BİYOTEKNOLOJİ

VE
GEN MÜHENDİSLİĞİ
•KLASİK BİYOLOJİK YÖNTEMLER
•Klasik biyolojik yöntemlerin en iyi bilinen örneği bitki ve hayvan
ıslahıdır.
•İnsanlar tarafından daha verimli bitki hayvan ırklarının elde edilmesi
ıslah çalışması olarak adlandırılır.

•Bu olayda istenilen özelliklere sahip ırkların çaprazlanması ile daha

nitelikli hayvan ve bitki ırkları elde edilir.
•İnsanlar tarafından ırk veriminin artırılması amacı ile gelecek dölün
ana ve babalarının seçilerek üretilmesine yapay seleksiyon denir.
•Yapay seleksiyon yolu ile doğada yaşayanlardan büyük farklılık
gösteren kültür bitkileri ve evcil hayvanlar elde edilmiştir.

•İnsanlar aynı türün farklı farklı özelliklere sahip bireylerini

çaprazlayarak, bazı yönlerden atalarına göre daha üstün özelliklere
sahip yavrular elde edebilmektedirler.
•Bitki ve hayvanlarda uygulanan geleneksel çalışmalar insanlar için
çok yararlı olmakla beraber bunların önemli bazı eksiklikleri de
bulunmaktadır.
•Bitki ve hayvan ıslah çalışmaları yolu ile istenilen çeşitte ürün
yetiştirilebilmektedir.

•Ancak ; …………..
•Ancak bu şekilde yapılan ıslah çalışmalarında ;
Øİstenilen özelliklerle birlikte istenmeyen karakterlerde yeni çeşide
aktarılmaktadır.

ØGeleneksel yöntemler çok uzun süreyi gerektirmektedir. Sadece

birkaç değerli bitki türü bulabilmek için binlerce eşleşme yapmak
gerekmektedir.

ØIslah amaçlı kullanılabilen genetik materyal oldukça kısıtlıdır. Çünkü

sadece anne ve babanın DNA’ları ile çalışılmaktadır.
o Geleneksel ıslah yöntemlerinin olumsuzlukları Biyoteknolojik
Yöntemler ile giderilebilmektedir.
o
o Bilim insanları bu yöntemleri kullanarak çok kısa süre içerisinde ,
istenilen genlerin bitki ve hayvana aktarımını kontrol edebilmekte ve
böylece istenmeyen genlerin transferini gerçekleştirmeden, canlıya yeni
özellikler kazandırabilmektedirler.
o Yine bu yöntem sayesinde herhangi bir türe, onunla yakın akrabalığı
bulunmayan başka türlerden gen aktarılabilmektedir.
o
o Böylece ıslah çalışmalarında kısıtlayıcı etken olan gen çeşidi bulma
sorununun üstesinden gelebilmektedir.

o Yeni ıslah yöntemlerinin gelişmesi ile yüksek kaliteli ve daha fazla

ürün elde edilmeye başlanmıştır.
o Islah çalışmalarında , tür içi ve türler arası :
ØMelezleme
ØYapay döllenme
ØPoliploidi
ØGen aktarımı
ØKlonlama gibi yöntemler kullanılır.
o MELEZLEME :
•Uzun süre sadece kendi aralarında gen alış verişi yapan ırklar zayıf
ırklardır.
•Çünkü bu durumda zararlı çekinik genler homozigot hale geçerek
fenotipte etkisini gösterir.
•Oysa farklı karakterler bakımından homozigot ırklar arasında
çaprazlama yapılarak gen alış verişi sağlanırsa kuvvetli melezler elde
edilebilir.
•Örneğin ; küçük ve tatlı erik ile büyük ve tatsız eriklerin çaprazlaması
ile büyük ve tatlı erikler üretilmiştir.
o YAPAY DÖLLEME :
•Yapay dölleme hayvan ıslahında kullanılan bir yöntemdir.
•Bunu için üstün özellikli hayvanlardan alınan spermler, sperm
bankalarında saklanarak uygun zamanda üstün özellikli yumurtaları
döllemek için kullanılır.
•Yapay dölleme ile spermin yumurtayı dölleme şansı daha yüksektir.
o POİPLOİDİ:
•Ekonomik değeri yüksek olan sebzeler,meyveler ve süs bitkileri Poliploidi
yöntemi ile elde edilebilir.
•Hücrelerdeki kromozom sayısının 3n veya daha fazla olmasına
Poliploidi adı verilir.
•Poliploidi örneklerine bitkide daha sık, hayvanlarda ise daha ender olarak
rastlanır.
•Poliploit bitkiler, diploit bitkilere göre daha büyük çiçek ve meyvelere
sahiptir.
Bu özellik onların ticari önemini artırarak tarımsal üretimini cazip
hale getirmektedir.
•Patates, elma, muz ve çekirdeksiz karpuz poliploidiye örnektir.
GEN
MÜHENDİSLİĞİ
•Biyolojik yöntemlerle, bir canlının belirli özelliklerini şifreleyen genetik
bilgi bir canlıya aktarılabilir.
•Gen mühendisliğinde ise, canlıların kalıtsal özelliklerinin
değiştirilerek onlara yeni işlevler kazandırılmasına yönelik araştırmalar
yapan bir bilim alanıdır.
•Başka bir deyişle gen mühendisliği, biyoteknoloji tekniklerinin
uygulamalarını içeren çalışmaları kapsar.
 GEN
MÜHENDİSLİĞİ
•Biyoteknolojide bitki ve hayvanlar gerektiğinde kullanılsa da en önemli
rolü mikro organizmalar üstlenmektedir.
•Bir canlıda belirlenen bir genin başka canlılara aktarılması veya bu
genin basit yapılı canlılara yüklenerek ürünlerinden yararlanılmasına
“rekombinant DNA teknolojisi” denir.
•Rekombinant DNA teknolojisinde, belirli bir genin başka bir DNA
parçasına bağlanması sonucunda yeni bir DNA molekülünün
oluşmasına “rekombinasyon” ,
•Bu geni taşıyan DNA’ya “rekombinant DNA” denir.
•NOT: Rekombinant DNA da, DNA molekülü hem yapay olarak hem de farklı
biyolojik kaynaklardan elde edilir. Bu nedenle rekombinant DNA yı krossing
over sonucu oluşan DNA ile karıştırmamak gerekir.
Gen Klonlaması ve Klonlama Araçları

•Bilim insanları bir genle ilgili çalışabilmek için o genin üzerinde

bulunduğu DNA parçasını kopyalar. Bu işleme gen klonlaması denir.

•Genlerin ya da DNA parçalarının klonlanabilmesi için Plazmitler ve

bakteriyofajlar kullanılır.
Gen Klonlaması ve Klonlama Araçları

•Plazmitler, bakterilerde kromozom dışında bulunan, kendi kendine

bölünebilen küçük halkasal yapıdaki DNA’lardır.
•Böylece hangi tür,cins,familya ya da aleme ait olduğuna bakılmaksızın
herhangi bir hücreden herhangi bir geni, başka bir organizmanın
genleri arasına yerleştirmek mümkündür.
•Bu şekilde yabancı bir genin yerleştirildiği canlılara transgenetik
organizma adı verilir.
•Gen klonlaması;
ØBir ürün veya proteinin sentezini kodlayan genin ait olduğu hücre
genomundan veya kromozomundan özel yöntemlerle kesilerek
çıkarılması
ØBunun bir taşıyıcı bir vektör DNA’sı (Plazmid, bakteriyofaj) ile
birleştirilerek alıcı hücreye transfer edilmesi
ØVe bu hücrenin çoğaltılması işlemi ile gerçekleştirilir.
 model organizma
Deney ve araştırmalarda kullanılmaya uygun özellikleri taşıyan canlılara
model organizma denir.
Model organizmalar sayesinde bir canlıdan diğerine kolaylıkla gen
aktarımı yapılmaktadır.

Model organizmalar, insanlarda oluşan hastalıkların sebepleri ve bunların

tedavileri için yapılacak deneylerin insanlar üzerinde gerçekleştirilemediği
ve etik olmadığı durumlarda yaygın olarak kullanılır.
Model organizmalar hangi özelliklere sahiptir?
Neden bilimsel çalışmalarda belirli organizmalar tercih edilir?

Model organizma seçiminde göz önünde bulundurulan faktörler aşağıdaki

şekilde sıralanabilir.

1. Deneysel Uygulamalar İçin Elverişli Olma:

Genomunda kolay değişiklik yapılan canlılar, özellikle moleküler biyoloji ve

genetik alanlarındaki araştırmalar için çok uygundur.

Drosophila melanogaster (Drosofila melanogaster) bir çeşit meyve sineği

türüdür. Günümüzde en sık kullanılan model organizmalardan biridir.
2. Kısa Yaşam Döngüsüne Sahip Olma: Deneylerin daha kısa sürede sonuca
ulaşması ve daha fazla yeni nesil üzerinde gözlem yapılabilmesi için model
organizmalar genellikle kısa yaşam döngüsüne
sahip canlılar arasından seçilir.

3. Laboratuvar Ortamında Yetiştirilebilme: Model organizmalar, sıklıkla

laboratuvar ortamında kolayca bakımı yapılabilecek canlılar arasından seçilir. Bu
seçimde canlının boyutu, beslenme biçimi, yaşadığı
sıcaklık gibi faktörler göz önünde bulundurulur.

Örneğin ; fare [Mus musculus] araştırmalarda en sık kullanılan model

organizmadır. Yetiştirilmesi ve bakımı kolaydır. Üreme hızı yüksek olduğu için
özellikle ilaçların olası yan etkilerini nesiller boyu gözlemlemeye uygundur.
Memeliler sınıfına ait bir canlı olduğu için ilaçların insanlar üzerindeki etkisi
açısından da ipucu vermektedir
GENETİK KOPYALAMA
(KLONLAMA)
•Çok hücreli organizmalardan alınan tek bir somatik (vücut)
hücrenin kullanılması ile bir ya da daha fazla sayıda, genetik
olarak birbirinin aynısı olan bireylerin elde edilmesine
“klonlama”,
Her yeni bireye de “klon” adı verilir.
GENETİK KOPYALAMA
(KLONLAMA)

•1952 yılında bilim adamları , bir kurbağa yumurta hücresinin

çekirdeğini çıkarttıktan sonra aynı türün embriyonik ya da larva
evresinden alınan bir hücre çekirdeğini bu çekirdeksiz yumurta
hücresine naklettiler.
GENETİK KOPYALAMA
(KLONLAMA)
GENETİK KOPYALAMA
(KLONLAMA)
•Bitkilerin genetik programı hayvanlara göre daha kolay geri
döndürülebilir olduğundan, yaprak,dal,kök hatta bitki doku parçalarından
yeni bir bitki elde etmek kolaylıkla yapılabilmektedir.
•Ancak bu durumun hayvan hücrelerinde gerçekleşmesi oldukça sınırlı
olmaktadır.
•Bu açıdan klonlanan Dolly adlı koyunun farklılaşmamış kök hücreleri
bakımından zengin olan meme bezi hücreleri kaynak olarak
kullanılmıştır.
•Kopyalama ile elde edilen bireyin kromozomal DNA sının çekirdeği
veren birey ile özdeş olduğu, ancak mitokondri DNA sının beklendiği
gibi yumurta hücresinin mitokondri DNA sı ile aynı olduğu DNA
analizleri sonucunda anlaşılmıştır.
•Kopyalan birey özelliklerini vücut hücresinin sahibinden almış olur.

•Diğer bir ifade ile yumurta hücresinden yavru bireye karakter aktarımı
olmaz.
GENETIK MÜHENDISLIĞI
VE
BIYOTEKNOLOJI UYGULAMALARININ
İNSAN HAYATINA ETKISI
Parazit, bakteri, virüs ve tümörlere karşı vücudumuzda üretilen ve interferon
denilen bağışıklık molekülleri, rekombinant DNA yöntemi ile
üretilebilmektedir.

İnterferon üretiminde E. coli gibi bakterilerden, çeşitli transgenik canlılardan

yararlanılmaktadır.

İnterferonlar kanser tedavilerinde sıklıkla kullanılmaktadır.

 KÖK
HÜCRE
•Vücutta bulunan ve her türlü vücut hücresine dönüşebilen ana
hücrelere “kök hücre” denir.

•Henüz farklılaşmamış olan bu hücreler ;

ØSınırsız bölünebilme
ØKendini yenileme
ØOrgan ve dokulara dönüşebilme
yeteneğine sahiptirler.
qKök hücreleri ölümsüzdür ve çoğaltılarak kullanılabilme özelliği
vardır.
 KÖK
HÜCRE
•Kök hücreler tüm vücutta bulunur.
•Ancak yeni doğan bebeğin göbek kordon kanında, kemik iliği ve
damarlarda dolaşan kanda daha fazla bulunur.
•Bunların içinde en kolay elde edileni kordon kanıdır.

•Kök hücreleri
Økanser,
Økemik hastalıkları,
Økalıtsal kan hastalıkları,
Øbağışıklık yetersizlikleri ve
Ø doğuştan gelen metabolizma bozuklukları tedavisinde kullanılır.
Gen Terapisi

Canlılarda bulunan işlev ve yapıca bozuk genlerin tespit edilmesi,

değiştirilmesi ve onarılmasını sağlayan uygulamalara gen terapisi denir.

Gen terapisi, erken embriyonik dönemde kusurlu genlerin tespit edilerek

değiştirilmesine ve çeşitli hastalıklara neden olabileceği tahmin edilen
genlerin onarılmasına olanak sağlamaktadır.
Genetik danışmanlık; kalıtsal hastalığı olan veya bu tür hastalıkları taşıma
riski bulunan bireylere uygulanması gereken testler, hastalıkların olası
sonuçları ve varsa tedavileri ile ilgili bilgi verilmesidir.

Genetik danışmanlık, genetik uzmanları veya bu konuda eğitim almış doktor

ve biyologlar tarafından verilmektedir. Genetik danışmanlar, tespit edilen
kalıtsal hastalıklar ve problemlere karşı alınabilecek önlemler ve yapılacak
testler hakkında bilgi vererek çözüm önerileri sunar.
Genetik mühendisliği çalışmaları ile bir canlının genomundaki tüm genlerin
yerlerini belirlemek ve haritalarını çıkarmak için yapılan çalışmalara
Genom Projesi denir.
Genom Projesi sonuçları gen teknolojisini geliştirmiştir.
Genetik mühendisleri, gen terapisi sayesinde istenmeyen özelliklere sahip
genleri istenilen özellikteki genlerle değiştirerek genetik hastalıkları ve
kusurları önlemeyi planlamaktadırlar.

İnsan genomunda 3 milyardan fazla nükleotit, 25 - 30 bin civarında gen

bulunduğu tahmin edilmektedir.
DNA Parmak İzi
İnsanların DNA baz dizilimlerinin farklı olmasından dolayı tek yumurta
ikizleri hariç hiçbir bireyin genetik yapısı diğeriyle aynı değildir.

İnsan genomunda anlamlı ve anlamsız baz dizileri bulunmaktadır.

Anlamsız diziler; herhangi bir proteini kodlamayan, büyük çoğunluğu tekrar
eden DNA dizilerinden oluşmaktadır.

Bir canlıya ait hücredeki DNA baz dizilimindetekrar eden anlamsız baz
dizilerinin jel üzerinde oluşturdukları bantlı yapılara DNA parmak izi denir.
 BIYOGÜVENLIK VE BIYOETIK
Biyogüvenlik transgenik ürünlerin olası risklerinin değerlendirilmesi ve
kontrol altına alınması, modern biyoteknolojinin insan sağlığı ve çevreye
zarar vermeden uygulanmasını sağlamak için alınması gereken politik ve
işlevsel önlemlerin tümü olarak tanımlanmıştır

Biyoetik, biyoloji ve tıp alanındaki gelişmelerin meydana getirdiği tartışmalı ve etik

konuları inceleyen özel bir disiplindir.
Klonlama, kök hücre tedavileri, yapay döllenme insanlar üzerinde yapılan deneyler
ve genetiği değiştirilmiş organizma üretimi gibi konular; biyoetiğin inceleme
alanındadır.
Biyoetik kavramı bilimdeki hızlı değişimlerin ahlaki değerlere uygun olması gerektiği
düşüncesinden doğmuştur.