐﺮﯾﻢ اﯾﻦ ﻣﺸﮑﻞ را ﺣﻞ ﻧﻤﻮدهاﻧﺪ و از ﻗﻮل اﺑﻦ ّ‬ ‫ّاﻣﺎ ّ‬

‫ﺒﴫو ﹶﻧ ﹸﻪ‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ »آﻧﺎن )ﺧﺪا و رﺳﻮﻻﻧﺶ را( ﯾﺎری‬ ‫ﹺ‬

‫ﻨﴫو ﹶﻧ ﹸﻪ و ﻻ ﹸﻳ ﹸ‬ ‫ﺗﻔﺴﯿﺮ آﯾﮥ ﺷﺮﯾﻔﻪ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﹶﻳ ﹸ ﹸ‬
‫ﺣﻖ ھﻤﯿﻦ اﺳﺖ و ﻟﺬا زﻣﺨﺸﺮی آﯾﮥ ﮐﺮﯾﻤﻪ را ﺑﺮﻣﺒﻨﺎی ﻗﻮل‬ ‫ﻣﯽھﻨﺪ ﺑﯽآﻧﮑﻪ او را ﺑﺒﯿﻨﻨﺪ«! و ّ‬
‫ﹺ‬ ‫ﹺ‬ ‫ﹺ‬ ‫ﹺ‬
‫اﻟﺮ ﹺ‬
‫ﻣﺎح‬ ‫اﻟﺴﻴﻮف ﹶو ﱢ‬ ‫ﻨﴫ ﹸه ﹶو ﹸر ﹸﺳ ﹶﻠ ﹸﻪ ﺑﹺﺎﺳﺘﻌﻤـﺎل ﱡ‬
‫ﻣﺰﺑﻮر ﭼﻨﯿﻦ ﺗﻔﺴﯿﺮ ﻧﻤﻮده اﺳﺖ‪ » :‬ﹶوﻟﻴﻌ ﹶﻠ ﹶﻢ اﷲﹸ ﹶﻣﻦ ﻳ ﹸ ﹸ‬
‫ﺐ ﹺ‬ ‫ﹺ‬ ‫ﳎﺎﻫﺪﹶ ﹺة‬ ‫ﹺ‬
‫ﺎس ب‪ :‬ﻳ ﹸ ﹸ‬
‫ﻨﴫو ﹶﻧ ﹸﻪ وﻻ‬ ‫ﻗﺎل اﺑ ﹸﻦ ﻋ ﹼﺒ ﹴ‬ ‫ﻏﺎﺋﺒ ﹰﺎ ﹶﻋ ﹸﻨﻬﻢ‪ .‬ﹶ‬ ‫أﻋﺪاء اﻟﺪﱢ ﻳ ﹺﻦ ﺑﹺﺎﻟ ﹶﻐﻴ ﹺ‬ ‫وﺳﺎﺋ ﹺﺮ ﱢ‬
‫اﻟﺴ ﹺ‬
‫ﻼح ﰲ ﹶ‬
‫ﹺ‬
‫ﺒﴫوﻧﹶﻪ«) ‪ .(١‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﺗﺎ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺧﺪا و رﺳﻮﻻﻧﺶ را ﺑﺎ ﺑﻪﮐﺎر ﺑﺮدن ﺷﻤﺸﯿﺮ و ﻧﯿﺰه و‬
‫ﻳ ﹸ‬
‫ﺳﺎﯾﺮ ﺳﻼحھﺎ در ﺟﮫﺎد ﺑﺎ دﺷﻤﻨﺎن دﯾﻦ‪ ،‬ﯾﺎری ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬ﺧﺪاوﻧﺪ)در ﻣﯿﺪان ﻋﻤﻞ( آنھﺎ را‬
‫ﻋﺒﺎس ب ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬آنھﺎ ﺧﺪا‬ ‫ﺑﺸﻨﺎﺳﺪ) ‪ (٢‬در ﺣﺎﻟﯿﮑﻪ از آﻧﺎن ﭘﻨﮫﺎن اﺳﺖ‪ ،‬ﭼﻨﺎنﮐﻪ اﺑﻦ ّ‬
‫را ﯾﺎری ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ ﺑﯽآﻧﮑﻪ او را ﺑﺒﯿﻨﻨﺪ«‪.‬‬
‫روﺷﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ اﯾﻦ آﯾﮥ ﺷﺮﯾﻔﻪ ﺑﻪ ﻃﻮر ﺿﻤﻨﯽ‪ ،‬در ﻣﻘﺎم ﻣﺪح ﯾﺎوران دﯾﻦ ﺑﺮ آﻣﺪه‪،‬‬
‫ھﻤﺎن ﻣﺠﺎھﺪاﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﺎ وﺟﻮد ﻋﺪم رؤﯾﺖ ﺧﺪای ﺳﺒﺤﺎن‪ ،‬ﺑﻪ ﯾﺎری آﺋﯿﻦ او ﺑﺮﺧﺎﺳﺘﻪاﻧﺪ و‬
‫در ﻣﯿﺪانھﺎی ﻧﺒﺮد‪ ،‬از ﺣﻖ دﻓﺎع ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و اﯾﻦ ﻣﻌﻨﺎ‪ ،‬ﻣﺪح ﺑﻠﯿﻐﯽ را در ﺑﺮ دارد‪.‬‬
‫ً‬ ‫ّ‬
‫ﻣﻔﺴﺮاﻧﯽﮐﻪ ﭘﺲ از زﻣﺨﺸﺮی آﻣﺪهاﻧﺪ‪ ،‬ﻏﺎﻟﺒﺎ ﺳﺨﻨﺎن وی را در اﯾﻦ ﺑﺎره اﻗﺘﺒﺎس‬
‫ﻧﻤﻮدهاﻧﺪ ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﺷﯿﺦ ﻃﺒﺮﺳﯽ در ﺗﻔﺴﯿﺮ »ﺟﻮاﻣﻊ اﻟﺠﺎﻣﻊ« و ﻓﺨﺮ رازی در »ﻣﻔﺎﺗﯿﺢ‬
‫ّ‬
‫اﻟﻐﯿﺐ« و ﻗﺎﺿﯽ ﺑﯿﻀﺎوی در »أﻧﻮار اﻟﺘﻨﺰﯾﻞ« ﭼﻨﯿﻦ ﮐﺮدهاﻧﺪ) ‪.(٣‬‬
‫ﺳﯿﺪ ﻗﻄﺐ‪ ،‬در اﯾﻦ ﺑﺎره ﺑﻪ ﺳﮑﻮت ﮔﺬراﻧﺪهاﻧﺪ‬ ‫ﻣﻔﺴﺮان ﺟﺪﯾﺪ‪ ،‬ﺑﺮﺧﯽ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻣﺮﺣﻮم ّ‬ ‫از ّ‬
‫ّ‬
‫و ﺑﺮﺧﯽ دﯾﮕﺮ ھﻤﭽﻮن ﻋﻼﻣﻪ‪ ،‬ﺻﺎﺣﺐ ﺗﻔﺴﯿﺮ اﻟﻤﯿﺰان‪ ،‬در ﺗﻮﺿﯿﺢ آﯾﻪ دو وﺟﻪ را ذﮐﺮ‬
‫ﻧﻤﻮدهاﻧﺪ ﭼﻨﺎنﮐﻪ در »اﻟﻤﯿﺰان« ﻣﯽﺧﻮاﻧﯿﻢ‪:‬‬
‫ﹶﴫ ﹺه ﹶو ﹸر ﹸﺳ ﹺﻠ ﹺﻪ اﻟـ ﹺﺠﻬﺎ ﹸد ﰲ ﹶﺳﺒﻴ ﹺﻠ ﹺﻪ ﹺدﻓﺎﻋ ﹰﺎ ﹶﻋﻦ ﳎﺘﻤ ﹺﻊ اﻟﺪﱢ ﻳ ﹺﻦ و ﹶﺑﺴﻄ ﹰﺎ ﻟﹺﻜ ﹺﻠ ﹶﻤ ﹺﺔ اﻟـ ﹶﺤ ﱢﻖ‪،‬‬
‫»اﻟـ ﹸﻤﺮا ﹸد ﺑﹺﻨ ﹺ‬

‫ﺣﺎل ﹶﻏﻴ ﹶﺒﺘﹺ ﹺﻪ ﹺﻣ ﹸﻨﻬﻢ أو ﹶﻏﻴ ﹶﺒﺘﹺ ﹺﻬﻢ ﹺﻣﻨ ﹸﻪ«) ‪ .(١‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﻣﺮاد از ﻧﺼﺮت‬
‫ﺐ‪ ،‬ﻛﻮﻧ ﹸﻪ ﰲ ﹺ‬
‫ﱠﴫ ﺑﹺﺎﻟ ﹶﻐﻴ ﹺ‬
‫ﻮن اﻟﻨ ﹺ‬
‫ﹶوﻛ ﹸ‬

‫ّ‬
‫‪ -١‬ﺗﻔﺴﯿﺮ ﮐﺸﺎف‪ ،‬اﺛﺮ زﻣﺨﺸﺮی‪ ،‬ج‪ ،۴‬ص ‪.۴۸۱‬‬
‫ﮐﺮدن ﻣﺠﺎھﺪان دﯾﻦ و ﻣﺆﻣﻨﺎن راﺳﺘﯿﻦ از ﺳﺎﯾﺮﯾﻦ‬ ‫ِ‬ ‫‪ -٢‬اﯾﻦ ﺷﻨﺎﺳﺎﯾﯽ‪ ،‬ﻋﻠﻢ ﻓﻌﻠﯽ اﺳﺖ و ﮐﻨﺎﯾﻪ از ﺟﺪا‬
‫ۡ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫َ ٰ َ ُ ۡ َ ۡ َ َّ ٰ َ َ َ َ‬‫ٓ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ۡ‬ ‫َّ َ َ َّ ُ َ ۡ‬
‫�بِيث م َِن‬ ‫� ِ�َذ َر ٱل ُمؤ ِمن ِ� � ما أنتم عليهِ ح� ي ِم� ٱ‬ ‫اﺳﺖ ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﻓﺮﻣﻮد‪﴿ :‬ما �ن ٱ‬
‫ب﴾ ]آل ﻋﻤﺮان‪ .[١٧٩ :‬و ﺑﺎ ﻋﻠﻢ ﭘﯿﺸﯿﻦ ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﻨﺎﻓﺎت ﻧﺪارد‪.‬‬ ‫َّ ّ‬
‫ٱلطي ِ ِ‬
‫ّ‬
‫‪ -٣‬ﺑﻪ »ﺟﻮاﻣﻊ اﻟﺠﺎﻣﻊ« ج‪ ،۴‬ص‪ ۲۵۱‬و ﻣﻔﺎﺗﯿﺢ اﻟﻐﯿﺐ‪ ،‬ج‪ ،۸‬ص‪ ۱۰۵‬و أﻧﻮار اﻟﺘﻨﺰﯾﻞ‪ ،‬ج‪ ،۲‬ص‪ ۴۵۷‬ﻧﮕﺎه‬
‫ﮐﻨﯿﺪ‪.‬‬
 ‫‪٢٣٣‬‬ ‫ﺑﺎزﻧﮕﺮی در ﻣﻌﺎﻧﯽ ﻗﺮآن‬

‫ﺧﺪا و رﺳﻮﻻﻧﺶ‪ ،‬ﺟﮫﺎد در راه او و دﻓﺎع از ﺟﺎﻣﻌﮥ دﯾﻨﯽ و ﮔﺴﺘﺮش دﻋﻮت ﺣﻖ اﺳﺖ و از‬
‫ﻧﺼﺮت در ﻏﯿﺐ ﻣﺮاد آﻧﺴﺖ ﮐﻪ ﯾﺎری آﻧﺎن درﺣﺎﻟﯽ روی ﻣﯽدھﺪ ﮐﻪ ﺧﺪای ﺗﻌﺎﻟﯽ از‬
‫اﯾﺸﺎن ﭘﻨﮫﺎن اﺳﺖ ﯾﺎ اﯾﺸﺎن از او ﻏﺎﯾﺐاﻧﺪ) ‪.!«(٢‬‬
‫ﻋﺒﺎس را ﭘﺴﻨﺪﯾﺪه و‬ ‫اﻟﺰﺣﻴﲇ و اﺳﺘﺎد ﺻﺎﺑﻮﲏ‪ ،‬ﻗﻮل اﺑﻦ ّ‬ ‫و ﺑﺮﺧﯽ ﻣﺎﻧﻨﺪ اﺳﺘﺎد وﻫﺒﺔ ﹼ‬
‫ّ‬ ‫َ‬ ‫ّ‬
‫ﻨﺼ ُﺮ ُه«‬‫ﺎﻟﻐﯿﺐ« را ﻣﺘﻌﻠﻖ ﺑﻪ » َﯾ ُ‬ ‫ﻧﻘﻞ ﮐﺮدهاﻧﺪ) ‪ .(٣‬و ﺑﻌﻀﯽ ھﻤﭽﻮن ﻋﻼﻣﻪ اﺑﻦ ﻋﺎﺷﻮر » ِﺑ‬
‫ﻟـﻤﻌﻨﻲ أ ﱠﻧ ﹸﻪ‬‫ﭘﻨﺪاﺷﺘﻪ و آن را ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎی »ﺟﮫﺎد ﻣﺨﻠﺼﺎﻧﻪ« ﺗﻔﺴﯿﺮ ﻧﻤﻮدهاﻧﺪ و ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪» :‬وا ﹶ‬
‫ﺤﺾ اﻹﺧﻼص«) ‪ !(٤‬وﻟﯽ ﻣﮕﺮ اﺧﻼص‪ ،‬ﺑﺎ ﭘﻨﮫﺎن‬ ‫ﹺ‬ ‫ﳚ ﹺ‬
‫ﺎﻫﺪﹸ ﰲ ﹶﺳﺒﻴ ﹺﻞ اﷲﹺ ﹶواﻟﺪﱢ ﻓﺎ ﹺع ﹶﻋﻦ اﻟﺪﱢ ﻳ ﹺﻦ ﺑﹺ ﹶﻤ‬
‫ً‬ ‫ً‬
‫ﮐﺎری ﻣﻼزﻣﺖ دارد و ﻣﺜﻼ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎﻧﯽ ﮐﻪ در ﺻﺪر اﺳﻼم ﻋﻠﻨﺎ ﺑﻪ ﺟﮫﺎد ﺑﺮ ﻣﯽﺧﺎﺳﺘﻨﺪ و‬
‫ﻣﺼﺪاق ﺑﺎرز اﯾﻦ آﯾﮥ ﺷﺮﯾﻔﻪ ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ھﯿﭻ ﮐﺪام اھﻞ اﺧﻼص ﺷﻤﺮده ﻧﻤﯽﺷﺪﻧﺪ؟!‪ .‬ﺑﻪ ﻋﻼوه‪،‬‬
‫در ﮐﺪام آﯾﮥ ﻗﺮآن از »ﯾﺎری ﻣﺨﻠﺼﺎﻧﻪ« ﺑﻪ »ﻧﺼﺮت ﻏﺎﺋﺒﺎﻧﻪ« ﺗﻌﺒﯿﺮ ﺷﺪه اﺳﺖ؟‪.‬‬

‫*‬ ‫*‬ ‫*‬

‫‪ -١‬ﺗﻔﺴﯿﺮ اﻟﻤﯿﺰان‪ ،‬ج‪ ،۱۹‬ص‪.۱۹۸‬‬

‫‪ -٢‬ﻣﻘﺼﻮد ﺻﺎﺣﺐ ﺗﻔﺴﯿﺮ‪ ،‬از اﯾﻦ ﺗﻌﺒﯿﺮ ﻣﻌﻠﻮم ﻧﺸﺪ‪.‬‬
‫ّ‬ ‫ّ‬
‫‪ -٣‬اﻟﺘﻔﺴﯿﺮ اﻟﻤﻨﯿﺮ‪ ،‬ج‪ ،۲۸‬ص‪ ۳۳۱‬و ﺻﻔﻮة اﻟﺘﻔﺎﺳﯿﺮ‪ ،‬ج‪ ،۳‬ص‪۳۱۱‬‬
‫ّ‬ ‫ّ‬
‫‪ -٤‬ﺑﻪ ﺗﻔﺴﯿﺮ »اﻟﺘﺤﺮﯾﺮ و اﻟﺘﻨﻮﯾﺮ« ج‪ ،۲۷‬ص ‪ ۴۱۸‬ﻧﮕﺎه ﮐﻨﯿﺪ‪.‬‬
 ‫‪۴۴‬‬
‫ﻧﮑﺘﻪای از ﺳﻮرۀ ُﺟ ُﻤ َﻌﻪ‬

‫َّ‬ ‫َ َّ َ‬ ‫َ َ َ ۡ ْ َ ٰ َ ً َ ۡ َ ۡ ً َ ُّ ٓ ْ َ ۡ َ َ َ َ ُ َ َ ٓ ُ ۡ‬
‫ِند ٱ�ِ خ ۡ�‪ّ ٞ‬م َِن ٱلل ۡهوِ َوم َِن‬‫وك قا� ِ ٗما ۚ قل َما ع‬ ‫﴿�ذا رأوا ت ِ�رة أو لهوا ٱنفضوا إِ�ها وتر�‬
‫َّ ُ َ ۡ ُ َّ َ‬
‫ٱ� ِ�ٰ َرة ِ� َوٱ� خ� ٱل�ٰزِ�ِ�‪] ﴾١١‬اﻟﺠﻤﻌﺔ‪ .[۱۱ :‬ﺗﻘﺪﯾﻢ و ﺗﺄﺧﯿﺮ در واژهﻫﺎ!‬
‫ّ َ‬
‫ﮔﺎھﯽ در آﯾﺎت ﺷﺮﯾﻔﮥ ﻗﺮآن‪ ،‬ﺑﺮﺧﯽ از واژهھﺎ ﺑﺮ ﺑﻌﻀﯽ دﯾﮕﺮ ﭘﯿﺸﯽ ﮔﺮﻓﺘﻪاﻧﺪ وﻟﯽ‬
‫ﺗﻮﺟﮫﯽ ﺑﺪاﻧﮫﺎ ﻧﮑﺮدهاﻧﺪ‪ .‬ازﺟﻤﻠﻪ در اﯾﻦ آﯾﮥ ﮐﺮﯾﻤﻪ از ﺳﻮرۀ ﺟﻤﻌﻪ در‬ ‫ﻣﻔﺴﺮان ّ‬ ‫ﺑﯿﺸﺘﺮ ّ‬

‫ﻣﻘﺪم ﺷﺪه وﻟﯽ در ﭘﺎﯾﺎن آﯾﮥ ﮐﺮﯾﻤﻪ‪ ،‬واژۀ »ﻟﮫﻮ« ﺟﻠﻮﺗﺮ‬ ‫آﻏﺎز آﯾﻪ‪ ،‬ﮐﻠﻤﮥ »ﲡﺎرة« ﺑﺮ »ﻟـﻬﻮ« ّ‬
‫ﺗﻔﺤﺺ ﮐﺮدهاﯾﻢ ﮐﺴﯽ از ّ‬
‫ﻣﻔﺴﺮان ﺟﺰ‬ ‫آﻣﺪه اﺳﺖ! آﯾﺎ اﯾﻦ اﻣﺮ دﻟﯿﻠﯽ دارد؟ ﺗﺎ آﻧﺠﺎ ﮐﻪ ﻣﺎ ّ‬
‫ﺳﺮ اﯾﻦ ﺗﻘﺪﯾﻢ و ﺗﺄﺧﯿﺮ ﺑﺤﺚ ﻧﮑﺮده اﺳﺖ و آﻧﺎﻧﮑﻪ ﭘﺲاز وی آﻣﺪهاﻧﺪ‬ ‫ﻋﻄﯿﮥ اﻧﺪﻟﺴﯽ از ّ‬ ‫اﺑﻦ ّ‬
‫اﺑﻮﺣﯿﺎن در ﺗﻔﺴﯿﺮ اﻟﺒﺤﺮاﻟﻤﺤﯿﻂ) ‪ ((١‬از او اﻗﺘﺒﺎس و ﺣﮑﺎﯾﺖ ﻧﻤﻮدهاﻧﺪ‪ .‬اﺑﻦ ّ‬
‫ﻋﻄﯿﻪ‬ ‫ّ‬ ‫)ﻣﺎﻧﻨﺪ‬
‫اﻟﮑﺘﺎب اﻟﻌﺰﯾﺰ« ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ‪:‬‬ ‫ﺗﻔﺴﯿﺮ‬ ‫ُ‬
‫اﻟﻮﺟﯿﺰ ﻓﯽ‬ ‫در » ﱠ‬
‫اﻟﻤﺤﺮ ُر‬
‫ِ‬ ‫ِ‬
‫ﹺ ﹺ‬ ‫ﹺ ﹺ‬
‫أﻫ ﱡﻢ‪ ،‬و ﹸا ﱢﺧ ﹶﺮت ﹶﻣ ﹶﻊ اﻟﺘﱠﻔﻀﻴ ﹺﻞ ﻟﺘﹶﻘ ﹶﻊ اﻟﻨ ﹸ‬
‫ﱠﻔﺲ ﱠأوﻻﹰ‬ ‫اﻟﺮؤﻳﺔ ﻷ ﱠﳖﺎ ﹶ‬ ‫»ﺗﹶﺄ ﱠﻣﻞ أن ﹸﻗﺪﱢ ﹶﻣﺖ اﻟﺘ ﹶ‬
‫ﱢﺠﺎر ﹸة ﹶﻣ ﹶﻊ ﱡ‬
‫ﹶﻋ ﹶﲇ اﻷﺑﲔ«) ‪.(٢‬‬
‫ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﺑﯿﺎﻧﺪﯾﺶ ﮐﻪ ﺗﺠﺎرت ﺑﻪھﻤﺮاه رؤﯾﺖ در )إذا ﹶرأوا ﹺﲡ ﹶﺎر ﹰة( ﺑﺮ ﻟﮫﻮ ﭘﯿﺶ اﻓﺘﺎده‬
‫اﺳﺖ زﯾﺮا ﮐﻪ از آن ﻣﮫﻢﺗﺮ ﺑﻪ ﺷﻤﺎر ﻣﯽرود وﻟﯽ )در ﭘﺎﯾﺎن آﯾﻪ( ﺑﻪھﻤﺮاه ذﮐﺮ ﺑﺮﺗﺮی آن‪،‬‬
‫ﺑﻪ ﺗﺄﺧﯿﺮ آﻣﺪه اﺳﺖ زﯾﺮا ﮐﻪ ﻧﻔﺲ آدﻣﯽ در اﺑﺘﺪا ﺑﻪ آﻧﭽﻪ آﺷﮑﺎرﺗﺮ ﺑﺎﺷﺪ ﻧﻈﺮ ﻣﯽاﻓﮑﻨﺪ«‪.‬‬
‫ﻋﻄﯿﻪ را ﺗﺤﺴﯿﻦ ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ )ﺑﻪ وﯾﮋه ﮐﻪ ﻧﺪﯾﺪهاﯾﻢ ﺑﺴﯿﺎری از‬ ‫ﺗﻮﺟﻪ دﻗﯿﻖ اﺑﻦ ّ‬ ‫ﻣﺎ ّ‬
‫ﺗﻮﺟﻪ ﻧﻤﻮده ﺑﺎﺷﻨﺪ( ﺑﺎوﺟﻮد اﯾﻦ‪ ،‬ﭘﺎﺳﺦ وی را ﮐﺎﻓﯽ‬ ‫ﻣﻔﺴﺮان ﻧﺎﻣﯽ ﺑﺪﯾﻦ ﺗﻘﺪﯾﻢ و ﺗﺄﺧﯿﺮ ّ‬
‫ّ‬
‫ﻣﺬﻣﺖ از ﻧﻤﺎز ﮔﺰاراﻧﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﭼﻮن‬ ‫ﻧﻤﯽداﻧﯿﻢ‪ .‬ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﺎ آﻏﺎز آﯾﮥ ﺷﺮﯾﻔﻪ در ﻣﻘﺎم ّ‬
‫دﯾﺪﻧﺪ ﻣﺮد ﺑﺎزرﮔﺎﻧﯽ ﮐﺎﻻی ﺗﺎزهای ﺑﻪ ﻣﺪﯾﻨﻪ آورده و ﺑﺎ ﻃﺒﻞ و ُﺳﺮﻧﺎ‪ ،‬ﻣﺮدم را ﺑﻪ ﺧﺮﯾﺪ‬

‫‪ -١‬اﻟﺒﺤﺮ اﻟﻤﺤﯿﻂ‪ ،‬ج‪ ،۸‬ص‪.۲۶۹‬‬

‫ّ‬
‫اﻟﻤﺤﺮر اﻟﻮﺟﯿﺰ‪ ،‬ج‪ ،۱۴‬ص ‪.۴۵۱‬‬ ‫‪-٢‬‬
 ‫‪٢٣٥‬‬ ‫ﺑﺎزﻧﮕﺮی در ﻣﻌﺎﻧﯽ ﻗﺮآن‬
‫َ‬
‫ﻣﺘﺎﻋﺶ ﻓﺮاﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ) ‪ ،(١‬روی از ﻧﻤﺎز ﺑﺮﺗﺎﻓﺘﻨﺪ و ﺑﻪﺳﻮی ﺗﺠﺎرت ﺷﺘﺎﻓﺘﻨﺪ )اﻧ ﹶﻔ ﱡﻀﻮا إ ﹶﻟﻴﻬﺎ(!‬
‫و ﻣﻌﻠﻮم اﺳﺖ ﮐﻪ ﺗﺠﺎرت و ﺳﻮد آن‪ ،‬ﻣﮫﻤﺘﺮاز آوای ُد ُھﻞ ﺷﻤﺮده ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﭘﺲ ﭼﻮن ﻣﻘﺎم‬
‫ﻣﺬﻣﺖ و ﺑﯿﺎن ﺿﻌﻒ اﯾﻤﺎن ﺑﺮﺧﯽ از ﻧﻤﺎزﮔﺰاران اﺳﺖ در اﺑﺘﺪای ﮐﻼم‪،‬‬ ‫آﯾﮥ ﺷﺮﯾﻔﻪ‪ ،‬ﻣﻘﺎم ّ‬
‫اﻣﺮ ﺳﻮدﻣﻨﺪﺗﺮ ﯾﻌﻨﯽ »ﺗﺠﺎرت« را ﯾﺎد ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﺪ و ﺳﭙﺲ ﺑﻪ ذﮐﺮ »ﻟﮫﻮ« ﻣﯽ ﭘﺮدازد ﺗﺎ ﻧﺸﺎن‬
‫دھﺪ ﮐﻪ ﻧﻪ ﺗﻨﮫﺎ ﺗﺠﺎرت ﺑﻠﮑﻪ ﺳﺮﮔﺮﻣﯽ ﺳﺎدهای ﻧﯿﺰ آﻧﺎن را از ﻧﻤﺎز ﺟﻤﻌﻪ ﺑﺎز ﻣﯽدارد! ّأﻣﺎ‬
‫در ﭘﺎﯾﺎن آﯾﮥ ﺷﺮﯾﻔﻪ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺛﻮاب ﻧﻤﺎز ﻣﺰﺑﻮر ﻋﻨﺎﯾﺖ ﻓﺮﻣﻮده‪ ،‬ﭘﺎداش إﻟﮫﯽ را ﺑﺮ آن ﻧﻤﺎز‬
‫ﺷﻤﺮد و اﮔﺮ ﺗﺠﺎرت را در اﯾﻨﺠﺎ ھﻤﭽﻮن آﻏﺎز‬ ‫ﻣﺒﺎرک‪ ،‬از ﻟﮫﻮ ﺑﻠﮑﻪ از ﺗﺠﺎرت ھﻢ ﺑﺮﺗﺮ ﻣﯽ َ‬
‫ﻣﻘﺪم ﻣﯽداﺷﺖ‪ ،‬ﺑﯿﺎن آﯾﮥ ﮐﺮﯾﻤﻪ از ﺻﻮاب دور ﻣﯽاﻓﺘﺎد زﯾﺮا ﮔﻔﺘﻦ اﯾﻦﮐﻪ‪ :‬ﺛﻮاب‬ ‫آﯾﻪ‪ّ ،‬‬
‫ﺧﺪاوﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺮﺗﺮ از »ﺗﺠﺎرت« اﺳﺖ و ﺑﺮ »ﻟﮫﻮ« ھﻢ ﺑﺮﺗﺮی دارد! ازﻣﻘﻮﻟﮥ ﺗﻮﺿﯿﺢ واﺿﺤﺎت‬
‫ّ‬ ‫ﺷﻤﺮده ﻣﯽﺷﺪ و ﻣﺎﯾﮥ ّ‬
‫ﺗﻨﺰل ﮐﻼم ﺑﻮد) ‪ .(٢‬ﻟﺬا ﺳﺨﻦ را ﺗﺮﻗﯽ ﻣﯽدھﺪ ﮔﻮﯾﯽ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫ﹺ‬ ‫ﻮاب اﷲﹺ ﹶﺧﲑ ﹺﻣ ﹶﻦ اﻟ ﱠﻠ ﹺ‬
‫ﱢﺠﺎرة« »ﺑﮕﻮ ﭘﺎداش ﺧﺪا از ﻟﮫﻮ ﺑﺮﺗﺮ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ از ﺗﺠﺎرت‬
‫ﻬﻮ ﹶﺑﻞ ﻣ ﹶﻦ اﻟﺘ ﹶ‬ ‫ﹲ‬ ‫» ﹸﻗﻞ ﹶﺛ ﹸ‬
‫ھﻢ واﻻﺗﺮ اﺳﺖ«‪.‬‬
‫از اﯾﻨﺠﺎ ﺑﺪﯾﻦ ﻧﺘﯿﺠﻪ دﺳﺖ ﻣﯽﯾﺎﺑﯿﻢ ﮐﻪ ھﺮ ﮐﻠﻤﻪای در ﻗﺮآن ﻣﺠﯿﺪ‪ ،‬ﭼﻪ ﺑﺴﺎ ﺟﺎﯾﮕﺎه‬
‫ﺗﻮﺟﻪ ﺷﻮد‪ ،‬ﻧﮑﺘﻪای ﺗﺎزه و ﻣﻔﮫﻮﻣﯽ ﺑﺪﯾﻊ را آﺷﮑﺎر‬ ‫و ﻣﻘﺎم وﯾﮋهای دارد ﮐﻪ اﮔﺮ ﺑﺪان ّ‬

‫ﻣﯽﺳﺎزد واﷲﹸ اﻟـ ﹸﻤ ﹶﻮ ﱢﻓﻖ‪.‬‬

‫*‬ ‫*‬ ‫*‬

‫‪ -١‬ﺑﺎزرﮔﺎن ﻣﺰﺑﻮر ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﻧﻮﺷﺘﻪاﻧﺪ دﺣﯿﮥ ﮐﻠﺒﯽ ﺑﻮده اﺳﺖ ﮐﻪ در روز ﺟﻤﻌﻪ ﮐﺎﻻی ﺗﺎزهاش را در‬
‫ّ‬ ‫ﻣﺪﯾﻨﻪ ﻋﺮﺿﻪ ﮐﺮده ﺑﻮد و ّ‬
‫ﻣﻔﺴﺮان در اﯾﻦ ﺷﺄن ﻧﺰول‪ ،‬اﺗﻔﺎق ﻧﻈﺮ دارﻧﺪ‪.‬‬
‫ّ‬
‫‪ -٢‬ﻣﺎﻧﻨﺪ اﯾﻦﮐﻪ ﮐﺴﯽ ﺑﮕﻮﯾﺪ‪ :‬ﺛﺮوت ﻣﻦ از ﻗﺎرون زﯾﺎدﺗﺮ اﺳﺖ‪ .‬ﺳﭙﺲ اﺿﺎﻓﻪ ﮐﻨﺪ‪ :‬از ﻓﻼن ﺑﻘﺎل ھﻢ‬
‫ﺑﯿﺸﺘﺮ اﺳﺖ‪.‬‬
 ‫‪۴۵‬‬
‫ﻧﮑﺎﺗﯽ از ﺳﻮرۀ ﻗﻠﻢ‬

‫ك َ�َ ۡج ًرا َ� ۡ َ‬
‫�‬
‫َّ َ َ‬
‫ون‪� ٢‬ن ل‬
‫َۡ َّ َ‬
‫ك ب َم ۡج ُ‬
‫ن‬ ‫�‬ ‫ر‬ ‫ة‬
‫ِ‬ ‫م‬‫ِع‬ ‫ن‬ ‫ب‬ ‫ون‪َ ١‬ما ٓ أ َ َ‬
‫نت‬
‫ٓ َ َۡ َ ََ َۡ ُ ُ َ‬
‫ن وٱلقل ِم وما �سطر‬
‫﴿ ۚ‬
‫ٖ‬ ‫ِ ِ‬ ‫ِ‬
‫َّ َ َ َ َ ٰ ُ ُ َ‬ ‫َ ُۡ‬
‫ي�‪] ﴾٤‬اﻟﻘﻠﻢ‪ .[۴-۱ :‬ﺳﻮﮔﻨﺪ ﺑﻪ ﻗﻠﻢ و ﻧﮕﺎرش‬ ‫� خل ٍق ع ِظ ٖ‬ ‫ون‪� ٣‬نك لع‬ ‫ممن ٖ‬
‫‪ -۱‬در اﯾﻦ ﺳﻮرۀ ﻣﺒﺎرﮐﻪ‪ ،‬ﺧﺪای ﺗﻌﺎﻟﯽ ﺑﻪ ﻗﻠﻢ و ﻧﮕﺎرش ﺳﻮﮔﻨﺪ ﯾﺎد ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﺪ و در‬
‫»ﺟﻮاب ﻗﺴﻢ« از رﺳﻮﻟﺶ ﺗﮫﻤﺖ ﺟﻨﻮن را دﻓﻊ ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﭘﺎداﺷﯽ ﭘﺎﯾﺎن ﻧﺎﭘﺬﯾﺮ را‬
‫در ﺑﺮاﺑﺮ اﺑﻼغ رﺳﺎﻟﺖ و رﻧﺞ آن ـ ﺑﺪو وﻋﺪه ﻣﯽدھﺪ و ﺗﺄﮐﯿﺪ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ ﮐﻪ‬
‫)ﺑﺮﺧﻼف ﺗﮫﻤﺖ دﺷﻤﻨﺎن( ﺗﻮ ﺑﺮ ﺧﻮی ﺑﺰرﮔﯽ ـ ﮐﻪ ﻧﺸﺎﻧﮥ ﮐﻤﺎل ﺧﺮدﻣﻨﺪی اﺳﺖ‬
‫ـ اﺳﺘﻮار ھﺴﺘﯽ‪ّ .‬اﻣﺎ اﯾﻦﮐﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﻪ ﮐﺪام ﻗﻠﻢ و ﭼﻪ ﻧﻮﺷﺘﺎری ﺳﻮﮔﻨﺪ ﯾﺎد‬
‫ﻣﻔﺴﺮان آراء ﮔﻮﻧﺎﮔﻮﻧﯽ در اﯾﻦ ﺑﺎره آوردهاﻧﺪ زﯾﺮا ھﺮﻗﻠﻤﯽ درﺧﻮر‬ ‫ﻧﻤﻮده اﺳﺖ؟ ّ‬
‫ﺳﻮﮔﻨﺪ ﺧﺪا ﻧﯿﺴﺖ و ﺑﻪ ھﺮ ﻧﻮﺷﺘﻪای ﺣﻖ ﺗﻌﺎﻟﯽ ﻗﺴﻢ ﻧﻤﯽﺧﻮرد‪ .‬ﭼﻪ ﺑﺴﺎ‬
‫ﺿﺪ ﺧﺪا و رﺳﻮﻻن و آﯾﺎت ﺧﺪا ﺛﺒﺖ ﺷﺪهاﻧﺪ! از اﯾﻦ رو‬ ‫ﻧﻮﺷﺘﻪھﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﺑﺮ ّ‬
‫ﻋﺒﺎس ﻧﺴﺒﺖ ﻣﯽدھﺪ ﮐﻪ وی ﮔﻔﺘﻪ‪ :‬ﻣﺮاد از‬ ‫اﺑﻮﺟﻌﻔﺮ ﻃﺒﺮی در ﺗﻔﺴﯿﺮش ﺑﻪ اﺑﻦ ّ‬
‫ﻗﻠﻢ در اﯾﻦ آﯾﮥ ﺷﺮﯾﻔﻪ »ﻗﻠﻢ ﺗﻘﺪﯾﺮ« اﺳﺖ‪ ،‬ﻗﻠﻤﯽ ﮐﻪ آﻧﭽﻪ ﭘﯿﺶ آﯾﺪ ﺗﺎ روز‬
‫ﺎن ﱠأو ﹶل ﻣﺎ ﹶﺧ ﹶﻠ ﹶﻖ اﷲﹸ اﻟ ﹶﻘ ﹶﻠ ﹸﻢ‬ ‫ﻗﺎل اﺑ ﹸﻦ ﻋ ﹼﺒ ﹴ‬
‫ﺎس‪ :‬ﹶﻓﻜ ﹶ‬ ‫رﺳﺘﺎﺧﯿﺰ‪ ،‬ھﻤﻪ را رﻗﻢ زده اﺳﺖ‪ » :‬ﹶ‬
‫ﻋﺒﺎس‪ ،‬ﻗﻠﻢ ﺗﻘﺪﯾﺮ ﺑﺎ‬ ‫اﻟﻘﻴﺎﻣ ﹺﺔ«) ‪ّ .(١‬اﻣﺎ ّاو ًﻻ در ﺳﺨﻦ اﺑﻦ ّ‬
‫ﹶﻓﺠﺮي ﺑﹺﻤـﺎ ﻫﻮ ﻛ ﹺﺎﺋﻦ إﱄ ﻳﻮ ﹺم ﹺ‬
‫ﹲ‬ ‫ﹸ ﹶ‬ ‫ﹶ‬
‫آﯾﮥ ﺷﺮﯾﻔﻪ ﺗﻄﺒﯿﻖ داده ﻧﺸﺪه ﺗﺎ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﻮد ﻣﺮاد از آﻧﭽﻪ در ﺳﻮرۀ ﻗﻠﻢ آﻣﺪه‪،‬‬
‫ً‬
‫ھﻤﺎن ﻗﻠﻢ ﺗﻘﺪﯾﺮ اﺳﺖ‪ .‬ﺛﺎﻧﯿﺎ ﻗﻠﻤﯽ ﮐﻪ در اﯾﻦ آﯾﻪ ﺑﻨﻈﺮﻣﯽرﺳﺪ‪ ،‬ﻧﻮﯾﺴﻨﺪﮔﺎﻧﯽ دارد‬
‫) ﹶو ﻣﺎ ﹶﻳﺴ ﹸﻄ ﹸﺮون( و ﺑﺎ ﻗﻠﻢ ﺗﻘﺪﯾﺮ ﮐﻪ )ﺷﺎﯾﺪ ﻣﻌﻨﺎی ﻣﺠﺎزی داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪو( ﺧﻮد‪،‬‬
‫روﯾﺪادھﺎ را ﺑﺪون ﻧﻮﯾﺴﻨﺪه ﺛﺒﺖ ﮐﺮده اﺳﺖ ) ﹶﻓﺠﺮی ﺑﹺﲈ ﻫﻮ ﹺ‬
‫ﻛﺎﺋ ﹲﻦ( ھﻤﺎھﻨﮓ‬ ‫ﹸ ﹶ‬ ‫ﹶ‬

‫‪ -١‬ﺗﻔﺴﯿﺮ ﻃﺒﺮی‪ ،‬ج‪ ،۲۳‬ص ‪.۱۴۷‬‬

 ‫‪٢٣٧‬‬ ‫ﺑﺎزﻧﮕﺮی در ﻣﻌﺎﻧﯽ ﻗﺮآن‬

‫ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬از اﯾﻦ رو ﺷﯿﺦ ﻃﺒﺮﺳﯽ در ﻣﺠﻤﻊ اﻟﺒﯿﺎن‪ ،‬ﻧﻮﯾﺴﻨﺪﮔﺎن ﻣﺰﺑﻮر را ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن‬
‫ﻮﺣﻲ إ ﹶﻟﻴ ﹺﻬﻢ ﹶوﻣﺎ ﻳﻜ ﹸﺘ ﹸﺒﻮ ﹶﻧ ﹸﻪ‬ ‫ﹺ ﹺ‬
‫ﻟـﻤﻼﺋﻜ ﹸﺔ ﳑﹼﺎ ﻳ ﹶ‬
‫ﺧﺪا ﻣﯽﺷﻤﺮد و ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ‪» :‬أي ﻣﺎ ﻳﻜ ﹸﺘ ﹸﺒ ﹸﻪ ا ﹶ‬
‫ﹺﻣﻦ أﻋﻤـﺎ ﹺل ﹶﺑﻨﻲ آ ﹶد ﹶم«) ‪ .(١‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﻣﻘﺼﻮد‪ ،‬ﭼﯿﺰھﺎﯾﯽ اﺳﺖﮐﻪ ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن ھﺮ آﻧﭽﻪ از‬
‫ّ‬
‫وﺣﯽ ﺑﻪ آﻧﺎن ﻣﯽرﺳﺪ‪ ،‬ﻣﯽﻧﮕﺎرﻧﺪ و ﻧﯿﺰ اﻋﻤﺎل ﻓﺮزﻧﺪان آدم را ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﻨﺪ«‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ‬
‫َ َّ ٓ َّ‬
‫ﺑﻪ ﻧﮕﺎرش ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن در ﻗﺮآن ﻣﺠﯿﺪ ﺗﺼﺮﯾﺢ ﺷﺪه ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪ �﴿ :‬إِ� َها‬
‫َ‬ ‫ُ َ‬ ‫َ‬ ‫تَ ۡذك َِرة ‪َ �َ ١١ٞ‬من َشا ٓ َء َذ َك َر ُهۥ‪ُ � ١٢‬ص ُ‬
‫ح ٖف ُّمك َّر َمةٖ‪َّ ١٣‬م ۡرفوعةٖ ُّم َط َّه َرة ِۢ‪ ١٤‬بِ�يۡدِي‬ ‫ِ‬
‫َّ َ َ ُ‬ ‫َ‬
‫َسف َر� ٖ‪ ١٥‬ك َِرا� بَ َر َر� ٖ‪] (٢ )﴾١٦‬ﻋﺒﺲ‪ .[۱۶-۱۱ :‬و ﻧﯿﺰ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪�﴿ :‬ن عل ۡي� ۡم‬
‫َۡ ُ َ‬ ‫َ َ‬ ‫َ ٗ َ‬ ‫َ َ‬
‫�‪ۡ �َ ١١‬عل ُمون َما �ف َعلون‪] (٣ )﴾١٢‬اﻻﻧﻔﻄﺎر‪ .[۱۲-۱۰ :‬ﺑﺎ‬ ‫�ٰتب َ‬
‫ِِ‬
‫�ٰفظ َ‬
‫�‪ ١٠‬كِراما‬ ‫ل ِ ِ‬
‫ً‬
‫اﯾﻦ ھﻤﻪ ﻇﺎھﺮا ﻗﺮآن ﮐﺮﯾﻢ در ﺳﻮرۀ ﻗﻠﻢ از آﻧﭽﻪ »اﻧﺴﺎن« ﺑﻪ ﻧﮕﺎرش در‬
‫آورد‪ ،‬ﺳﺨﻦ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ ،‬ﻧﻪ از آﻧﭽﻪ »ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن« ﺛﺒﺖ و ﺿﺒﻂ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ .‬ﺑﻪ‬ ‫ﻣﯽ َ‬
‫ََ‬
‫زﻣﺎن ﻧﺰول ﺑﺴﯿﺎر ﻧﺰدﯾﮏ ﺑﻪ‬ ‫ِ‬ ‫ﻗﺮﯾﻨﮥ اﯾﻦﮐﻪ درﺳﻮرۀ ﻋﻠﻖ )ﺳﻮرهایﮐﻪ ﺑﻪﻟﺤﺎظ‬
‫ۡ‬ ‫ﺳﻮرۀ ﻗﻠﻢ ﺷﻤﺮده ﻣﯽﺷﻮد( آﻣﺪه اﺳﺖ‪َّ ﴿ :‬ٱ�ِي َعل َم بٱل َقل ِم‪َ ٤‬عل َ‬
‫َّ‬ ‫َ‬ ‫ۡ‬ ‫َّ‬
‫ٱ� َ ٰ‬
‫�� َن َما‬ ‫ِ‬ ‫م‬ ‫ِ‬
‫َ‬ ‫َ‬
‫ل ۡم َ� ۡعل ۡم‪] (٤ )﴾٥‬اﻟﻌﻠﻖ‪ّ .[۵-۴ :‬اﻣﺎ ھﻤﺎﻧﻄﻮر ﮐﻪ ﮔﺬﺷﺖ‪ ،‬اﻧﺴﺎنھﺎ ﮔﺎھﯽ ﺳﺨﻨﺎﻧﯽ‬
‫ﺑﺮﺧﻼف ﺧﺪا و رﺳﻮﻻن وی و آﯾﺎت إﻟﮫﯽ ﺑﻪ ﻧﮕﺎرش درﻣﯽآورﻧﺪ ﮐﻪ درﺧﻮر‬
‫ً‬
‫ﻣﻌﻤﻮﻻ ﻗﺴﻢ ﺑﻪ اﺷﯿﺎء ّ‬
‫ﻣﻘﺪس و ﻧﻌﻤﺖھﺎی ارزﺷﻤﻨﺪ‬ ‫ﺳﻮﮔﻨﺪ ﺧﻮردن ﻧﯿﺴﺘﻨﺪ زﯾﺮا‬
‫ﯾﺎد ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﻧﻪ ﺑﻪ ﻧﻮﺷﺘﺎرھﺎﯾﯽ ﮐﻪ از ﮐﻔﺮ و ﺗﺒﺎھﯽ ﺟﺎﻧﺒﺪاری ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﻨﺪ! ﺑﻨﺎﺑﺮ‬
‫ون« ﯾﺎ ﻣﻮﺻﻮﻟﻪ ﺑﻪ ﺷﻤﺎر ﻣﯽآﯾﺪ و ﻓﺎﻋﻞ در‬ ‫اﯾﻦ‪ ،‬ﮐﻠﻤﮥ »ﻣﺎ« در »ﻣﺎ ﹶﻳﺴ ﹸﻄ ﹸﺮ ﹶ‬
‫َ ُ‬
‫ﺴﻄ ُﺮ َ‬
‫ون‪ ،‬ﻧﻮﯾﺴﻨﺪﮔﺎن وﺣﯽ در ﺻﺪر اﺳﻼم و اﻣﺜﺎل اﯾﺸﺎﻧﻨﺪ و ﯾﺎ ﮐﻠﻤﮥ ﻣﺰﺑﻮر را‬ ‫ﯾ‬
‫ﻣﺼﺪرﯾﻪ داﻧﺴﺖ و ﺟﻤﻠﮥ ﭘﺲ از آن را ﺑﻪ ﺗﺄوﯾﻞ ﻣﺼﺪر ُﺑﺮد ﺑﻪوﯾﮋه ﮐﻪ ﻓﺎﻋﻞ‬ ‫ّ‬ ‫ﺑﺎﯾﺪ‬
‫ﮐﺘﺎﺑﺖ در ﺟﻤﻠﻪ‪ّ ،‬‬
‫ﻣﻌﺮﻓﯽ ﻧﺸﺪه اﺳﺖ‪ .‬در اﯾﻦ ﺻﻮرت ﺗﺮﺟﻤﮥ آﯾﮥ ﺷﺮﯾﻔﻪ ﺑﻪ ﭼﻨﯿﻦ‬
‫ﺻﻮرت درﻣﯽآﯾﺪ‪» :‬ﺳﻮﮔﻨﺪ ﺑﻪ ﻗﻠﻢ و ﻧﮕﺎرش« )ﻃﺒﺮی و ﻃﺒﺮﺳﯽ ﻧﯿﺰ ھﺮدو وﺟﻪ‬

‫‪ -١‬ﺗﻔﺴﯿﺮ ﻃﺒﺮﺳﯽ‪ ،‬ج‪ ،۲۷‬ص‪.۲۲‬‬

‫‪» -٢‬ﭼﻨﯿﻦ ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬اﯾﻦ ﺗﺬﮐﺎری اﺳﺖ‪ .‬ﭘﺲ ھﺮ ﮐﺲ ﺧﻮاھﺪ ازآن ﭘﻨﺪ ﮔﯿﺮد‪ .‬در ﻧﺎﻣﻪھﺎﯾﯽ ﮔﺮاﻣﯽداﺷﺘﻪ‬
‫ﺷﺪه‪ .‬ﺑﻠﻨﺪ ﻣﺮﺗﺒﻪ و ﭘﺎﮐﯿﺰه‪ .‬ﺑﻪ دﺳﺖ ﻧﻮﯾﺴﻨﺪﮔﺎﻧﯽ ﮔﺮاﻣﯽ و ﻧﯿﮑﻮﮐﺎر«‪.‬‬
‫‪» -٣‬ھﻤﺎﻧﺎ ﺑﺮ ﺷﻤﺎ ﻧﮕﮫﺒﺎﻧﺎﻧﯽ ھﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﺑﺰرﮔﻮاراﻧﯽ ﮐﻪ ﻧﻮﯾﺴﻨﺪﮔﺎﻧﻨﺪ‪ .‬آﻧﭽﻪ را ﮐﻪ ﻣﯽﮐﻨﯿﺪ‪ ،‬ﻣﯽداﻧﻨﺪ«‪.‬‬
‫‪» -٤‬ھﻤﺎنﮐﺴﯽﮐﻪ ﺑﻪ وﺳﯿﻠﮥ ﻗﻠﻢ ﺑﯿﺎﻣﻮﺧﺖ‪ .‬ﭼﯿﺰھﺎﯾﯽ ﺑﻪ اﻧﺴﺎن آﻣﻮﺧﺖ ﮐﻪ آنھﺎ را ﻧﻤﯽداﻧﺴﺖ«‪.‬‬
 ‫ﺑﺎزﻧﮕﺮی در ﻣﻌﺎﻧﯽ ﻗﺮآن‬ ‫‪٢٣٨‬‬
‫ّ‬
‫را در اﻋﺮاب آﯾﻪ آوردهاﻧﺪ) ‪ .(١‬و اﻟﺒﺘﻪ ﻧﻌﻤﺖ ﻧﮕﺎرش) ‪(٢‬ﯾﮑﯽ از ﻧﻌﻤﺖھﺎی ارﺟﻤﻨﺪ‬
‫ﺧﺪاوﻧﺪ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ اﻧﺴﺎن ارزاﻧﯽ داﺷﺘﻪ و اﺳﺘﻌﺪادش را در او ﻧﮫﺎده اﺳﺖ‪،‬‬
‫ﺧﻮاه آدﻣﯽ از آن ﺑﻪ ﺧﻮﺑﯽ ﺳﻮد َﺑ َﺮد ﯾﺎ از آن ﺑﻪ ﻧﺎروا ﺑﮫﺮه ﮔﯿﺮد‪ .‬ﻟﺬا در ﺳﻮرۀ‬
‫َ‬
‫ﺷﺮﯾﻔﮥ ﺑﻘﺮه ﺑﻪ ﻣﻨﺎﺳﺒﺖ »ﮐﺘﺎﺑﺖ ﺳﻨﺪ ﺑﻪھﻨﮕﺎم وام ﮔﺮﻓﺘﻦ« ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪َ ﴿ :‬و�‬
‫ب َك َما َع َّل َم ُه َّ ُ‬ ‫َۡ َ َ ٌ َ َ ۡ‬
‫� ُت َ‬
‫ٱ�﴾ ]اﻟﺒﻘﺮة‪ .[۲۸۲ :‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﻧﻮﯾﺴﻨﺪه از اﯾﻦﮐﻪ‬ ‫يأب �ت ِب أن ي‬
‫ﺑﻨﻮﯾﺴﺪ‪ ،‬ﺧﻮدداری ﻧﻮرزد ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﺧﺪا ﺑﻪ او آﻣﻮﺧﺘﻪ اﺳﺖ«‪.‬‬
‫ون‪ ﴾٣‬را ﺑﺮﺧﯽ از ﻣﺘﺮﺟﻤﺎن ﻗﺮآن ﺑﺪﯾﻦ‬ ‫ن‬ ‫ك َ�َ ۡج ًرا َ� ۡ َ‬
‫� َم ۡم ُ‬ ‫َّ َ َ‬
‫‪ -۲‬آﯾﮥ ﺷﺮﯾﻔﻪ ﴿�ن ل‬
‫ٖ‬
‫ﺻﻮرت ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻧﻤﻮدهاﻧﺪ ﮐﻪ‪» :‬و ﺑﯽﮔﻤﺎن ﺗﻮ را ﭘﺎداﺷﯽ ﺑﯽ ّﻣﻨﺖ ﺧﻮاھﺪ ﺑﻮد) ‪ !«(٣‬و‬
‫اﯾﻦ ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ ،‬درﺳﺖ ﻧﯿﺴﺖ زﯾﺮا ﺧﺪای ﺗﻌﺎﻟﯽ در دﻧﯿﺎ و آﺧﺮت ﺑﺮ ھﻤﻪ ّﻣﻨﺖ دارد‬
‫و ﻟﻄﻒ و ﻓﻀﻞ او اﺳﺖ ﮐﻪ ﺳﺒﺐ رﺳﺘﮕﺎری اﻧﺴﺎن ﻣﯽﺷﻮد ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﻓﺮﻣﻮد‪:‬‬
‫ُ ۡ َ‬ ‫ََ ُ َۡ َ‬ ‫﴿بَل َّ ُ‬
‫ٱ� َ� ُم ُّن عل ۡي� ۡم أن ه َدٮٰ� ۡم ل ِِ�ي� ٰ ِن﴾ ]اﻟﺤﺠﺮات‪ .[۱۷ :‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﺑﻠﮑﻪ ﺧﺪا‬ ‫ِ‬
‫ّ‬
‫ﺑﺮ ﺷﻤﺎ ﻣﻨﺖ ﻣﯽﻧﮫﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ اﯾﻤﺎن ﺷﻤﺎ را رھﺒﺮی ﮐﺮده اﺳﺖ« و اﯾﻦ ﻣﻨﺖ و ﻟﻄﻒ‪،‬‬ ‫ّ‬

‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮان ﺧﺪا را ﻧﯿﺰ درﺑﺮﻣﯽﮔﯿﺮد ھﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﺣﻖ ﺗﻌﺎﻟﯽ ﺑﻪ ﻣﻮﺳﯽ÷‬

‫ُ‬ ‫َ َ َ ۡ َ َ َّ َ َ ۡ َ‬
‫ك َم َّرةً أ ۡخ َر ٰٓ‬
‫ى‪] ﴾٣٧‬ﻃﻪ‪» .[۳۷ :‬و ھﻤﺎﻧﺎ ﺑﺎردﯾﮕﺮ ﺑﺮ ﺗﻮ ّﻣﻨﺖ‬ ‫ﻓﺮﻣﻮد‪﴿ :‬ولقد مننا علي‬
‫َّ ُ َ َ ۡ َ ٓ‬ ‫َۡ َ‬
‫ﻧﮫﺎدﯾﻢ« و ﯾﺎ از ﻗﻮل ﯾﻮﺳﻒ ÷ آﻣﺪه ﮐﻪ ﮔﻔﺖ‪﴿ :‬قد م َّن ٱ� علينا﴾ ]ﯾﻮﺳﻒ‪:‬‬
‫ﻤﻨﻮن«‬‫‪» .[۹۰‬ﺑﻪ ﯾﻘﯿﻦ ﺧﺪا ﺑﺮ ﻣﺎ ّﻣﻨﺖ ﻧﮫﺎد«‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮ اﯾﻦ ﺑﺮای ﺗﺮﺟﻤﮥ » َﻏ َﯿﺮ َﻣ ُ‬

‫ﻻزﻣﺴﺖ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎی دﯾﮕﺮ ﻟﻐﺖ » ﹶﻣ ﱠﻦ« رﺟﻮع ﮐﺮد ﮐﻪ در زﺑﺎن ﻋﺮب ﺑﻪﻣﻌﻨﺎی‬
‫» ﹶﻗ ﹶﻄ ﹶﻊ« ﻣﯽآﯾﺪ و ازھﻤﯿﻨﺮو‪ ،‬رﯾﺴﻤﺎن ﭘﺎره ﺷﺪه را » ﹶﺣ ﹲﺒﻞ ﹶﻣﻨﹺ ﹲ‬
‫ﲔ« ﮔﻮﯾﻨﺪ و در ﻗﺮآن‬
‫ﮐﺮﯾﻢ‪» ،‬أﺟﺮ ﹰا ﹶﻏﲑ ﹶﳑﻨﹸﻮن« ﻣﺮادف ﺑﺎ » ﹶﻋﻄﺎء ﹶﻏﲑ ﹶﳎ ﹸﺬ ﹴ‬
‫وذ) ‪ «(٤‬آﻣﺪه ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎی‬ ‫ﹰ ﹶ‬ ‫ﹶ‬
‫ﺑﺨﺸﺸﯽ ﻗﻄﻊ ﻧﺸﺪﻧﯽ! و ﻣﺮاد از آﻧﭽﻪ در ﺳﻮرۀ ﻗﻠﻢ آﻣﺪه ﻧﯿﺰ ھﻤﯿﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ »ﺗﻮ‬

‫‪ -١‬ﺑﻪﺗﻔﺴﯿﺮ ﻃﺒﺮی‪ ،‬ج‪ ،۲۳‬ص‪ ۱۴۸‬وﺗﻔﺴﯿﺮ ﻃﺒﺮﺳﯽ)ﻣﺠﻤﻊاﻟﺒﯿﺎن(‪ ،‬ج‪ ،۲۷‬ص‪ ۲۲‬ﻧﮕﺎه ﮐﻨﯿﺪ‪.‬‬
‫ﻗﻠﻢ ﺗﻘﺪﯾﺮ و ﻗﻠﻢ ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن إﻟﮫﯽ ﻧﯿﺰ ﻣﺸﻤﻮل آن‬‫‪ -٢‬اﮔﺮ ﺳﻮﮔﻨﺪ ﺑﻪ »ﻧﮕﺎرش« ﯾﺎد ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻧﮕﺎرش ِ‬
‫ﻣﯽﮔﺮدد وﻟﯽ ﻣﻨﺎﺳﺒﺘﺮ آﻧﺴﺘﮑﻪ در ﻗﺮآن از ﻧﻌﻤﺖھﺎی ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﻪ اﻧﺴﺎن ﺳﺨﻦ رﻓﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﯾﮑﯽ از‬
‫ﻣﮫﻤﺘﺮﯾﻦ آنھﺎ‪ ،‬ﻧﻌﻤﺖ ﻗﻠﻢ و ﮐﺘﺎﺑﺖ اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ -٣‬ﺑﻪ ﺗﺮﺟﻤﮥ ﻗﺮآن‪ ،‬اﺛﺮآﻗﺎی ّ‬
‫ﻣﺤﻤﺪ ﻣﮫﺪی ﻓﻮﻻدوﻧﺪ و ﺗﺮﺟﻤﮥ ﻗﺮآن‪ ،‬اﺛﺮآﻗﺎی دارﯾﻮش ﺷﺎھﯿﻦ ﺑﻨﮕﺮﯾﺪ‪.‬‬
‫‪ -٤‬ﺳﻮرۀ ھﻮد‪ ،‬آﯾﮥ ‪.۱۰۸‬‬
 ‫‪٢٣٩‬‬ ‫ﺑﺎزﻧﮕﺮی در ﻣﻌﺎﻧﯽ ﻗﺮآن‬
‫را ﭘﺎداﺷﯽ ﻗﻄﻊ ﻧﺸﺪﻧﯽ و ﭘﺎﯾﺪار ﺧﻮاھﺪ ﺑﻮد« ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﺑﺰرﮔﺎن ّ‬
‫ﻣﻔﺴﺮان و اﮐﺜﺮ‬
‫ﻣﺘﺮﺟﻤﺎن ﺑﺮ اﯾﻦﻗﻮل رﻓﺘﻪاﻧﺪ‪.‬‬
‫ّ‬
‫ّأﻣﺎ اﯾﻦﮐﻪ ﺑﺮﺧﯽ از ﻣﺘﺮﺟﻤﺎن‪ ،‬آﯾﮥ ﺷﺮﯾﻔﻪ را ﺑﻪ »ﭘﺎداش ﺑﯽﻣﻨﺖ« ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻧﻤﻮدهاﻧﺪ‬
‫اﺣﺘﻤﺎل دارد ﮐﻪ در اﯾﻦ ﺑﺎره از أﺑﻮﻣﺴﻠﻢ ﺑﺤﺮ اﺻﻔﮫﺎﻧﯽ ﭘﯿﺮوی ﮐﺮده ﺑﺎﺷﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﻨﺎ ﺑﻪ‬
‫ﮔﺰارش ﺷﯿﺦ ﻃﺒﺮﺳﯽ در »ﻣﺠﻤﻊاﻟﺒﯿﺎن« در ﺗﻔﺴﯿﺮ آﯾﮥ ﻣﺬﮐﻮر ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪» :‬أي ﻻ ﻳ ﹶﻤ ﱡﻦ‬
‫ﺑﹺ ﹺﻪ ﹶﻋ ﹶﻠﻴﻚ«) ‪ !(١‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﺑﺪان ﭘﺎداش‪ ،‬ﺑﺮ ﺗﻮ ّﻣﻨﺖ ﻧﮫﺎده ﻧﻤﯽﺷﻮد«! و ﻧﺎﮔﻔﺘﻪ ﻧﻤﺎﻧﺪ ﮐﻪ ﻋﯿﺐ‬
‫ﮐﺎر اﺑﻮﻣﺴﻠﻢ در ﺗﻔﺴﯿﺮ ﻗﺮآن اﯾﻨﺴﺖ ﮐﻪ وی ﺗﺎ ّ‬
‫ﺣﺪی ﺑﻪ روش »ﺗﺄوﯾﻞﮔﺮاﯾﯽ« ﺗﻤﺎﯾﻞ دارد‬
‫و ﺑﻪ ﺷﻮاھﺪ آﯾﺎت ّ‬
‫ﺗﻮﺟﻪ ﮐﺎﻓﯽ ﻧﻤﯽﻧﻤﺎﯾﺪ‪.‬‬

‫*‬ ‫*‬ ‫*‬

‫‪ -١‬ﻣﺠﻤﻊ اﻟﺒﯿﺎن‪ ،‬ج‪ ،۲۷‬ص ‪.۲۳‬‬

 ‫‪۴۶‬‬
‫ﻧﮑﺘﻪای از ﺳﻮرۀ ﻣﻌﺎرج‬

‫ۡ َ‬ ‫َّ‬ ‫�ن لَ ۡي َس َ ُ َ ‪ّ ٞ‬‬

‫�ۥ داف ِع‪ ٢‬م َِن ٱ� ِ ذِي ٱل َمعارِ ِج‪﴾٣‬‬
‫ّۡ َ‬
‫�ٰفِر َ‬ ‫ِل‬ ‫ل‬ ‫‪١‬‬‫ِع‬ ‫ق‬ ‫ا‬‫و‬‫﴿ َسأ َ َل َسآ� ُ ۢل ب َع َذاب َ‬
‫ِ‬ ‫ٖ‬ ‫ِ ِ ٖ‬
‫]اﻟﻤﻌﺎرج‪ .[۳-۱ :‬زﻣﺎن وﻗﻮع ﻋﺬاب!‬
‫ﺳﺆال ﮐﺮدن در ﻗﺮآن ﻣﺠﯿﺪ ﺑﻪ ﻣﻌﺎﻧﯽ ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن آﻣﺪه اﺳﺖ و در اﯾﻦ ﺳﻮرۀ ﺷﺮﯾﻔﻪ ﺑﻪ‬
‫ﻣﻌﻨﺎی »درﺧﻮاﺳﺖ و ﻃﻠﺐ« ﻣﯽآﯾﺪ وﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪ :‬ﺳﺎﺋﻠﯽ )از رﺳﻮل ﻣﺎ( ﻋﺬاﺑﯽ را ﻃﻠﺐ‬
‫ﻧﻤﻮد ﮐﻪ رخ ﺧﻮاھﺪ داد و ھﯿﭻ ﮐﺎﻓﺮی از آن رھﺎﯾﯽ ﻧﻤﯽﯾﺎﺑﺪ و ﺑﺎزدارﻧﺪهای ﺑﺮای دﻓﻊ آن‬
‫وﺟﻮد ﻧﺪارد‪ .‬اﯾﻦ ﻣﻀﻤﻮن در ﻗﺮآن ﮐﺮﯾﻢ از ﻗﻮل ﻣﺨﺎﻟﻔﺎن ﺑﺎرھﺎ ﮔﺰارش ﺷﺪه ﮐﻪ ﺑﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‬
‫ﺧﺪا ص ﻣﯽﮔﻔﺘﻨﺪ‪ .‬اﮔﺮ راﺳﺖ ﻣﯽﮔﻮﯾﯽ ﻋﺬاب ﻣﻮﻋﻮد را ﺑﯿﺎور و ﺑﻪ ﻣﺎ ﺑﻨﻤﺎ! و اﯾﻦ‬
‫درﺧﻮاﺳﺖ از راه اﻧﮑﺎر و اﺳﺘﮫﺰاء ﺻﻮرت ﻣﯽﮔﺮﻓﺖ و ﺑﻪﻗﻮل ﻗﺮآن ﻣﺠﯿﺪ‪ ،‬اﺳﺘﻌﺠﺎل در‬
‫ح َ‬ ‫َّ َ َّ َ‬ ‫َۡ َۡ ُ َ َ َۡ َ‬
‫يط�‬ ‫اب �ن ج َهن َم ل ُم ِ‬
‫جلونك ب ِٱلعذ ِ‬
‫ﻋﺬاب ﻣﯽﻧﻤﻮدﻧﺪ ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪�﴿ :‬ستع ِ‬
‫� ٰ ِفر َ‬ ‫ۡ َ‬
‫�ن‪] ﴾٥٤‬اﻟﻌﻨﮑﺒﻮت‪ .[۵۴ :‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﻋﺬاب را ﺑﺎﺷﺘﺎب از ﺗﻮ ﻣﯽﺧﻮاھﻨﺪ و ھﻤﺎﻧﺎ دوز خ ﺑﺮ‬ ‫ِ‬ ‫ب ِٱل‬
‫ََۡ َۡ ُ َ َ‬
‫جلونك‬ ‫ﮐﺎﻓﺮان اﺣﺎﻃﻪ دارد )و از ﻋﺬاب آن ﻧﺘﻮاﻧﻨﺪ ﮔﺮﯾﺨﺖ(«‪ .‬ﺑﺎز ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪﴿ :‬و�ستع ِ‬
‫َّ ُ ۡ‬ ‫َ ُۡ َ‬ ‫َۡ َ‬
‫ٱ� َوع َدهُ﴾ ]اﻟﺤﺞ‪ .[۴۷ :‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬و ﻋﺬاب را ﺑﺎﺷﺘﺎب از ﺗﻮ ﻣﯽﺧﻮاھﻨﺪ و‬ ‫اب َولن �ل ِف‬
‫ب ِٱلعذ ِ‬
‫ّ‬
‫ﺧﺪا وﻋﺪۀ ﺧﻮدرا ھﺮﮔﺰ ﺧﻼف ﻧﺨﻮاھﺪ ﮐﺮد«‪ .‬اﻣﺜﺎل اﯾﻦ آﯾﺎت ﺑﻪ وﯾﮋه در ﺳﻮرهھﺎی ﻣﮑﯽ‬
‫ﯾﺎﻓﺖ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪.‬‬
‫ّاﻣﺎ در ﺗﻔﺎﺳﯿﺮ ﺷﯿﻌﯽ ﻣﺎﻧﻨﺪ »ﻣﺠﻤﻊ اﻟﺒﯿﺎن« اﺛﺮ اﺑﻮﻋﻠﯽ ﻃﺒﺮﺳﯽ و »روح اﻟﺠﻨﺎن« اﺛﺮ‬
‫ً‬
‫اﺑﻮاﻟﻔﺘﻮح رازی و اﺧﯿﺮا در ﺗﻔﺴﯿﺮ »اﻟﻤﯿﺰان« رواﯾﺘﯽ از اﻣﺎم ﺻﺎدق ÷ آوردهاﻧﺪ ﮐﻪ‬
‫ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬آﯾﺎت ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ از ﺳﻮرۀ ﻣﻌﺎرج‪ ،‬ﭘﺲ از ﺣﺎدﺛﮥ ﻏﺪﯾﺮ ﺧﻢ ﻧﺎزل ﺷﺪهاﻧﺪ و ﺳﺒﺐ‬
‫ُ‬
‫ﻧﺰول آﯾﺎت ﺷﺮﯾﻔﻪ آن ﺑﻮد ﮐﻪ ﻧﻌﻤﺎن ﺑﻦ ﺣﺎرث ﻧﺰد رﺳﻮل ﺧﺪا ص آﻣﺪ و ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻣﺎ را ﺑﻪ‬
‫ﺣﺞ‬‫ﺗﻮﺣﯿﺪ ﺧﺪا و رﺳﺎﻟﺖ ﺧﻮد ﻓﺮا ﺧﻮاﻧﺪی و ﻣﺎ آنھﺎ را ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﯿﻢ‪ .‬آﻧﮕﺎه دﺳﺘﻮر ﺟﮫﺎد و ّ‬
‫و روزه و ﻧﻤﺎز و زﮐﺎت ﺑﻪﻣﺎ دادی‪ ،‬ھﻤﮕﯽ را ﻗﺒﻮل ﮐﺮدﯾﻢ‪ .‬اﯾﻨﮏ از آن ھﻤﻪ راﺿﯽ ﻧﺸﺪی‬
 ‫‪٢٤١‬‬ ‫ﺑﺎزﻧﮕﺮی در ﻣﻌﺎﻧﯽ ﻗﺮآن‬

‫و اﯾﻦ ﺟﻮان ﻋﻠﯽ÷ را ﺑﺮ ﻣﺎ ﻧﺼﺐ ﮐﺮدی! آﯾﺎ اﯾﻦ ﮐﺎر از ﺳﻮی ﺗﻮ اﻧﺠﺎم ﮔﺮﻓﺖ ﯾﺎ ﺧﺪا‬
‫ﺑﺪان ﻓﺮﻣﺎن داد؟ رﺳﻮل ÷ ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬ﺳﻮﮔﻨﺪ ﺑﻪ ﺧﺪای ﯾﮕﺎﻧﻪ ﮐﻪ اﯾﻦ اﻣﺮ از ﺳﻮی ﺧﺪا‬
‫ﺑﻮد‪ .‬ﻧﻌﻤﺎن روی از رﺳﻮل اﮐﺮمص ﺑﺮﺗﺎﻓﺖ و ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺧﺪاوﻧﺪا اﮔﺮ اﯾﻦﮐﺎر‪ ،‬ﺣﻖاﺳﺖ و‬
‫ازﺳﻮی ﺗﻮاﺳﺖ‪ ،‬ﺳﻨﮕﯽ از آﺳﻤﺎن ﺑﺮ ﺳﺮ ﻣﺎ ﺑﺒﺎر! ھﻤﺎﻧﺪم ﺳﻨﮕﯽ ﺑﺮ ﺳﺮ وی ﻓﺮود آﻣﺪ و او‬
‫َ‬ ‫ّۡ َٰ َ َ‬ ‫َ َ َ َ ٓ ُۢ َ َ‬
‫�ن ل ۡي َس ُ�ۥ‬‫اب َواق ِٖع‪ ١‬ل ِل�فِ ِر‬
‫را ﮐﺸﺖ‪ .‬ﺳﭙﺲ ﺧﺪاوﻧﺪ اﯾﻦ آﯾﺎت ﴿سأل سا�ِل بِع ٖ‬
‫ذ‬
‫َ‬
‫داف ‪ِٞ‬ع‪ ﴾٢‬را ﻧﺎزل ﻓﺮﻣﻮد) ‪.(١‬‬
‫اﯾﻦ ﺷﺄن ﻧﺰول ﺑﺎ ﻣﺸﮑﻼﺗﯽﭼﻨﺪ روﺑﺮو اﺳﺖ‪ .‬از ﺟﻤﻠﻪ آنﮐﻪ‪ :‬ﺳﻮرۀ ﺷﺮﯾﻔﮥ ﻣﻌﺎرج‬
‫ّ‬
‫ﺳﻮرهای ﻣﮑﯽ ﺑﻪ ﺷﻤﺎر ﻣﯽآﯾﺪ و ﺳﺎلھﺎ ﭘﯿﺶ از ﺣﺎدﺛﮥ ﻣﺒﺎرک ﻏﺪﯾﺮ ﺧﻢ ﻧﺎزل ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫وﻟﯽ ﺻﺎﺣﺐ ﺗﻔﺴﯿﺮ اﻟﻤﯿﺰان اﯾﻦ اﺷﮑﺎل را وارد ﻧﻤﯽداﻧﺪ و درﺑﺎرۀ آن ﻣﺮﻗﻮم داﺷﺘﻪ‪» :‬ﻻ‬
‫ﻼف ﹺ‬ ‫أن اﻟـ ﹺ‬ ‫ﺐ ﹶإﱃ اﺗ ﹺ‬
‫ﱢﻔﺎق اﻟـ ﹸﻤ ﹶﻔ ﱢ ﹺ‬ ‫ﹺ‬ ‫ﹺ‬
‫ﻇﺎﻫ ﹲﺮ«) ‪ .(٢‬ﯾﻌﻨﯽ‪:‬‬ ‫ﺨ ﹶ‬ ‫ﻮر ﹶة ﹶﻣﻜﻴ ﹲﺔ ﹶﻋﲇ ﱠ‬
‫اﻟﺴ ﹶ‬ ‫ﴪﻳ ﹶﻦ ﱠ‬
‫أن ﱡ‬ ‫ﱪ ﹶة ﺑﹺﻤـﺎ ﻧﹸﺴ ﹶ‬ ‫ﻋ ﹶ‬
‫ﻣﮑﯽ ﺑﻮدن اﯾﻦ ﺳﻮره ﮐﻪ ﺑﻪ ﺗﻮاﻓﻖ ّ‬ ‫ّ‬
‫ﻣﻔﺴﺮان ﻧﺴﺒﺖ داده ﺷﺪه اﻋﺘﺒﺎری ﻧﺪارد ﺑﺎ وﺟﻮد‬ ‫»‬
‫آﻧﮑﻪ اﺧﺘﻼف در ﻣﯿﺎن آﻧﺎن آﺷﮑﺎر اﺳﺖ«‪ .‬اﯾﻦ ﭘﺎﺳﺦ ﮐﺎﻓﯽ ﻧﯿﺴﺖ زﯾﺮا ﺻﺪر ﺳﻮرۀ ﻣﻌﺎرج‬
‫ّ‬ ‫ﺑﻪ ّاﺗﻔﺎق ّ‬
‫ﻣﻔﺴﺮان در ﻣﮑﻪ ﻧﺎزل ﺷﺪه اﺳﺖ و اﮔﺮ ﺧﻼﻓﯽ اﺳﺖ در ﺑﺮﺧﯽ از آﯾﺎت ذﯾﻞ‬
‫ﺳﻮره ﭘﯿﺶ آﻣﺪه )ھﺮ ﭼﻨﺪ اﺧﺘﻼف ﻣﺰﺑﻮر ﻧﯿﺰ ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﺎ ﺑﯽوﺟﻪ اﺳﺖ( واﮔﺮ ﻗﺮار ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ‬
‫ّ‬
‫ﺑﺮﺧﯽ از آﯾﺎت اﯾﻦ ﺳﻮره در ﻣﺪﯾﻨﻪ ﻧﺎزل ﺷﺪه ﺑﺎﺷﻨﺪ ﻻزﻣﺴﺖ ﮐﻪ ﭘﺲ از آﯾﺎت ﻣﮑﯽ ﺑﯿﺎﯾﻨﺪ‬
‫ﻧﻪ ﺑﺎﻟﻌﮑﺲ! و اﮔﺮ ﮐﺴﯽ ﺑﻪ ﭼﻨﯿﻦ ّادﻋﺎﺋﯽ ﺑﺮﺧﯿﺰد‪ ،‬ﻧﻈﻢ ﻗﺮآن ﮐﺮﯾﻢ را اﻧﮑﺎر ﻧﻤﻮده و ﺑﻪ‬
‫ﻧﻮﻋﯽ از ﺗﺤﺮﯾﻒ ﮐﻼم اﻟﻠﻪ ﻗﺎﺋﻞ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬از ھﻤﻪ ﻣﮫﻢﺗﺮ آﻧﮑﻪ آﯾﮥ ﺷﺮﯾﻔﻪ از ﻋﺬاﺑﯽ ﯾﺎد‬
‫َ‬ ‫ّۡ َٰ َ َ‬
‫�ن ل ۡي َس ُ�ۥ‬‫ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻋﻤﻮم ﮐﺎﻓﺮان ﻣﯽرﺳﺪ ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪﴿ :‬ل ِل�فِ ِر‬
‫َ‬
‫داف ‪ِٞ‬ع‪ ﴾٢‬ﻧﻪ ﺧﺼﻮص ﯾﮏ ﺗﻦ ﮐﻪ ﺣﺎدﺛﮥ ﻏﺪﯾﺮ را اﻧﮑﺎر ﻧﻤﻮد و ﺳﻨﮓ ﺑﺮ ﺳﺮش ﻓﺮود آﻣﺪ!‬
‫ً‬
‫ﺿﻤﻨﺎ ﻋﺬاب ﻣﺬﮐﻮر ﺑﻪ ﺗﺼﺮﯾﺢ آﯾﺎت ھﻤﯿﻦ ﺳﻮره‪ ،‬ﻋﺬاب ﻗﯿﺎﻣﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻋﻤﻮم ﻣﻨﮑﺮان را‬
‫در ﺑﺮ ﻣﯽﮔﯿﺮد ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﺳﯿﺎق آﯾﺎت ﺑﺮ آن دﻻﻟﺖ دارﻧﺪ )ﺑﻪ آﯾﺎت ﻣﺰﺑﻮر ﺗﺎ آﯾﮥ ‪ ۱۸‬ﻧﮕﺎه‬
‫ﮐﻨﯿﺪ( ّاﻣﺎ درﺑﺎرۀ رواﯾﺘﯽ ﮐﻪ ﻧﻘﻞ ﻧﻤﻮدهاﻧﺪ‪ ،‬ﭘﯿﺶ از اﯾﻦ ﮔﻔﺘﯿﻢ ﮐﻪ ﺧﺒﺮ واﺣﺪ ﭼﻮن ﺑﺎ‬
‫آﯾﺎت ﻗﺮآﻧﯽ ھﻤﺎھﻨﮕﯽ ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬در »ﻋﻠﻢ ﺗﻔﺴﯿﺮ« ﻗﺎﺑﻞ ﭘﺬﯾﺮش ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬ﺑﻪﻗﻮل‬
‫ﺻﺎﺣﺐ اﻟﻤﯿﺰان‪» :‬ﺣﺪﯾﺚ در اﻋﺘﺒﺎر ﺧﻮد ﺑﻪ ﺗﺄﯾﯿﺪ ﻗﺮآن ﻣﺠﯿﺪ ﻧﯿﺎزﻣﻨﺪ اﺳﺖ و روی اﯾﻦ‬

‫‪ -١‬رﺟﻮع ﺷﻮد ﺑﻪ‪ :‬ﻣﺠﻤﻊ اﻟﺒﯿﺎن‪ ،‬ج‪ ،۲۹‬ص‪ ۵۴‬و روح اﻟﺠﻨﺎن‪ ،‬ج‪ ،۵‬ص‪ ۳۹۴‬و اﻟﻤﯿﺰان‪ ،‬ج‪ ،۲۰‬ص‪.۷۹‬‬
‫‪ -٢‬ﺗﻔﺴﯿﺮ اﻟﻤﯿﺰان‪ ،‬ج‪ ،۲۰‬ص ‪.۷۳‬‬
 ‫ﺑﺎزﻧﮕﺮی در ﻣﻌﺎﻧﯽ ﻗﺮآن‬ ‫‪٢٤٢‬‬

‫أﺋﻤﮥ أھﻞﺑﯿﺖ † وارد ﺷﺪه‬ ‫اﺳﺎس ﭼﻨﺎنﮐﻪ در اﺧﺒﺎر زﯾﺎدی از ﭘﯿﻐﻤﺒﺮ اﮐﺮم ص و ّ‬
‫اﺳﺖ ﺑﺎﯾﺪ ﺣﺪﯾﺚ را ﺑﻪ ﻗﺮآن ﻋﺮﺿﻪ داﺷﺖ‪ ...‬رواﯾﺖ را ﺑﺎﯾﺪ ﺑﺎ آﯾﻪ ﺗﺄﯾﯿﺪ ﻧﻤﻮد و ﺗﺼﺪﯾﻖ‬
‫ﮐﺮد‪ ،‬ﻧﻪ اﯾﻦﮐﻪ آﯾﻪ را ﺗﺤﺖ ﺣﮑﻮﻣﺖ رواﯾﺖ ﻗﺮار داد) ‪.«(١‬‬

‫*‬ ‫*‬ ‫*‬

‫‪ -١‬ﺑﻪ ﻗﺮآن در اﺳﻼم‪ ،‬اﺛﺮ ّﻋﻼﻣﻪ ّ‬

‫ﻣﺤﻤﺪ ﺣﺴﯿﻦ ﻃﺒﺎﻃﺒﺎﺋﯽ‪ ،‬ص‪ ۱۰۵‬ﻧﮕﺎه ﮐﻨﯿﺪ‪.‬‬
 ‫‪۴۷‬‬
‫ﻧﮑﺘﻪای از ﺳﻮرۀ ﺑﻠﺪ‬

‫َ َ ۡ َ‬
‫�‪َ ١‬وأنت حِ� بِ�ٰذا ٱ�َ ِ‬
‫�‪] ﴾٢‬اﻟﺒﻠﺪ‪ .[۲-۱ :‬ﺳﻮﮔﻨﺪ ﯾﺎدﮐﺮدن ﯾﺎ ﻗﺴﻢ‬
‫َ َ‬
‫﴿� أقس ُِم بِ�ٰذا ٱ�َ ِ‬
‫َ َ ۡ َ‬ ‫َ ٓ ُۡ‬

‫ﻧﺨﻮردن!‬
‫ﻣﮑﺮر )ھﺸﺖ ﺑﺎر( آﻣﺪه اﺳﺖ‪ .‬در اﯾﻦ ﺑﺎره ﭘﺮﺳﺸﯽ‬ ‫ﻗﺴ ﹸﻢ« در ﻗﺮآن ﮐﺮﯾﻢ ّ‬ ‫ﺗﻌﺒﯿﺮ »ﻻ ﹸا ﹺ‬

‫ﭘﯿﺶ ﻣﯽآﯾﺪ ﮐﻪ آﯾﺎ ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﺎ اﯾﻦ ﺗﻌﺒﯿﺮ‪ ،‬ﺳﻮﮔﻨﺪ ﯾﺎد ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﺪ ﯾﺎ از ﺳﻮﮔﻨﺪ ﺧﻮردن اﻣﺘﻨﺎع‬
‫ﻣﯽورزد؟ ﺑﯿﺸﺘﺮ ﻣﺘﺮﺟﻤﺎن ﻗﺮآن ﮐﺮﯾﻢ‪ ،‬ﺗﻌﺒﯿﺮ ﻣﺰﺑﻮر را ﺑﺮای ﺳﻮﮔﻨﺪ ﯾﺎد ﮐﺮدن داﻧﺴﺘﻪاﻧﺪ‬
‫ﻗﺴ ﹸﻢ« را در ﯾﮑﺠﺎ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎی »ﺳﻮﮔﻨﺪ ﯾﺎد ﻧﮑﻨﻢ«‬ ‫وﻟﯽ ﺑﺮﺧﯽ از اﯾﺸﺎن ﺑﻪ ﺗﺮدﯾﺪ اﻓﺘﺎده و »ﻻ ﹸا ﹺ‬

‫ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻧﻤﻮدهاﻧﺪ و در ﺟﺎی دﯾﮕﺮ آن را ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻗﺴﻢ ﺧﻮردن ﻧﺸﺎن دادهاﻧﺪ! ﭼﻨﺎنﮐﻪ در‬
‫ﺗﺮﺟﻤﮥ ﻣﺘﺪاوﻟﯽ ﮐﻪ اﯾﻦ روزھﺎ در دﺳﺘﺮس اﯾﺮاﻧﯿﺎن ﻗﺮار دارد ﻣﻼﺣﻈﻪ ﻣﯽﺷﻮد) ‪.(١‬‬
‫ّاﻣﺎ ﺣﻘﯿﻘﺖ آﻧﺴﺖ ﮐﻪ در اﯾﻦ آﯾﺎت ﺷﺮﯾﻔﻪ ھﻤﻮاره ﺳﻮﮔﻨﺪ ﯾﺎد ﺷﺪه اﺳﺖ و ﮐﻠﻤﮥ »ﻻ«‬
‫در آﻏﺎز آنھﺎ ﺑﺮای ﻧﻔﯽ ﻗﺴﻢ ﻧﯿﺴﺖ ﺑﻠﮑﻪ ﺑﺮای »ﺗﺄﮐﯿﺪ ﻗﺴﻢ« ﻣﯽآﯾﺪ ﭼﻨﺎنﮐﻪ رﺳﻢ ﻋﺮب‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ در ﻣﺤﺎورات ﺧﻮد ﺑﻪ ھﻨﮕﺎم ﺳﻮﮔﻨﺪ ﺧﻮردن ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪:‬‬
‫ّ‬ ‫ﻻ َو اﻟﻠﻪ! زﻣﺨﺸﺮیﮐﻪ ادﯾﺐ ّ‬
‫ﻣﻔﺴﺮان ﺷﻤﺮده ﻣﯽﺷﻮد در ﺗﻔﺴﯿﺮ ﮐﺸﺎف ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ‪:‬‬
‫َُ َ‬
‫إﻣﺮؤ اﻟﻘﯿﺲ‬ ‫آوردن »ﻻ« ﺑﺮای ﻓﻌﻞ ﻗﺴﻢ در ﮐﻼم و اﺷﻌﺎر ﻋﺮب ﻣﺸﮫﻮر اﺳﺖ ﭼﻨﺎنﮐﻪ‬
‫)ﺷﺎﻋﺮ ﻧﺎﻣﺪار دورۀ ﺟﺎھﻠﯽ( ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪:‬‬
‫ﱢأﲏ أﻓﹺ ﱡﺮ!‬ ‫ﻻ ﻳﺪﱠ ﹺﻋﻲ اﻟ ﹶﻘﻮ ﹶم‬ ‫ﹺ‬
‫اﻟﻌـــــــــــﺎﻣ ﹺﺮ ﹼي‬ ‫ﻻ ﹶوأﺑﻴـــــــــــﻚ اﺑﻨﹶـــــــــــ ﹶﺔ‬
‫در اﯾﻨﺠﺎ ﺷﺎﻋﺮ‪ ،‬ﺑﺎ وﺟﻮد آوردن »ﻻ« در آﻏﺎز ﺑﯿﺖ‪ ،‬ﺑﻪ ﭘﺪر ﻣﻌﺸﻮﻗﻪاش )دﺧﺘﺮ ﻋﺎﻣﺮی(‬
‫ﺳﻮﮔﻨﺪ ﯾﺎد ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬زﻣﺨﺸﺮی ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪» :‬و ﹺ‬
‫ﻓﺎﺋﺪﹶ ﹸﲥﺎ ﺗﹶﻮﻛﻴﺪﹸ اﻟ ﹶﻘ ﹶﺴﻢ«) ‪ .(٢‬ﻓﺎﯾﺪۀ اﯾﻦ ﮐﺎر‪ ،‬ﺗﺄﮐﯿﺪ‬

‫‪ -١‬ﺑﻪ ﺗﺮﺟﻤﮥ ﻗﺮآن‪ ،‬اﺛﺮ آﻗﺎی ﻣﮫﺪی إﻟﮫﯽ ﻗﻤﺸﻪای ﺑﻨﮕﺮﯾﺪ و ﺗﺮﺟﻤﮥ آﯾﮥ ﻧﺨﺴﺖ از ﺳﻮرۀ ﻗﯿﺎﻣﺖ را ﺑﺎ‬
‫َ‬
‫ّاوﻟﯿﻦ آﯾﻪ از ﺳﻮرۀ َﺑﻠﺪ در ﺗﺮﺟﻤﮥ اﯾﺸﺎن ﺑﺴﻨﺠﯿﺪ‪.‬‬
‫ّ‬
‫‪ -٢‬ﺗﻔﺴﯿﺮ ﮐﺸﺎف‪ ،‬ج‪ ،۴‬ص‪.۶۵۸‬‬
 ‫ﺑﺎزﻧﮕﺮی در ﻣﻌﺎﻧﯽ ﻗﺮآن‬ ‫‪٢٤٤‬‬

‫ﺳﻮﮔﻨﺪ اﺳﺖ‪ .‬در ﺗﻮﺟﯿﻪ اﯾﻦ اﻣﺮ آوردهاﻧﺪ ﮐﻪ ذﮐﺮ »ﻻ« در آﻏﺎز ﺳﺨﻦ ﺑﺮای ﻧﻔﯽ ّادﻋﺎی‬
‫ً‬
‫ﻣﺨﺎﻟﻔﺎن اﺳﺖ )ﻧﻪ ﺑﺮای ﻧﻔﯽ ﻗﺴﻢ( زﯾﺮا ﻣﻌﻤﻮﻻ ﺳﻮﮔﻨﺪ را در ﺑﺮاﺑﺮ ﻣﺨﺎﻟﻒ و ﻣﻨﮑﺮ ﯾﺎد‬
‫ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ .‬ﮔﻮﯾﯽ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﻗﺴﻢ ﻣﯽﺧﻮرد ﺑﻪ ﻃﺮف ﻣﻘﺎﺑﻞ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪) :‬ﭼﻨﯿﻦ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﺗﻮ‬
‫ﻣﯽﮔﻮﯾﯽ‪ ،‬ﺳﻮﮔﻨﺪ ﯾﺎد ﻣﯽﮐﻨﻢ ﮐﻪ ﭼﻨﺎن اﺳﺖ(‪ .‬زﻣﺨﺸﺮی ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ‪ » :‬ﹶﻓﻘﻴ ﹶﻞ ﻻ‪ ،‬أي ﹶﻟﻴ ﹶﺲ‬
‫اﻷﻣﺮ ﹶﻋﲇ ﻣﺎ ﹶذﻛﺮﺗﹸﻢ‪ ،‬ﹸﺛﻢ ﻗﻴ ﹶﻞ ﹸا ﹺ‬
‫ﻗﺴ ﹸﻢ‪.«(١ )...‬‬ ‫ﱠ‬ ‫ﹸ‬
‫ﻋﻼوه ﺑﺮ آﻧﭽﻪ زﻣﺨﺸﺮی آورده ﻣﯽﺗﻮان ﮔﻔﺖ ﺑﻪ دو دﻟﯿﻞ‪ ،‬در اﯾﻦ آﯾﺎت‪ ،‬ﺣﻖ ﺗﻌﺎﻟﯽ‬
‫ﺳﻮﮔﻨﺪ ﯾﺎد ﻧﻤﻮده اﺳﺖ‪ّ .‬اول آﻧﮑﻪ‪ :‬اﮔﺮ ﺑﺎ ذﮐﺮ »ﻻ ﹸا ﹺ‬
‫ﻗﺴ ﹸﻢ ﹺﲠ ﹶﺬا اﻟ ﹶﺒ ﹶﻠﺪ« ﻣﺮاد ﺧﺪاوﻧﺪ اﯾﻦ ﺑﻮد‬
‫َ‬ ‫ّ‬
‫ﻧﺨﻮرد‪ ،‬ﭘﺲ ﭼﺮا در ﺟﺎی دﯾﮕﺮ از ﻗﺮآن ﮐﺮﯾﻢ ﺑﻪ ھﻤﺎن َﺑﻠﺪ )ﯾﻌﻨﯽ‬ ‫ﻣﮑﻪ ﺳﻮﮔﻨﺪ َ‬ ‫ﮐﻪ ﺑﻪ ﺷﮫﺮ‬
‫دوم آنﮐﻪ‪ :‬در ﺳﻮرۀ‬ ‫ﻫﺬا اﻟ ﹶﺒ ﹶﻠ ﹺﺪ اﻷﻣﲔ«؟!‪ّ .‬‬
‫ﺷﮫﺮ ﻣﮑﻪ( ﻗﺴﻢ ﺧﻮرده اﺳﺖ و ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪ » :‬ﹶو ﹶ‬
‫ّ‬

‫واوﻗﺴﻢ ﺑﮑﺎر رﻓﺘﻪ اﺳﺖ و ﻧﺸﺎن‬ ‫ﮐﺮﯾﻤﮥ ﻧﺴﺎء ﭘﺲ از آوردن ﺣﺮف »ﻻ« در آﻏﺎز ﺟﻤﻠﻪ‪ِ ،‬‬
‫ﻣﯽدھﺪ ﮐﻪ »ﻻ« ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻧﻔﯽ ﻗﺴﻢ‪ ،‬ﻋﻤﻞ ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ و ﮔﺮﻧﻪ‪ ،‬ﺗﻨﺎﻗﺾ ﻻزم ﻣﯽآﯾﺪ‪.‬‬
‫وك � َ َ َ َ ۡ َ ُ‬ ‫َ َ َ َ ّ َ َ ُ ۡ ُ َ َ َّ ُ َ ّ‬
‫ك ُِم َ‬
‫ِيما شج َر بينه ۡم﴾ ]اﻟﻨﺴﺎء‪:‬‬ ‫��‬ ‫ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪﴿ :‬ف� ور�ِك � يؤمِنون ح ٰ‬
‫‪ .[۶۵‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﭘﺲ ﻧﻪ )ﭼﻨﺎﻧﺴﺖ(‪ ،‬ﺳﻮﮔﻨﺪ ﺑﻪ ﺧﺪاوﻧﺪت ﮐﻪ آنھﺎ اﯾﻤﺎن ﻧﺪارﻧﺪ ﺗﺎ ﺗﻮ را در اﺧﺘﻼف‬
‫ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ اﯾﻦ ﻧﻈﺮ‪ ،‬ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ »ﻻ« را زاﺋﺪه ﻣﯽﺷﻤﺮﻧﺪ ﻧﯿﺰ‬ ‫ﺣﮑﻤﯿﺖ دھﻨﺪ« ﺑﺎ ّ‬
‫ّ‬ ‫ﻣﯿﺎن ﺧﻮد‬
‫ﻗﻮلﺷﺎن درﺳﺖ ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬

‫*‬ ‫*‬ ‫*‬

‫ّ‬
‫‪ -١‬ﺗﻔﺴﯿﺮ ﮐﺸﺎف‪ ،‬ج‪ ،۴‬ص‪.۶۵۹‬‬
 ‫‪۴۸‬‬
‫ﻧﮑﺘﻪای از ﺳﻮرۀ ﺗﮑﺎﺛﺮ‬

‫ح َ‬
‫يم‪] ﴾٦‬اﻟﺘﮑﺎﺛﺮ‪ .[۶-۵ :‬ﻋﻠﻢ ﯾﻘﯿﻦ و رؤﯾﺖ‬ ‫� ُو َّن ۡ َ‬
‫ٱ� ِ‬ ‫ون ع ِۡل َم ۡٱ�َقِ�‪ ٥‬لَ َ َ‬
‫َ َّ َ ۡ َ ۡ َ ُ َ‬
‫﴿� لو �علم‬
‫ِ‬
‫دوزخ!‬
‫�﴾ »اﮔﺮ ﻣﯽداﻧﺴﺘﯿﺪ‪ ،‬داﻧﺴﺘﻦ‬ ‫َۡ َ ۡ َ ُ َ ۡ َ َۡ‬
‫در اﯾﻦ آﯾﮥ ﮐﺮﯾﻤﻪ ﮐﻪ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪﴿ :‬لو �علمون عِلم ٱ�قِ ِ‬
‫ون﴾ ﻣﺤﺬوف و ﱠ‬ ‫َۡ َ ۡ َ ُ َ‬
‫ﻣﻘﺪر اﺳﺖ وﻟﯽ ﺑﺮﺧﯽ از‬ ‫ﯾﻘﯿﻨﯽ‪ «...‬ﺟﻮاب ﺷﺮط )ﯾﻌﻨﯽ ﺟﻮاب ﴿لو �علم‬
‫ح َ‬ ‫ۡ‬ ‫ﺗﻮﺟﻪ ﺑﺪﯾﻦ اﻣﺮ ﮔﻤﺎن ﮐﺮدهاﻧﺪ ﮐﻪ آﯾﮥ ﺑﻌﺪ )ﯾﻌﻨﯽ ﴿ َل َ َ‬
‫� ُو َّن َ‬ ‫ﻣﺘﺮﺟﻤﺎن‪ ،‬ﺑﺪون ّ‬
‫يم‪﴾٦‬‬ ‫ٱ� ِ‬
‫ّ‬
‫ﺟﻮاب ﺷﺮط ﺑﻪ ﺷﻤﺎر ﻣﯽآﯾﺪ‪ ،‬در ﺣﺎﻟﯽﮐﻪ آﯾﮥ ﺑﻌﺪ ﺑﺎ »ﻻم ﻗﺴﻢ« آﻏﺎز ﺷﺪه و از اﻣﺮ ﻣﺤﻘﻖ‬
‫اﻟﻮﻗﻮﻋﯽ ﺧﺒﺮ ﻣﯽدھﺪ ﮐﻪ ﺷﺮط ﻧﺎﭘﺬﯾﺮ اﺳﺖ و از اﯾﻦ رو ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺟﻮاب ﺷﺮط ﺑﺎﺷﺪ و‬
‫ّ‬ ‫ﺟﻤﻠﮥ ّ‬
‫ﻓﻌﻠﯿﮥ ﺟﺪﯾﺪی ﺷﻤﺮده ﻣﯽﺷﻮد ﭼﻨﺎنﮐﻪ زﻣﺨﺸﺮی در »ﮐﺸﺎف« ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ‪ » :‬ﹶﻟﻮ‬

‫وف اﻟـ ﹶﺠﻮاب« ‪ .‬و اﺑﻦ ﻋﺎﺷﻮر در ﺗﻔﺴﯿﺮ »اﻟﺘ ﹸ‬

‫ﱠﺤﺮﻳﺮ و اﻟﺘﱠﻨﻮﻳﺮ« ﻣﺮﻗﻮم داﺷﺘﻪ‪:‬‬ ‫) ‪(١‬‬
‫ﻮن ﹶﳏ ﹸﺬ ﹶ‬ ‫ﺗﹶﻌ ﹶﻠ ﹸﻤ ﹶ‬
‫ﻮاب ﹶﻟﻮ«) ‪ .(٢‬و اﺑﻦ ّ‬
‫ﻋﻄﯿﮥ اﻧﺪﻟﺴﯽ در ﺗﻔﺴﯿﺮ »اﻟـ ﹸﻤ ﹶﺤ ﱠﺮ ﹸر‬ ‫» ﹶﻟﻴ ﹶﺲ ﹶﻗﻮ ﹶﻟ ﹸﻪ ) ﹶﻟ ﹶ ﹶ‬
‫ﱰ ﹸو ﱠن اﻟـ ﹶﺠﺤﻴ ﹶﻢ( ﹶﺟ ﹸ‬
‫وف ﹸﻣ ﹶﻘﺪﱠ ﹲر ﹺﰲ اﻟ ﹶﻘﻮل«) ‪ .(٣‬ﺷﯿﺦ ﻃﺒﺮﺳﯽ در ﻣﺠﻤﻊ ‪-‬‬‫ﻮاب ﹶﻟﻮ ﹶﳏ ﹸﺬ ﹲ‬
‫اﻟﻮﺟﻴﺰ« ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ‪ » :‬ﹶﺟ ﹸ‬ ‫ﹶ‬
‫ﱠ‬
‫اﻟﺒﯿﺎن ﻧﯿﺰ ﺟﻮاب ﺷﺮط را ﻣﺤﺬوف و ﻣﻘﺪر ﺷﻤﺮده و در ﺗﻔﺴﯿﺮ »اﻟﻤﯿﺰان« ھﻢ آﻣﺪه اﺳﺖ‬
‫إﻋﺮاب اﻟﻘﺮآن« ﺑﻪ ﺗﺄﻟﯿﻒ‬ ‫ﹸ‬ ‫وف) ‪ .«(٤‬ھﻤﭽﻨﯿﻦ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ در »‬ ‫ﻮاب ﹶﻟﻮ ﹶﳏ ﹸﺬ ﹲ‬
‫ﮐﻪ‪ » :‬ﹶﺟ ﹸ‬
‫ﻮن‪ ،‬آﯾﮥ ﺑﻌﺪ‬ ‫ﻣﻔﺴﺮان ﻗﺮآن‪ ،‬آﺷﮑﺎرا ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ ﮐﻪ ﺟﻮاب ﹶﻟﻮ ﺗﹶﻌ ﹶﻠ ﹸﻤ ﹶ‬ ‫ﭘﺮداﺧﺘﻪاﻧﺪ‪ ،‬آﻧﮫﺎ ھﻢ ﻣﺎﻧﻨﺪ ّ‬

‫اﻟﺪﯾﻦ دروﯾﺶ ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ‪ » :‬ﹶوﻻ ﻳ ﹺﺼ ﱡﺢ أن ﻳﻜ ﹶ‬

‫ﻮن ﹶﻗﻮ ﹸﻟ ﹸﻪ ) ﹶﻟ ﹶ ﹶ‬
‫ﱰ ﹸو ﱠن( ﹸﻫ ﹶﻮ‬ ‫ﻧﯿﺴﺖ ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﻣﺤﯿﯽ ّ‬

‫ّ‬
‫‪ -١‬ﮐﺸﺎف‪ ،‬ج‪ ،۴‬ص‪.۷۹۲‬‬
‫ّ‬ ‫ّ‬
‫‪ -٢‬اﻟﺘﺤﺮﯾﺮ و اﻟﺘﻨﻮﯾﺮ‪ ،‬ج‪ ،۱۲‬ص‪.۵۲۲‬‬
‫ّ‬
‫اﻟﻤﺤﺮراﻟﻮﺟﯿﺰ‪ ،‬ج‪ ،۱۵‬ص ‪.۵۵۹‬‬ ‫‪-٣‬‬
‫‪ -٤‬ﺗﻔﺴﯿﺮ اﻟﻤﯿﺰان‪ ،‬ج‪ ،۲۰‬ص‪.۴۹۶‬‬
 ‫ﺑﺎزﻧﮕﺮی در ﻣﻌﺎﻧﯽ ﻗﺮآن‬ ‫‪٢٤٦‬‬
‫ََ‬ ‫ﹺ‬
‫اﻟﻮ ﹸﻗﻮع«) ‪ .(١‬ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬ﺻﺤﯿﺢ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﻟﺘ َﺮ ُو ﱠن‪ ،‬ﺟﻮاب ﺷﺮط ﺑﺎﺷﺪ زﯾﺮا‬
‫ﻮاب ﻷ ﱠﻧ ﹸﻪ ﹸﳏ ﹶ ﹼﻘ ﹸﻖ ﹸ‬
‫اﻟـ ﹶﺠ ﹶ‬
‫وﻗﻮع اﯾﻦ رؤﯾﺖ‪ ،‬اﻣﺮی ﻗﻄﻌﯽ اﺳﺖ )ﻧﻪ ﻣﺸﺮوط(!‪.‬‬
‫ﺑﺎ اﯾﻦ ھﻤﻪ ﺑﺮﺧﯽ از ﻣﺘﺮﺟﻤﺎن ﻗﺮآن ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﮔﻔﺘﯿﻢ‪ ،‬آﯾﺎت ﺷﺮﯾﻔﮥ ﺳﻮرۀ ﺗﮑﺎﺛﺮ را ﺑﻪ‬
‫ﱰ ﹸو ﱠن اﻟـ ﹶﺠﺤﻴﻢ« را ﺟﻮاب » ﹶﻟﻮ ﺗﹶﻌ ﹶﻠ ﹸﻤﻮن« ﺑﻪ ﺷﻤﺎر آوردهاﻧﺪ‬ ‫ﺻﻮرﺗﯽ ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻧﻤﻮدهاﻧﺪﮐﻪ » ﹶﻟ ﹶ ﹶ‬
‫ً‬
‫ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﯾﮑﯽ از ﻣﺘﺮﺟﻤﺎن ﻣﺮﻗﻮم داﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪» :‬اﮔﺮ ﺑﻪ ﻋﻠﻢ ﻗﻄﻌﯽ ﻣﯽداﻧﺴﺘﯿﺪ‪ ،‬ﺣﺘﻤﺎ‬
‫ّ‬
‫دوزخ را ﺑﻪ ﭼﺸﻢ ﺑﺎﻃﻦ ﻣﯽدﯾﺪﯾﺪ) ‪ .«(٢‬دﯾﮕﺮی ﻧﻮﺷﺘﻪ‪» :‬اﮔﺮ از روی ﯾﻘﯿﻦ ﺑﺪاﻧﯿﺪ‪ ،‬اﻟﺒﺘﻪ‬
‫ﺳﻮﻣﯽ ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ‪» :‬اﮔﺮ ﺑﻪﻋﻠﻢ ﯾﻘﯿﻦ ﺑﺪاﻧﯿﺪ‪ ،‬ﺑﯽﺷﺒﮫﻪ دوزخ را‬ ‫ﺟﮫﻨﻢ را ﺧﻮاھﯿﺪ دﯾﺪ) ‪ّ .«(٣‬‬ ‫ّ‬
‫) ‪(٤‬‬
‫ﺑﺪاﻧﺶ ﺑﯽﮔﻤﺎن ﺑﺪاﻧﯿﺪ‪ ،‬ﺑﺮاﺳﺘﯽ دوزخ را‬ ‫ِ‬ ‫اﮔﺮ‬ ‫»‬ ‫‪:‬‬ ‫اﺳﺖ‬ ‫داﺷﺘﻪ‬ ‫ﻣﺮﻗﻮم‬ ‫ﭼﮫﺎرﻣﯽ‬ ‫«‪.‬‬ ‫ﺑﺒﯿﻨﯿﺪ‬
‫ﺧﻮاھﯿﺪ دﯾﺪ) ‪ .«(٥‬ﭘﻨﺠﻤﯿﻦ ﻣﺘﺮﺟﻢ ﻧﻮﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪» :‬اﮔﺮ ﺑﻪ ﻋﻠﻢ ﯾﻘﯿﻦ ﺑﺪاﻧﯿﺪ )روزھﺎی‬
‫دوزخ( را ﺧﻮاھﯿﺪ دﯾﺪ) ‪ .«(٦‬ﺷﺸﻤﯿﻦ ﻣﺘﺮﺟﻢ ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ‪» :‬اﮔﺮ ﺑﻪ ﻋﻠﻢ ﯾﻘﯿﻦ و ﺑﺪون ھﯿﭻ‬
‫ّ‬
‫اﻟﺒﺘﻪ ّ‬
‫ﺟﮫﻨﻢ را ﺧﻮاھﯿﺪ دﯾﺪ) ‪ .«(٧‬ھﻔﺘﻤﯿﻦ ﻣﺘﺮﺟﻢ ﻧﻮﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪» :‬اﮔﺮ ﺷﻤﺎ‬ ‫ﺷﮏ ﺑﺪاﻧﯿﺪ‪،‬‬
‫ﺟﮫﻨﻢ را ﻣﯽدﯾﺪﯾﺪ) ‪.«(٨‬‬‫ﺑﻪ ﻋﻠﻢ ﯾﻘﯿﻨﯽ ﻣﯽداﻧﺴﺘﯿﺪ )ﮐﻪ آﺧﺮﺗﯽ ھﺴﺖ( ﺑﻪ ﯾﻘﯿﻦ ّ‬
‫در ﺗﻤﺎم اﯾﻦ ﺗﺮﺟﻤﻪھﺎ‪ ،‬ﺟﻮاب ﺷﺮط ھﻤﺎن آﯾﮥ ﺷﺸﻢ از ﺳﻮرۀ ﺗﮑﺎﺛﺮ ﺑﻪ ﺣﺴﺎب آﻣﺪه‬
‫ﻣﻔﺴﺮان ﻗﺮآن ﮐﺮﯾﻢ ﮐﻪ ﺟﻮاب ﺷﺮط را ﻣﺤﺬوف داﻧﺴﺘﻪاﻧﺪ‪ ،‬ھﺮ ﮐﺪام آن را ﺑﻪ‬ ‫اﺳﺖ‪ّ .‬اﻣﺎ ّ‬
‫ً‬
‫ﺷﮑﻠﯽ در ﺗﻘﺪﯾﺮ ﮔﺮﻓﺘﻪاﻧﺪ وﻟﯽ از ﺣﯿﺚ ﻣﻌﻨﺎ ﻣﯿﺎنﺷﺎن اﺧﺘﻼﻓﯽ ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬ﻣﺜﻼ ﺷﯿﺦ‬
‫ﻃﺒﺮﺳﯽ ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ‪:‬‬
‫ﱠﺒﺎﻫﻲ ﺑﹺ ﹺ‬
‫ﱠﻔﺎﺧ ﹺﺮ واﻟﺘ ﹺ‬ ‫اﻷﻣﺮ ﹺﻋﻠﻤـﺎ ﻳﻘﻴﻨ ﹰﺎ ﹶﻟ ﹶﺸ ﹶﻐ ﹶﻠﻜﻢ ﻣﺎ ﺗﹶﻌ ﹶﻠ ﹸﻤ ﹶ‬
‫ﺎﻟﻌ ﱢﺰ‬ ‫ﻮن ﹶﻋ ﹺﻦ اﻟﺘ ﹸ ﹶ‬ ‫ﹶ‬ ‫ﻮن‬‫» ﹶﻟﻮ ﺗﹶﻌ ﹶﻠ ﹸﻤ ﹶ‬
‫ﹶواﻟﻜ ﹶﺜﺮة«) ‪ .(٩‬ﺻﺎﺣﺐ ﺗﻔﺴﯿﺮ »اﻟﻤﯿﺰان« ﻧﯿﺰ ﺷﺒﯿﻪ ھﻤﯿﻦ ﻗﻮل را آورده اﺳﺖ و ﭘﯿﺪا اﺳﺖ‬

‫‪ -١‬إﻋﺮاب اﻟﻘﺮآن‪ ،‬ج‪ ،۸‬ص‪.۳۹۹‬‬

‫‪ -٢‬ﺑﻪ ﺗﺮﺟﻤﮥ ﻗﺮآن‪ ،‬اﺛﺮ آﻗﺎی ﺣﺴﯿﻦ اﺳﺘﺎدوﻟﯽ ﻧﮕﺎه ﮐﻨﯿﺪ‪.‬‬
‫ّ‬
‫ﻋﺒﺪاﻟﻤﺤﻤﺪ آﯾﺘﯽ ﺑﻨﮕﺮﯾﺪ‪.‬‬ ‫‪ -٣‬ﺑﻪ ﺗﺮﺟﻤﮥ ﻗﺮآن‪ ،‬اﺛﺮ آﻗﺎی‬
‫ّ‬ ‫ّ‬
‫‪ -٤‬ﺑﻪ ﺗﺮﺟﻤﮥ ﻗﺮآن‪ ،‬اﺛﺮ آﻗﺎی ﺑﮫﺎءاﻟﺪﯾﻦ ﺧﺮﻣﺸﺎھﯽ ﻧﮕﺎه ﮐﻨﯿﺪ‪.‬‬
‫‪ -٥‬ﺑﻪ ﺗﺮﺟﻤﮥ ﻗﺮآن‪ ،‬اﺛﺮ آﻗﺎی ﻋﻠﯽ ﻣﻮﺳﻮی ﮔﺮﻣﺎرودی ﺑﻨﮕﺮﯾﺪ‪.‬‬
‫‪ -٦‬ﺑﻪ ﺗﺮﺟﻤﮥ ﻗﺮآن‪ ،‬اﺛﺮ آﻗﺎی دارﯾﻮش ﺷﺎھﯿﻦ ﻧﮕﺎه ﮐﻨﯿﺪ‪.‬‬
‫‪ -٧‬ﺑﻪ ﺗﺮﺟﻤﮥ ﻗﺮآن‪ ،‬اﺛﺮ آﻗﺎی ھﻮﺷﻨﮓ آﺑﺎن ﺑﻨﮕﺮﯾﺪ‪.‬‬
‫‪ -٨‬ﺑﻪ ﺗﺮﺟﻤﮥ ﻗﺮآن‪ ،‬اﺛﺮ آﻗﺎی اﺑﻮاﻟﻔﻀﻞ ﺑﮫﺮاﻣﭙﻮر ﻧﮕﺎه ﮐﻨﯿﺪ‪.‬‬
‫‪ -٩‬ﺗﻔﺴﯿﺮ ﻣﺠﻤﻊاﻟﺒﯿﺎن‪ ،‬ج‪ ،۳۰‬ص‪.۲۸۲‬‬
 ‫‪٢٤٧‬‬ ‫ﺑﺎزﻧﮕﺮی در ﻣﻌﺎﻧﯽ ﻗﺮآن‬

‫ﻠﻢ اﻟﻴﻘ ﹺ‬
‫ﲔ‬ ‫ﹺ‬ ‫ﮐﻪ آن را از ﺷﯿﺦ ﻃﺒﺮﺳﯽ اﻗﺘﺒﺎس ﻧﻤﻮده و ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ‪ » :‬ﹶﻟﻮ ﺗﹶﻌ ﹶﻠ ﹸﻤ ﹶ‬
‫اﻷﻣﺮ ﻋ ﹶ‬
‫ﹶ‬ ‫ﻮن‬
‫ﱠﻔﺎﺧ ﹺﺮ ﺑﹺﺎﻟﻜ ﹶﺜﺮ ﹺة«) ‪.(١‬‬ ‫ﻮن ﹶﻋ ﹺﻦ اﻟﺘ ﹺ‬
‫ﱠﺒﺎﻫﻲ ﹶواﻟﺘ ﹸ‬ ‫ﹶﻟ ﹶﺸ ﹶﻐ ﹶﻠﻜﻢ ﻣﺎ ﺗﹶﻌ ﹶﻠ ﹸﻤ ﹶ‬
‫اﻟﻤﺤﺮر اﻟﻮﺟﯿﺰ« ﺟﻮاب ﺷﺮط را ﭼﻨﯿﻦ ﺗﻮﺿﯿﺢ داده‬ ‫ﻋﻄﯿﮥ اﻧﺪﻟﺴﯽ در ﺗﻔﺴﯿﺮ » ّ‬ ‫اﺑﻦ ّ‬

‫اﺳﺖ‪ » :‬ﹶﻻ ز ﹶد ﹶﺟﺮﺗﹸﻢ ﹶوﺑﺎ ﹶدرﺗﹸﻢ إﻧﻘﺎ ﹶذ أﻧ ﹸﻔ ﹺﺴﻜﻢ ﹺﻣ ﹶﻦ اﻟـ ﹶﻬ ﹶﻠﻜ ﹺﺔ«) ‪.(٢‬‬
‫ﺟﻮزﯾﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ در ﺗﻔﺴﯿﺮ ﺧﻮد ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺟﻮاب‬ ‫ّ‬ ‫از ھﻤﮥ اﻗﻮال ﻣﻮﺟﺰﺗﺮ‪ ،‬ﻗﻮل اﺑﻦ ّﻗﯿﻢ‬
‫َ َّ َ َ َ َ‬
‫ﺷﺮط ﺑﻪ ﻗﺮﯾﻨﮥ آﻏﺎز ﺳﻮره‪» :‬ﻟـﻤـﺎ أﻟـﻬﺎﻛ ﹸﻢ اﻟ ﱠﺘﻜﺎ ﹸﺛﺮ« اﺳﺖ ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﮔﻮﯾﺪ‪ �﴿ :‬ل ۡو � ۡعل ُمون‬
‫وف‪ ،‬ﹶد ﱠل ﹶﻋ ﹶﻠﻴ ﹺﻪ ﻣﺎ ﹶﺗ ﹶﻘﺪﱠ ﹶم أي‪ :‬ﻟـﻢ أﻟـﻬﺎﻛ ﹸﻢ اﻟ ﱠﺘﻜﺎ ﹸﺛﺮ) ‪ .(٣‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‬ ‫�‪ ﴾٥‬ﹶﺟﻮا ﹸﺑ ﹸﻪ ﹶﳏ ﹸﺬ ﹲ‬ ‫ۡ َ َۡ‬
‫عِلم ٱ�قِ ِ‬
‫ﺟﻮاب آﯾﮥ ﺷﺮﯾﻔﻪ‪ ،‬ﻣﺤﺬوف اﺳﺖ و آﻧﭽﻪ در )آﻏﺎز ﺳﻮره آﻣﺪه ﯾﻌﻨﯽ أﳍﺎﻛ ﹸﹸﻢ اﻟﺘﱠﻜﺎ ﹸﺛﺮ( ﺑﺮ آن‬
‫دﻻﻟﺖ دارد‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮ اﯾﻦ آﯾﮥ ﺷﺮﯾﻔﻪ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪ :‬اﮔﺮ ﻣﯽداﻧﺴﺘﯿﺪ‪ ،‬داﻧﺴﺘﻨﯽ ﯾﻘﯿﻨﯽ)ﮐﻪ ﻗﯿﺎﻣﺖ‬
‫ﺧﻮاھﺪ آﻣﺪ( ﺗﻔﺎﺧﺮ ﺑﻪ ﻓﺰوﻧﯽ ﻣﺎل و اﻓﺮاد‪ ،‬ﺷﻤﺎ را ﺳﺮﮔﺮم و ﻏﺎﻓﻞ ﻧﻤﯽﮐﺮد‪.‬‬

‫*‬ ‫*‬ ‫*‬

‫‪ -١‬ﺗﻔﺴﯿﺮ اﻟﻤﯿﺰان‪ ،‬ج‪ ،۲۰‬ص‪.۴۹۶‬‬

‫ّ‬
‫اﻟﻤﺤﺮر اﻟﻮﺟﯿﺰ ﻓﯽ ﺗﻔﺴﯿﺮاﻟﮑﺘﺎب اﻟﻌﺰﯾﺰ‪ ،‬ج‪ ،۱۵‬ص‪.۵۵۹‬‬ ‫‪-٢‬‬
‫ّ‬ ‫ّ‬
‫‪ -٣‬اﻟﺘﻔﺴﯿﺮ اﻟﻘﯿﻢ‪ ،‬ص‪.۵۷۷‬‬
 ‫‪۴۹‬‬
‫ﻧﮑﺘﻪای از ﺳﻮرۀ ﻋﺼﺮ‬

‫َّ َّ َ َ َ ُ ْ َ َ ُ ْ َّ ٰ َ ٰ َ َ َ َ ۡ ْ‬ ‫�� َن لَ� ُخ ۡ‬

‫ٰ‬ ‫َّ ۡ َ‬ ‫﴿ َو ۡٱل َع ۡ‬
‫ت وتواصوا‬ ‫�‪ ٢‬إِ� ٱ�ِين ءامنوا وع ِملوا ٱل�ل ِ� ِ‬ ‫ٍ‬ ‫ِ‬ ‫ٱ�‬ ‫ِ‬ ‫ن‬ ‫ِ‬ ‫إ‬ ‫‪١‬‬‫�‬‫ِ‬
‫ۡ‬ ‫َّ‬ ‫َۡ ّ َ َ َ َ ۡ ْ‬
‫�‪] ﴾٣‬اﻟﻌﺼﺮ‪ .[۳-۱ :‬ﺳﻮﮔﻨﺪ ﺑﻪ ﮐﺪام ﻋﺼﺮ؟!‪.‬‬ ‫ب ِٱ� ِق وتواصوا ب ِٱلص ِ‬
‫واژۀ »ﻋﺼﺮ« در زﺑﺎن ﻋﺮب‪ ،‬ﻣﻌﺎﻧﯽ ﮔﻮﻧﺎﮔﻮﻧﯽ را در ﺑﺮ دارد از اﯾﻦ رو ﻣﺘﺮﺟﻤﺎن و‬
‫ﻣﻔﺴﺮان ﻗﺮآنﮐﺮﯾﻢ ھﺮ ﮐﺪام ﻣﻌﻨﺎﯾﯽ را در ﺗﺮﺟﻤﻪ و ﺗﻔﺴﯿﺮ آﯾﮥ ﻣﺰﺑﻮر ﺑﺮﮔﺰﯾﺪهاﻧﺪ‪ .‬از اﺑﻦ‬ ‫ّ‬

‫ﻐﺮ ﹶب ﹺﻣ ﹶﻦ اﻟﻨﱠﻬﺎر«) ‪» (١‬ﻋﺼﺮ ھﻨﮕﺎﻣﯽ از‬‫ﻟـﻤ ﹺ‬

‫ﴫ ﻣﺎ ﻳﲇ ا ﹶ‬
‫ﻋﺒﺎس ﮔﺰارش ﺷﺪه ﮐﻪ ﮔﻔﺖ‪» :‬اﻟ ﹶﻌ ﹸ‬
‫ّ‬

‫أﻗﺴ ﹶﻢ اﷲﹸ ﺗﹶﻌﺎﱄ‬

‫ﻫﺮ ﹶ‬‫ﴫ اﻟﺪﱠ ﹸ‬ ‫) ‪ّ (٢‬‬
‫روز اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺶاز ﻣﻐﺮب ﻣﯽآﯾﺪ «‪ .‬ﻓﺮاء ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪» :‬اﻟ ﹶﻌ ﹸ‬
‫ﺑﹺ ﹺﻪ«) ‪» (٣‬ﻋﺼﺮ‪ ،‬ھﻤﺎن روزﮔﺎر اﺳﺖﮐﻪ ﺧﺪای ﺗﻌﺎﻟﯽ ﺑﺪان ﺳﻮﮔﻨﺪ ﯾﺎد ﮐﺮده«‪ .‬ﺑﺮﺧﯽ آن را‬
‫أﻗﺴ ﹶﻢ ﺑﹺ ﹶﺼﻠﻮ ﹺة اﻟ ﹶﻌ ﹺ‬
‫ﴫ ﹶو ﹺﻫﻲ‬ ‫اﺷﺎره ﺑﻪ »ﻧﻤﺎز ﻋﺼﺮ« داﻧﺴﺘﻪاﻧﺪ‪ .‬در ﻣﺠﻤﻊ اﻟﺒﯿﺎن آﻣﺪه‪» :‬ﻗﻴ ﹶﻞ ﹶ‬
‫اﻟﻮﺳﻄﻲ ﹶﻋﻦ ﹸﻣﻘﺎﺗﹺﻞ«) ‪» (٤‬ﻣﻘﺎﺗﻞ ﺑﻦ ﺳﻠﯿﻤﺎن ﮔﻔﺘﻪ ﻣﺮاد‪ ،‬ﻧﻤﺎزﻋﺼﺮ اﺳﺖ ﮐﻪ ھﻤﺎن‬ ‫اﻟﺼﻠﻮ ﹸة ﹸ‬
‫ﱠ‬
‫ﻧﻤﺎز ﻣﯿﺎﻧﻪ ﺑﺎﺷﺪ«‪ .‬ﺑﻌﻀﯽ آن را ﺳﻮﮔﻨﺪ ﺑﻪ روزﮔﺎر ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ اﺳﻼم ص داﻧﺴﺘﻪاﻧﺪ و ﺑﺮﺧﯽ‬
‫آن را ﻗﺴﻢ ﺑﻪ دوران ﻣﮫﺪی ّ‬
‫ﺗﺼﻮر ﮐﺮدهاﻧﺪ ﭼﻨﺎنﮐﻪ در ﺗﻔﺴﯿﺮ اﻟﻤﯿﺰان آﻣﺪه‪ » :‬ﹶو ﹶﻗﺪ ﹶو ﹶر ﹶد‬
‫ﻌﺾ اﻟﺮواﻳ ﹺ‬
‫ﺎت أ ﱠﻧ ﹸﻪ ﹶﻋﴫ ﹸﻇ ﹸﻬ ﹺ‬
‫ﻟـﻤﻬﺪي ‪.(٥ )«‬‬
‫ﻮر ا ﹶ‬ ‫ﹸ‬ ‫ﰲ ﹶﺑ ﹺ ﱢ‬

‫‪ -١‬ﻟﺴﺎن اﻟﻌﺮب‪ ،‬اﺛﺮ اﺑﻦ ﻣﻨﻈﻮر‪ ،‬ج‪ ،۴‬ص‪.۵۷۵‬‬

‫ّ‬ ‫‪ -٢‬ﺳﯿﻮﻃﯽ در ﺗﻔﺴﯿﺮ » ّ‬
‫اﻟﺪ ّر اﻟﻤﻨﺜﻮر« از ﻗﻮل اﺑﻦ ﻋﺒﺎس آورده ﮐﻪ درﺑﺎرۀ ﻋﺼﺮ ﮔﻔﺖ‪ » :‬ﹸﻫ ﹶﻮ ﻣﺎ ﹶﻗ ﹶﺒﻞ ﹶﻣ ﹺ‬
‫ﻐﻴﺐ‬
‫ﻤﺲ ﹺﻣ ﹶﻦ اﻟ ﹶﻌ ﹺﺸ ﹼﯽ« )ج‪ ،۶‬ص‪.(۳۹۲‬‬
‫اﻟﺸ ﹺ‬
‫ﱠ‬
‫‪ -٣‬ﻟﺴﺎن اﻟﻌﺮب‪ ،‬ج‪ ،۴‬ص‪.۵۷۵‬‬
‫‪ -٤‬ﺗﻔﺴﯿﺮ ﻣﺠﻤﻊ اﻟﺒﯿﺎن‪ ،‬ج‪ ،۳۰‬ص‪.۱۸۵‬‬
‫‪ -٥‬ﺗﻔﺴﯿﺮ اﻟﻤﯿﺰان‪ ،‬ج‪ ،۲۰‬ص ‪.۵۰۱‬‬
 ‫‪٢٤٩‬‬ ‫ﺑﺎزﻧﮕﺮی در ﻣﻌﺎﻧﯽ ﻗﺮآن‬
‫ً‬
‫ﻋﺒﺎس اﺳﺖ ﺑﻪ ﻗﺮﯾﻨﮥ آﻧﮑﻪ ّاوﻻ ﺳﻮرۀ ﺷﺮﯾﻔﮥ‬
‫آﻧﭽﻪ ﻣﺎ ﺑﺮ آن رﻓﺘﻪاﯾﻢ‪ ،‬ھﻤﺎن ﻗﻮل اﺑﻦ ّ‬
‫ﻋﺼﺮ در ﻣﯿﺎن ُﺳ َﻮری ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ ﮐﻪ در آﻏﺎزﺷﺎن ﺑﻪ اوﻗﺎت ﻣﺨﺘﻠﻒ ﺷﺒﺎﻧﻪروز ﺳﻮﮔﻨﺪ‬
‫ﯾﺎدﺷﺪه اﺳﺖ ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪ :‬ﹶواﻟ ﹶﻔﺠﺮ )ﺳﻮﮔﻨﺪ ﺑﻪ ﺳﭙﯿﺪه دم( ﹶو ﱡ‬
‫اﻟﻀﺤﯽ )ﺳﻮﮔﻨﺪ ﺑﻪ‬
‫ھﻨﮕﺎم ﭼﺎﺷﺖ( ﹶواﻟ ﱠﻠﻴﻞ )ﻗﺴﻢ ﺑﻪ ﺷﺐ( و ﻣﻌﻠﻮم اﺳﺖ اﮔﺮ در ﭘﯽ اﯾﻦ ﺳﻮرهھﺎ‪ ،‬ﮔﻔﺘﻪ ﺷﻮد‪:‬‬
‫ً‬
‫َو َاﻟﻌﺼﺮ! آﻧﭽﻪ ﺑﻪ ذھﻦ ﻣﺘﺒﺎدر ﻣﯽﺷﻮد ھﻤﺎن آﺧﺮ روز و ﭘﯿﺶ از ﻏﺮوب آﻓﺘﺎب اﺳﺖ‪ .‬ﺛﺎﻧﯿﺎ‬
‫ﺳﻮل اﷲ ص ﹶﻋ ﹺﻦ اﻟ ﹶﻌ ﹺ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬
‫ﴫ ﹶﻓ ﹶ‬
‫ﻘﺎل‪:‬‬ ‫از ﺻﺤﺎﺑﯽ ﻣﻌﺮوف ا َﺑ ّﯽ ﺑﻦ ﮐﻌﺐ رﺳﯿﺪه ﮐﻪ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﹶﺳ ﹶﺄ ﹸ‬
‫ﻟﺖ ﹶر ﹶ‬
‫ﹶأﻗﺴﻢ رﺑﻜﻢ ﺑﹺ ﹺ‬
‫ﺂﺧ ﹺﺮ اﻟﻨﱠﻬﺎر) ‪» (١‬از رﺳﻮلﺧﺪا ص درﺑﺎرۀ ﻋﺼﺮ ﭘﺮﺳﯿﺪم‪ ،‬ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬ﺧﺪاوﻧﺪﺗﺎن‬ ‫ﹶ ﹶ ﹶﱡ‬
‫ﺑﻪ ﭘﺎﯾﺎن روز ﺳﻮﮔﻨﺪ ﯾﺎد ﮐﺮده اﺳﺖ«‪.‬‬
‫اھﻤ ّﯿﺖ وﻗﺖ ﻋﺼﺮ‪ ،‬ﺷﯿﺦ ﻃﺒﺮﺳﯽ در ﻣﺠﻤﻊ اﻟﺒﯿﺎن ﭼﻨﯿﻦ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪:‬‬ ‫ّاﻣﺎ درﺑﺎرۀ ّ‬

‫اﷲ ﺗﹶﻌﺎﱃ‬ ‫ﱠﻬﺎر ﻟـﻤـﺎ ﰲ ذﻟﹺﻚ ﹺﻣ ﹶﻦ اﻟﺪﱠ ﻻ ﹶﻟ ﹺﺔ ﹶﻋﲇ ﹶوﺣﺪاﻧﹺﻴ ﹺﺔ‬

‫ف اﻷﺧ ﹺﲑ ﹺﻣ ﹶﻦ اﻟﻨ ﹺ‬ ‫» َأﻗﺴﻢ ﺳﺒﺤﺎ ﹶﻧﻪ ﺑﹺﺎﻟ ﱠﻄﺮ ﹺ‬
‫ِ‬ ‫ﹶ‬ ‫ﹸ‬ ‫ﹶ ﹶ ﹸ‬
‫ﻫﺎب ﺳ ﹺ‬ ‫ﹺ‬ ‫دﺑﺎر اﻟﻨ ﹺ‬‫ﺑﹺﺈﹺ ﹺ‬
‫اﻟﺸﻤﺲ«) ‪» (٢‬ﺧﺪاوﻧﺪ ﺳﺒﺤﺎن ﺑﻪ ﭘﺎﯾﺎن روز‬ ‫ﻠﻄﺎن ﱠ‬ ‫ﱠﻬﺎر وإﹺﻗﺒﺎل اﻟ ﱠﻠﻴ ﹺﻞ ﹶو ﹶذ ﹺ ﹸ‬
‫ﺳﻮﮔﻨﺪ ﺧﻮرده زﯾﺮا ﮐﻪ ﺑﺮ ﯾﮕﺎﻧﮕﯽ وی دﻻﻟﺖ دارد از آنﮐﻪ روز‪ ،‬ﭘﺸﺖ ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﺪ و ﺷﺐ‬
‫آورد و ﻓﺮﻣﺎﻧﺮواﯾﯽ ﺧﻮرﺷﯿﺪ رﺧﺖ ﺑﺮﻣﯽﺑﻨﺪد«‪.‬‬ ‫روی ﻣﯽ َ‬
‫ﻋﻼوه ﺑﺮ اﯾﻦ‪ ،‬در ﭘﯿﻮﻧﺪ ﻣﯿﺎن » َو َاﻟﻌﺼﺮ« و ﺟﻮاب ﻗﺴﻤﯽ ﮐﻪ درﭘﯽ آن ﻣﯽآﯾﺪ ﯾﻌﻨﯽ‪:‬‬
‫�� َن َل� ُخ ۡ‬ ‫ٰ‬ ‫َّ ۡ َ‬
‫�‪ ﴾٢‬ﻧﮑﺘﻪای ﻟﻄﯿﻒ وﺟﻮد دارد ﮐﻪ ﻓﺨﺮ رازی آن را در ﺗﻔﺴﯿﺮش‬ ‫ٍ‬ ‫ِ‬ ‫ٱ�‬
‫﴿إِن ِ‬
‫از ﻗﻮل ﺣﺴﻦ ﺑﺼﺮی آورده و ﺣﺎﺻﻞ ﺳﺨﻦ )ﺑﻪ ﺗﻌﺒﯿﺮ ﻣﺎ( اﯾﻨﺴﺖ ﮐﻪ‪) :‬در روزﮔﺎر ﮔﺬﺷﺘﻪ(‬
‫وﻗﺖ ﻣﺤﺎﺳﺒﮥ ﺳﻮد و زﯾﺎن ﺑﺮای ﺑﺎزرﮔﺎﻧﺎن و ﮐﺎﺳﺒﺎن‪ ،‬ھﻨﮕﺎم ﻋﺼﺮ ﺑﻮده اﺳﺖ زﯾﺮا ﮐﻪ‬
‫ﺗﺎرﯾﮑﯽ ﺷﺐ ﻓﺮاﻣﯽرﺳﯿﺪ و ﻣﺮدم دﺳﺖ از ﮐﺎر ﺑﺎزﻣﯽداﺷﺘﻨﺪ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮ اﯾﻦ ﺧﺪای ﺗﻌﺎﻟﯽ ﺑﻪ‬
‫ﭼﻨﯿﻦ زﻣﺎﻧﯽ ﺳﻮﮔﻨﺪ ﯾﺎد ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ ﮐﻪ‪ :‬ﺳﻮﮔﻨﺪ ﺑﻪ ﻋﺼﺮ)ﺑﻪ ھﻨﮕﺎم ﻣﺤﺎﺳﺒﮥ ﺳﻮد و زﯾﺎن‬
‫ﮐﺎرھﺎ( ﮐﻪ ھﻤﮥ اﻧﺴﺎنھﺎ در ﭘﺎﯾﺎن ﻋﻤﺮ ﺑﻪﻟﺤﺎظ رﺳﯿﺪﮔﯽ ﺑﻪ اﻋﻤﺎلﺷﺎن دﭼﺎر زﯾﺎن و‬
‫ُ‬
‫ﺧﺴﺮان ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ ﻣﮕﺮﮐﺴﺎﻧﯽﮐﻪ اﯾﻤﺎن آوردﻧﺪ و ﺑﻪ ﮐﺎرھﺎی ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ ﭘﺮداﺧﺘﻨﺪ و ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ را‬
‫ﺑﻪ ﺻﺒﺮ و ﭘﺎﯾﺪاری و ﭘﯿﻤﻮدن راه ﺣﻖ ﺳﻔﺎرش ﮐﺮدﻧﺪ ﮐﻪ ﺳﻮد ﺣﻘﯿﻘﯽ و داﺋﻤﯽ از آن‬
‫اﯾﺸﺎن اﺳﺖ) ‪.(٣‬‬

‫ﱠ‬
‫اﻟﺘﻨﺰﯾﻞ‪ ،‬اﺛﺮ اﺑﻦ ّ‬ ‫ﱠ‬
‫ﺟﺰی‪ ،‬ج‪ ،۴‬ص‪۴۱۷‬‬ ‫‪ -١‬اﻟﺘﺴﮫﯿﻞ ﻟﻌﻠﻮم‬
‫‪ -٢‬ﺗﻔﺴﯿﺮ ﻣﺠﻤﻊ اﻟﺒﯿﺎن‪ ،‬ج‪ ،۳۰‬ص‪.۱۸۵‬‬
‫‪ -٣‬ﺑﺮای دﯾﺪن ﺗﻔﺼﯿﻞ اﯾﻦ ﻗﻮل‪ ،‬ﺑﻪ ﺗﻔﺴﯿﺮ ﻣﻔﺎﺗﯿﺢ اﻟﻐﯿﺐ‪ ،‬اﺛﺮ ﻓﺨﺮ رازی‪ ،‬ج‪ ،۸‬ص‪ ۵۰۰‬ﻧﮕﺎه ﮐﻨﯿﺪ‪.‬‬
 ‫‪۵۰‬‬
‫ﻧﮑﺘﻪای از ﺳﻮرۀ ﻗﺮﯾﺶ‬

‫َ َ ۡ‬ ‫َۡ ۡ ُ ْ‬ ‫َّ‬ ‫َٰ ۡ ۡ َ َ ّ َ ٓ‬ ‫ُ ۡ‬ ‫َ‬

‫ٱلشتاءِ َوٱلص ۡي ِف‪ ٢‬فل َيع ُبدوا َر َّب �ٰذا ٱ�َ ۡي ِ‬
‫ت‪﴾٣‬‬ ‫﴿ ِ ِ�ي� ٰ ِف ق َر� ٍش‪ ١‬إ ِۦ�فِ ِهم رِحلة ِ‬
‫]ﻗﺮﯾﺶ‪ .[۳-۱ :‬ﺗﻮﺣﯿﺪ و اﻟﻔﺖ‬
‫َ‬
‫ي� ٰ ِف ُق َر� ۡ ٍش‪ ﴾١‬ﻣﺘﺮﺟﻤﺎن ﻗﺮآن و ّ‬
‫ﻣﻔﺴﺮان آن‪ ،‬ﺑﻪ اﺧﺘﻼف ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‬ ‫درﺑﺎرۀ ﴿ ِ ِ�‬
‫ّ‬ ‫َٰ‬
‫ﺟﺎر و ﻣﺠﺮور در ﴿ ِ ِ�ي� ِف﴾ ﺑﻪ ﭼﻪ اﻣﺮی ﺗﻌﻠﻖ‬
‫زﯾﺮا در ﺑﺮاﺑﺮ اﯾﻦ ﭘﺮﺳﺶ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪاﻧﺪ ﮐﻪ‪ّ :‬‬
‫ﻣﻔﺴﺮان ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ ﮐﻪ ﺳﻮرۀ ﺷﺮﯾﻔﮥ ﻗﺮﯾﺶ ﺑﻪ ﺳﻮرۀ‬ ‫دارد؟ ﺑﯿﺸﺘﺮ ﻣﺘﺮﺟﻤﺎن ﻗﺮآن و ﺑﻌﻀﯽ ّ‬
‫ﻓﯿﻞ واﺑﺴﺘﻪ اﺳﺖ )ﺗﺎ آﻧﺠﺎ ﮐﻪ ﺑﺮﺧﯽ از اﯾﺸﺎن ھﺮ دو ﺳﻮره را ﯾﮑﯽ ﭘﻨﺪاﺷﺘﻪاﻧﺪ( در ﻧﺘﯿﺠﻪ‬
‫ّ‬ ‫ي�ٰف﴾ ﺑﻪ ﺟﻤﻠﮥ ّ‬ ‫َ‬
‫)ﻣﻘﺪری( ﺗﻌﻠﻖ دارد ﮐﻪ از ﺳﻮرۀ ﻓﯿﻞ ﺑﺮﻣﯽآﯾﺪ‪.‬‬ ‫ﮔﻤﺎن ﮐﺮدهاﻧﺪ ﮐﻪ ﴿ ِ ِ� ِ‬
‫ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﯾﮑﯽ از ﻣﺘﺮﺟﻤﺎن ﻣﺮﻗﻮم داﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪) :‬ﮐﯿﻔﺮ ﻟﺸﮑﺮ ﻓﯿﻞ ﺳﻮاران( ﺑﺨﺎﻃﺮ اﯾﻦ ﺑﻮد‬
‫ُ‬ ‫ﮐﻪ ﻗﺮﯾﺶ )ﺑﻪ اﯾﻦ ﺳﺮ زﻣﯿﻦ ّ‬
‫ﻣﻘﺪس( اﻟﻔﺖ ﮔﯿﺮﻧﺪ) ‪ .«(١‬و دﯾﮕﺮی ﻧﻮﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪» :‬ﺑﺮای اﻟﻔﺖ‬
‫ﺳﻮﻣﯽ ﻣﺮﻗﻮم داﺷﺘﻪ‪)» :‬ﺣﺎدﺛﮥ ﻓﯿﻞﺳﻮاران(‬‫دادن ﻗﺮﯾﺶ )ﻣﺎ ﭘﯿﻠﺪاران را ﻧﺎﺑﻮد ﮐﺮدﯾﻢ() ‪ّ .«(٢‬‬
‫ﺑﺮای )اﺣﺴﺎس ﺧﻄﺮ( و ھﻤﺒﺴﺘﮕﯽ ﻗﺮﯾﺶ ﺑﻮد) ‪ .«(٣‬ﭼﮫﺎرﻣﯽ ﻧﻮﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪)» :‬ﺧﺪا ﺑﺎ‬
‫اﺻﺤﺎب ﻓﯿﻞ ﭼﻨﯿﻦ ﮐﺮد( ﺑﺮای اﯾﻦﮐﻪ ﻗﺮﯾﺶ )ﺧﺪا ﺷﻨﺎس ﺷﻮﻧﺪ و( ﺑﺎ ھﻢ اﻧﺲ و اﻟﻔﺖ‬
‫ُ‬
‫ﮔﯿﺮﻧﺪ) ‪ «(٤‬ﭘﻨﺠﻤﯿﻦ ﻣﺘﺮﺟﻢ ﻣﺮﻗﻮم داﺷﺘﻪ‪» :‬ﺑﺮای اﻟﻔﺖ دادن ﻗﺮﯾﺶ‪ ،‬اﻟﻔﺘﺸﺎن ھﻨﮕﺎم ﮐﻮچ‬
‫َ‬
‫زﻣﺴﺘﺎن و ﺗﺎﺑﺴﺘﺎن )ﺧﺪا ﭘﯿﻠﺪاران را ﻧﺎﺑﻮد ﮐﺮد() ‪«(٥‬ﺷﺸﻤﯿﻦ ﻧﻮﺷﺘﻪ‪)» :‬ﺷﮑﺴﺖ اﺑﺮھﻪ( ﺑﻪ ‪-‬‬
‫ﺧﺎﻃﺮ اﯾﻦ ﺑﻮد ﮐﻪ ﻗﺮﯾﺶ )ﺑﻪ ﮐﻌﺒﻪ( اﻟﻔﺖ ﮔﯿﺮﻧﺪ) ‪...«(٦‬‬

‫‪ -١‬ﺑﻪ ﺗﺮﺟﻤﮥ ﻗﺮآن‪ ،‬اﺛﺮ آﻗﺎی ﻧﺎﺻﺮ ﻣﮑﺎرم ﺷﯿﺮازی ﻧﮕﺎه ﮐﻨﯿﺪ‪.‬‬
‫‪ -٢‬ﺑﻪ ﺗﺮﺟﻤﮥ ﻗﺮآن‪ ،‬اﺛﺮ آﻗﺎی ﺣﺴﯿﻦ اﺳﺘﺎدوﻟﯽ ﺑﻨﮕﺮﯾﺪ‪.‬‬
‫‪ -٣‬ﺑﻪ ﺗﺮﺟﻤﮥ ﻗﺮآن‪ ،‬اﺛﺮ آﻗﺎی ﻋﻠﯽ اﮐﺒﺮ ﻃﺎھﺮی ﻗﺰوﯾﻨﯽ ﻧﮕﺎه ﮐﻨﯿﺪ‪.‬‬
‫‪ -٤‬ﺑﻪ ﺗﺮﺟﻤﮥ ﻗﺮآن‪ ،‬اﺛﺮ آﻗﺎی ﻣﮫﺪی إﻟﮫﯽ ﻗﻤﺸﻪای ﺑﻨﮕﺮﯾﺪ‪.‬‬
‫‪ -٥‬ﺑﻪ ﺗﺮﺟﻤﮥ ﻗﺮآن‪ ،‬اﺛﺮ آﻗﺎی ّ‬
‫ﻣﺤﻤﺪ ﻣﮫﺪی ﻓﻮﻻدوﻧﺪ ﻧﮕﺎه ﮐﻨﯿﺪ‪.‬‬
‫‪ -٦‬ﺑﻪ ﺗﺮﺟﻤﮥ ﻗﺮآن‪ ،‬اﺛﺮ آﻗﺎی اﺑﻮاﻟﻔﻀﻞ ﺑﮫﺮاﻣﭙﻮر ﺑﻨﮕﺮﯾﺪ‪.‬‬
 ‫‪٢٥١‬‬ ‫ﺑﺎزﻧﮕﺮی در ﻣﻌﺎﻧﯽ ﻗﺮآن‬

‫ﻣﻘﺪری را از ﺳﻮرۀ ﻓﯿﻞ ﺑﺮداﺷﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ و ﺑﺮ آﯾﮥ ﻣﻮرد‬ ‫ھﻤﮥ اﯾﻦ ﻣﺘﺮﺟﻤﺎن‪ ،‬ﺟﻤﻠﮥ ّ‬
‫ﺑﺤﺚ اﻓﺰودهاﻧﺪ‪ .‬ﺳﺆال ﻣﺎ اﯾﻨﺠﺎ اﺳﺖ ﮐﻪ ﭼﻪ ﺿﺮورﺗﯽ در اﯾﻦ ﮐﺎر وﺟﻮد دارد؟ اﯾﻦ دو‬
‫ﺳﻮرۀ ﺷﺮﯾﻔﻪ اﮔﺮﭼﻪ در ﭘﯽ ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ ﻧﮫﺎده ﺷﺪهاﻧﺪ وﻟﯽ ﻣﺎﻧﻨﺪ دﯾﮕﺮ ُﺳ َﻮر ﻗﺮآن‪ ،‬آﯾﮥ ﮐﺮﯾﻤﮥ‪:‬‬
‫اﻟﺮﺣﻴﻢ« آﻧﺪو را از ھﻢ ﺟﺪا ﻧﻤﻮده اﺳﺖ) ‪ (١‬و از اﯾﻦ رو ﻟﺰوﻣﯽ ﻧﺪارد ﺗﺎ‬ ‫اﻟﺮ ﹺ‬
‫ﲪﻦ ﱠ‬ ‫»ﺑﹺﺴ ﹺﻢ اﷲﹺ ﱠ‬
‫ﻣﻘﺪری ﮐﻪ ﺑﺮای ﺳﻮرۀ ﻓﯿﻞ ﻣﯽﺳﺎزﯾﻢ‪ ،‬ﭘﯿﻮﻧﺪ دھﯿﻢ ﺑﻪ وﯾﮋه‬ ‫آﻏﺎز ﺳﻮرۀ ﻗﺮﯾﺶ را ﺑﻪ ﺟﻤﻠﮥ ّ‬
‫ْ‬ ‫َۡ‬
‫ھﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﻣﯽﺗﻮاﻧﯿﻢ آن را ﺑﻪ ﴿فل َي ۡع ُب ُدوا﴾ در ھﻤﯿﻦ ﺳﻮره واﺑﺴﺘﻪ ﺑﺪاﻧﯿﻢ ﭼﻨﺎنﮐﻪ‬
‫َۡ ۡ ْ‬ ‫َ‬
‫زﻣﺨﺸﺮی در ﺗﻔﺴﯿﺮ ﮐﺸﺎف ﮔﻔﺘﻪاﺳﺖ ﴿ ِ ِ�ي� ٰ ِف﴾ ﹸﻣ ﹶﺘ ﹶﻌ ﱠﻠ ﹲﻖ ﺑﹺ ﹶﻘﻮﻟﹺ ﹺﻪ ﴿فل َيع ُب ُدوا﴾‪ .‬ﹶأ ﹶﻣ ﹶﺮ ﹸﻫﻢ أن‬
‫ّ‬
‫ْ ّ‬ ‫َۡ‬ ‫َ‬
‫ﲔ) ‪ .(٢‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﻻم در ﴿ ِ ِ�ي� ٰ ِف﴾« ﺑﻪ ﴿فل َي ۡع ُب ُدوا﴾ ﺗﻌﻠﻖ‬ ‫اﻟﺮﺣ ﹶﻠ ﹶﺘ ﹺ‬ ‫ﹺ‬
‫ﺟﻞ إﹺﻳﻼﻓ ﹺﻬ ﹸﻢ ﱢ‬ ‫ﻳﻌ ﹸﺒﺪﹸ و ﹸه ﹺﻷ ﹺ‬
‫ُ‬
‫دارد‪ .‬ﺧﺪاوﻧﺪ ﻓﺮﻣﺎن داده ﮐﻪ او را ﺑﻨﺪﮔﯽ ﮐﻨﻨﺪ ﺗﺎ در ﺳﻔﺮ زﻣﺴﺘﺎن و ﺗﺎﺑﺴﺘﺎن‪ ،‬ﻣﺎﯾﮥ اﻟﻔﺖ‬
‫ﻣﮑﺮر ﻣﻼﺣﻈﻪ ﻣﯽﺷﻮد ﭼﻨﺎنﮐﻪ‬ ‫آﻧﺎن ﺑﺎﺷﺪ«‪ .‬ﻧﻈﺎﯾﺮ اﯾﻦ ﻃﺮز ﺑﯿﺎن در ﻗﺮآن ﮐﺮﯾﻢ ّ‬
‫َۡ ُ َ‬ ‫ۡ َ َ َۡ‬
‫ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪﴿ :‬ل ِ ِمث ِل �ٰذا فل َي ۡع َم ِل ٱل� ٰ ِملون‪] ﴾٦١‬اﻟﺼﺎﻓﺎت‪ .[۶۱ :‬و ﻧﯿﺰ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪َ ﴿ :‬و ِ�‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫ۡ‬ ‫َ َ َۡ َ َ‬
‫�ٰل ِك فل َيت َناف ِس ٱل ُم َت َ�ٰ ِف ُسون﴾ ]اﻟﻤﻄﻔﻔﯿﻦ‪ .[۲۶ :‬و ھﻤﭽﻨﯿﻦ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪َ ﴿ :‬ول َِر ّ�ِك‬
‫ﺟﺎر و ﻣﺠﺮور ﺑﺮ اﻓﻌﺎل‪ّ ،‬‬ ‫�‪] ﴾٧‬اﻟﻤﺪﺛﺮ‪ .[۷ :‬ﮐﻪ در ھﻤﮥ اﯾﻦ آﯾﺎت‪ّ ،‬‬ ‫ٱص ۡ‬ ‫َ ۡ‬
‫ﻣﻘﺪم ﺷﺪهاﻧﺪ‪.‬‬ ‫ف ِ‬
‫ﻣﻔﺴﺮان ﻣﺸﮫﻮر‪ ،‬از ﻗﺪﯾﻢ و ﺟﺪﯾﺪ‪ ،‬ﻧﯿﺰ ﭘﺴﻨﺪﯾﺪهاﻧﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻧﻤﻮﻧﻪ از‬ ‫ﻗﻮل ﻣﺰﺑﻮر را ّ‬
‫اﻟﻼ ﹸم« ﺑﹺ ﹶﻘﻮﻟ ﹺ ﹺﻪ‬
‫ﻗﺪﻣﺎ ﺷﯿﺦ ﻃﺒﺮﺳﯽ در ﺗﻔﺴﯿﺮ »ﺟﻮاﻣﻊ اﻟﺠﺎﻣﻊ« ﻣﺮﻗﻮم داﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ » :‬ﹶﺗ ﹶﻌ ﱠﻠ ﹶﻖ » ﹼ‬
‫ﺟﻞ إﻳﻼﻓﹺ ﹺﻬﻢ ﹺرﺣ ﹶﻠ ﹶﺔ ﱢ ﹺ‬ ‫اﺳﻤ ﹸﻪ أن ﻳﻌ ﹸﺒﺪﹸ و ﹸه ﹺﻷ ﹺ‬
‫اﻟﺼﻴﻒ«) ‪» .(٣‬ﻻم‬ ‫اﻟﺸﺘﺎء ﹶو ﱠ‬ ‫» ﹶﻓﻠﻴﻌ ﹸﺒﺪﹸ وا« أ ﹶﻣ ﹶﺮ ﹸﻫ ﹸﻢ اﷲﹸ ﹶﻋ ﱠﺰ ﹸ‬
‫ْ ّ‬ ‫َۡ‬ ‫َ‬
‫در ﴿ ِ ِ�ي� ٰ ِف﴾ ﺑﻪ ﴿فل َي ۡع ُب ُدوا﴾ ﺗﻌﻠﻖ دارد‪ .‬ﺧﺪای ﺗﻌﺎﻟﯽ ﻓﺮﻣﺎن داده ﺗﺎ )ﻗﺮﯾﺶ( او را‬
‫ﺑﻨﺪﮔﯽ ﮐﻨﻨﺪ ﺑﺮای آنﮐﻪ در ﻣﺴﺎﻓﺮت زﻣﺴﺘﺎن و ﺗﺎﺑﺴﺘﺎن‪ ،‬ﻣﺎﯾﮥ اﻟﻔﺘﺸﺎن ﺑﺎﺷﺪ«‪.‬‬
‫ﻣﻔﺴﺮان ﺟﺪﯾﺪ ﻧﯿﺰ اﺑﻦ ﻋﺎﺷﻮر در »اﻟﺘﱠﺤﺮﻳﺮ و اﻟﺘﹼﻨﻮﻳﺮ« ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ‪ » :‬ﹶﻓﻴ ﹶﺘ ﹶﻌ ﱠﻠ ﹸﻖ‬ ‫و از ّ‬
‫ّ‬ ‫َ‬
‫ور ﻟﹺﻺﻫﺘﹺﻤـﺎ ﹺم ﺑﹺ ﹺﻪ«) ‪» .(٤‬ﺑﻪ ﻣﺘﻌﻠﻖ اﺳﺖ و‬‫ﺠﺮ ﹺ‬‫ﻟـﻤ ﹸ‬ ‫﴿ ِ ِ�ي� ٰ ِف﴾ ﹶﺑ ﹶﻘﻮﻟ ﹺ ﹺﻪ » ﹶﻓﻠﻴﻌ ﹸﺒﺪﹸ وا« وﺗﹶﻘﺪﻳ ﹸﻢ ﹶ‬
‫ﻫﺬا ا ﹶ‬
‫ﺟﺎر و ﻣﺠﺮور ﺑﺮای اھﺘﻤﺎم ﺑﺪان ﺻﻮرت ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ«‪.‬‬ ‫ﭘﯿﺶ اﻓﮑﻨﺪن ّ‬

‫‪ -١‬ﺻﺎﺣﺐ ﺗﻔﺴﯿﺮ»اﻟﻤﯿﺰان« در)ج‪ ۲۰‬ص‪ (۵۱۴‬وﺣﺪت اﯾﻨﺪو ﺳﻮره را ﺑﻪﺧﻮﺑﯽ ﻧﻔﯽ و ّرد ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫ّ‬
‫‪ -٢‬ﺗﻔﺴﯿﺮ ﮐﺸﺎف‪ ،‬ج‪ ،۴‬ص‪.۸۰۰‬‬
‫‪ -٣‬ﺗﻔﺴﯿﺮ ﺟﻮاﻣﻊ اﻟﺠﺎﻣﻊ‪ ،‬ج‪ ،۴‬ص ‪.۵۴۲‬‬
‫ّ‬ ‫ّ‬
‫‪ -٤‬ﺗﻔﺴﯿﺮ اﻟﺘﺤﺮﯾﺮ و اﻟﺘﻨﻮﯾﺮ‪ ،‬ج‪ ،۲۰‬ص‪.۵۵۴‬‬
 ‫ﺑﺎزﻧﮕﺮی در ﻣﻌﺎﻧﯽ ﻗﺮآن‬ ‫‪٢٥٢‬‬

‫ﺧﻼﺻﻪ آنﮐﻪ در وﺣﺪت ﺳﻮرۀ ﻓﯿﻞ و ﻗﺮﯾﺶ‪ ،‬ﻧﻪ دﻻﻟﺖ ﻗﺮآﻧﯽ ﻣﻼﺣﻈﻪ ﻣﯽﺷﻮد و ﻧﻪ‬
‫ﺣﺪﯾﺜﯽ از رﺳﻮل ﺧﺪا ص آن را ﺗﺄﯾﯿﺪ ﻣﯽﮐﻨﺪ ُﺟﺰ اﯾﻦﮐﻪ ﺑﺮﺧﯽ از ّ‬
‫ﻣﻔﺴﺮان ﻗﺪﯾﻢ )ﻣﺎﻧﻨﺪ‬
‫ً‬
‫اﺑﻦ زﯾﺪ( ﭼﻨﯿﻦ ﺣﺪس زدهاﻧﺪ و ﻇﺎھﺮا دﯾﮕﺮان از اﯾﺸﺎن ﭘﯿﺮوی ﻧﻤﻮدهاﻧﺪ و ﺑﻪ ﻗﻮل‬
‫واﺣ ﹴﺪ‬
‫ﺘﺎن‪ ،‬ﻛ ﱡﻞ ﹺ‬
‫ﺗﺎن ﺗﺎﻣ ﹺ‬
‫ﱠ‬
‫ﲔ ﹶﻋﲆ أﳖﻤـﺎ ﺳﻮر ﹺ‬
‫ﱠﹸ ﹸ ﹶ‬
‫ﻃﺒﺮی در ﺗﻔﺴﯿﺮش‪» :‬وﰲ إﲨـﺎ ﹺع ﹶﲨﻴ ﹺﻊ اﻟـﻤ ﹺ‬
‫ﺴﻠﻤ ﹶ‬ ‫ﹸ‬ ‫ﹶ‬
‫ﹺﻣ ﹸﻨﻬﻤـﺎ ﹸﻣﻨ ﹶﻔ ﹺﺼ ﹶﻠ ﹲﺔ ﹶﻋ ﹺﻦ اﻻﹸﺧﺮي«) ‪» (١‬در اﺟﻤﺎع ھﻤﮥ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن اﺳﺖ ﮐﻪ آنھﺎ‪ ،‬دو ﺳﻮرۀ‬
‫ﮐﺎﻣﻞاﻧﺪ و ھﺮ ﯾﮏ از دﯾﮕﺮی ﺟﺪا اﺳﺖ«‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﻟﺰوﻣﯽ ﻧﺪارد ﮐﻪ ﺟﻤﻠﻪای را ﻣﻨﺎﺳﺐ ﺑﺎ‬
‫ﺳﻮرۀ ﻓﯿﻞ در آﻏﺎز ﺳﻮرۀ ﻗﺮﯾﺶ ﺑﻪ ﺗﻘﺪﯾﺮ ﮔﯿﺮﯾﻢ‪.‬‬
‫ﺧﻠﯿﻞ ﺑﻦ اﺣﻤﺪ ﻓﺮاھﯿﺪی‪ ،‬ادﯾﺐ ﻧﺎﻣﺪار ﻋﺮب‪ ،‬در ﺗﻮﺟﯿﻪ ِاﻋﺮاب آﯾﮥ ﺷﺮﯾﻔﻪ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪:‬‬
‫ﹺ‬
‫اﻟﻔﺎء ﻓﻴﻤـﺎ ﹶﻗﺒ ﹶﻠﻬﺎ‪...‬‬ ‫ﺖ ﹶو ﹶﻋ ﹺﻤ ﹶﻞ ﻣﺎ ﹶﺑﻌﺪﹶ‬
‫ﻫﺬا اﻟﺒﻴ ﹺ‬ ‫»أ ﱠﻟ ﹶ‬
‫ﻒ اﷲﹸ ﹸﻗ ﹶﺮﻳﺸ ﹰﺎ إﻳﻼﻓ ﹰﺎ ﹶﻓﻠﻴﻌ ﹸﺒﺪﹸ وا ﹶر ﱠب ﹶ ﹶ‬
‫ﺎﴐب«) ‪ (٢‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﺧﺪا در ﻗﺮﯾﺶ اﻟﻔﺖ ﭘﺪﯾﺪ آورد ﭘﺲ )ﺑﻪ ﭘﺎس اﯾﻦ‬ ‫ﻛ ﹶﻘﻮﻟﹺﻚ‪ :‬زﻳﺪ ﹰا ﹶﻓ ﹺ‬
‫ﻧﻌﻤﺖ( ﺧﺪاوﻧﺪ ﮐﻌﺒﻪ را ﺑﺎﯾﺪ ﭘﺮﺳﺘﺶ ﮐﻨﻨﺪ‪ .‬در آﯾﮥ ﺷﺮﯾﻔﻪ آﻧﭽﻪ ﺑﻌﺪ از ﻓﺎء آﻣﺪه ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ‬
‫ﺎﴐب«‪.‬‬‫ﻗﺒﻞ از ﺧﻮد ﺑﻪ ﻟﺤﺎظ ﻧﺤﻮی‪ ،‬ﻋﻤﻞ ﮐﺮده اﺳﺖ ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﮔﻮﯾﯽ‪ :‬زﻳﺪا ﹶﻓ ﹺ‬
‫واﷲﹸ ﺗﹶﻌﺎﱃ أﻋ ﹶﻠﻢ واﻟـﺤﻤﺪﹸ ﷲﹼﹺ أوﻻﹰ ﹺ‬
‫وآﺧﺮ ﹰا‬ ‫ﹼ‬ ‫ﹶ‬ ‫ﹸ‬

‫*‬ ‫*‬ ‫*‬

‫‪ -١‬ﺗﻔﺴﯿﺮ ﻃﺒﺮی‪ ،‬ج‪ ،۲۶‬ص‪.۶۵۰‬‬

‫‪ -٢‬ﺗﻔﺴﯿﺮ ﻗﺮﻃﺒﯽ )اﻟﺠﺎﻣﻊ ﻷﺣﮑﺎم اﻟﻘﺮآن( ج‪ ،۱۰‬ص‪.۱۴۴‬‬