თა ვ ი 2

ფირმა და მისი მიზნები

შესწავლის მიზნები
ამ თავის შესწავლის შემდეგ მკითხველი შეძლებს:
■ გააცნობიეროს ფირმის არსებობის მიზეზები და გაიგოს ტრანზაქციის
დანახარჯების მნიშვნელობა.
■ ახსნას ფირმის ეკონომიკური მიზნები და ოპტიმალური
გადაწყვეტილების მიღება.
■ აღწეროს პრინციპალაგენტის პრობლემის მნიშვნელობა.
■ განასხვაოს „მოგების მაქსიმიზაცია“ და „აქციონერთა კეთილდღეობის
მაქსიმიზაცია“.
■ აჩვენოს საბაზრო დამატებული ღირებულებისა და ეკონომიკური
დამატებული ღირებულების საჭიროება.

განვიხილოთ გარემოება:

ბობ ბარნსმა ბოლო ციფრებსაც გადახედა ანგარიშში, რომელიც მას კონსულტანტმა ბოთლებში
ჩამოსხმული წყლის ინდუსტრიის შესახებ მოუმზადა. დახურა საქაღალდე და მიუბრუნდა ნიკოლ
გუდმენს, Global Foods-ის ვიცეპრეზიდენტს, მარკეტინგის დარგში. „გადაწყვეტილება უალკოჰო-
ლო სასმელების ინდუსტრიაში შესვლის შესახებ სწორი იყო, მაგრამ გვჭირდება ახალი პროდუქ-
ტები და ბაზრის სეგმენტები, რათა მოვახდინოთ ზრდის სტრატეგიის რეალიზება. ჩამოსხმული
წყლის გაყიდვები შეგვიმცირდა, ერთი მხრივ, იმიტომ, რომ ბაზარზე მზარდია კონკურენცია და
მეორე მხრივ, იმიტომ, რომ მოსახლეობა უარს ამბობს, გადაიხადოს მაღალი ფასი ბოთლებში ჩა-
მოსხმულ წყალში და ონკანის წყლის მოხმარებას არჩევს“.
„წავიკითხე Food Science and Safety-ს მოხსენება ენერგეტიკული სასმელების მზარდი პოპულა-
რობის შესახებ. მოხსენებაში ნათქვამია, რომ ეს არის სწრაფად მზარდი პროდუქტი ძირითად სა-
ბაზრო სეგმენტზე 18-დან 34 წლამდე ასაკობრივ ჯგუფში. რატომ არ უნდა შევიდეთ ამ ბაზარზე?“1
„არ მიყვარს ამის თქმა, მაგრამ, შესაძლოა, „უკვე გვიანია და შანსიც მცირეა“, განაცხადა ნი-
კოლმა. ისეთი ბრენდი, როგორიცაა, მაგალითად, Red Bull-ი დიდი ხანია ამ ბაზარზე მოღვაწეობს
და დომინირებს. Red Bull-ი განსაკუთრებით პოპულარულია აზიაში, რომელიც უალკოჰოლო
სასმელებისთვის სწრაფად მზარდი რეგიონია“.

1
M. A. Heckman, et al., “Energy Drinks: An Assessment of the Market Size, Consumer Demographics, Ingredients
Profile, Functionality, and Regulation in the United States,” Food Science and Food Safety, Volume 9, 2010

22
 თავი 2 ფირმა და მისი მიზნები 23

„მე ასე მარტივად არ ვნებდები ნიკოლ. ის ფაქტი, რომ ენერგეტიკული სასმელები

პოპულარულია აზიის მზარდ ბაზრებზე, კიდევ უფრო დიდი სტიმულია ამ ბიზნესში შეს-
ვლისათვის. მე ძალიან მომწონს ის ფაქტი, რომ პროდუქტი ასე პოპულარულია ახალგა-
ზრდებში. ჩვენ გაგვაჩნია დისტრიბუციის კარგი არხები, ჩამოსხმის ნოუ-ჰაუ და მარკე-
ტინგული გამჭრიახობა. ეს ბიზნესი ახლოა ჩვენს ძირითად საქმიანობასთან და თანაც
მზარდია. უკვე ვაცნობეთ ანალიტიკოსებს, რომ ველოდებით ორნიშნა ზრდას მთლიან
გაყიდვებსა და წმინდა მოგებაში. მომდევნო აქციონერთა კრებაზე კომპანიის აქციონე-
რები და ანალიტიკოსები ჩვენგან ბიზნესის გაფართოების მომავალი გეგმების შესახებ
მოხსენებას მოელიან. წარსულში ეს შევძელით უალკოჰოლო სასმელებისა და ბოთლებ-
ში ჩამოსხმული წყლის ხარჯზე. ამჯერად, დროა, გავზარდოთ ჩვენი უალკოჰოლო სასმე-
ლების ასორტიმენტი ენერგეტიკული სასმელების დამატებით“.

შესავალი
პირველ თავში ახსნილია, რომ მენეჯერული ეკონომიკა გამოიყენება ფირმის შე-
ზღუდული რესურსების საუკეთესო გამოყენების შესახებ გადაწყვეტილების მი-
საღებად. საუკეთესო ან ოპტიმალური გადაწყვეტილება არის ის, რაც ფირმას სა-
შუალებას აძლევს დასახულ მიზნებთან შეძლებისდაგვარად ახლოს მივიდეს. ამ
თავში გაანალიზებულია შეზღუდულობის პირობებში გადაწყვეტილების მიღების
პროცესი ფირმის მიზნებისა და ოპტიმალური გადაწყვეტილების მნიშვნელობის
ასპექტებით. ონლაინდანართი ხსნის ზღვრული ანალიზის როლს ეკონომიკური
გადაწყვეტილების მიღებაში. ეს დანართი ასევე წარმოადგენს იმ მათემატიკის მი-
მოხილვას, რომელიც გამოყენებულია ტექსტში ძირითადი ეკონომიკური ცნებები-
სა და ანალიზის მეთოდების საილუსტრაციოდ.
ამ თავის მნიშვნელოვანი ნაწილი ეთმობა ფირმის მიზნების განხილვას. თუ-
მცა, ამ განხილვის დაწყებამდე, პირველ რიგში, უნდა განვსაზღვროთ ფირმის
არსი.

ფირმა
ეკონომიკის ტრადიციული (ნეოკლასიკური) თეორია ფირმას განსაზღვრავს, რო-
გორც რესურსების გაერთიანებას, რომელიც გარდაიქმნება მომხმარებლის მიერ
მოთხოვნილ პროდუქტად. ფირმის წარმოების დანახარჯებს განსაზღვრავს ხელ-
მისაწვდომი ტექნოლოგია, ხოლო წარმოების მოცულობასა და პროდუქტის გასა-
ყიდ ფასებზე გავლენას ახდენს იმ ბაზრის სტრუქტურა, რომელშიც ფირმა მოქმე-
დებს. განსხვავება მის მიერ მიღებულ ამონაგებსა და გაწეულ დანახარჯებში
არის მოგება. ფირმის მიზანი მოგების მაქსიმიზაციაა.
ეს თეორია უშვებს ფირმის არსებობას, მაგრამ ვერ ხსნის ფირმის არსებობის
მიზეზს. რატომ ასრულებს ფირმა გარკვეულ ფუნქციებს როგორც მის შიგნით,
ასევე მის გარეთ – ბაზარზე? ფირმის ზომა არ განისაზღვრება მხოლოდ ტექნო-
ლოგიური თვალსაზრისით. მაშინ, რატომ არის ზოგი ფირმა მცირე და ზოგი კი
დიდი?
ამ კითხვებზე პასუხების გაცემა 1937 წელს დაიწყო, როცა რონალდ ქოუზ-
მა გამოთქვა მოსაზრება, რომ კომპანია ერთმანეთს ადარებს მისი აქტივობების
ფირმის შიგნით ორგანიზებისა და მისი ტრანზაქციებისთვის საბაზრო სისტემის
გამოყენების დანახარჯებს.1
1
Ronald H. Coase in “The Nature of the Firm,” Economica, 4 (1937), pp. 386–405, reprinted in R. H.
Coase, The Firm, the Market and the Law, Chicago: University of Chicago Press, 1988, pp. 33–55.
24 თავი 2 ფირმა და მისი მიზნები

ბაზართან ურთიერთქმედებაში რომ არ არსებობდეს დანახარჯები, მაშინ ფირ-

მის ყველა ტრანზაქცია ფირმის გარეთ განხორციელდებოდა. თუმცა, რა თქმა უნდა,
ეს ასე არაა. ბაზართან ურთიერთქმედებისას ფირმის წინაშე წარმოიშობა ტრანზაქ-
ციის დანახარჯები.
ტრანზაქციის დანახარჯები ჩნდება მაშინ, როდესაც კომპანია დებს კონტრაქ-
ტებს სხვა სუბიექტებთან. ეს დანახარჯები მოიცავს პარტნიორი ფირმის მოძიების,
კონტრაქტზე მოლაპარაკების, კონტრაქტის განხორციელებისა და კოორდინაციის
ტრანზაქციებს. ტრანზაქციის დანახარჯებზე გავლენას ახდენს გაურკვევლობა, გა-
ნმეორებადობის სიხშირე და აქტივის სპეციფიკურობა.2
გაურკვევლობა, მომავლის ზუსტად ცოდნის შეუძლებლობა, ზრდის ტრანზაქ-
ციის დანახარჯებს, რადგან შეუძლებელია ყველა გარემოების გათვალისწინება კო-
ნტრაქტში, განსაკუთრებით გრძელვადიან კონტრაქტში. ხშირი ტრანზაქციები კი
ქმნის ცხადი და არაორაზროვანი კონტრაქტების არსებობის საჭიროებას.
თუმცა, ყველაზე მნიშვნელოვანი ალბათ მაინც აქტივების სპეციფიკურობაა. თუ
მყიდველს სპეციალიზებულ პროდუქტზე მხოლოდ ერთ გამყიდველთან აქვს კონ-
ტრაქტი და უფრო მეტიც, ამ პროდუქტის წარმოება საჭიროებს რომელიმე სპეცია-
ლური მოწყობილობის გამოყენებას, მაშინ ეს ორი მხარე ერთმანეთთან მჭიდროდ და-
კავშირებული ხდება. ამ შემთხვევაში, მომავლის ცვლილებებმა საბაზრო პირობებში
(ან საწარმოო ტექნოლოგიებში) შეიძლება განაპირობოს ოპორტუნისტული ქცევა,
როდესაც ერთი მხარე ცდილობს მეორეზე უპირატესობის მოპოვებას. ამ შემთხვევა-
ში, ტრანზაქციის დანახარჯები ძალიან მაღალია.
როდესაც ტრანზაქციის დანახარჯები მაღალია, მაშინ კომპანიამ შეიძლება თა-
ვად აწარმოოს პროდუქტი ან მომსახურება. თუმცა, ფირმის შიგნით ოპერაციების
განხორციელებაც გარკვეულ დანახარჯებთანაა დაკავშირებული. მთავარი დანა-
ხარჯი უკავშირდება თანამშრომლების დაქირავებას, რომლებიც საქმეს ფირმის
შიგნით გააკეთებენ. ასევე, გასათვალისწინებელია ისეთი დანახარჯები, როგორე-
ბიცაა სამუშაოს ეფექტიანად შესრულების მონიტორინგისა და ხელმძღვანელობის
დანახარჯები. აღსანიშნავია, რომ თანამშრომელს, რომელიც მუშაობს ფიქსირებულ
ხელფასზე, შეიძლება ჰქონდეს ეფექტიანად მუშაობის უფრო მცირე სტიმული, ვიდრე
გარეკონტრაქტორს.
დამქირავებლები სტიმულების გამოყენების გზით ეცდებიან მონიტორინგის და-
ნახარჯები შეამცირონ თანამშრომელთა ეფექტიანობის გასაზრდელად. ასეთ სტიმუ-
ლებს შორისაა ბონუსები, სხვადასხვა სახის სარგებელი და დანამატი. სტიმულების
კიდევ ერთი გამოხატულება თანამშრომელთათვის აქციების ყიდვის ოპციონების გა-
დაცემაა. ეს პოლიტიკა ასევე გამოიყენება ახალი თანამშრომლების მოსაზიდადაც.
როდესაც კომპანია მომგებიანია, აქციების ღირებულების ზრდის კვალობაზე აქციე-
ბის მფლობელი თანამშრომლების კეთილდღეობაც იზრდება. განსაკუთრებით დიდი
მნიშვნელობა აქვს ფინანსურ სტიმულებს.
არჩევანი გარეტრანზაქციებისა და შიგა ოპერაციების დანახარჯებს შორის შე-
იძლება ვაჩვენოთ მარტივ დიაგრამაზე 2.1. როდესაც კომპანია მოქმედებს ვერტიკა-
ლურ ღერძზე, ყველა მისი ოპერაცია ხორციელდება ფირმის გარეთ. დიაგრამაზე მარ-
ჯვნივ გადაადგილებისას, ფირმა გარე ოპერაციებს შიგა ოპერაციებით ანაცვლებს.
გარეტრანზაქციების დანახარჯები მცირდება, ხოლო შიგა ტრანზაქციების ხარჯები
იზრდება. ამ ორი დანახარჯის ვერტიკალური დაჯამება მთლიანი დანახარჯია და ის
მცირდება მაშინ, როდესაც კომპანია აღმოაჩენს, რომ ზოგიერთი ოპერაციის ინტერ-
ნალიზაცია ეფექტიანია. თუმცა, რაც უფრო მეტი ოპერაცია გარდაიქმნება შიგა ოპე-
რაციად, მით მეტია არაეფექტიანობა და მთლიანი დანახარჯი კვლავ იწყებს ზრდას.
კომპანია გადაწყვეტს, ისე გაანაწილოს რესურსები გარე ტრანზაქციებსა და შიგა

Coase was awarded the Nobel Prize in Economics in 1991.

2
ეს განხილვა დიდწილად ეფუძნება: Oliver E. Williamson, “Transaction-Cost Economics: The
Governance of Contractual Relations,” Journal of Law and Economics, 22 (October 1979), pp. 233–61.
 თავი 2 ფირმა და მისი მიზნები 25

ოპერაციებს შორის, რომ მთლიანი დანახარჯი მინიმალურ დონეზე დაიყვანოს, რაც,

ამ შემთხვევაში, იქნება წერტილზე ორ ექსტრემუმს შორის.
თუ ტრანზაქციის დანახარჯები კონკრეტულ პროდუქტსა და მომსახურებაზე
უფრო მაღალია, ვიდრე შიგა აქტივობის განხორციელების დანახარჯი, მაშინ კომპანი-
ისთვის ამ კონკრეტული აქტივობის განხორციელება ხელსაყრელია ფირმის შიგნით.
ფირმა, სავარაუდოდ, არ ჩათვლის მომგებიანად იმ პროდუქტის წარმოებას, რომელ-
საც მხოლოდ რამდენიმე მომხმარებელი მოითხოვს. ბაზრის ზრდის კვალობაზე ფა-
რთოვდება მოთხოვნა იმ პროდუქტსა და მომსახურებაზე, რომელიც ადრე ნაკლებად
მოთხოვნადი იყო. ეს საშუალებას აძლევს ახალ ფირმებს კვალიფიკაცია აიმაღლონ
იმ საქმიანობაში, რომელსაც ადრე სხვა ფირმები მხოლოდ საჭიროებისთვის აკეთებ-
დნენ. შედეგად ჩნდება ახალი კომპანიები და ინდუსტრიები. ეს ხდება არა მხოლოდ
პროდუქტების, არამედ სხვადასხვა მომსახურების შემთხვევაშიც, რომლებსაც წი-
ნათ თავად ფირმა ახორციელებდა, ხოლო ამჟამად, სხვა პარტნიორი დამოუკიდებე-
ლი ფირმები ახორციელებენ, მაგალითად, დასუფთავების სერვისი, უსაფრთხოების
სერვისი და კაფეტერიები იმართება სპეციალიზებული ფირმების მიერ. კიდევ ერთი
მაგალითი შეიძლება იყოს კოლეჯში წიგნების მაღაზია, რომელსაც წიგნის ინდსტრი-
აში ერთ-ერთი უმსხვილესი კომპანია მართავს. აღნიშნული იდეა საკმაოდ ძველია.
ის წამოაყენა ადამ სმიტმა, რომელმაც განაცხადა, რომ „შრომის დანაწილება ბაზრის
ზომიდან გამომდინარე, შეზღუდულია“. ჯორჯ სტიგლერმა ეს მოსაზრება განიხილა
1951 წელს გამოქვეყნებულ სტატიაში და დაასკვნა, რომ ინდუსტრიის გაფართოების
კვალობაზე, კომპანიები, რომლებიც ყველაფერს აწარმოებდნენ, ფირმის შიგნით გა-
ნიცდიან „ვერტიკალურ დისინტეგრაციას“.3 ამ პროცესის შედეგი არის ტრანზაქციის
დანახარჯისა და „ოპორტუნისტული ქცევის“ შესაძლებლობის შემცირება.

ʴʱʽʱˏʱˁːʹ ʳʱˁʵ˃ˁʱʽʷʱˆˋʹʵʲʹ
ˉʹʳʱʾʿʵˁʱˋʹʵʲʹ
120 ˂˄ʻ

100

80

60

40

20 ʴʹʱʳˁʱʼʱ*&)
ʱˁˊʵʶʱʽʹ
0 ˃ˁʱʽʷʱˆˋʹʹ˂ʱʴʱ
0 20 40 60 80 )((ˉʹʳʱ ˉʹʳʱʾʿʵˁʱˋʹʵʲʹ˂
ʾʿʵˁʱˋʹʵʲʹ !
ʴʱʽʱˏʱˁːʵʲ˂ˉʾˁʹ˂

მიუხედავად იმისა, რომ ფირმის არაძირითადი აქტივობების აუთსორსინგი დიდი ხა-

ნია არსებობს, ბიზნესის ძირითადი საქმიანობის აუთსორსინგი შედარებით ახალი
ფენომენია. წარსულში ხშირად გვხვდებოდა კერძო ბრენდებსა და სხვა კომპანიის
სახელით გასაყიდ პროდუქტებთან დაკავშირებული აუთსორსინგი. ამჟამად, მაღა-
ლტექნოლოგიური პროდუქტისა და მომსახურების აუთსორსინგი ასევე საკმაოდ
გავრცელებულია. აუთსორსინგი არ ხორციელდება მხოლოდ მოცემულ ქვეყანაში.
3
George J. Stigler, “The Division of Labor Is Limited by the Extent of the Market,” Journal of Political
Economy, 59 (June 1951), pp. 185–93.
26 თავი 2 ფირმა და მისი მიზნები

როდესაც პროდუქტისა და მომსახურების წარმოება გადაადგილდება სხვა ქვეყანაში,

ამას ვუწოდებთ ოფშორინგს. პროდუქტის წარმოების გადაადგილება უცხო ქვეყანა-
ში დიდი ხნის მანძილზე მიმდინარეობდა. დღეს, ინფორმაციულ ტექნოლოგიასა და
კომუნიკაციაში მომხდარი პროგრესიდან გამომდინარე, გაიზარდა ტექნიკური სერვი-
სის, ქოლცენტრების, ბუღალტრული მომსახურების, ადამიანური რესურსებისა და
სამართლებრივი მომსახურების, ინჟინერინგისა და კვლევების ოფშორინგი. ოფშორი-
ნგის უპირატესობების საკითხი მეტად წინააღმდეგობრივია ეკონომისტებს შორის და
პოლიტიკური დავის საგანიც გამხდარა.
განვითარებული ქვეყნებიდან განვითარებად ქვეყნებში (სადაც ხარჯები და-
ბალია) სხვადასხვა მომსახურების გადაადგილებით, განვითარებული ეკონომიკები
უფრო კონკურენტუნარიანი გახდა, რაც განაპირობებს მათი მშპ-ს ზრდას. განვითა-
რებადი ქვეყნები კი, თავის მხრივ, აუმჯობესებენ დასაქმების დონეს და წარმოებას,
რაც ასევე მათ მშპ-ზე დადებითად აისახება.
თუმცა, განვითარებული ეკონომიკისთვის არსებობს გარკვეული ნაკლოვანებე-
ბიც: მაგალითად, სამუშაო ადგილების პოტენციური დანაკარგები, პროდუქტისა და
მომსაურების ხარისხი, კონტროლის შემცირებული დონე. გარდა ამისა, ტექნიკური
სამუშაოსა და ცოდნის ოფშორინგმა შეიძლება განვითარებული ქვეყნის კონკურე-
ნტული უპირატესობის შესუსტება განაპირობოს.
ყოველდღიურად უამრავ სიახლეს ვეცნობით ოფშორინგის შესახებ, თუმცა, უნდა
აღინიშნოს, რომ ამ ოპერაციების მხოლოდ მცირე ნაწილი ბრუნდება აშშ-სა და სხვა
განვითარებულ ქვეყნებში, ანუ, ნაკლებად აქვს ადგილი რეშორინგს. ამ ტენდენციას
რამდენიმე მიზეზი განაპირობებს.
განვითარებად ქვეყნებში შრომის ანაზღაურება იზრდება. ეს განსაკუთრებით
ეხება ჩინეთს, სადაც ხელფასები წლიურად 15 პროცენტით მატულობს. თუმცა, ეს
ხელფასები განვითარებულ ქვეყნებში არსებულთან შედარებით კვლავაც გაცილებით
დაბალია. გარდა ამისა, დოლარის კურსის დაცემამ გაზარდა იმპორტირების დანახარ-
ჯები. ენერგორესურსებზე დანახარჯების ზრდამ უცხო ქვეყნებში უფრო გააძვირა
პროდუქტის მიწოდება. ასევე, დანახარჯების ზრდაზე კომუნიკაციებმა და ხარისხის
კონტროლმა იმოქმედა. გაიზარდა უცხო ქვეყნებიდან მიღებული შეკვეთების მომ-
ზადებისათვის საჭირო დროც. აშშ-ის წარმოებაში, ტექნოლოგიების მნიშვნელოვანი
გაუმჯობესების კვალობაზე, საგრძნობლად გაიზარდა მწარმოებლურობა და აშშ-ის
წარმოება უფრო კონკურენტუნარიანი გახდა.
რეშორინგი საკმაოდ შეზღუდული იყო ამ დრომდე და აშშ-ის წარმოებაში და-
საქმების დონეზე მცირე გავლენა ჰქონდა. არსებობს კიდევ ერთი ასპექტი, რომლის
გათვალისწინებაც აუცილებელია. დანახარჯები იზრდება ზოგიერთ ქვეყანაში, სადაც
ხდება პროდუქტებისა და მომსახურების ოფშორინგი, ხოლო ზოგიერთ ქვეყანაში წა-
რმოება კვლავაც იაფი რჩება. ეს ნიშნავს, რომ მაშინ, როდესაც ზოგიერთი ქვეყანა
კარგავს უპირატესობას, პროდუქტებისა და მომსახურების წარმოება გადაინაცვლე-
ბს იმ ქვეყნებში, რომლებშიც დაბალია წარმოების დანახარჯები და არა იმ განვითა-
რებულ ქვეყნებში, სადაც მაღალი ხელფასებია.4

ქოუზი და ინტერნეტი
1937 წელს, როდესაც რონალდ ქოუზმა თავისი სტატია დაწერა, არც მას და არც მის
თანამედროვეებს წარმოდგენაც არ ჰქონდათ, რომ მეოცე საუკუნის ბოლო წლებში
ინტერნეტს გამოიგონებდნენ. მიუხედავად ამისა, მისი წვლილი ეკონომიკურ თეორი-
აში თანამედროვე ინტერნეტის ეპოქაში ბიზნესტრანზაქციებთან მიმართებით რელე-
4
მასალები რეშორინგის შესახებ დიდწილად აღებულია: Stan Abrams, “Thoughts on the Reshoring
Mini-Wave,” Business Insider, July 6, 2011; Bob Adelmann, “ReShoring: American Manufacturing Jobs
Come Home,” The New American, October 18, 2011; Peter Marsh, “China labour costs push jobs back to
US,” Financial Times, October 6, 2011; Tom Leunig, “Stop thinking of ‘reshoring’ jobs from China. It just
won’t happen,” Financial Times (USA), October 31, 2011.
 თავი 2 ფირმა და მისი მიზნები 27

ვანტურია. თუ ინტერნეტში საძიებო სისტემაში ჩაწერთ სიტყვებს „ტრანზაქციის

ხარჯი ქოუზი ინტერნეტი“, წააწყდებით უამრავ რესურსს, რომლებიც ადასტურე-
ბს ქოუზის იდეების პოპულარობას თანამედროვე მსოფლიოში.
ძირითადი იდეა შიგა ოპერაციების დანახარჯსა და გარე ტრანზაქციებს შო-
რის არჩევანის შესახებ, რჩება რელევანტური. თუმცა, რევოლუციურმა გამოგო-
ნებამ ინტერნეტის სახით, მნიშვნელოვნად შეამცირა ტრანზაქციის დანახარჯე-
ბი და უფრო მარტივი და ეფექტიანი გახადა კომპანიებისთვის მათი საქმიანობის
ნაწილის იმ ფირმებისთვის გადაბარება, რომლებიც კონკრეტულ ოპერაციებზე
სპეციალიზდებიან.
როგორც ზემოთ აღინიშნა, ტრანზაქციის დანახარჯები შეიძლება მოიცავდეს
კვლევისა და პარტნიორის მოძიების, კონტრაქტის შესახებ მოლაპარაკების, კო-
ორდინაციისა და აღსრულების დანახარჯებს. რა გავლენა იქონია ინტერნეტმა ამ
ტრანზაქციებსა და შესაბამის დანახარჯებზე?
კვლევა და პარტნიორის მოძიება მნიშვნელოვნადაა გამარტივებული. სწრა-
ფად და მარტივადაა შესაძლებელი პოტენციური მომწოდებლების მოძიება. ხელ-
მისაწვდომია ინფორმაცია მათ სანდოობაზე, კრედიტუნარიანობასა და ფინანსურ
მდგომარეობაზე. „სახლების ონლაინ გაყიდვა... საშუალებას აძლევს მყიდველს,
გააფორმოს კონტრაქტი ფასის, ხარისხისა და მიწოდების ვადების გათვალისწინე-
ბით კომპიუტერის მაუსზე რამდენჯერმე დაკლიკებით“. კონტრაქტის გაფორმება
ძალიან გაიოლებულია. გამარტივებულია კოორდინაციის პროცესიც. დღესდღეო-
ბით, გაცილებით მარტივია ტვირთის გადაადგილებისთვის თვალის დევნება და
საჭიროების შემთხვევაში, მოქმედების დაუყოვნებლივ განხორციელება.5
თუმცა, ქოუზმა განაცხადა, რომ დიდ ყურადღებას არ აქცევდა ელექტრო-
ნულ კომერციას, მას სჯეროდა, რომ ტრანზაქციის დანახარჯების ახსნა ახალ
ეკონომიკაში „საშუალებას გაძლევთ მოახდინოთ უფრო მეტი სპეციალიზაცია და
გაზარდოთ წარმოების მოცულობა, რადგან უფრო ეფექტიანი ხდებით. შედეგად
მიიღებთ უფრო მეტ მცირე ფირმას, მაგრამ მსხვილი ფირმები კიდევ უფრო გამსხ-
ვილდებიან, რადგან შეუძლიათ აქცენტი გააკეთონ თავიანთ ძირითად საქმიანობა-
ზე და სხვას გადააბარონ ის, რისი კეთებაც არც ისე კარგად გამოსდით“.6
ამ განხილვას დავასრულებთ დასკვნით, რომ ფირმა აკეთებს არჩევანს ბაზა-
რთან ურთიერთქმედებისას წარმოშობილ დანახარჯებსა და ამ ტრანზაქციების
ფირმის შიგნით განხორციელებასთან დაკავშირებულ დანახარჯებს შორის, რათა
შეამციროს ამ დანახარჯების ჯამი. ეს შეესაბამება ფირმის საერთო ეკონომიკურ
მიზანს, რომელსაც ქვემოთ განვიხილავთ.

ფირმის ეკონომიკური მიზანი და ოპტიმალური

გადაწყვეტილების მიღება
ნებისმიერ ბიზნესს გააჩნია მიზანი. სტუდენტების უმეტესობა ალბათ ფიქრობს,
რომ ბიზნესის უმთავრესი მიზანი გარკვეული რაოდენობის მოგების მიღებაა (ანუ
„ფულის კეთება“). ფირმის ეკონომიკური თეორია – საფუძველი, რომელსაც დიდ-
წილად ეყრდნობა მენეჯერული ეკონომიკა – უშვებს, რომ ფირმის ძირითადი ამო-
ცანაა მოგების მაქსიმიზაცია (ან დანაკარგების მინიმიზაცია).7 შესაბამისად, ამ
სახელმძღვანელოში, თუ სხვა რამ არ არის აღნიშნული, ვახორციელებთ ამავე და-
შვებას, რაც ეკონომისტებს შორის ცნობილია, როგორც მოგების მაქსიმიზაციის

5
აღნიშნული ნაწილი ეფუძნება: Don Tapscott, David Ticoll, and Alex Lowy, “Internet Nirvana,”
eCompany Now, December 2000, pp. 98ff.
6
Bob Tedeschi, “Coase’s Ideas Flourish in the Internet Economy,” New York Times, October 2, 2000.
7
როგორც თავი 8-ში ვნახავთ, ფირმამ შეიძლება დაკარგოს თანხა მოკლევადიან პერიოდ-
ში, მაგრამ არ მოუწიოს დახურვა, თუ ეს დანაკარგები მუდმივ დანახარჯებზე ნაკლებია.
ეკონომიკური თვალსაზრისით, ოპტიმალურია დანაკარგების მინიმიზაცია.
28 თავი 2 ფირმა და მისი მიზნები

ჰიპოთეზა.
რეალურად არსებობს სხვა მიზნებიც, რომელთა მიღწევაც ფირმის ინტერესებ-
შია. ეს მიზნები უკავშირდება ბაზრის წილს, ამონაგების ზრდას, მოგების მარჟას,
ინვესტიციაზე უკუგებას, ტექნოლოგიას, მომხმარებლის კმაყოფილებასა და აქცი-
ონერებისთვის შექმნილ ღირებულებას (ანუ აქციის ფასის მაქსიმიზაციას). ფირმის
მიზნების ზუსტად გაცნობიერება ძალიან მნიშვნელოვანია. შეზღუდული რესურსების
პირობებში განსხვავებული მიზნები განსხვავებულ მენეჯერულ გადაწყვეტილებებს
განაპირობებს. მაგალითად, თუ ფირმის მთავარი მიზანი ბაზრის წილისა და არა მო-
გების მაქსიმიზაციაა, მაშინ ფირმა, სავარაუდოდ, შეამცირებს ფასებს. თუ მთავარი
მიზანი ტექნოლოგიურად მაღალგანვითარებული პროდუქტის გამოშვებაა, მაშინ ფი-
რმა უფრო მეტ რესურსს გამოყოფს კვლევებისა და განვითარებისთვის. კვლევებსა
და განვითარებაზე გაწეული დამატებითი დანახარჯები, სავარაუდოდ, ფირმის მოგე-
ბას მოკლევადიან პერიოდში შეამცირებს, მაგრამ გრძელვადიან პერიოდში კომპანიის
კონკურენტული უპირატესობის ზრდის კვალობაზე მოგება გაიზრდება. თუ ფირმის
მთავარი მიზანი ბაზრისთვის პროდუქტებისა და მომსახურების სრული ასორტიმე-
ნტის შეთავაზებაა, მაშინ ის, სავარაუდოდ, აირჩევს კონკრეტული პროდუქტების გა-
ყიდვას, თუნდაც ეს პროდუქტები არ იყოს მომგებიანი.
გამომდინარე მიზნიდან (ან მიზნებიდან), რომლის მიღწევასაც ფირმა ცდილობს,
შეიძლება ითქვას, რომ ოპტიმალური გადაწყვეტილება მენეჯერულ ეკონომიკაში არის
ის, რასაც ფირმა ყველაზე ახლოს მიჰყავს მიზანთან. მაგალითად, როგორც თავი 8-ში
ნახავთ, მოგების მაქსიმიზაციისთვის (ან დანაკარგების მინიმიზაციისთვის), ფირმამ
პროდუქტზე ისეთი ფასი უნდა დააწესოს, რომ პროდუქტის ბოლო ერთეულის გაყიდ-
ვიდან მიღებული ამონაგები (ზღვრული ამონაგები) უდრიდეს ამ ბოლო ერთეულის
დამზადებაზე გაწეულ დამატებით დანახარჯს (ზღვრულ დანახარჯს). სხვა სიტყვე-
ბით, ოპტიმალური ფასის პირობებში ფირმის ზღვრული ამონაგები მისი ზღვრული
დანახარჯის ტოლია.
ფირმის მიზნებთან დაკავშირებულ განხილვაში კიდევ ერთი დამატებითი ცნე-
ბა უნდა შემოვიტანოთ. ჩვენს ეკონომიკაში, განასხვავებენ „მოკლევადიანსა“ და
„გრძელვადიან“ დროით პერიოდებს. როგორც სახელმძღვანელოს მომდევნო ნაწი-
ლებშია (იხ. თავი 3, 6, 7) ახსნილი, ეს დროითი პერიოდები არ უკავშირდება კალე-
ნდარულ დროს. მოკლევადიან პერიოდში ვუშვებთ, რომ ფირმას შეუძლია, შეცვალოს
გარკვეული რესურსების (შრომითი საათები) რაოდენობა, მაგრამ მაინც უცვლელია
ერთი რესურსის (მაგალითად, ქარხანა) რაოდენობა. თეორიულად, გრძელვადიან პე-
რიოდში ფირმას შეუძლია, შეცვალოს ყველა გამოყენებული რესურსის რაოდენობა.
ამ ტექსტში განვიხილავთ ფირმის მიერ მიღებულ მოკლევადიან და გრძელვადიან გა-
დაწყვეტილებებს. ვუშვებთ, რომ კომპანიის მიზანია მოგების მაქსიმიზება როგორც
მოკლევადიან, ასევე გრძელვადიან პერიოდში. ასევე, უნდა გვესმოდეს, რომ ზოგჯერ
ბიზნესი გრძელვადიან პერიოდში მოგების მაქსიმიზციის სანაცვლოდ მზადაა დათმოს
მოგება მოკლევადიან პერიოდში.

მოგებისგან განსხვავებული მიზნები

ეკონომიკური მიზნები
უამრავი ავტორის აზრით, მოგების მაქსიმიზაციის ცნება არასრულია. ისინი აღნიშ-
ნავენ, რომ კომპანიას შეიძლება ჰქონდეს სხვა ეკონომიკური მიზნებიც, რომლებიც
ზემოთ აღინიშნა.
ამჯერად გვერდს ავუვლით მსჯელობას „ღირებულებისა“ და „აქციონერის კე-
თილდღეობის“ მაქსიმიზაციაზე და განვიხილავთ სხვა ალტერნატივებს, რომლებიც
დროის გარკვეული პერიოდის განმავლობაში (ვთქვათ, ერთი წელი) კომპანიის ქმედე-
ბებს უკავშირდება. მოგების მაქსიმიზაცია ბუნდოვანი ტერმინია. საიდან იცის კომპა-
 თავი 2 ფირმა და მისი მიზნები 29

ნიამ, რომ მისი მოგება დროის მიმდინარე პრიოდში არის მაქსიმალურად დიდი,
ვიდრე შეიძლებოდა ყოფილიყო? ან უფრო ზუსტად (ექსანტე ანუ დაგეგმვის თვა-
ლსაზრისით), საიდან იცის კომპანიამ, რომ ქმედებები, რომლებსაც მიმდინარე პე-
რიოდში მიმართავს, აისახება ყველაზე დიდ შესაძლო მოგებაში (იმ შემთხვევაში,
თუ ყველაფერი მოლოდინის მიხედვით წარიმართება)?
ვნახოთ ამოცანები, რომლებიც დააწესა კომპანიის მთავარმა აღმასრულე-
ბელმა ოფიცერმა (ან კომიტეტმა, რომელიც წარმოადგენს კომპანიის ტოპმენე-
ჯმენტს). ჩვეულებრივი მოვლენაა, როდესაც მთავარი აღმასრულებელი ოფიცერი
ან მისი წარმომადგენელი დაგეგმვის ციკლის დასაწყისში, მომდევნო ფისკალუ-
რი წლისთვის შესასრულებელი ამოცანების განხორციელებისთვის დავალებე-
ბს სხვადასხვა დეპარტამენტის ხელმძღვანელებზე ანაწილებს. ახლა წაიკითხეთ
ქვემოთ მოცემული დავალების წერილი, რომელიც მთავარმა აღმასრულებელმა
ოფიცერმა კომპანიის ერთ-ერთი განყოფილების გენერალურ მენეჯერს მისწერა:

ძვირფასო ალექს!
2012 წელი შესანიშნავი იყო და გვჯერა, რომ 2013 კიდევ უკეთესი იქნება.
გიგზავნით 2013 წლისთვის შესასრულებელ ამოცანას. მიიღეთ ყველა ზომა
მოგების გასაზრდელად.
კომპანიის მენეჯმენტი დარწმუნებულია, რომ თქვენ არ გაგვიცრუებთ იმედე-
ბს. ვიცით, რომ ამოცანა, რომლის გადაწყვეტაც დაგისახეთ, საკმაოდ რთუ-
ლია. თუმცა, ასევე დარწმუნებულები ვართ, რომ ეს ამოცანა მიიღწევა.
ერიკი, მთავარი აღმასრულებელი ოფიცერი

ეს წერილი მარტივი სახისაა. რა უნდა ქნას ალექსმა, რომ შეასრულოს დავა-

ლება? რა რესურსები გააჩნია ამისთვის? როგორ შეიძლება შეფასდეს მისი საქმია-
ნობა წლის ბოლოს? რა არის მისი მაქსიმალური მოგება?
ახლა ვნახოთ კიდევ ერთი წერილი.

ძვირფასო ალექს!
2012 წელი საკმაოდ კარგი იყო და იმედი გვაქვს, რომ 2013 წელი კიდევ უკეთე-
სი იქნება. ჩვენ კონკრეტულ ამოცანებს ვუსახავთ თითოეულ განყოფილებას
ისე, რომ საბოლოო შედეგი შესაბამისი იყოს ჩვენ მიერ განხორციელებულ რო-
გორც ეკონომიკურ პროგნოზთან, ასევე პროგნოზებთან ინდუსტრიის შესა-
ხებ, ჩვენ ხელთ არსებულ რესურსებსა და მწარმოებლურობის მნიშვნელოვან
ზრდასთან. ამის გათვალისწინებით, გვსურს შეადგინო 2013 წლის გეგმა, რო-
მელიც უპასუხებს თქვენი განყოფილებისთვის დასახულ შემდეგ ამოცანებს:
1. თქვენი ამონაგები 2012 წელთან შედარებით 10 პროცენტით უნდა
გაიზარდოს.
2. მოგების მარჟა 8-დან 9 პროცენტამდე უნდა გაზარდოთ და უკუგება აქტი-
ვებზე უნდა იყოს 10 პროცენტი.
3. თქვენი განყოფილება კომპანიისგან 10 მილიონ დოლარს მიიღებს პრო-
ექტების გასაფართოებლად, რომლებზეც უკუგების შიგა ნორმა მინიმუმ
12 პროცენტია.
4. თქვენს განყოფილებაში თანამშრომელთა რაოდენობა შეიძლება გაიზა-
რდოს არაუმეტეს 2 პროცენტისა.
კომპანიის მენეჯმენტი დარწმუნებულია, რომ არ გაგვიცრუებთ იმედებს. ვი-
ცით, რომ თქვენთვის დასახული ამოცანა საკმაოდ რთულია. თუმცა, დარწმუნე-
ბულები ვართ, რომ ამ ამოცანების გადაწყვეტა შესაძლებელია.
ერიკი, მთავარი აღმასრულებელი ოფიცერი
30 თავი 2 ფირმა და მისი მიზნები

თუ დავუშვებთ, რომ მეორე წერილი უფრო შინაარსიანია (რაც ნამდვილად

ასეა), ეს ნიშნავს თუ არა იმას, რომ კომპანიის მიზანია არა მოგების მაქსიმიზა-
ცია, არამედ ზრდის სასურველი ტემპის მიღწევა, მოგების მარჟის ან აქტივებზე
უკუგების გაზრდა? ეს არის ის საკითხი, რომელსაც უამრავი ავტორი განიხილავს.
თუმცა, ასეთმა დასკვნამ შეიძლება შეცდომაში შეგვიყვანოს. თითოეული ეს
ცალკე აღებული კრიტერიუმი არასრულია და თითოეული მათგანი განსახილვე-
ლია, როგორც რეალისტური მიზანი, რომელიც ფირმის საბოლოო მიზანთან
– მოგების მაქსიმიზაციასთან – თანხვედრაშია. ამ მაგალითში, კომპანიის მენე-
ჯმენტმა, მიიღო რა რჩევები ექსპერტებისგან კომპანიის ეკონომიკური გარემოს,
კონკურენციის, ტექნოლოგიური პროგრესისა და საბაზრო პოტენციალის შესახებ,
დაასკვნა, რომ მოგების მაქსიმიზაციის მიღწევა შესაძლებელია ზრდის და მოგე-
ბის იმ კრიტერიუმების გაუმჯობესებით, როლებიც ზემოთ მოყვანილ წერილშია
ჩამოთვლილი.
ამრიგად, განყოფილებისთვის დაკისრებული კონკრეტული ამოცანების გა-
დაჭრა ფირმისთვის მოგების მაქსიმიზაციას უზრუნველყოფს. ამ ნიშნულების
მიღწევა გაზომვადია ფისკალური პერიოდის ბოლოს. განყოფილების ხელმძღვა-
ნელის საქმიანობა და წვლილი კომპანიის მოგების ზრდაში, ასევე შეფასებადია და
მის მიხედვით შეიძლება განისაზღვროს ბონუსებისა და წამახალისებელი სტიმუ-
ლების სახე და ფორმა.

არაეკონომიკური მიზნები
თანამედროვე რთულ გარემოში კომპანიებს შესაძლოა, ჰქონდეთ მიზნები, რომ-
ლებიც გამოკვეთილად არაეკონომიკური ხასიათისაა, ან მათზე ეკონომიკური
აზრის გავლენა არ შეიმჩნევა. მართლაც, ზოგიერთი მსხვილი კომპანიის მიერ გა-
ცხადებულ პრინციპებში აღნიშნულია, რომ მათ საქმიანობაში, მოგების მიღების
მიზანი არის ერთ-ერთ ბოლო ადგილზე. გარდა ამისა, ამ განცხადებებში არაა ნახ-
სენები მოგების „მაქსიმიზაცია“. ამის ნაცვლად, აქცენტი კეთდება ისეთ საზომებ-
ზე, როგორებიცაა აქციონერებისთვის „ადეკვატური“ ან „გონივრული“ უკუგება.
ასეთი თავდაჭერილობა უფრო სასიამოვნოა საზოგადოების თვალში. თუ არა მო-
გება, მაშინ რა არის უმთავრესი პრინციპები ამ კომპანიებისთვის?
1. შევქმნათ კარგი სამუშაო გარემო თანამშრომლებისთვის.
2. მომხმარებლებს მივაწოდოთ კარგი პროდუქტი/მომსახურება.
3. ვიმოქმედოთ, როგორც კარგმა მოქალაქემ საზოგადოებაში.
ეს ქმედებები საკმაოდ ხარჯიანია და ერთი შეხედვით, შეიძლება მოგეჩვე-
ნოთ, რომ ხელს უშლის მოგების მაქსიმიზაციას. თუმცა, განვიხილოთ შემდეგი
გარემოება: კმაყოფილი თანამშრომელი არა მარტო უფრო მეტად პროდუქტიული
იქნება, არამედ უფრო დიდხანს დარჩება კომპანიაში და ხელს შეუწყობს მომუ-
შავეთა დენადობასთან დაკავშირებული დანახარჯების შემცირებას. კმაყოფილი
მომხმარებლების გარეშე კომპანია ბიზნესში ვერ დარჩება. საქველმოქმედო და
სხვა არაკომერციული ორგანიზაციების მხარდაჭერა ქმნის კომპანიის გუდვილს
და ხელს უწყობს მისი პროდუქტის გაყიდვების ზრდას. შესაბამისად, ფირმისთვის
ხელსაყრელია, რესურსები დახარჯოს ასეთი არაეკონომიკური მიზნების მიღწე-
ვაზე, რაც, თავის მხრივ, გაზრდის მის ამონაგებსა და მოგებას. ამრიგად, როგორც
ჩანს, ამ მიზნების მიღწევა არაა შეუსაბამო ფირმის მოგების მაქსიმიზაციასთან და
რეალურად ეს მიზნები შეიძლება კლასიფიცირდეს, როგორც ეკონომიკური.
ჩვენ შეგვეძლო ამ მსჯელობის გაგრძელება არაეკონომიკური მიზნების შე-
სახებაც, თუმცა, არსი უკვე ცხადია. თანამედროვე ბაზარი და ინსტიტუტები,
ადრინდელი პერიოდისგან განსხვავებით, ზღუდავს კომპანიებს მრავალი მიმა-
რთულებით. შესაბამისად, კომპანიებმა უნდა იზრუნონ თანამშრომლებისა და მო-
მხმარებლების დაკმაყოფილებაზე, გაიზიარონ სოციალური პასუხისმგებლობის
უფრო მაღალი დონე და ა.შ. ეს გარემოებები არ ეწინააღმდეგება მოგების მაქსიმი-
 თავი 2 ფირმა და მისი მიზნები 31

ზაციის პრინციპებს. თუ წარსულში, ნაკლები შეზღუდვების პირობებში, მოგების

მაქსიმიზაციისკენ ისწრაფვოდნენ, ახლა ისინი კვლავაც ისწრაფიან მოგების მაქ-
სიმიზაციისკენ, მაგრამ ფუნქციონირება უხდებათ თანამედროვე სტანდარტებისა
და თანამდევი დანახარჯების პირობებში.

ნამდვილად ცდილობენ თუ არა კომპანიები

მოგების მაქსიმიზებას?
მოგების მაქსიმიზაციის, როგორც კომპანიის ძირითადი მიზნის შესახებ განხილვა
აქ არ სრულდება.
ზოგიერთი მოსაზრებით, თანამედროვე კომპანიები არ ცდილობენ მოგების
მაქსიმიზაციას. ისინი ცდილობენ „დამაკმაყოფილებელი“ შედეგების მიღებას. ამ
მოსაზრების გასაგებად მისი ორი ნაწილი უნდა გავიაზროთ:
1. აქციონერთა პოზიცია და ძალაუფლება თანამედროვე კორპორაციაში.
2. პროფესიონალი მენეჯმენტის პოზიცია და ძალაუფლება თანამედროვე
კორპორაციაში.
წარსულში, ბიზნესის მფლობელი ან მფლობელები თავად მართავდნენ მას.
ბიზნესების უმეტესობა საკმაოდ მცირე იყო და იძლეოდა საშუალებას მართული-
ყო როგორც ინდივიდუალური საკუთრება, პარტნიორობა, ან მცირე კორპორაცია.
თანამედროვე ბიზნესი, განსაკუთრებით კი საშუალო და მსხვილი კორპორაციები,
რა თქმა უნდა, ვერ იმართება მფლობელების მიერ, რომლებიც არიან აქციონერე-
ბი და რომელთა რაოდენობაც ათასობით და ასეულ ათასობითაა. ბევრი აქციონე-
რი ფლობს აქციების უმცირეს ნაწილს. აქციონერები, როგორც წესი, ცდილობენ
თავიანთი აქციების დივერსიფიცირებას. შესაბამისად, მათ შეიძლება გააჩნდეთ
მცირე წილები ბევრ სხვადასხვა კორპორაციაში. ზემოთ მოყვანილი არგუმენტი
ეყრდნობა იმ მოსაზრებას, რომ აქციონერები არ არიან კარგად ინფორმირებულე-
ბი იმის შესახებ, თუ რამდენად კარგად შეუძლია ორგანიზაციას ფუნქციონირება
და კმაყოფილდებიან ადეკვატური დივიდენდითა და გონივრული ზრდით. რადგან
ისინი ფლობენ სხვადასხვა კომპანიის აქციას, ერთი კომპანიის წარუმატებლობა
შეიძლება აანაზღაუროს სხვა კომპანიის წარმატებამ. აქციონერს უფრო მეტად აი-
ნტერესებს აქციების პორტფელი და არა – ერთი კონკრეტული ფირმის აქციები.
თუ აქციონერები იღებენ დამაკმაყოფილებელ შემოსავლებს თავიანთ ინვესტიცი-
აზე, ანუ, არიან „კმაყოფილები“, შესაძლებელია, მათ არ იცოდნენ მაქსიმალურად
კარგად მუშაობს თუ არა კომპანიის მენეჯმენტი და დიდად არც ინტერესდებოდნენ
ამით.
მეორე, პროფესიონალი მენეჯერები თანამედროვე კორპორაციაში – დი-
რექტორთა საბჭოს ხელმძღვანელი, პრეზიდენტი, ვიცეპრეზიდენტების გუნდი და
სხვა მაღალი დონის მენეჯერები – მართავენ კომპანიის საქმიანობას. მიუხედავად
იმისა, რომ მათ მეთვალყურეობას უწევს დირექტორთა საბჭო (რომელიც ხშირად
მოიცავს ბევრ ადამიანს), ისინი არიან პასუხისმგებელნი უმთავრესი გადაწყვეტი-
ლებების მიღებაზე. ბევრი ავტორი მიიჩნევს, რომ მენეჯერებს (რომლებსაც ჩვეუ-
ლებრივ გააჩნიათ აქციების მცირე რაოდენობა) აქვთ საკუთარი მიზნები, რომლე-
ბიც არ გულისხმობს აქციონერთა ამონაგების მაქსიმიზციას. ხშირად აღნიშნავენ,
რომ მენეჯერები არიან კონსერვატიულები – არ არიან მიდრეკილნი რისკისაკენ,
განსხვავებით აქციონერებისაგან, რადგან მათი სამუშაო უფრო უსაფრთხო იქნე-
ბა სტაბილურად დადებითი (და არაფანტასტიკური) საქმიანობის შემთხვევაში.
ისინი, სავარაუდოდ, მოგებას მოუტანენ აქციონერებს გრძელვადიან პერიოდში
– კარგად გაანგარიშებული რისკის გაწევის გზით. თუმცა, ისინი, შესაძლოა, ზედ-
მეტად ფრთხილები იყვნენ და ხელიდან გაუშვან შესაძლებლობები. მათ ეშინიათ,
რომ მათი სამსახური შეიძლება შეიწიროს რისკიანი ქმედების არასასურველმა შე-
დეგებმა. მენეჯერებისთვის სავსებით მისაღებია, თუ აქციონერები კმაყოფილდე-
ბიან გონივრული დადებითი შედეგებით.
32 თავი 2 ფირმა და მისი მიზნები

ხშირად მენეჯერების ინტერესები შეიძლება ეწინააღმდეგებოდეს აქციონე-

რთა ინტერესებს. მენეჯმენტს შეიძლება უფრო მეტად აინტერესებდეს ამონაგე-
ბის და არა მოგების ზრდა. რატომ? იმიტომ, რომ მენეჯერების ანაზღაურება
ხშირად არის ამონაგების და არა მოგების ფუნქცია. მრავალი კვლევა მიეძღვნა
ამ საკითხს, თუმცა, მტკიცებულება შედარებით მცირეა. ამასთან, კომპანიის მენე-
ჯმენტი შეიძლება უფრო მეტად იყოს დაინტერესებული პირადი შემოსავლის და
დანამატების გაზრდით, ვიდრე გაფანტული, შედარებით ნაკლებად დაინტერესე-
ბული და ლეთარგიული აქციონერების შემოსავლების გაუმჯობესებით. განსხვა-
ვება მენეჯმენტისა და მფლობელების მიზნებს შორის მრავალი დისკუსიის მიზე-
ზი გამხდარა და ეკონომიკურ ლიტერატურაში მოიხსენიება როგორც „პრინციპალ
აგენტის“ პრობლემა ან „სააგენტოს პრობლემა“.8
ამ ურთიერთობის ორი მხარე ავსებს ერთმანეთს. კორპორაციის მფლობელები
აქციონერები, არ არიან დაინტერესებულები მოგების მაქსიმიზაციით და რომც
იყვნენ, კარგად ინფორმირებულნი არ არიან და ძალაუფლებაც მცირე გააჩნიათ.
კორპორაციის მენეჯმენტი, რომლის პირადი მოტივები უბიძგებს მას, მოიქცეს სა-
კუთარი ინტერესების გათვალისწინებით, როდესაც მათი და აქციონერების ინტე-
რესები განსხვავდება, მართავს კომპანიას ისე, რომ საკუთარმა ინტერესმა წინა
პლანზე წამოიწიოს, ხოლო აქციონერებს უზრუნველყოფს ადეკვატური შემოსა-
ვლებითა და ზომიერი ზრდით.
სავარაუდოდ, ეს მოსაზრება შეიცავს სიმართლეს გარკვეული დოზით. არგუ-
მენტები აშკარად გონივრულია და შეიძლება იყოს რელევანტური დროის გარკვე-
ულ პერიოდში. თუმცა, ქვემოთ განსახილველი რამდენიმე რეალური შემთხვევა
ბიზნესსამყაროდან ამ მოსაზრებას ეწინააღმდეგება.
ამ წიგნის მკითხველებს შორის შეიძლება იყვნენ სხვადასხვა კომპანიის აქ-
ციების მფლობელებიც. აქვე აღსანიშნავია, რომ მსხვილი კორპორაციების შემ-
თხვევაში, აქციების დიდი ნაწილი სხვადასხვა ინსტიტუტის საკუთრებაშია. მათ
შორისაა ბანკები, რომლებიც მართავს მსხვილ საპენსიო ფონდებს, სადაზღვევო
კომპანიები მათი ფართო პორტფელით და საპარტნიორო ფონდები. ეს კომპანიები
ითვალისწინებს ექსპერტანალიტიკოსების (რომლებიც როგორც ყველა ადამია-
ნი ზოგჯერ მაინც უშვებს შეცდომებს) რეკომენდაციებს, რომლებიც სწავლობენ
კომპანიებს და მსჯელობენ მათი მენეჯმენტისა და მომავალი შედეგების შესახებ.
უმეტესად, ისინი აკვირდებიან აქციების ფასებს და ფაქტობრივად, სწორედ აქცი-
ების ფასები ასახავს კომპანიის მომგებიანობას.9 ეს ანალიტიკოსები მენეჯმენტს
სთავაზობენ რეკომენდაციებს, თუ რა ფასად უნდა გაყიდონ ან იყიდონ აქციები.
ის კომპანიები, რომლებიც ნაკლებად მომგებიანია და რომელთა აქციების ფასე-
ბიც მცირდება, ამ ინსტიტუტის პორტფელს გამოაკლდება.
რა ხდება მაშინ, როდესაც ბაზარზე კონკრეტული აქციების ფასი ეცემა? მას
ყიდულობენ სხვა კომპანიები. ისინი, ვინც ეცნობიან ყოველდღიურ გაზეთებსა თუ
სხვა ბიზნესგამოცემებს, კარგად უნდა იცნობდნენ ბაზარზე აქციების ყიდვა-გა-
ყიდვასთან დაკავშირებულ მოვლენებს. აქციების დაგროვებასა და სატენდერო
წინადადებებთან ერთად, ვაწყდებით ბრძოლას მსხვილ აქციონერებს შორის. შე-
8
მაიკლ იენსენმა და ვილიამ ჰეკლინგმა თავიანთ სტატიაში აქციონერებსა და მენეჯმე-
ნტს შორის პოტენციური კონფლიქტის თეორია განავითარეს: Michael C. Jensen, William
H. Meckling, “Theory of the Firm: Managerial Behavior, Agency Costs and Ownership Structure”
(Journal of Financial Economics, October 1976, pp. 350–60). ეს კონფლიქტი წარმოიშობა, როცა
მენეჯერები აქციების 100 პროცენტზე ნაკლებს ფლობენ, რაც, რა თქმა უნდა, გავრცე-
ლებული მოვლენაა თანამედროვე მსხვილ კორპორაციებში. მენეჯერებმა აქციონერების
საკეთილდღეოდ რომ იმოქმედონ, მაშინ აქციონერების წინაშე წარმოიშობა „სააგენტოს
დანახარჯები“, რაც არის დანახარჯები მენეჯერების მოქმედებების მონიტორინგზე,
მათი მოქმედების თავისუფლების შეზღუდვაზე და ა.შ.
9
კავშირი მოგებასა და აქციების ფასებს შორის განხილულია მომდევნო ნაწილში, სადაც
მაქსიმიზაციის პრინციპს განვავრცობთ აქციონერთა კეთილდღეობის ცნების შემოტანით
 თავი 2 ფირმა და მისი მიზნები 33

საბამისად, ვხედავთ, რომ თანამედროვე კორპორაცია არ არის თავისუფალი გარე

ზეწოლისგან. აქციონერებთან მოლაპარაკების თვალსაზრისით, რომლებიც ცდი-
ლობენ აქციების ღირებულებისა და მასზე დივიდენდების გაზრდას და „სჯიან“ მე-
ნეჯმენტს იმ კომპანიებში, რომელთა საქმიანობაც არაა დამაკმაყოფილებელი,
მენეჯმენტი შეზღუდულია თავის გადაწყვეტილებებში.
კიდევ ერთ არგუმენტს მივყავართ მსგავს დასკვნამდე. კონკურენტული ზე-
წოლა ასევე აძლევს სტიმულს მენეჯმენტის საქმიანობას. თუ კომპანიის შედეგები
კონკურენტების შედეგებს ჩამორჩება, მაშინ აქციონერები აქციებს გაყიდიან და
შეიძენენ იმ კომპანიების აქციებს, რომლებიც უფრო მაღალ დივიდენდებსა და პე-
რსპექტივებს სთავაზობს. ასეთი ქმედება ფინანსური ბაზრებისთვის შეუმჩნეველი
არ დარჩება.
ასეთ პირობებში კომპანიის მენეჯმენტზე ზეწოლა გაიზრდება, რათა მან
გააუმჯობესოს შედეგები და, შესაძლოა, აქციონერთა ზეწოლის შედეგად ეს
მენეჯმენტი შეიცვალოს კიდეც. აქციონერთა უფლებების ხმამაღალი და ზოგ-
ჯერ სამკაოდ ეფექტური დამცველია California Public Employees’ Retirement System
(Calpers), რომლის აქტივებიც 2012 წლის 31 მარტის მდგომარეობით 236 მილიარდი
აშშ დოლარის ღირებულებისაა. მან აჩვენა, რომ ცვლილებების განხორციელება
კორპორაციულ მმართველობაში შესაძლებელია. Calpers-ი თავის საინვესტიციო
პორტფელში აკვირდება კომპანიების შედეგიანობას, არჩევს კომპანიებს, რომლე-
ბსაც არადამაკმაყოფილებელი შედეგები აქვს და რომელთა კორპორაციულ მე-
ნეჯმენტში შესაძლოა მოინდომოს ცვლილების განხორციელება.10 2010 წლამდე
Calpers-ი აქვეყნებდა „ფოკუს სიას“, სადაც ასახელებდა იმ კომპანიებს, რომელთაც
ცუდი შედეგები ჰქონდა. ამჟამად, ასეთი სიის გამოქვეყნების ნაცვლად, ის გეგ-
მავს შეხვედრებს ამ კომპანიების წარმომადგენლებთან და კონკრეტული რეფო-
რმების შესახებ აძლევს რეკომენდაციებს.
2002 წელს რამდენიმე კორპორაციული სკანდალის საპასუხოდ შემუშავდა
სარბეინს-ოქსლის აქტი. აქტი საჯარო კორპორაციებისა და ბუღალტრული ფი-
რმებისთვის უფრო მკაცრ სტანდარტებს აწესებს. აქედან მოყოლებული, აქცი-
ონერები უფრო აქტიურობენ კორპორაციულ პოლიტიკაში ცვლილებების განსა-
ხორციელებლად. ისეთი რეფორმები, როგორებიცაა დირექტორთა არჩევის წესის
შეცვლა და აღმასრულებელთა ანაზღაურების ცვლილებისთვის კენჭისყრა, მოწო-
ნებით სარგებლობს და უამრავ ფირმაში დაინერგა.11
გარდა ამისა, არსებობს მენეჯერული შრომის ბაზარი. მენეჯერებზე, რომლე-
ბიც აქციონერებისთვის კარგ შედეგებს აჩვენებენ, მოთხოვნა უფრო გაიზრდება
და უკეთესი ანაზღაურებაც ექნებათ, ვიდრე მენეჯერებს საშუალო შედეგებით.
მენეჯმენტს გააჩნია კიდევ ერთი პირდაპირი მოტივაცია, რათა იმოქმედოს
აქციონერების მიზნების შესაბამისად. აღმასრულებლის ანაზღაურების ნაწილი,
ზოგჯერ დიდი ნაწილიც კი, დაკავშირებულია კორპორაციის საოპერაციო მოგე-
ბასა თუ იმ განყოფილების მიერ შექმნილ მოგებასთან, რომელსაც მართავს ესა
თუ ის მენეჯერი.12 უფრო მეტიც, აღმასრულებლის ანაზღაურების პაკეტს ემა-
ტება აქციის ყიდვის ოპციონები და, რადგან მათი ღირებულება დამოკიდებულია
კომპანიის აქციის ფასზე, რომელიც, თავის მხრივ, არის კომპანიის მოგების ფუნ-
ქცია, პირადი ინტერესით მოქმედი კომპანიის მენეჯერები აღმოაჩენენ, რომ მათი
მიზნები ემთხვევა აქციონერთა მიზნებს.

10
Calpers-ის შესახებ მეტი ინფორმაცია შეგიძლიათ მიიღოთ საიტზე www.calpers.org or www.
calpers.ca.gov.
11
Jena McGregor, “Activist Investors Get More Respect,” BusinessWeek, June 11, 2007, pp. 34–35.
12
იმ ფაქტმა, რომ ეს სტიმულები შეიძლება დაკავშირებული იყოს მოკლევადიანი პერი-
ოდის მოგებასთან, შეიძლება შექმნას პრობლემა, რადგან აღმასრულებლის მოქმედების
თავისუფლება მცირდება.
34 თავი 2 ფირმა და მისი მიზნები

მოგების მაქსიმიზაციის ახლებური გააზრება

ავტორები თანხმდებიან იმაზე, რომ მოგების მაქსიმიზაციის მიზანი აბსტრაქტუ-
ლი ცნებაა. აქვე უნდა აღვნიშნოთ, რომ ფინანსური წარმატების ნაკლებობა
კომპანიაში ამ პრინციპს არ ეწინააღმდეგება. საუკეთესო გეგმებიც შესაძლებე-
ლია არ განხორციელდეს და მენეჯმენტის მსჯელობაც არაა შეცდომებისგან და-
ზღვეული. გარკვეულ შემთხვევებში, მოგების მაქსიმიზაციის მიზანი შეიძლება
დანაკარგების მინიმიზაციამ ჩაანაცვლოს. რთულია იმ მოქმედებების გამოყოფა,
რომლებსაც ბიზნესი მიჰყავთ მოგების მაქსიმიზაციამდე და ასევე რთულია მოგე-
ბის მაქსიმიზაციის გაზომვა. როდესაც კორპორაცია ისწრაფვის გახდეს უკეთესი
– ცდილობს გაზარდოს მოგება, შეამციროს დანახარჯები – დაშვება მოგების მაქ-
სიმიზაციის შესახებ უკეთეს საფუძველს იძლევა კომპანიის გადაწყვეტილებების
შეფასებისთვის, ვიდრე ზემოთ აღნიშნული სხვა მიზნები. „უკეთესისკენ სწრაფვა“
შეიძლება მოიცავდეს უამრავ გადაწყვეტილებას, იმის ჩათვლით, რაც უზრუნვე-
ლყოფს ამონაგების ხარჯებზე უფრო მეტად გაზრდას, ხარჯებზე ნაკლებად შე-
მცირებას ან კლებადი ხარჯების ფონზე მუდმივ ამონაგებს. ყველა ეს გადაწყვე-
ტილება გულისხმობს მოგების გაზრდას.
მოგების მაქსიმიზაცია მოკლევადიან პერიოდში (მაგალითად, 1 წელიწადში)
მიღწევადია მენეჯმენტის მიერ. თუ მაგალითად, ივარაუდება, რომ ამონაგები მო-
მდევნო წლისთვის შემცირდება, მაშინ კომპანიამ შეიძლება მოგება შეინარჩუნოს
დანახარჯების შემცირების გზით. თუ მენეჯმენტი ამონაგების მიუხედავად, და-
ნახარჯების შემცირებას გეგმავს, მაშინ ამან შეიძლება გამოიწვიოს განვითარე-
ბის პროექტების შეჩერება. ახალი პროდუქტების ნაკლებობა თავიდანვე ცხადი არ
იქნება. მენეჯმენტის ამ გადაწყვეტილების ნაკლოვანება მომდევნო რამდენიმე
წელიწადში გამოვლინდება. ეს არის გადაწყვეტილების ის სფერო, სადაც შეიძლე-
ბა მოგების მაქსიმიზაციის მიზნის უფრო ლოგიკური გაკრიტიკება. მოგების მაქსი-
მიზაცია დროის ერთი კონკრეტული პერიოდისთვის არასრული საზომია იმ ორგა-
ნიზაციის გადმოსახედიდან, რომელიც გრძელვადიან პერიოდში ფუნქციონირებს.

აქციონერთა კეთილდღეობის მაქსიმიზება

რადგან გარკვეული პერიოდისთვის მოგების მაქსიმიზაციისკენ სწრაფვა არის
კარგი გზა ფირმის ყოველდღიურ გადაწყვეტილებებზე დასაკვირვებლად, მას ამ
სახელმძღვანელოში ვიყენებთ როგორც მოდელს. არსებობს მაქსიმიზაციის კი-
დევ ერთი ხედვა, რომელიც მიღებულია ფინანსების სახელმძღვანელოში და ითვა-
ლისწინებს შემოსავლების ნაკადს დროთა განმავლობაში. ეს კონცეფცია მოიცავს
არა მარტო ფულადი ნაკადების შეფასებას, არამედ ასევე მხედველობაში იღებს
ფულის ღირებულებას დროში.13 ცხადია, რომ მომავალში გამომუშავებულ დო-
ლარს უფრო ნაკლები ღირებულება აქვს, ვიდრე დღეს გამომუშავებულს. შესაბა-
მისად, სამომავლო შემოსავლების მიმდინარე ღირებულების შეფასებაა საჭირო.
ამ ნაკადების ფორმა და ის განაკვეთი, რომლითაც ხდება მომავალში მისაღები
შემოსავლის მიმდინარე ღირებულებამდე დაყვანა, გავლენას ახდენს მიმდინარე
პერიოდში აქციონერთა კეთილდღეობაზე. ამ განაკვეთზე გავლენას ახდენს რისკი
და შესაბამისად, რისკი წარმოგვიდგება ბიზნესის შეფასების კიდევ ერთ კომპო-
ნენტად. ფინანსების თეორეტიკოსები განასხვავებენ სხვადასხვა ტიპის რისკებს,
მათგან უმთავრესს კი ბიზნესრისკი და ფინანსური რისკი წარმოადგენს.
ბიზნესრისკი მოიცავს შემოსავლების ცვალებადობას ეკონომიკაში ინდუსტ-
რიასა და ფირმაში მიმდინარე რეცესიისა და ზრდის კვალობაზე. ასეთი რისკი ყვე-
ლა ორგანიზაციისთვის საერთოა, თუმცა, განსხვავებული ხარისხით. ზოგიერთი

13
ფულის დროითი ღირებულებისა და ფულადი ნაკადების დისკონტირების შესახებ დეტა-
ლები შეგიძლიათ ონლაინ დანართში იხილოთ.
 თავი 2 ფირმა და მისი მიზნები 35

ბიზნესი პერიოდიდან პერიოდამდე შედარებით სტაბილურია,ზოგი კი, საკუთარ ფინა-

ნსურ შემოსავლებში დიდ მერყეობებს განიცდის. მაგალითად, საზოგადოებრივი და-
წესებულებები (ელექტროენერგიისა და გაზის მიმწოდებლები, სატელეფონო კომპა-
ნიები) ცდილობენ დროთა განმავლობაში უფრო სტაბილურ შემოსავლებს მიაღწიონ,
ვიდრე ამას ინდუსტრიული კომპანიები აკეთებენ, განსაკუთრებით კი იმ ინდუსტრი-
ებში, რომლებიც ციკლურობის მაღალი დონით ხასიათდება (მაგალითად, ფოლადი,
ავტომობილები, ხანგრძლივი მოხმარების პროდუქტი) ან კომპანიები მაღალტექნო-
ლოგიურ სფეროებში.
ფინანსური რისკი ეხება ცვლილებებს შემოსავლებში, რაც განპირობებულია
ლევერიჯით. ლევერიჯის მაღალი დონე ნიშნავს საკუთარ კაპიტალთან შედარებით
ნასესხები კაპიტალის მაღალ დონეს კომპანიაში. ლევერიჯის გარკვეული ხარისხის
პირობებში, აქციონერების მიერ მიღებული შემოსავალი მერყეობს საერთო მოგება-
სთან (გადასახადების გადახდამდე) ერთად. რაც უფრო დიდია ლევერიჯი, მით უფრო
დიდია მერყეობა აქციონერთა შემოსავლებში. შესაბამისად, ფინანსური რისკი მერყე-
ობს კომპანიის ლევერიჯის პარალელურად.
როგორ ვზომავთ აქციონერთა კეთილდღეობას? ამას ვაკეთებთ მომავალში მი-
საღები ფულადი ნაკადების მიმდინარე ღირებულების გაანგარიშებით. რადგან ვიცით
კომპანიის აქციის მიმდინარე ღირებულება, აქციონერების მიერ მისაღები მოსალოდ-
ნელი დივიდენდების გათვალისწინებით, ვანგარიშობთ დისკონტირების განაკვეთს
კონკრეტული აქციისთვის. დისკონტირების განაკვეთი რისკის ორი კატეგორიისთვის
მოიცავს ფულის წმინდა დროით ღირებულებასა და პრემიას. დივიდენდების ნაკადები
გამოყენებულია იმ შემოსავლების საჩვენებლად, რომელთაც აქციონერები იღებენ
კომპანიისგან. რა თქმა უნდა, აქციონერი ასევე ცდილობს მოგების მიღებას, მაგრამ
აქციის გაყიდვა გულისხმობს იმ მეორე მხარის არსებობას, რომელიც ამ აქციას ყიდუ-
ლობს. ეს ტრანზაქცია გულისხმობს ვაჭრობას. დივიდენდი კი წარმოადგენს უკუგებას
აქციაზე, რომელიც წარმოიქმნება კორპორაციის საქმიანობის შედეგად. ქვემოთ მო-
ცემულია შემდეგი განტოლება:
D1 D2 D3 Dn
P = + + + ... +
11 + k 2 11 + k 2 2
11 + k 2 3 11 + k 2 n

სადაც P არის აქციის მიმდინარე ფასი, D – თითოეულ წელს მისაღები დივიდენდი

(წელი 1, წელი 2, ... წელი n), k – დისკონტირების განაკვეთი, რომელიც ხშირად მოიხ-
სენიება როგორც კომპანიის საკუთარი კაპიტალის დანახარჯი.
თუ დავუშვებთ, რომ კომპანია იფუნქციონირებს უსასრულოდ დიდხანს და დივი-
დენდები წლიდან წლამდე იგივე დარჩება, მაშინ თითოეული აქციის ფასი შეიძლება
გაანგარიშდეს შემდეგი ფორმულით:
P = D/k
რეალურად, ინვესტორები მოელიან დივიდენდების ზრდას. იმ შემთხვევაში, როცა
დივიდენდები წლიდან წლამდე უცვლელი განაკვეთით იზრდება, აქციის ფასის გასაა-
ნგარიშებელი ფორმულა იქნება:
P = D1/(k − g)
სადაც D1 არის მომდევნო წლის განმავლობაში გადასახადელი დივიდენდი, g – დი-
ვიდენდის წლიური მუდმივი ზრდის ტემპი, გამოსახული პროცენტებში.14
P-ს ნამრავლი ინვესტორების მფლობელობაში არსებული აქციების რაოდენობაზე
გვაძლევს კომპანიის საერთო კაპიტალის ღირებულებას.15
14
TVM ფორმულები დეტალურად განხილულია თავი 12-ში
15
კომპანიის საკუთარი კაპიტალის ღირებულების გაანგარიშება ასევე შესაძლებელია „თავი-
სუფალი ფულადი ნაკადების“ მოსალოდნელი შემოდინების მიმდინარე ღირებულების გაა-
ნგარიშებით. თავისუფალი ფულადი ნაკადები არსებითად დივიდენდის ტოლია. ეს საკითხი
36 თავი 2 ფირმა და მისი მიზნები

მარტივი მაგალითი დაგვეხმარება სიცხადე შევძინოთ წინა განტოლებას. დავუ-

შვათ, რომ კომპანია მომდევნო წელს ვარაუდობს 4 დოლარის ტოლი დივიდენდის
გადახდას და ასევე უშვებს, რომ დივიდენდები ყოველწლიურად 5 პროცენტით გა-
იზრდება. განაკვეთი, რომლითაც აქციონერები ახორციელებენ თავიანთი ფულადი
ნაკადების დისკონტირებას (რაც არის უკუგება, რომელიც საჭიროა, რათა აქციონე-
რებმა რეალურად მიიღონ მოგება აქციიდან) არის 12 პროცენტი. ერთი მილიონი აქ-
ცია არის ინვესტორების საკუთრებაში. ვვარაუდობთ, რომ თითოეული აქციის ფასი
იქნება:
P = 4/(0.12 − 0.05) = 4/0.07 = $57.14
კომპანიის აქციების ღირებულება იქნება 57.14 მილიონი აშშ დოლარი. ჩვენ მიერ
დაშვებული ცვლადების შემთხვევაში ეს არის სავარაუდო საბაზრო ღირებულება,
თუმცა, შესაძლოა, ეს არ იყოს მაქსიმალური ღირებულება, რომლის მიღწევაც კომპა-
ნიას შეუძლია. ცვლადების მნიშვნელობები ამ განტოლებაში შეიძლება შეიცვალოს.
რადგან k არის კომპანიის რისკის (როგორც ბიზნეს, ასევე ფინანსური) დონის ფუნ-
ქცია, კომპანიას შეუძლია k-ს შემცირება მისი ოპერაციების რისკიანობის შემცირების
ან მისი ლევერიჯის ცვლილების გზით. მან შეიძლება იმოქმედოს g-ზე ან D-ზე შემო-
სავლების შენარჩუნებით, ანუ შემოსავლების უფრო მსხვილი ნაწილის შენარჩუნებით
კომპანიაში და მისი მხოლოდ მცირე ნაწილის განაწილებით დივიდენდების სახით. ამ
გზით კომპანია გააუმჯობესებს თავისი ზრდის ტემპს, g-ს.
ამ პირობებში აქციონერების კეთილდღეობის მაქსიმიზაცია გულისხმობს ბიზნე-
სის მართვას იმგვარად, რომ კომპანიის ამონაგებიდან დროთა განმავლობაში გადახ-
დილი დივიდენდებისა და მასთან დაკავშირებული რისკის რეგულირება ხელს უწყობ-
დეს კომპანიის აქციის მაქსიმალური ღირებულების მიღწევას.
კეთილდღეობის მაქსიმიზაციის ჰიპოთეზა უფრო მეტად ასუსტებს მოსაზრე-
ბას – „მენეჯმენტი აქციონერების წინააღმდეგ“. კორპორაციის აღმასრულებლებს,
რომელთათვის აქციის ყიდვის ოპციონები ანაზღაურების მნიშვნელოვან ნაწილს წა-
რმოადგენს, ახლა უფრო მეტი სტიმული აქვთ, რომ აქციონერების ინტერესებში შემა-
ვალ შედეგებს მიაღწიონ.
ეს საკმაოდ რთული, თუმცა, მაქსიმიზაციის პრინციპის აშკარა გამოხატულებაა.
როგორც ზემოთ აღვნიშნეთ, უმეტესად განვიხილავთ მოგების მაქსიმიზაციის ჰიპო-
თეზას. კეთილდღეობის მაქსიმიზაციის წესს დავუბრუნდებით თავი 12-ში, როცა გა-
ნვიხილავთ კომპანიის გადაწყვეტილებებს ინვესტირებისა და ჩანაცვლების შესახებ,
რაც მოიცავს დანახარჯებს, რომლებმაც გრძელვადიან პერიოდში კორპორაციას შე-
მოსავალი უნდა მოუტანოს. ამ თავში, ასევე, მოკლედ განვიხილავთ როგორ განსა-
ზღვრავს ბაზარი კომპანიისათვის უკუგების ნორმას (და აწესებს დისკონტირების
განაკვეთს k-ს, კომპანიის კაპიტალის დანახარჯს).გარდა ამისა, თავი 12-ში განვი-
ხილავთ რისკისა და გაურკვევლობის საკითხებს და ვეცდებით მათში გასარკვევად
გზების ძიებას.

საბაზრო დამატებული ღირებულება და ეკონომიკური

დამატებული ღირებულება
სხვადასხვა ნაშრომში აქციონერთა კეთილდღეობას ზომავენ ერთი აქციის ფასის გა-
მრავლებით ინვესტორთა საკუთრებაში არსებული აქციების რაოდენობაზე. რა თქმა
უნდა, აქციების მიმდინარე ღირებულება ასახავს კომპანიის ღირებულებას. თუმცა,
ეს საზომი არ აჩვენებს იმ კეთილდღეობას, რომელიც კომპანიის მიერ იქმნება. წა-
რმოიდგინეთ, რომ აქციონერებმა დააბანდეს უფრო მეტი კაპიტალი, ვიდრე აქციების
მიმდინარე ღირებულებაა. ამ შემთხვევაში, აქციონერთა კეთილდღეობას სერიოზული

კარგადაა განხილული თავი 12-ში, დანართი ა-ში, სადაც წარმოდგენილია კორპორაციის ღი-
რებულების გაანგარიშება.
 თავი 2 ფირმა და მისი მიზნები 37

ზიანი მიადგებოდა. მნიშვნელოვანია ის, თუ ამჟამად რა ღირებულებისაა აქციონერე-

ბის მიერ გაწეული ინვესტიციები, წარსულში აქციების ყიდვისა და კორპორაციაში
რეინვესტირებისთვის დატოვებული შემოსავლების გათვალისწინებით.
ფინანსების საზოგადოებასა და კორპორაციებში საკმაოდ პოპულარულია ახალი
საზომი. მას საბაზრო დამატებული ღირებულება ეწოდება (Market Value Added –
MVA) და Stern Stewart-ის კონსალტინგური ფირმის (ამჟამად ეწოდება EVA Dimensions,
LLC) მიერაა განვითარებული.16 MVA წარმოადგენს განსხვავებას კომპანიის საბაზრო
ღირებულებასა და ინვესტორების მიერ კომპანიაში დაბანდებულ კაპიტალს შორის.
კომპანიის საბაზრო ღირებულება მოიცავს როგორც საკუთარი კაპიტალის, ასე-
ვე, ვალის ღირებულებას. კაპიტალი მოიცავს კომპანიის ბალანსზე საკუთარი და მო-
ზიდული კაპიტალის ბუღალტრულ ღირებულებას, პლუს დამატებით კორექტირებებს,
როგორიცაა დანახარჯები კვლევებსა და განვითარებაზე. კიდევ ერთი კორექტირებაა
გუდვილის ამორტიზაცია. შესაბამისად, საბოლოოდ აღმოჩნდება, რომ კორპორაცია-
ში დაბანდებული კაპიტალი უფრო მეტია, ვიდრე საკუთარი და მოზიდული კაპიტალის
ბუღალტრული ღირებულება. თუმცა, კორპორაციის საბაზრო ღირებულება ყოველ-
თვის დადებითია, MVA შეიძლება იყოს დადებითიც და უარყოფითიც, გამომდინარე
იქიდან, კომპანიის საბაზრო ღირებულება უფრო დიდია თუ არა ინვესტორების მიერ
დაბანდებულ კაპიტალზე. როდესაც კორპორაციის საბაზრო ღირებულება ნაკლებია,
ვიდრე კორპორაციაში დაბანდებული კაპიტალი, ინვესტორების კეთილდღეობა მნიშ-
ვნელოვნად უარესდება.
აქციების ფასების 2011 წლის მონაცემებზე დაყრდნობით შედგენილ 3000 კორ-
პორაციის რეიტინგში პირველ ადგილზე იყო Apple, რომლის საბაზრო დამატებული
ღირებულება 423 მილიარდი აშშ დოლარი იყო. მას მოყვებოდა Exxon-ი (222 მილიარდი
აშშ დოლარი), Microsoft-ი (184 მილიარდი აშშ დოლარი) და IBM-ი (162 მილიარდი აშშ
დოლარი). რეიტინგის ბოლოში იყვნენ American International Group-ი, Citigroup-ი და Bank
of America, რომლებსაც გააჩნდათ უარყოფითი საბაზრო დამატებული ღირებულება.17
ძირითადად, საბაზრო დამატებული ღირებულება მომავლის მდგომარეობის სა-
ზომია. თუ საბაზრო ღირებულება ასახავს ფინანსური ბაზრების მიერ კომპანიის მო-
მავალი ფულადი ნაკადების შეფასებას, მაშინ საბაზრო დამატებული ღირებულება
ასახავს ბაზრების მიერ კომპანიის მომავალი წმინდა ფულადი ნაკადების შეფასებას
(იმ ინვესტიციების გამოკლებით, რაც კომპანიამ უნდა განახორციელოს ფულადი ნა-
კადების მისაღებად).
Stern Stewart-ის მიერ განვითარებული კიდევ ერთი საზომი ეკონომიკური და-
მატებული ღირებულებაა (Economic Value Added (EVA)), რომელიც გაიანგარიშება
შემდეგნაირად:

EVA = (უკუგება მთლიან კაპიტალზე – კაპიტალის დანახარჯი) X მთლიანი კაპიტალი

რეალურად, კაპიტალზე უკუგების გაანგარიშება (მოგება გაყოფილი კაპიტალზე)

არ არის ახალი. ეკონომიკური დამატებული ღირებულების გაანგარიშებისას უკუგებას
აკლდება კაპიტალის დანახარჯი. თუ მიღებული შედეგი დადებითია, მაშინ კომპანია
გამოიმუშავებს უფრო მეტს, ვიდრე ინვესტორები მოითხოვენ და გაზრდის ინვესტო-
რთა კეთილდღეობას. ამის საპირისპიროდ, თუ დანახარჯი უკუგებაზე დიდია, მცირ-
დება ინვესტორთა კეთილდღეობა. EVA-ს გაანგარიშება შესაძლებელია როგორც წინა
პერიოდებისთვის კომპანიის შედეგების, ასევე მომავალი გეგმების შესაფასებლად.
ბუღალტრული გაუგებრობების თავიდან ასაცილებლად Stern Stewart-ი ახორცი-
16
ეს ცნება პირველად 1990 წელს შემოიტანეს. იხ. G. Bennett Stewart III, “Announcing the Stern
Stewart Performance 1,000: A New Way of Viewing Corporate America,” Journal of Applied Corporate
Finance, Summer 1990, pp. 38–59.
17
“Ranking of Companies by MVA,” EVA Dimensions LLC, 2011. ეს საზომი ხელსაყრელია მსხილი
კომპანიებისთვის. შედარებითი საბაზრო დამატებული ღირებულების სანახავად შესაძლებე-
ლია საბაზრო დამატებული ღირებულების გაყოფა კომპანიის წლიურ ამონაგებზე.
38 თავი 2 ფირმა და მისი მიზნები

ელებს გარკვეულ კორექტირებებს უკუგებისა და კაპიტალის რიცხვებისთვის. რე-

ალურად, ეკონომიკური დამატებული ღირებულება ძალიან ახლოა „ეკონომიკურ
მოგებასთან“, რომელიც მოკლედაა აღნიშნული ამ თავის შემდეგ ნაწილში და სიღრ-
მისეულადაა განხილული თავი 9-ში. ამ რიცხვების გაანგარიშება ეყრდნობა წარსუ-
ლის შედეგებს და არაფერს ამბობს მომავალში კომპანიის მომგებიანობის შესახებ.
თუმცა, „Stern Stewart-ი მიიიჩნევს, რომ არსებობს ახლო კორელაცია ეკონომიკურ და-
მატებულ ღირებულებასა და საბაზრო დამატებულ ღირებულებას შორის – თუ მენე-
ჯერები გააუმჯობესებენ პირველს, დიდი ალბათობით, მეორეც გაუმჯობესდება“.18
ბოლო რამდენიმე წლის განმავლობაში უფრო მეტი კომპანია, მათ შორის
Oppenheimer-ი, Calpers-ი და სხვ. იყენებს EVA საზომს ისეთი ტრადიციული საზომების
ნაცვლად, როგორებიცაა შემოსავალი აქციაზე და უკუგება საკუთარ კაპიტალზე.19
EVA Dimensions-მა ასევე დაამატა ახალი საზომი – EVA Momentum-ი. EVA-ს ზრდის
ტემპის გასაზომად ის EVA-ს ცვლილებას, მოცემულ დროით პერიოდში, ყოფს კომპა-
ნიის გაყიდვებზე პერიოდის დასაწყისში.

ეკონომიკური მოგება
ამ თავში ხშირად ვიყენებთ ტერმინს – მოგება და ვუშვებთ, რომ მას გარკვეული
მნიშვნელობა გააჩნია, თუმცა ის არ გაგვისაზღვრავს. მხოლოდ აღვნიშნეთ, რომ მო-
გება და მისი მაქსიმიზაცია კომპანიის მფლობელის და მისი მენეჯერის უმთავრესი
პრიორიტეტებია. ამ აზრით, მოგების განსაზღვრა მარტივია. ყველა კომპანიამ, რო-
მელიც ბუღალტერიას აწარმოებს და აღრიცხავს შემოსავლებს და დანახარჯებს,
იცის, თუ რამდენია მისი მოგება. ბუღალტრები ანგარიშობენ მოგების რაოდენობას
და უზრუნველყოფენ, რომ ფინანსური ანგარიშგებები ბუღალტრული აღრიცხვის სა-
ზოგადოდ აღიარებული პრინციპების შესაბამისად შედგეს.
თუმცა, ყველაფერი ასე მარტივად არაა. მოგების განსაზღვრა არც ისე მარტი-
ვია. ბუღალტრებს გააჩნიათ გარკვეული ხარისხით თავისუფლება იმ მონაცემების ჩა-
წერაში,რომლებსაც მივყავართ მოგების გაანგარიშებამდე.20 გამოვყოფთ რამდენიმე
მაგალითს:
1. ცვეთის აღრიცხვის სხვადასხვა გზა არსებობს. წარსულში გამოიყენებოდა
წრფივი, წლების მიხედვით დაჯამების, კლებადი ბალანსისა და სხვა მეთოდე-
ბი. თანამედროვე საგადასახადო კოდექსის პირობებში ყველაზე ხშირად გამო-
იყენება ღირებულების დაჩქარებული აღდგენის მოდიფიცირებული სისტემა.
2. მარაგების აღრიცხვის სხვადასხვა გზა არსებობს, რომელთა შორისაც ყველა-
ზე ცნობილია FIFO (first-in, first-out, პირველად შემოსული პროდუქტი პირვე-
ლი გადის საწყობიდან) და LIFO (last-in, first-out, ბოლოს შემოსული პროდუქტი
პირველი გადის საწყობიდან) მეთოდები.
3. გუდვილისა და პატენტების ამორტიზაციაც შეიძლება სხვადასხვა გზით
აღირიცხოს.

18
“A Star to Sail By?” The Economist, August 2, 1997, p. 54.
19
S. Tully, “America’s Greatest Wealth Creators,” Fortune, November 9, 1998, p. 195. The following articles
discuss how companies use the EVA concept: “Stern Stewart EVA™ Roundtable,” Journal of Applied
Corporate Finance, Summer 1994, pp. 46–70; S. Milunovich and A. Tsuei, “EVA® in the Computer
Industry,” Journal of Applied Corporate Finance, Spring 1996, pp. 104–15; A. Jackson, “The How and
Why of EVA® at CS First Bos- ton,” Journal of Applied Corporate Finance, Spring 1996, pp. 98–103.
20
ზოგიერთი ავტორის აზრით, ბუღალტრებს აქვთ ზედმეტი თავისუფლება. ამ საკითხის შესა-
ხებ პროფესორ აბრაამ ბრილოვის მიერ უამრავი წიგნი და სტატიაა დაწერილი.
 თავი 2 ფირმა და მისი მიზნები 39

ეს მხოლოდ მცირე ჩამონათვალია ბუღალტრების საქმიანობის სხვადასხვა

გზის შესახებ და თითოეული მათგანი შეესაბამება ბუღალტრული აღრიცხვის
საზოგადოდ აღიარებულ პრინციპებს. საგადასახადო დეკლარაცია, რომელსაც
კომპანია ავსებს და გზავნის შიგა შემოსავლების სამსახურში, შეიძლება საკმაოდ
განსხვავდებოდეს საჯარო კომპანიის მიერ გაგზავნილი დეკლარაციისგან.
ყველა თანხმდება იმაზე, რომ მოგება უდრის სხვაობას ამონაგებსა და ხარჯებს
შორის. თუმცა, ეკონომისტები ვერ თანხმდებიან ბუღალტრებთან დანახარჯების
ცნებაზე. ბუღალტერი დანახარჯებს აღრიცხავს წინა პერიოდების საფუძველზე.
ეკონომისტი განიხილავს იმ დანახარჯებს, რომლებიც მოყვება გადაწყვეტილების
მიღებას, ანუ მომავლის დანახარჯებს. ამ ცნებას უფრო სიღრმისეულად განვიხი-
ლავთ წიგნის შემდგომ ნაწილში, თუმცა, აქ მას მოკლედ შევეხებით. ეკონომისტები
მსჯელობენ ალტერნატიული დანახარჯების შესახებ. ეს ნიშნავს, რომ რესურსის
დანახარჯი არის ის, რაც უნდა გადაიხადოს მის გამოსაყენებლად, ან სხვაგვარად
რომ შევხედოთ – ის დანახარჯი, რაც უნდა გაწიოს იმისათვის, რომ ეს რესურსი
სხვამ არ გამოიყენოს. მეტი სიცხადისთვის ქვემოთ მოყვანილია მაგალითები:
1. წინა პერიოდების დანახარჯები შენაცვლების დანახარჯების წინაა-
ღმდეგ: ეკონომისტისთვის მოწყობილობის შენაცვლების დანახარჯი (და
შესაბამისად, მასზე პერიოდული ცვეთის დონე) მნიშვნელოვანია მაშინ,
როცა ბუღალტერი ანგარიშობს დანახარჯს და ცვეთას წინა პერიოდების
საფუძველზე.
2. ფარული დანახარჯები და ნორმალური მოგება:
ა. მესაკუთრის დრო და საპროცენტო განაკვეთი, რომელიც მათ მიერ ინვესტი-
რებულ კაპიტალს ეთმობა, განპირობებულია კონკრეტულ კომპანიაში მოგე-
ბის მიღებით. თუმცა, მათ შეეძლოთ ემუშავათ სხვაგან და იქ დაებანდებინათ
კაპიტალი. ბიზნესისთვის ეს დანახარჯია.
ბ. წინა მაგალითი არაა რელევანტური კორპორაციის შემთხვევაში, რადგან,
ერთი მხრივ, ტოპმენეჯრებიც კი არიან ანაზღაურებადი მომუშავეები და მეო-
რე მხრივ, პროცენტი კორპორაციის სესხზე განიხილება როგორც დანახარჯი
მოგების გაანგარიშებისას. თუმცა, მესაკუთრეებისთვის/აქციონერებისთვის
გადახდილი დივიდენდები არაა დანახარჯების ნაწილი; ისინი აღირიცხება
როგორც განაწილებული მოგება. აქციონერთა შემოსავლის ნაწილი სესხზე
პროცენტის მსგავსია, რადგან აქციონერებს შეეძლოთ თავიანთი ფინანსების
სხვაგან ინვესტირება და მოეთხოვათ შემოსავლის გარკვეული დონე ინვესტი-
ციების კორპორაციაში დასატოვებლად. ამრიგად, ამ აზრით ბუღალტრების
მიერ აღრიცხული კორპორაციული მოგება შეიძლება სხვანაირადაც ჩაიწეროს.
როგორც ამ მაგალითებიდან ჩანს, ეკონომისტი აღრიცხავს იმ დანახარჯებს,
რომლებსაც არ ითვალისწინებს ბუღალტერი. ეკონომისტი განიხილავს მეორე კა-
ტეგორიის დანახარჯებს – რაც არსებითია მესაკუთრის რესურსების ბიზნსესში
მოსაზიდად და შესანარჩუნებლად – როგორც ნორმალურ მოგებას, რაც საჭირო-
ებს იმ უკუგებას, რასაც რესურსი მოითხოვს, რათა დარჩეს კონკრეტულ ფირმაში.
ამრიგად, ეკონომიკური დანახარჯები მოიცავს არა მხოლოდ წინა პერიო-
დების დანახარჯებს და ბუღალტრების მიერ აღრიცხულ აშკარა დანახარჯებს,
არამედ შენაცვლების და ფარულ დანახარჯებსაც (ნორმალურ მოგებას), რომ-
ლებიც უნდა გამოიმუშაოს მესაკუთრის რესურსებმა. ამ წიგნის მომდევნო ნაწი-
ლებში მოგება განიხილება როგორც ეკონომიკური მოგება, რაც განისაზღვრება
როგორც სხვაობა მთლიან ამონაგებსა და ჩვენ მიერ ზემოთ აღწერილ ყველა ეკო-
ნომიკურ დანახარჯს შორის.
40 თავი 2 ფირმა და მისი მიზნები

გლობალური პრაქტიკა
ამ თავში განხილული ფირმის მიზნების მოდელი უმეტესად ესადაგება იმ ფირ-
მებს, რომლებიც აშშ-სა და, შესაძლოა, დიდ ბრიტანეთშიც ფუნქციონირებენ. იბა-
დება კითხვა – მოგების ან აქციონერთა კეთილდღეობის მაქსიმიზაცია რელევა-
ნტურია თუ არა სხვა ქვეყნებშიც? ხშირად აღინიშნება, რომ სხვადასხვა მიზეზის
(პოლიტიკური, კულტურული, სამართლებრივი და ინსტიტუციური) გამო, ფირმე-
ბს, რომლებიც მოქმედებენ სხვადასხვა ქვეყანაში აქციონერთა ინტერესების გა-
რდა. უწევთ სხვა ჯგუფების, კერძოდ კი მშრომელთა გაერთიანებების, სხვადასხვა
საზოგადოების, სახელმწიფოსა და სხვათა ინტერესების გათვალისწინება. მაგა-
ლითად, ზოგიერთ ქვეყანაში მშრომელთა გაერთიანებები დირექტორთა საბჭოებ-
ში არიან წარმოდგენილნი. აქედან გამომდინარე, ჩვენს განხილვებში შეიძლება
საჭიროც იყოს მათი ინტერესების გათვალისწინება. მიუხედავად იმისა, რომ ასე-
თი ინტერესები მნიშვნელოვანია, ისინი შეიძლება განვიხილოთ როგორც შეზღუდ-
ვები ფირმის მოქმედებებში. იმ შემთხვევაშიც კი, თუ მოგების ან აქციონერთა კე-
თილდღეობის მაქსიმიზაცია არაა ერთადერთი მიზანი, და თუ ფირმა ცდილობს იმ
მოქმედებების გატარებას, რაც გააუმჯობესებს მის მოგებას, თუნდაც გარკვეული
შეზღუდვების პირობებში, მაშინ მოგების მაქსიმიზაციის მოდელი კვლავაც შეი-
ძლება იქნეს გამოყენებული.21 ამასთან, მნიშვნელოვანია გავიაზროთ, რომ ტრა-
ნსნაციონალური კორპორაციები (მაგალითად, კორპორაცია აშშ-ში, რომელიც
სხვადასხვა ქვეყანაში ფუნქციონირებს ფილიალებისა და შვილობილი კომპანი-
ების დახმარებით) წააწყდებიან შეზღუდვებსა და სირთულეებს, რომლებიც სა-
ზღვარგარეთ ბიზნესის წარმოებისას უნდა გაითვალისწინონ. ეს შეზღუდვები და
სირთულეები ქვემოთ ჩამოთვლილია და მოკლედაა განმარტებული:22
1. უცხოური ვალუტები და მათი გაცვლითი კურსები. შემოსავლები, დანა-
ხარჯები და სხვა ფულადი ნაკადები, რომლებიც დენომინირებულია უცხო-
ურ ვალუტაში, უნდა დაკონვერტირდეს ადგილობრივ ვალუტაში და უნდა
შეფასდეს ბიზნესზე გაცვლითი კურსის ცვლილების გავლენა. გარკვეულ
პირობებში, საზღვარგარეთ მომგებიანი ქმედება, ადგილობრივი დედა-
კომპანიის პოზიციიდან, შეიძლება იყოს წამგებიანი.
2. განსხვავებები სამართლებრივ გარემოში. საგადასახადო კანონმდებლობა-
ში არსებულ განსხვავებებს მნიშვნელოვანი გავლენის მოხდენა შეუძლია
ტრანზაქციებზე დედაკორპორაციასა და საზღვარგარეთ მის შვილობილ
კომპანიას შორის. სამართლებრივ გარემოში არსებული განსხვავებები
აღმასრულებლების ამოცანებს მნიშვნელოვნად ართულებს.
3. ამერიკელების უმრავლესობა წარსულში მხოლოდ საკუთარ ენაზე სა-
უბრობდა, რაც ხშირად შემაფერხებელი ფაქტორი იყო უცხოენოვან პარტ-
ნიორებთან ურთიერთობისას.
4. კულტურულ გარემოში არსებული განსხვავებები გავლენას ახდენს ბიზნე-
სის მიზნების განსაზღვრასა და რისკის მიმართ დამოკიდებულებაზე. ამ
განსხვავებებმა შეიძლება მნიშვნელოვანი გავლენა იქონიოს ბიზნესის მა-
რთვის გზებზე.

21
საინტერესოა, აღინიშნოს, რომ თავის ინტერვიუში ჰაინრიხ ვონ პირერმა, გერმანული
ელექტრონიკის ფირმის Siemens-ის მთავარმა აღმასრულებელმა ოფიცერმა ახსენა „გე-
რმანული კორპორაციული ღირებულებები ხარისხთან, სანდოობასა და გრძელვადიან
აზროვნებასთან მიმართებით“. მან ასევე განაცხდა შემდეგი: „... თუ ვინმე თვლის, რომ გე-
რმანულ ფირმებში არ ითვალისწინებენ აქციონერების კეთილდღეობას, მაშინ, ჩვენ შორს
ვართ ასეთი კომპანიებისგან... მომგებიანობისა და საბაზრო კაპიტალიზაციის გაუმჯო-
ბესება მთავარი მიზნებია“. Peter Marsh, “A Conglomerate with an Air of Confidence,” Financial
Times, January 21, 2002.
22
ზოგიერთ ამ საკითხს უფრო ფართოდ განვიხილავთ თავი 13-ში.
 თავი 2 ფირმა და მისი მიზნები 41

მთავრობის როლი იმ წესების განსაზღვრაში, რომელთა შესაბამისადაც

5.
კომპანიები ფუნქციონირებენ, სხვადასხვა ქვეყანაში განსხვავებულია.
ზოგგან საბაზრო კონკურენციას აქვს ადგილი, ზოგგან კი დიდწილად ფირ-
მის ქცევას პოლიტიკური პროცესი განსაზღვრავს.
6. კორპორაციები, რომლებიც მოღვაწეობენ სხვადასხვა ქვეყანაში, ქვეყნი-
დან რესურსების გატანის პროცესში შეიძლება შეზღუდვებს აწყდებოდნენ
და მათ ექსპროპრიაციის საფრთხეც კი დაემუქროთ.. ეს არის პოლიტიკუ-
რი რისკი, რომელიც კომპანიის მომავლის ეკონომიკური ანალიზისას უნდა
იქნეს გათვალისწინებული.23
აღნიშნული საკითხები ყოველთვის უნდა მიიღოს მხედველობაში კომპანიამ,
რომელიც ბიზნესს უცხოეთში ამუშავებს.მიუხედავად იმისა, რომ ეს განსხვავე-
ბები შეიძლება უარყოფითად მოქმედებდეს კომპანიაზე, დღესდღეობით გლო-
ბალურ ბაზარზე მოღვაწეობა აუცილებლობას წარმოადგენს უამრავი მსხვილი
(და ზოგჯერ მცირე) კომპანიისათვის. კომპნიის მომგებიანობა და გადარჩენა
ხშირად მის გლობალურ ბაზრებზე შესვლასა და გლობალურ კონკურენციაზეა
დამოკიდებული.

გადაწყვეტა
აქციონერთა კრება აქტიურად მიმდინარეობდა. ბობ ბარნსი თითქოს ღელავდა იმის
შესახებ, თუ როგორი იქნებოდა დამსწრეთა რეაქცია მის გადაწყვეტილებაზე – ენერგე-
ტიკული სასმელების ბაზარზე შეტანის შესახებ. თუმცა, მან იცოდა, რომ დამაჯერებელი
უნდა ყოფილიყო, რადგან ეს გადაწყვეტილება კომპანიის ზრდის სტრატეგიის არსებით
ნაწილს შეადგენდა. ბოლო, ფისკალური წლის მონაცემებზე საუბრის დასრულების შე-
მდეგ, ბობმა განაგრძო:
„ბოლო წლებში სირთულეებს განვიცდიდით, რაც უმეტესად განპირობებული იყო
2008 წლის ფინანსური კრიზისის შემდგომი რეცესიით. ამ დროის განმავლობაში, მენე-
ჯმენტის მთავარი მიზანი იყო კომპანიაში თქვენ მიერ ინვესტირებული კაპიტალის ღი-
რებულების ზრდა. ჩვენ გვესმის, რომ აქციების ფასები არ იზრდებოდა იმ ტემპით, რაც
იყო 2008 წლის ფინანსურ კრიზისამდე. ამის მიუხედავად, ამ ხნის განმავლობაში მიზნად
ვისახავდით გრძელვადიან პერიოდში აქციების ფასის ზრდას. მიზნის მისაღწევად საჭი-
როა, დავუბრუნდეთ როგორც ამონაგების, ასევე მოგების ორნიშნა წლიურ ზრდას.
ზრდის სტრატეგიის ფარგლებში გადავწყვიტეთ, რომ ენერგეტიკული სასმელების
მზარდ ბაზარზე შევიდეთ. ბოლო ათწლეულის მანძილზე ეს იყო სასმელების ბიზნესის
სწრაფად მზარდი სეგმენტი, განსაკუთრებით 18-დან 34 წლამდე ასაკის მოსახლეობაში.
ეს ის სეგმენტია, რომელიც ყველაზე მეტს ხარჯავს სასმელებზე. ენერგეტიკული სასმე-
ლები პოპულარულია აზიის მზარდ ბაზრებზე. მას ასევე დიდი პოტენციალი აქვს მზარდი
ეკონომიკის მქონე სხვა ქვეყნებში, მაგალითად, ბრაზილიაში.
მოგების შენარჩუნებისა და გაზრდის მიზნით, ბოლო წლებში მწარმოებლურობის
გაზრდისა და ოპერაციების სრულყოფის გზით ვცდილობდით დანახარჯების შემცირე-
ბას. თუმცა, ამ ქმედებებს გარკვეული ზღვარი გააჩნია. გრძელვადიან პერიოდში უნდა
ვიპოვოთ ახალი პროდუქტები და მზარდი ბაზრები, რათა გავზარდოთ როგორც გაყიდ-
ვები და ამონაგები, ასევე, მოგება და, შესაბამისად, გავზარდოთ თქვენი, აქციონერების
კუთვნილი აქციების ღირებულება. ენერგეტიკული სასმელების ბაზარზე შესვლა არის ის
გზა, რომელიც მიგვიყვანს სასურველ შედეგებამდე“.

23
Eugene F. Brigham and Phillip R. Daves, Intermediate Financial Management, Thomson Southwestern,
2004, pp. 211–212.
42 თავი 2 ფირმა და მისი მიზნები

შეჯამება
ამ სახელმძღვანელოში ვუშვებთ, რომ ფირმის მოკლევადიანი და გრძელვა-
დიანი ამოცანაა მისი მოგების მაქსიმიზაცია ან დანაკარგების მინიმიზაცია.
თუმცა, ფირმას შეუძლია აირჩიოს სხვა მიზნებიც, მოკლევადიან და გრძე-
ლვადიან პერიოდებში მოგების მაქსიმიზაციის დაშვება გვთავაზობს მოდელს,
რომელიც ხსნის, თუ როგორ შეუძლიათ ფირმებს ეკონომიკური ცნებებისა და
ანალიზის ინსტრუმენტების გამოყენება ოპტიმალური გადაწყვეტილებების
მისაღებად. ამ ცნებებისა და ანალიზის ინსტრუმენტების ჩვენებისას, გარკვე-
ული დოზით გამოყენებულია მათემატიკაც. ამიტომ, ჩვენი აზრით, სანამ შე-
მდეგ თავზე გადავალთ, საინტერესო იქნება ამ ტექსტში გამოყენებული მათე-
მატიკის მოკლე მიმოხილვა.

ძირითადი ცნებები
არაეკონომიკური მიზნები (Noneconomic objec-
tives). კომპანიის მიზნები, რომლებიც არაა
განპირობებული ეკონომიკური აზროვნებით
და განსაზღვრავს იმას, თუ როგორ უნდა მო-
იქცეს ბიზნესი. „მოვიქცეთ, როგორც კარგი
კორპორაციული მოქალაქე“ – არაეკონომი-
კური მიზნის მაგალითია.(გვ. 30)
ბიზნესრისკი (Business risk). მოგების ცვალება-
დობა ზოგად ეკონომიკურ გარემოში, ან იმ
გარემოში მიმდინარე ცვლილებები, რომლე-
ბიც ფირმაზე ახდენს გავლენას. (გვ. 34)
ეკონომიკური დამატებული ღირებულება (Eco-
nomic Value Added (EVA)).სხვაობა კომპანიის
მთლიან კაპიტალზე უკუგებასა და კაპიტა-
ლის დანახარჯს შორის.(გვ.37)
ეკონომიკური დანახარჯი (Economic cost). ყველა
დანახარჯი, რომელიც გაიწევა კომპანიაში
რესურსების მოსაზიდად. ასეთი დანახარჯი
მოიცავს აშკარა დანახარჯებს, რომლებიც
აღირიცხება ბუღალტრულად და ალტერნა-
ტიულ დანახარჯებს. (გვ. 39)
ეკონომიკური მოგება (Economic profit). მთლიან
ამონაგებს გამოკლებული მთლიანი ეკონო-
მიკური დანახარჯი. კონკრეტული მოქმედე-
ბის შედეგად მიღებული მოგება, რომელიც
მეტია იმ მოგებაზე, რომელიც ფირმას შეეძ-
ლო მიეღო, მისი მეორე საუკეთესო მოქმედე-
ბის შედეგად. ასევე, ეწოდება არანორმალუ-
რი ან ნორმალურზე მაღალი მოგება.(გვ. 39)
კეთილდღეობის მაქსიმიზაცია (Wealth maximi-
zation). კომპანიის მართვა იმგვარად, რომ
დროთა განმავლობაში კომპანიაში შემოსუ-
ლი ფულადი ნაკადები, დისკონტირებული
შესაბამისი განაკვეთით, უზრუნველყოფდეს
აქციების მაქსიმალურ ზრდას. (გვ. 28)
კმაყოფილება (Satisficing). ცნება ეკონომიკაში,
რომელიც ეფუძნება პრინციპს, რომლის
თანახმადაც, ფირმის მფლობელები (განსა-
კუთრებით აქციონერები მსხვილ ორგანი-
ზაციებში) შეიძლება კმაყოფილები იყვნენ
ადეკვატური შემოსავლითა და ზრდით და
არ შეეძლოთ იმის განსაზღვრა, როდის არის
მოგება მაქსიმალური.(გვ. 28)
მოგების მაქსიმიზაციის ჰიპოთეზა (Profit max-
imization hypothesis). ერთ-ერთი მთავარი თემა
ეკონომიკაში – მოსაზრება, რომ კომპანია
ეცდება მაქსიმალური ეკონომიკური მოგება
მიიღოს თითოეული პერიოდისთვის. (გვ. 27)
ნორმალური მოგება (Normal profit). მოგება,
რომელიც გამომუშავებულია კონკრეტული
ქმედების შედეგად და უდრის იმ მოგებას,
რომელიც გამომუშავებული იქნებოდა ფი-
რმის მეორე საუკეთესო ალტერნატიული
ქმედების შემთხვევაში. როდესაც ფირმა გა-
მოიმუშავებს ნორმალურ მოგებას, მისი ამო-
ნაგები საკმარისია როგორც ბუღალტრული
დანახარჯების, ასევე ალტერნატიული და-
ნახარჯების დასაფარად. ის შეიძლება გა-
ნვიხილოთ, როგორც უკუგება იმ კაპიტალ-
სა და მენეჯმენტზე, რომელიც კონკრეტულ
მოქმედებაში რესურსების ჩასართავადაა
საჭირო. (გვ. 39)
ოპორტუნისტული ქცევა (Opportunistic behavior).
კონტრაქტის ერთი მხარე ცდილობს მეორე-
ზე უპირატესობის მოპოვებას.(გვ. 24)
საბაზრო დამატებული ღირებულება (Market
Value Added (MVA)). განსხვავება კომპანიის
საბაზრო ღირებულებასა (საკუთარი კაპი-
ტალი პლიუს ვალი) და იმ კაპიტალს შორის,
 თავი 2 ფირმა და მისი მიზნები 43

რომელიც ინვესტორებმა კომპანიაში კაპიტალის პროპორცია). რაც უფრო

დააბანდეს. (გვ. 37)
ტრანზაქციის დანახარჯები (Transaction
costs). დანახარჯი, რომელიც ფირმას
სხვა ფირმასთან ურთიერთქმედებისას
წარმოშობს, კვლევის, მოლაპარაკებისა
და კონტრაქტის აღსრულების დანახარ-
ჯების ჩათვლით.(გვ. 24)
ფინანსური რისკი (Financial risk). ამონაგების
(ან მოგების) ცვალებადობა, რომელსაც
განაპირობებს ლევერიჯი (ნასესხები
დიდია ლევერიჯი, მით უფრო მეტია პო-
ტენციური მერყეობა აქციონერთა შემო-
სავლებში. (გვ. 35)
ფირმა(Firm). ორგანიზაცია, რომელიც რესუ-
რსებს გარდაქმნის მომხმარებლის მიერ
მოთხოვნილ პროდუქტებად. ფირმა ირ-
ჩევს რესურსების ორგანიზებას მის შიგ-
ნით ან მის გარეთ ბაზრის საშუალებით.
(გვ. 23)

კითხვები
1.  ეს არის ნაწყვეტი New York Times-ში გამოქვეყნებული სტატიიდან: „თუ კომპანია რა-
იმე პროდუქტით ეხმარება სკოლას, მაგალითად, კომპიუტერებით, კომპანიის იმიჯი
უმჯობესდება და სტუდენტები ამ კომპანიის პროდუქტს მოიხმარენ“. ასეთი ქმე-
დება კომპანიის მხრიდან ემსახურება თუ არა მისი მოგების მაქსიმიზაციის მიზანს?
იმსჯელეთ.
2.  მოგების მარჟის მაქსიმიზაცია (მოგება, როგორც პროცენტი გაყიდვებიდან) არის თუ
არა ვალიდური ფინანსური მიზანი კორპორაციისთვის? იმსჯელეთ.
3.  „მომხმარებლებზე ინფორმაციის ორგანიზება, საკანონმდებლო რეგულაციები და
საგარანტიო მოთხოვნები მნიშვნელოვნად ზრდის მომხმარებლის კმაყოფილებაზე
ზრუნვის დანახარჯებს. შესაბამისად, მოგების მაქსიმიზაციაზე, როგორც კომპანიის
მიზანზე საუბარი უსარგებლოა“. გააკეთეთ კომენტარი ამ წინადადებაზე.
4.  იმსჯელეთ, მოგების მაქსიმიზაციისა და აქციონერთა კეთილდღეობის მაქსიმიზაციას
შორის სხვაობაზე. რომელი უფრო სრულად მოიცავს კომპანიის ეკონომიკურ მიზნებს?
5.  ახსენით, ტერმინი კმაყოფილება მსხვილი კორპორაციის ოპერაციებთან მიმართებით.
6.  ახსენით, მნიშვნელობა ტერმინ პრინციპალ-აგენტის პრობლემა. რატომ არსებობს ეს
პრობლემა?
7.  რატომ შეიძლება არ იყვნენ მენეჯერები ორიენტირებულნი მათი კომპანიის მოგების
(ან აქციონერთა კეთილდღეობის) მაქსიმიზაციაზე?
8.  რა აიძულებს მენეჯერებს, იმოქმედონ აქციონერთა ინტერესების შესაბამისად?
9.  თვლით თუ არა, რომ მოგების (ან აქციონერთა კეთილდღეობის) მაქსიმიზაცია ისევ
წარმოადგენს კომპანიის საუკეთესო ეკონომიკურ მიზანს?
10.  ინფლაციის გამო, კომპანიამ ერთ-ერთი თავისი სრულად ამორტიზებული დანადგა-
რის შესაცვლელად უნდა გადაიხადოს 8 წლის წინ მასში გადახდილ ნომინალურ ფასზე
ორჯერ მეტი. თანამედროვე ბუღალტრული წესების თანახმად, წარმოდგენილი აღრი-
ცხვის მეთოდის მიხედვით, კომპანია დაფარავს თუ არა მთლიანად ახალი მოწყობილო-
ბის ფასს ამორტიზაციის ხარჯების გზით? ახსენით იგი ბუღალტრული და ეკონომიკუ-
რი დანახარჯების შედარების გზით.
11.  როგორ მივყავართ ფარულ დანახარჯებს ბუღალტრულ და ეკონომიკურ მოგებას შო-
რის განსხვავებამდე?
12.  თქვენ გაქვთ არჩევანი, დაიწყოთ საკუთარი ბიზნესი, ან იყოთ დაქირავებული რაიმე
ბიზნესში. გადაწყვეტილების მიღებისას, რას გაითვალისწინებთ ალტერნატიულ დანა-
ხარჯებთან დაკავშირებით?
44 თავი 2 ფირმა და მისი მიზნები

13.  ბუღალტრული მოგების გაანგარიშებისას ამორტიზაციის აღრიცხვის სხვადასხვა მე-

თოდი შეიძლება იქნეს გამოყენებული. ეკონომისტის თვალთახედვით, როგორ უნდა
განისაზღვროს წლიური ამორტიზაცია?
14.  თვლით თუ არა, რომ მოგების მაქსიმიზაციის მოდელი შეიძლება მიესადაგოს ტრა-
ნსნაციონალური კორპორაციის მოქმედებებს? ახსენით.
15.  რა არის ტრანზაქციის დანახარჯები? როგორ ზრდის ოპორტუნისტული ქცევა ტრა-
ნზაქციის დანახარჯებს?
16.  ბოლო წლებში იზრდება კომპანიის წარმოების მნიშვნელოვანი ნაწილის აუთსორსინგი.
როგორ ახსნით ამ ცვლილებებს? რა წვლილი შეიტანა ინტერნეტმა ამ ცვლილებებში?
17.  რა არის კომპანიების მიერ ტრანზაქციის დანახარჯების ინტერნალიზაციის მიზეზები?
18.  კომპანიამ ინვესტორებზე ორი მილიონი აქცია გაყიდა. წინა წელს აქციაზე გადაიხადა
2 დოლარის ოდენობის დივიდენდი და ელის, რომ დივიდენდები წლიური 6 პროცენტით
გაიზრდება. აქციონერები უკუგების 13-პროცენტიან ნორმას მოითხოვენ. თქვენი აზ-
რით, როგორი იქნება აქციის ფასი დღეს და რამდენია კომპანიის აქციების საერთო
ღირებულება?
19.  განიხილეთ განსხვავება აქციონერთა კეთილდღეობის გაანგარიშებასა და საბაზრო
დამატებულ ღირებულებას შორის. რომელი უფრო მისაღებია მათგან აქციონერის
პოზიციიდან?