Rừng xà nu là truyện ngắn tiêu biểu cho khuynh hướng sử thi và cảm hứng lãng

mạn dòng văn học 1945 - 1975 được giảng dạy trong nhà trường THPT. Tuy
nhiên, từ trước đến nay tác phẩm này thường được nhiều giáo viên giảng dạy
như một tác phẩm văn xuôi tự sự và chỉ chú ý khai thác nó ở khía cạnh hành
động nhân vật, hình tượng cây xà nu. Đặc trưng thi pháp thể loại, những sáng
tạo độc đáo trong nghệ thuật viết truyện ngắn của Nguyễn Trung Thành và sức
tác động của tác phẩm tới tâm hồn, tình cảm, nhận thức của lớp thanh niên trẻ
học đường chưa được giáo viên quan tâm đúng mức.

Dưới góc nhìn của khoa học phương pháp, tôi mong muốn thông qua một tác
phẩm cụ thể hiểu hơn về Nguyễn Trung Thành- Nguyên Ngọc, cung cấp những
minh chứng xác thực cho việc hiểu biết một giai đoạn văn học rất cụ thể của
chúng ta và những đóng góp của nhà văn cho văn học Việt Nam hiện đại, có
cách nhìn đúng đắn hơn về dạy - học truyện ngắn ở trường phổ thông sao cho
đúng đặc trưng thi pháp thể loại. Đề tài đã mạnh dạn nghiên cứu truyện ngắn

- Nguyễn Trung Thành đã xây dựng thành công một cốt truyện mang đậm
chất sử thi
+Khái niệm về cốt truyện: Cốt truyện là một hệ thống cụ thể những sự kiện,
biến cố, hành động trong tác phẩm thể hiện mối quan hệ qua lại giữa tính cách
trong một hoàn cảnh xã hội nhất định nhằm thể hiện chủ đề tư tưởng của tác
phẩm. (Theo từ điển Bách khoa toàn thư)
+ Rừng xà nu có hai cốt truyện đan lồng: một về cuộc đời của nhân vật Tnú
và một về cuộc đồng khởi của dân làng Xô Man. Cả hai cốt truyện được xây
dựng trên cái trục mâu thuẫn là cuộc đấu chọi trực tiếp của một tập thể anh hùng
với kẻ thù. Nói cách khác, một bên là sự tàn phá huỷ diệt của giặc Mỹ và bè lũ
tay sai, một bên là ý chí, sức chiến đấu; sức sống mãnh liệt của dân làng Xô
Man.
Việc xây dựng cốt truyện mang đậm chất sử thi giúp cho bạn đọc lần đầu tiên
hiểu thêm về con người sử thi Tây Nguyên trong phạm vi một truyện ngắn.
- Sự dồn nén một tư tưởng tối đa trong một dung lượng tối thiểu
+ Khái niệm về dung lượng: "dung lượng" là số lượng, nội dung tối đa có thể
chứa đựng bên trong vật gì( theo từ điển Tiếng việt của Viện ngôn ngữ học-
2003).
+ Cách xử lý tài tình của nhà văn đã khiến Rừng xà nu tuy dung lượng nhỏ (chỉ
22 trang) nhưng chất sử thi thấm đẫm từng tính cách nhân vật, từ sự kiện, hình
ảnh, sức khái quát qua hình tượng nhân vật điển hình, đến sự chọn lựa, chắt lọc
các sự kiện khiến lịch sử sống động và tinh tế. Đó không chỉ là lịch sử của dân
làng Xô Man mà còn là lịch sử của dân làng Tây Nguyên, nhân dân VN trong
cuộc kháng chiến.
- Cách sắp xếp mạch truyện giúp người đọc thâm nhập vào những chiều kích
khác nhau của tác phẩm

+ Từ câu văn mở đầu ngắn gọn độc đáo:

Câu văn 9 chữ mở đầu của tác phẩm: “Làng ở trong tầm đại bác của đồn giặc”.
Đúng là chỉ trong chưa đầy mười chữ mà dựng lên được cả một tư thế của sự
sống trong sự đối diện với cái chết, của cái tồn sinh trong vòng đe doạ của sự
huỷ diệt bạo tàn, cách mở của truyện thật cô đúc gọn gàng mà vẫn đầy uy nghi,
tầm vóc. 

+ Đến sự tiếp diễn mạch truyện đầy hấp dẫn.

Có hai mạch truyện đan lồng. Mạch nối của tác phẩm chính là chuyện về người
anh hùng Tnú. Mạch ngầm ẩn chứa sau đó lại là lời khẳng định vai trò của tập
thể anh hùng và cuộc chiến đấu đầy gian khổ, đau thương nhưng anh dũng của
nhân dân Xô Man nói riêng và nhân dân Tây Nguyên nói chung.

-Nguyễn Trung Thành đã tìm tòi, sáng tạo nên những tình huống truyện vừa
độc đáo, vừa mới mẻ, dồn nén được nhiều vấn đề, nhiều ý tưởng

+Khái niệm về tình huống: Là hoàn cảnh riêng được tạo nên bởi một sự kiện
đặc biệt khiến cho tại đó, cuộc sống hiện lên đậm đặc nhất và ý đồ tư tửng của
tác giả cũng được bộc lộ sắc nét nhất. (theo từ điển Tiếng việt của Viện ngôn
ngữ học- 2003).

+Sự trở về của Tnú sau ba năm đi lực lượng đã làm sống dậy tất cả các nhân
vật, sự kiện và gắn với các nhân vật và sự kiện đó là cây xà nu. Đó chính là tình
huống đẩy câu chuyện phát triển. Không có tình huống Tnú trở về, câu chuyện
về nhân vật anh hùng sử thi Tnú, về lịch sử chiến đấu quật cường của dân làng
Xô Man bị lùi vào quá khứ, chỉ còn nằm trong trí nhớ của những người già (như
cụ Mết).

Bên cạnh tình huống chủ đạo đó, còn có những tình huống phụ, góp phần tạo độ
căng làm cho tác phẩm có tính hấp dẫn đặc biệt.

Tình huống phụ thứ nhất: Tnú không cứu sống được vợ con. Với tình huống
này, tác giả đã giúp người đọc thấy được tội ác của kẻ thù, đồng thời đưa ra một
bài học cách mạng: Sự đơn độc, liều lĩnh rất dễ dẫn đến thất bại.

Tình huống phụ thứ hai: Tnú bị giặc bắt và đốt cháy mười ngón tay. Tnú Tình
huống phụ thứ hai: Tnú bị giặc bắt và đốt cháy mười ngón tay. Thú phải trả một
giá đắt cho cuộc đấu tranh tự phát của mình nhưng anh lại có một kinh nghiệm
lớn: “Chúng nó đứa nào cũng là thằng Dục”.

Tình huống phụ thứ ba: Làng Xô Man nổi dậy giết chết mười tên giặc. Sự bất
lực của vợ con Tnú đã đem lại bài học kinh nghiệm, chân lý cách mạng cho
người dân Xô Man: chúng nó đã cầm súng, mình phải cầm giáo.

- Hình tượng cây xà nu- một sáng tạo độc đáo của Nguyễn Trung Thành
Hình tượng xà nu xuất hiện rất nhiều lần trong tác phẩm. Tác giả đã miêu
tả nó bằng một giọng văn thiết tha, đầy sức biểu cảm xen lẫn khâm phục,
tự hào.

Vẻ đẹp lãng mạn của xà nu được miêu tả ở màu sắc, mùi vị, tư thế khoẻ khoắn
và sự sinh sôi nảy nở mạnh mẽ không gì ngăn cản nổi. Bên cạnh đó, hình tượng
cây xà nu còn mang ý nghĩa tượng trưng. Nó gắn bó, thân thuộc với đời sống và
chiến đấu, tượng trưng cho phẩm chất và sức sống bền vững, quật khởi của dân
làng Xô Man nói riêng, Tây Nguyên bất khuất nói chung. Đó cũng là biểu tượng
cho khát vọng tự do, sự vĩnh cửu bất tận của con người sử thi.

Xà nu là sự kết hợp hai vẻ đẹp: dũng mãnh và trữ tình, khốc liệt và nên thơ, đau
thương và tươi sáng. Cây, rừng xà nu là hình tượng nghệ thuật độc đáo, trở
thành tâm điểm của nỗi nhớ và suy tư về một miền đất tươi đẹp, giàu truyền
thống. 

- Sự khéo léo trong việc lựa chọn những chi tiết nghệ thuật đắt giá

Những chi tiết được xem là điểm huyệt, giàu giá trị nội dung tư tưởng và giá trị
nghệ thuật, nằm rải rác trong suốt chiều dài của truyện.

+ “cạnh một cây xà nu mới ngã gục, đã có bốn năm cây con mọc lên, ngọn xanh
rờn, hình nhọn mũi tên lao thẳng lên bầu trời”: Sức sống mãnh liệt của rừng xà
nu. Nguyễn Trung Thành đã nói lên được một hiện thực lớn về nhân dân Tây
Nguyên, nhân dân Việt Nam ngày nay: Không lấy huỷ diệt đáp lại huỷ diệt. Đối
lập với huỷ diệt phải là ý chí bảo tồn, ý chí sinh tồn.

+ Hình ảnh ngọn lửa xà nu: bốn nét vẽ về ngọn lửa xà nu. Thứ nhất, dưới ngọn
lửa xà nu, Tnú đã đọc thư “tuyệt mệnh” của anh Quyết. Thứ hai, mười ngọn
đuốc ở ngón tay Tnú đầy uất hận. Thứ ba, đống lửa xà nu to giữa nhà soi rõ
mười xác giặc ngổn ngang. Thứ tư, “lửa xà nu cháy khắp rừng”. Ngọn lửa xà nu
cứ được vẽ to dần như lòng căm thù giặc được nuôi lớn dần, như sức mạnh càng
ngày càng lớn của người dân Xô Man.

+ Tnú học chữ: người anh hùng Tnú ngay từ nhỏ đã có quyết tâm lớn.
+ Sau ba năm tham gia giải phóng quân trở về, lắng nghe thấy âm thanh của
tiếng chày: người đọc nhận ra thêm một lần nữa vẻ đẹp tâm hồn của Tnú.

+ Bàn tay Tnú: hai bàn tay biết kể về số phận con người.

+ Đôi mắt: Đôi mắt Dít "ráo hoảnh", "bình thản, trong suốt"; Với cụ Mết, đó là
đôi “mắt sáng và xếch ngược”. Đôi mắt của Tnú “như hai cục lửa lớn” đầy căm
thù.

Các chi tiết trên là những chi tiết “đắt giá”, nơi tập trung năng lượng thẩm
mỹ, tích tụ đến độ đậm đặc nội dung tư tưởng và giá trị nghệ thuật của tác
phẩm.

- Xây dựng không gian và thời gian nghệ thuật làm nền cho câu chuyện

+ Một không gian sử thi hoành tráng

Ở Rừng xà nu là không gian sinh hoạt cộng đồng và không gian của núi rừng
hùng vĩ, nên thơ. Những khoảng không gian nhỏ bé đã được “cộng đồng hoá”
cùng không gian rộng lớn trở thành không gian có tính biểu tượng, không gian
nghệ thuật, cắt nghĩa vẻ đẹp kì vĩ, phi thường của con người. Tác giả đã lồng
không gian thực tại với không gian sử thi tạo nên một không gian vừa thực, vừa
ảo làm say lòng người đọc mọi thế hệ.

+ Sự độc đáo trong cách sắp xếp thời gian nghệ thuật

Đời sống của nhân vật được diễn ra trong các thời gian mang tính sự kiện nối
tiếp. Trong thời gian của các biến cố lịch sử và sự kiện xã hội, tính cách, số
phận của nhân vật dần dần được hoàn thiện. Tính thuyết phục bởi sự độc đáo
của cách sắp xếp thời gian nghệ thuật trong tác phẩm ở chỗ:

Thứ nhất là thời gian dồn nén: Thời gian chỉ có một đêm nhưng tái hiện cuộc
đời của một nhân vật anh hùng, lịch sử của cả dân tộc.

Thứ hai là thời gian đảo ngược: Từ hiện tại trở về quá khứ. Sự đảo ngược này
là một dụng ý của nhà văn nhằm khắc sâu những thời điểm và sự kiện nêu bật tư
tưởng chủ đề của tác phẩm

Thứ ba, thời gian có tính chất đồng hiện: Xen lẫn quá khứ- hiện tại- tương
lai. Dù ở bất cứ thời gian nào, hoàn cảnh nào, những cuộc chạy tiếp sức không
biết mệt mỏi của người dân Xô Man cũng chính là truyền thống lịch sử ngàn đời
của dân tộc ta.
Thông qua cách xây dựng thời gian nghệ thuật, tác giả muốn thể hiện mối quan
hệ giữa những con người trong sự kế thừa, thể hiện được sự phát triển truyền
thống của dân tộc.

2.1.2 Một cái nhìn nghệ thuật về thế giới tạo nên sự kì diệu của một mãnh
lực hướng vào sáng tạo và sản sinh suy tư

- Cái nhìn nghệ thuật- Sự khởi nguyên cho những sáng tạo và suy tư

 + Hệ thống điểm nhìn nghệ thuật phong phú, linh hoạt

Cái nhìn nghệ thuật của nhà văn trong mỗi tác phẩm chính là cái nhìn bao quát
thông qua hệ thống các điểm nhìn nghệ thuật.

Ở rừng xà nu hệ thống điểm nhìn nghệ thuật khá phong phú, được nhà văn
lựa chọn phối hợp linh hoạt đã trở thành phương tiện nghệ thuật thể hiện quan
niệm của nhà văn về hình tượng con người sử thi.Truyện ngắn có sự di chuyển
điểm nhìn để tạo thành trường nhìn đa dạng. Song, dù ở bất kì điểm nhìn nào,
nhà văn cũng luôn thể hiện sự thống nhất của góc nhìn, ở khoảng cách trần
thuật, ở cách cảm thụ và đánh giá.

+ Sự lựa chọn, sử dụng và sáng tạo ra những phương tiện, ngôn ngữ nghệ thuật
mới, lạ, độc đáo, giúp cho nhà văn chạm khắc nên những hình tượng nghệ thuật
đẹp và kỳ vĩ.

 Ngôn ngữ mang sắc thái lịch sử trang trọng, thiên về diễn tả cái anh
hùng, cái cao cả đem lại cái hồn cho sự vật.
 Sử dụng một số biện pháp tu từ như ẩn dụ, so sánh, tượng trưng.v.v, thể
hiện sự thành kính, ngợi ca.
 Sử dụng nhiều kiểu câu khác nhau tạo nên cái lạ, cái mới trong cấu trúc
câu. 
 Đa dạng hoá, cả tỉnh hoả ngôn ngữ nhân vật.

Những sáng tạo trong phương thức miêu tả khiến Rừng xà nu hài hoà được chất
cô đọng của kịch, chất trữ tình của thơ và chất tráng lệ của anh hùng ca.

- Cảm hứng lãng mạn là cội nguồn cho cái nhìn nghệ thuật mới mẻ

+ Khái niệm về cảm hứng lãng mạn: Cảm hứng lãng mạn khẳng định cái tôi
đầy tình cảm, cảm xúc và hướng về lý tưởng, về tương lai(Theo từ điển Bách
khoa toàn thư)

+ Truyện ngắn Rừng xà nu được Nguyễn Trung Thành viết bằng một thứ xúc
cảm mãnh liệt, khác thường. Ông tìm đến hình thức diễn đạt bay bổng, kỳ diệu
để miêu tả cuộc chiến đấu thầm lặng và dũng cảm của nhân dân Tây Nguyên
trong cuộc chiến đấu không cân sức với đế quốc Mỹ và bè lũ tay sai. Cảm hứng
lãng mạn là cội nguồn cho cái nhìn nghệ thuật mới mẻ, được tập trung đầy đủ
nhất khi nhà văn xây dựng hình tượng "Cây xà nu".

Chính cảm hứng lãng mạn đã chắp cánh cho cái nhìn nghệ thuật của nhà văn khi
đi sâu, khám phá vẻ đẹp của những con người Tây Nguyên, để họ toả sáng
những giá trị đẹp chưa từng thấy và đẩy lên tới mức phi thường.

Khuynh hướng sử thi giúp cho cái nhìn của tác giả đa chiều và gợi nên sự kì
diệu của một mãnh lực mang đậm sắc thái anh hùng ca

+ Khuynh hướng sử thi là đặc điểm nổi bật của văn học giai đoạn 1945 -
1975.

Theo “Từ điển Văn học” thì: “Sử thi là tác phẩm thuộc loại văn tự sự, miêu tả
sự nghiệp của những người anh hùng và các sự kiện anh hùng, Tính chất sự
kiện được phát triển toàn diện trong một giai đoạn trọn vẹn nhất định của cuộc
đời nhân vật, lịch sử xã hội”.

Văn học Việt Nam giai đoạn 1945 - 1975 luôn được viết theo khuynh hướng sử
thi và cảm hứng lãng mạn. Các tác phẩm thường viết về những người anh hùng
dân tộc, viết về cuộc chiến đấu anh hùng của nhân dân Việt Nam trong hai cuộc
kháng chiến. Các nhà văn quan tâm trước hết đến các sự kiện, các biến cố lịch
sử và thường thiên về khẳng định, ca ngợi chiến công của người anh hùng - đại
diện ưu tú của cộng đồng.

Đặc trưng cơ bản của sử thi là ở chỗ: mối quan hệ của cá nhân và cộng đồng
luôn hài hoà làm một. Mối quan hệ ấy tồn tại như một vòng tròn đồng tâm, cùng
một mục đích, cùng một nhiệm vụ, một niềm hy vọng và lý tưởng, tạo nên cho
sử thi một âm hưởng thật hào hùng, đầy ngợi ca và chất lý tưởng. Cảm hứng sử
thi thường chỉ nảy nở và được nuôi dưỡng bởi những hiện thực hào hùng, giàu
vẻ đẹp lý tưởng, đối lập với cách nhìn đời sống từ góc độ đời tư cá nhân.

Tác phẩm thể hiện khuynh hướng sử thi là tác phẩm dựng lại bức tranh toàn
cảnh của một giai đoạn lịch sử có thật được tái hiện và chi phối số phận, con
đường đi của các nhân vật - những con người thuộc nhiều thế hệ có chung phẩm
chất cao đẹp của chủ nghĩa anh hùng. Đặc điểm của các tác phẩm mang tính
chất sử thi và anh hùng thể hiện ở chỗ: Thứ nhất, đó là thể loại trung gian giữa
tự sự và trữ tình. Các tác phẩm sử thi thường kể lại sự tích các chiến công anh
hùng của những nhân vật anh hùng dưới dạng một câu chuyện lịch sử có diễn
biến mạnh và hình thức ngôn ngữ hay đạt đến tính thơ. Thứ hai, đó là thể loại
của những cái phi thường trong sự việc và tính cách con người. Do vậy, tính
cách con người sử thi thường đơn giản và đồng nhất. Tác phẩm sử thi không có
chỗ đứng cho cái mờ nhạt, phức tạp. Thứ ba, tác phẩm sử thi ca ngợi sức mạnh
cộng đồng. Nhân vật anh hùng chỉ là đại diện xuất sắc mà thôi.

Văn học Việt Nam từ cách mạng tháng 8 năm 1945 đến 1975 là nền văn học
mang khuynh hướng sử thi bởi nó chủ yếu hướng tới việc phản ánh các biến cố
lịch sử liên quan tới số phận cộng đồng. Rừng xà nu của Nguyễn Trung Thành
được viết theo khuynh hướng sử thi. Tính chất sử thi được thể hiện rõ nét + đề
tài, cốt truyện, ngôn ngữ, giọng điệu, nhân vật...v.v.

+ Nhân vật Tnú- Người anh hùng sử thi được soi chiếu bằng cái nhìn mang
quan niệm thẩm mỹ của thời đại mới

Tnú là người anh hùng của thời đại mới, cuộc đời anh gắn với lịch sử sống và
chiến đấu của làng Xô Man.

Tnú là tổng thể những sức mạnh của người dân Xô Man, người anh hùng vừa
mang dấu ấn xã hội Tây Nguyên, vừa là sự biểu hiện của tâm hồn, tình cảm của
con người thời đại, chiến đấu chống cái ác, cái dã man của kẻ thù để dành độc
lên tự do cho tổ quốc

Tnú là người anh hùng tiêu biểu cho chân dung những người anh hùng trong tác
phẩm, con người mang tính cách của cộng đồng: rất trung thực, dũng cảm, ý
thức tổ chức kỷ luật cao, hết lòng vì cách mạng, trong anh luôn hừng hực ngọn
lửa của tình yêu thương đồng loại và lòng căm thù giặc sâu sắc.

- Rừng xà nu là bản anh hùng ca ca ngợi sức mạnh cộng đồng, ca ngợi một
sự sống không thể dập tắt, một tư thế sống không biết đến sự cúi đầu, một
tình yêu lý tưởng cháy bỏng của người dân Xô Man nói riêng, nhân dân Tây
Nguyên nói chung

Tác giả đã mô tả thành công sự nối tiếp các thế hệ trong cuộc chiến đấu bảo vệ
Tổ quốc, họ cùng có chung một phẩm chất cao đẹp- phẩm chất của chủ nghĩa
anh hùng cách mạng.

Thế hệ thứ nhất, cội nguồn của lịch sử, lớp người nuôi dưỡng dòng máu cách
mạng truyền lại cho con cháu mai sau, là thế hệ già làng: Cụ Mết.

Thế hệ thứ hai, là thế hệ của Tnú, Mai, Dít. Họ là những lớp người lớn lên từ
cuộc đấu tranh chống Mỹ cứu nước, dù ở bất cứ hoàn cảnh nào, những con
người đó cũng dám hi sinh quyền lợi cá nhân để bảo vệ sự bình yên cho buôn
làng.

Thế hệ thứ ba, Heng - sức sống quật cường của người dân Xô Man, được tác giả
miêu tả và cảm nhận ở sự trưởng thành vượt bậc.
- Giọng điệu hào hùng mang âm hưởng của một thời đại anh hùng 

Giọng điệu tự hào, ngợi ca ở Rừng xà nu được thể hiện qua:

+ Cách sử dụng hệ thống đại từ nhân xưng, đại từ chỉ thị.

+ Sử dụng những động từ mạnh (làm nổi bật hành động mạnh mẽ, quyết liệt và
tư thế vững chãi của nhân vật sử thi).

+ Sử dụng điệp khúc trần thuật.

+ Những lời văn bình giá trực tiếp của người kể chuyện.

* Giọng điệu kể chuyện có sự thống nhất chặt chẽ: ngợi ca xen lẫn căm thù,
động viên, khích lệ. Song, giọng điệu chủ đạo của tác phẩm vẫn là tự hào, ngợi
ca mang âm hưởng hào hùng bi tráng.

“Rừng xà nu” là tác phẩm hài hoà mang đậm chất cô đọng của kịch, chất trữ
tình của thơ và chất tráng lệ của anh hùng ca. Ra đời trong thời điểm hào hùng
của lịch sử, thông qua việc đi sâu phản ánh một địa phương điển hình, gan dạ
chiến đấu để từ đó nâng lên thành những sự việc có tầm vóc thời đại cùng
giọng điệu trần thuật có màu sắc anh hùng ca, Rừng xà nu đã khái quát thành
công tầm vóc vĩ đại, không khi hào hùng pha chút màu sắc bị trảng cuộc kháng
chiến chống Mỹ cứu nước của dân tộc.