Professional Documents
Culture Documents
िं ी
प्रश्न
पपत्रनसं.नएवंनशीर्षकन P5: भाषाविज्ञान
इकाईनसं.नएवंनशीर्षकन M25: पारििारिक िर्गीकिण
इकाईनटै गन HND_P5_M25
ननर्ााता सर्ू
प्रमुखनअन्नवर्
ह कन प्रो. गर्गिीश्िि िर््र
कुलपति,नमहातन
मानगां ीनअंिाााटन
रीय हिंनी हंिीनववश्न
ववव्य हिंालय हिं,नव ाषन(महाााटन
र)न442001
ईमहलन:नmisragirishwar@gmail.com
प्रश्पपत्र समन्न
वय हिंकनन डॉ. उर्ाशिंकि उपाध्याय
पूवनष प्रोफहसा,नभार्ानवव्य हिंापीठन
महातन
मानगां ीनअंिाााटन
रीय हिंनी हंिीनववश्न
ववव्य हिंालय हिं,नव ाषन(महाााटन
र)न442001न
ईमहलन:नusupadhyay@gmail.comन न
इकाई लहखक प्रो. ठाकुि दास
पूवनष प्रोफहसा,नकेंद्रीय हिंनी हंिीनसंस्थाप,नआगाा
ईमहलन:नdassthakur@gmail.comन
इकाईनसमीक्षक डॉ. उर्ाशिंकि उपाध्याय
पूवनष प्रोफहसा,नभार्ानवव्य हिंापीठन
महातन
मानगां ीनअंिाााटन
रीय हिंनी हंिीनववश्न
ववव्य हिंालय हिं,नव ाषन(महाााटन
र)न442001न
ईमहलन:नusupadhyay@gmail.comन न
भार्ा संपािकन प्रो. गर्गिीश्िि िर््र
कुलपति,नमहातन
मानगां ीनअंिााार्र्न ीय हिंनी हंिीनववश्न
ववव्य हिंालय हिं,नव ाषन(महाााटन
र)न442001
ईमहलन:नmisragirishwar@gmail.com
पाठ का प्रारूप
1. पाठनकानउद्दहश्य हिं
2. प्रस्िावपा
3. भार्ानपरावाानकीनसंकल्पपा
4. पारावाराकनवगीकाणनकहनआ ाा
5. पारावाराकनवगीकाणनकीनसंी िग् िा
6. आंिराकनपुपाष चपानएवंनिुलपातमकनपुपाष चपा
7. तपटकर्ष
1. पाठ का उद्देश्य
इसनपाठनमें नआपनसीखेंगहनककन–
1. पारावाराकनवगीकाणनसहनक्य हिंानिातपय हिंषनहै ?न
2. पारावाराकनवगीकाणनऔानआकृतिमूलकनवगीकाणनमें नक्य हिंानअंिानहै ?
3. पारावाराकनवगीकाणनककपनआ ााोंनपानककय हिंानजािानहै ?
HND : ह द
िं ी P5: भाषाविज्ञान
M25: पारििारिक िर्गीकिण
4. क्य हिंानपारावाराकनवगीकाणनकहनआ ाानपानवैज्ञातपकनतपटकर्षनतपकालहनजानसकिहनहै ?
5. आंिराकनपुपाष चपा एवंनिुलपातमकनपुपाष चपानसहनक्य हिंानिातपय हिंषनहै नऔानउपनिोपोंनमें नक्य हिंानअंिानहै ?
2. प्रस्तािना
भार्ावविोंन कहन ्वााान ववश्वन कीन भार्ाओंन कान मुख्य हिंन रूपन सहन िोन आ ााोंन पान वगीकाणन ककय हिंान गय हिंान है ।न य हिंहन आ ाान हैंन –न
आकृतिनय हिंानाचपानिथानपारावाराकनय हिंानआपुवंशशकनसंबं ।नआकृतिमूलकनवगीकाणनकहनबााह नमें नहमनवपछलीनइकाईनमें नपढ़न
चुकहनहैं।नाचपानितवनय हिंानआकृतिनकहनआ ाानपानककय हिंानगय हिंानवगीकाणनआकृतिमूलकनवगीकाणनकहलािानहै ।नइसनइकाईन
में नहमनपारावाराकनवगीकाणनकहनबााह नमें नपराचचिनहोंगह।
ऐतिहाशसकनभार्ाववज्ञापनकानप्रमुखनववर्य हिंनहै न भार्ाओंन कानपारावाराकनवगीकाण।नइसनववर्य हिंनपानवपछलहन डहढ़-िोनसौनवर्ोंन
सहन कामनककय हिंानजानाहानहै न औानववश्वनकीनभार्ाओंन कोनववशभन्पनभार्ानपरावााोंनमें न वगीकृिनककय हिंानगय हिंानहै ।नपारावाराकन
वगीकाणनपानववचाानकापहनसहनपहलहनहमें नभार्ानपरावाानकीनसंकल्पपानकोनसमझपानहोगा।न
भााोपीय हिंन भार्ान परावाान कोन 'केंटुम' औान 'शिम' वगोंन कहन रूपन में न जापान जािान है ।न य हिंहन ववभाजपन पजश्चमीन औान पूवीन
भार्ाओंन कहनरूपनमेंन भीनककय हिंानगय हिंानहै ।नपूवीनभार्ाएँन 'केंटुम'नवगष औानपजश्चमीनभार्ाएँन 'शिम' वगषन कहनरूपनमेंन चचजनपिन
कीनगईनहैं।नशिम वगषनकोनभााि-ईाापी, आय हिंषनभार्ानपरावाानकहनरूपनमें नभीनजापानजािानहै । भाािनकीनआय हिंषनभार्ाएँनइसीन
वगषनमें नआिीनहैं।
HND : ह द
िं ी P5: भाषाविज्ञान
M25: पारििारिक िर्गीकिण
पहींन होिी।न ककं िुन अंग्रहजी, डच, स्वीडडशन य हिंान डहतपश,न जमषपन कीन िुलपान कीन जाएन िोन इपन भार्ाओंन कहन बीचन एकन
‘’आपुवंशशकन समापिा"न ी िखाईन िह िीन है ।न य हिंहीन जस्थतिन हमें न ी हंिी,न बांग्ला,न असशमय हिंा,न उडडय हिंा.न मााठी,न गुजाािी,न पंजाबीन
आी िनभार्ाओंन में न भीनशमलिीनहै ।नय हिंी िनइपनभार्ाओंन कीनिल
ु पानकाें न िोनहमें न इपमें न एकनप्रकाानकीनआपव
ु ंशशकनसमापिान
शमलिीन है ,न य हिंहन सभीन भार्ाएँन आय हिंषन भार्ान परावाान सहन संबं न ाखिीन हैं।न ककं िुन य हिंी िन हमन मााठीन य हिंान बांग्लान य हिंान ी हंिीन कीन
िुलपान िहलुगुन य हिंान िशमलन सहन काें न िोन इपमें न समापिान पहींन शमलिीन क्य हिंोंककन य हिंहन भार्ाएँन शभन्पन परावाान कीन भार्ाएँन हैं।न
मााठी,नबांग्लानओानी हंिीनआय हिंषनपरावाानकीनभार्ाएँनहैंनिोनिहलग
ु ुनऔानिशमलनद्रववडनपरावाानकी।
इसनप्रकाानहमनपव
ू ज
ष नभार्ानसहन ववकशसिनवंशजनभार्ाओंन कहनबीचनपरावाराकनय हिंानआपव
ु ंशशकनसंबं नकीनबािनकानसकिहन
हैं।नपारावाराकनरूपनसहन संबंच िनभार्ाओंन कहनबीचनसंबं नगहाानय हिंानसमीपस्थनअथवानिाू स्थनहोनसकिान है ।नसंबद्धिानकीन
मात्रान (डडग्री)न कोन वंश-वक्ष
ृ न कहन रूपन में न प्रिशशषिन ककय हिंान जान सकिान है ।न भार्ान संबं ोंन कोन व्य हिंक्िन कापहन में न वंश-वक्ष
ृ न बहुिन
महतवपूणनष भूशमकानतपभािहनहैं।नननननननननननननननननननन
HND : ह द
िं ी P5: भाषाविज्ञान
M25: पारििारिक िर्गीकिण
2. शब्द सर्ानता -नइसकहनअंिगषिनभार्ाओंन में न आ ााभूिनशब्िावलीनसंबं ीनसमापिानकोनशलय हिंानजािानहै ।नइसमें न
शब्िनकीनआकृतिनकहनसाथ-साथनअथषन पानभीनववचाानककय हिंानजािानहै ।नय हिंी िनएकाच कनशब्िोंनमें न शब्िनसमापिान
शमलिीनहै निोनय हिंहनपारावाराकनदृजटटनसहन संबंद्धनहोपहन कीनओानसंकहिनिह िीनहै ।नशब्िनसमापिानकहनशलएनआ ााभि
ू न
शब्िावलीनपानहीनववचाानककय हिंानजािानहै ।न
कईन बाान ववशभन्पन परावााोंन कीन भार्ाओंन मेंन भीन आंशशकन समापिान शमलिीन है ,न जैसहन संस्कृिन में न जाल्म: शब्िन (तपिष य हिंी,न
अतय हिंाचााी),न अाबीन में न जाशलमन (जुल्मन य हिंान अतय हिंाचाान कापहवाला),न भोजपुाीन में न तपय हिंाह न (समीप)न िथान अंग्रहजीन में न तपय हिंान
आी िनशब्िोंनमें न आकजस्मकनसाम्य हिंनकोनइपनभार्ाओंन में न पारावाराकनय हिंानऐतिहाशसकनसमापिानकानआ ाानपहींन मापानजान
सकिा।नन
अपुकाणमूलकन शब्िोंन में न अक्सान शब्िाथषन समापिान शमलिीन है न –न जैसहन ी हंिीन में न म्य हिंाउँ ,न चीपीन में न म्य हिंाउँ न ककं िुन इसहन
परावाराकनसमापिानकानआ ाानपहींनमापानजानसकिा।
इसनस्िानपानकिय हिंानशब्िों,नउपकीन ािुओं,नप्रतय हिंय हिंोंनकहनजुडपहन कहनस्वरूप,नप्रतय हिंय हिंन ािुन कहनआी ि,नमध्य हिंनय हिंानअंिनमें न कहाँन
लगिहनहैंनिथानवाक्य हिंनकीनाचपानककसनप्रकाानसहनहोिीनहै न–नइपनमद्द
ु ोंनपानववचाानककय हिंानजािानहै ।न
4. ध्िनन सर्ानतान–नय हिंी िनवववहच्य हिंनभार्ाओंन कीनप्रय हिंुक्िनध्वतपय हिंोंनमें न समापिानहोिीनहै न िोनउपमें न पारावाराकनसंबं न
होपहन कीनसंभावपानबढ़नजािीनहै।नककसीनभार्ानकीनध्वतपय हिंोंनमेंन ववकासिमनमेंन पराविषपनहोिहन ाहिहन हैं।नउिाहाणन
कहन िौान पान संस्कृिन कीन ऋ,न र्,न ज्ञ,न ऐ,न औन आी िन कान मल
ू न रूपन मेंन उच्चााणन आजन पहींन शमलिा।न संस्कृि,न
HND : ह द
िं ी P5: भाषाविज्ञान
M25: पारििारिक िर्गीकिण
फाासी,नरूसी,नफ़्रेंच,नजमषप,नअंग्रहजीनआी िनभार्ाएँन भााोपीय हिंनपरावाानकीनभार्ाएँन हैं।नसंस्कृिनमें न जनध्वतपनपहींन
थीनजबककनअन्य हिंनभार्ाओंनमें नय हिंहनध्वतपनहै ।नसंस्कृिनमें नटवगषनध्वतपय हिंाँनथीं,नककं िुनअन्य हिंनभााोपीय हिंनभार्ाओंनमेंनय हिंहन
ध्वतपय हिंाँन पहींन है ।न संस्कृिन में न ड,न ढ़न ध्वतपय हिंाँन पहींन है न ककं िन
ु उससहन ववकशसिन भाािीय हिंन आय हिंषन भार्ाओंन में न य हिंहन
ध्वतपय हिंाँन शमलिीन हैं।न कईन बाान वविह शीन भार्ाओंन कहन संपकषन कहन साथन वविह शोंन ध्वतपय हिंाँन आन जािीन है ,न जैसहन अाबी-
फाासीनकहनसंपकषनसहनी हंिीनमें नक,नख़,नग़,नफ,नजनआी िनध्वतपय हिंाँनभीनआनगईं।नकफानवविह शीनशब्िोंनकोनआतमसािन
कापहनमें नमूलनअाबी-फाासीनध्वतपय हिंोंनमें नपराविषपनहोनगय हिंा।
अथषन कीन जस्थतिन भीन ध्वतपन य हिंान शब्िन समापिान कीन िाहन अतपजश्चिन होिीन है ,न अथषन पराविषपन भीन भार्ान कीन सामान्य हिंन
ववशहर्िान है ।न जैसहन संस्कृिन मेंन ‘’मग
ृ ’’न शब्िन कान अथषन ‘’कोईन भीन पशु’’न था,न ककं िन
ु बािन मेंन य हिंहन ‘’पशुन ववशहर्’’न कहन रूपन में न
ववकशसिनहोनगय हिंा।नफाासीनमेंन ‘’मग
ृ ’’नशब्िनकहनसाथनिोनपराविषपनघी टिनहुएन–नएकनध्वतपनपराविषपनजजससहन य हिंहन‘’मग
ृ ’’न
सहन ‘’मुग’ष ’नहोनगय हिंानऔानिस
ू ाानअथषन पराविषपनजजससहन य हिंहनपशुन सहन पक्षीनकहनअथषन में न परावतिषिनहोनगय हिंा।नइसनप्रकाानय हिंहन
शसद्धनहोिानहै नककनअथषनभीनजस्थानाहपहवालीनवस्िुनपहींनहै ।
इसनप्रकाानहमनिह खिहन हैंन ककनध्वतपनसमापिानभीनपारावाराकनसंबं नकानपुटटनआ ाानपहींन है ।नसबसहन ववश्वसपीय हिंनआ ाान
व्य हिंाकाणनसमापिानहोिीनहै ,निस
ू ाह नआ ाानउसहनपुटटनकापहनमें नसहाय हिंकनहोनसकिहनहैं।
HND : ह द
िं ी P5: भाषाविज्ञान
M25: पारििारिक िर्गीकिण
है ,नइसमें न य हिंहनमापकानचलानजािानहै न ककनय हिंहन पराविषन एकनमल
ू नरूपनसहन ववकशसिनहुएनहैं।नविषमापनसंरूवपमोंनकोनभीनएकन
रूवपमनसहनववकशसिनमापानजािानहै ।नआंिराकनपुपाष चपानकीनआ ााभूिन ााणानय हिंहनहै नककनववशभन्पनपरावहशोंनमें निोनय हिंानिोन
सहनअच कनसाथषकनरूपोंनकानसंबं नप्राचीपनरूपनसहनसंबंद्धनहोनसकिानहै ।न
िुलपातमकन पुपाष चपान में न ववशभन्पन भार्ाओंन में न उपलब् न समापाथीन शब्िोंन कीन िुलपान काकहन उसन कहन प्राक् न रूपन कोन
पुपाष चचिनककय हिंानजािानहै ।नइसकहनअंिगषिनय हिंहनमापकानचलानजािानहै न ककनय हिंहन भार्ाएँन ककसीनएकनपूवज
ष नय हिंानप्राक् न भार्ानसहन
ववकशसिनहुईनहै ।न
जजसनप्रकाानिल
ु पातमकनपप
ु ाष चपान्वााानपप
ु ाष चचिनभार्ानकोनप्राक् -उपसगषन ्वााान्य हिंोतििनककय हिंानजािानहै ,नउसीनप्रकाान
आंिराकनपुपाष चपान्वााानपुपाष चचिनभार्ानरूपनकोनपूव-ष उपसगषन ्वााानप्रकटनककय हिंानजािानहै न –नजैसहन प्राक् -भााोपीय हिंनभार्ान
य हिंानप्राक् -आय हिंषनभार्ा।नइसीनप्रकाानप्राक् -आय हिंषनभार्ानकहनपूवनष रूपनकोनपूव-ष प्राक् -आय हिंषनभार्ानकहानजािानहै ।नन
आंिराकन पुपाष चपान कोन िुलपातमकन पुपाष चपान ्वााान पुपाष चचिन प्राक् न भार्ाओंन पानभीन लागनू ककय हिंान जान सकिान है ।न िस
ू ाीन
ओानककसीनभार्ानकहनपप
ु ाष चचिनरूपनकहनबािनिल
ु पातमकनपप
ु ाष चपानलागन
ू कीनजानसकिीनहै ।नपां िन
ु इसमें न साव ापीनबािपहन
कीनआवश्य हिंकिानहोिीनहै न क्य हिंोंककनिुलपातमकनपुपाष चपानलागून कापहन सहन पहलहन आंिराकनपुपाष चपानलागून कापहन सहन भार्ानकहन
पूवनष रूपोंनसहन संबंच िनमहतवपूणनष साक्ष्य हिंनशमटनसकिहन हैंन औानइसनप्रकाानपुपाष चचिनप्राक् न भार्ानकीनपराशुद्धिानसंी िग् नहोन
सकिीनहै ।न
िल
ु पातमकनपप
ु ाष चपानकहनआ ाानपानकईनभाािीय हिंनआय हिंषनभार्ाओंनकहनअध्य हिंय हिंपनककएनगएनहैं।नइपमें निह वीनप्रसन्पनपट्टपाय हिंकन
कानउडडय हिंा-असशमय हिंा-बंगाली-ी हंिी,नठाकुानिासनकानकश्मीाी-लहं िा-पंजाबी-ी हंिीनिथानपूवीनी हंिीनिथानबबहााीनभार्ाओंन कान
संबं पाकन अध्य हिंय हिंपन प्रमुखन हैं।न इपन अध्य हिंय हिंपोंन कहन तपटकर्ोंन कोन वंशवक्ष
ृ ोंन कहन आ ाान पान प्रस्िुिन ककय हिंान जािान है ।न पीचहन
विषमापनकश्मीाी-लहं िा-पंजाबी-ी हंिीनकीनिुलपातमकनपुपाष चपानकहनआ ाानपानइपनभार्ाओंन कहनपुपाष चचिनप्राक् -रूपनसहनइपन
कहनववकास-िमनकोनवंशवक्ष
ृ न्वााानिशाषय हिंानगय हिंानहै ।न
ननननननन नन
नननननननननननननननननन
ननननननननननननननननननननकश्मीाीननननननननननप्राक् नलहं िा-पंजाबी-शसं ी
ननननननन
नननननननननलहं िानननननननननननननननशसं ी
HND : ह द
िं ी P5: भाषाविज्ञान
M25: पारििारिक िर्गीकिण
(आ ुतपकन कश्मीाी,न लहं िा,न पंजाबीन औान शसं ीन कहन शब्िोंन में न ध्वतपन समापिान कहन अपुसाान िुलपातमकन पुपाष चपान कहन
शसद्धांिन कहन आ ाान पान प्राक् –कश्मीाी-लहं िा-पंजाबी-शसं ीन कीन पुपाष चपान कीन गईन है न औान उपमें न हुएन ध्वतपन पराविषपोंन कहन
आ ाानपानभार्ाओंनकानववकासनी िखाय हिंानगय हिंानहै ।नसबसहनपहलहन्ववतवोंनकहनसालीकाणनकहनआ ाानपानकश्मीाीनप्राक् -भाय़ान
सहन अलगनहोिीनहै ।नकफानअंि:स्फोटीनध्वतपय हिंोंनकहनववकासनकहनकााणनलहं िा-शसं ीनवगषन प्राक् न लहं िा-पंजाबी-शसं ीनसहन अलगन
होन जािान है ।न पंजाबीन में न अंि:स्फोटीन ध्वतपय हिंाँन पहींन शमलिीं। इसन प्रकाान विषमापन भार्ाओंन सहन िुलपातमकन पुपाष चपान कहन
शसद्धांिनकहनआ ाानपानभार्ाओंन कहनप्राक् -रूपनकीनपुपाष चपानकीनजािीनहैन औानप्राक् न भार्ानसहन ववकशसिनआ ुतपकनभार्ाओंन
कोनवंशवक्ष
ृ नकहनआ ानपानी िखाय हिंानजािानहै ।)1
7. ननष्कषा
इसनइकाईनमें नहमपहनपारावाराकनवगीकाणनिथानउसकहनआ ााोंनकहनबााह नमेंनचचाषनकी।नसाथनहीनपारावाराकनवगीकाणनिथान
आकृतिमूलकन वगीकाणन कहन अंिान कोन भीन समझा।न ववगिन डहढ़-िोन सौन वर्ोंन में न ववश्वन कीन अपहकन भार्ाओंन कान अध्य हिंय हिंपन
ककय हिंान गय हिंान है न औान उन्हें न आपुवंशशकन शसद्धांिोंन अथवान िुलपातमकन पद्धतिन कहन आ ाान पान ववशभन्पन भार्ान परावााोंन में न
वगीकृिन ककय हिंान गय हिंान है ।न न पारावाराकन वगीकाणन कहन आ ााोंन कीन चचाषन कािहन हुएन हमपहन िह खान कीन स्थाप-समीपिा,न
व्य हिंाकाखणकन साम्य हिं,न शब्िन साम्य हिंन िथान ध्वतपन साम्य हिंन कहन आ ााोंन मेंन सहन कोईन भीन आ ाान असंी िग् न रूपन सहन ववश्वसपीय हिंन
पहींनहै ,नइसनशलएनपारावाराकनवगीकाणनकीनववश्वसपीय हिंिानकोनसंिहहनकीनदृजटटनसहनिह खानजािानहै ।न
……………………………………………………..
HND : ह द
िं ी P5: भाषाविज्ञान
M25: पारििारिक िर्गीकिण