რას ქადაგებს სამი მსოფლიო რელიგია?

ბუდიზმი, ქრისტიანობა, ისლამი

საქართველოს საპატრიარქოსთან არსებული წმიდა მეფე დავით აღმაშენებლის

სახელობის განათლების ცენტრი

(სამეცნიერო-პოპულარული ნარკვევი)

შეადგინა ირაკლი ლომოურმა

ჩვენში საკმაოდ ფართოდაა გავრცელებული წარმოდგენა, თითქოს სამი მსოფლიო

რელიგია: ბუდიზმი, ქრისტიანობა და ისლამი, არსებითად, ერთსა და იმავეს - ანუ
სიყვარულს - ქადაგებს.

მოდი, ვნახოთ, მართლა ასეა, თუ არა?

დავიწყოთ ბუდიზმით, რომელიც ქრონოლოგიურად, სხვებთან შედარებით, ადრე

გამოცხადებული სწავლებაა.
 რას ქადაგებს ბუდიზმი?

ბუდიზმი უძველესი მსოფლიო რელიგიაა,[1] რომელიც ინდოეთში, ძვ.წ. VI-V

საუკუნეებში შეიქმნა და თავდაპირველად ეთიკურ-ფილოსოფიური სწავლება უფრო
იყო, ვიდრე რელიგია თანამედროვე გაგებით. ბუდას, მისი ფუძემდებლის ცხოვრების
შესახებ მრავალრიცხოვანი ლეგენდები მოიპოვება, რომელთაც, მეცნიერთა აზრით,
რეალურად არსებული პიროვნების, სიდჰართა გაუტამას თავგადასავალი უდევს
საფუძვლად. ბუდას პირველი ვრცელი ბიოგრაფია გარდაცვალებიდან დაახლოებით
ოთხი საუკუნის შემდეგ დაიწერა (მანამდე ზეპირსიტყვიერად ვრცელდებოდა).

ამჟამად სრულიად შეუძლებელია ბუდას მეცნიერულად ზუსტი და დამაჯერებელი

ბიოგრაფიის აღდგენა - მითოლოგიური სიუჟეტებისა და ლეგენდარული
ელემენტების უბრალო უგულებელყოფა თუ უკუგდება არაფრის მომტანია, რადგან
რეკონსტრუქციისთვის აუცილებელი მასალა მეცნიერებს არ გააჩნიათ. ამიტომ
გაგაცნობთ ბუდას ცხოვრების ტრადიციულ ვერსიას, რომელიც ბუდისტური
წყაროების სინთეზის საფუძველზეა შედგენილი, - ისეთი ტექსტებისა, როგორიცაა
პოემა „ბუდჰაჩარიტა“ („ბუდას ცხოვრების აღწერა“, ავტორია სანსკრიტული
ლიტერატურის კლასიკოსი აჰვაგოშჰი - ცხოვრობდა, სავარაუდოდ, ძვ.წ. I საუკუნეში)
და მითოლოგიზირებული მოთხრობა „ლალიტავისტარა“.
 ბუდას ცხოვრება

ბუდიზმის ფუძემდებელი სიდჰართა გაუტამა, როგორც უკვე აღვნიშნეთ, ძვ.წ. VI-V

საუკუნეებში ცხოვრობდა (დაბადებისა და გარდაცვალების ზუსტი თარიღი უცნობია,
სხვადასხვა ავტორი სრულიად განსხვავებულ ციფრებს ასახელებს).

იგი ჩრდილო-დასავლეთ ინდოეთში (დღევანდელი ნეპალის ტერიტორიაზე)

მკვიდრი შაკიების ტომის წვრილი სამეფოს მმართველის, რაჯა შუდჰოდანას
ვაჟიშვილი - ესე იგი, უფლისწული - გახლდათ. ბუდა მას მოგვიანებით ეწოდა:
სანსკრიტულად ეს სიტყვა „გამოღვიძებულს“ ანუ „განსხივოსნებულს“,
„განბრძნობილს“ ნიშნავს (მას, აგრთვე, „შაკიამუნისაც“ უწოდებენ, რაც ითარგმნება,
როგორც „ბრძენი შაკიების ტომიდან“). ბუდისტებს იგი არც პირველ და არც
უკანასკნელ ბუდად არ მიაჩნიათ, სამყაროში მრავალი ბუდა არსებობდაო - მისი
წინამორბედი გახლდათ ბუდა დიპანკარა, შემდგომი კი იქნებაო მაიტრეია
(უკანასკნელი ბუდა).

მაჰა-მაია, მომავალი ბუდას დედა, კოლიების მეფის ასული ყოფილა. გადმოცემით,

ვაჟის ჩასახვის ღამეს მან სიზმარში ნახა, რომ თეთრი სპილო დაეუფლა, რომელსაც
ექვსი ეშვი ჰქონდა. (ეს არ ნიშნავს, თითქოს ჩასახვა ზებუნებრივად მოხდა, სიზმარი
უბრალოდ მინიშნება გახლდათ, რომ მისი ვაჟი განსაკუთრებული, ყველასგან
გამორჩეული ადამიანი იქნებოდა).

როდესაც მაჰა-მაიას ბავშვის გაჩენის დრომ მოუწია, ჩვეულებისამებრ, მშობლების

სახლში გაემგზავრა, მაგრამ ჩასვლა ვერ მოასწრო, გზაში იმშობიარა, ტყის კორომში იმ
ადგილას, რომელსაც ლუმბინი ჰქვია (ახლანდელი ნეპალის დედაქალაქ კატმანდუს
მახლობლად - ამჟამად იქ სატაძრო კომპლექსია).

მემკვიდრის დაბადებისას რაჯა შუდჰოდანას თურმე ბრძენმა

ვარსკვლავთმრიცხველმა, აშიტამ უწინასწარმეტყველა - მის ვაჟიშვილს ცხოვრებაში
ორი გზა ექნება: იგი ან განცხრომა-სიამოვნებას თავდავიწყებით მიეცემა, შემდგომ კი
სამეფო-სამთავროებს გააერთიანებს და უდიდესი ხელმწიფე, მსოფლიოს
მბრძანებელი გახდება, ანდა ამქვეყნიურ სიავეს აღმოაჩენს და უდიდესი ბრძენი,
წმინდანი შეიქნება, რომელიც ადამიანებს ხსნის გზას აუწყებს. აშიტას ჩვილის
სხეულზე ოცდათორმეტი ნიშანი აღმოუჩენია, რაც მისი მომავალი სიდიადის
მაუწყებელი ყოფილა (ბორბლის ნიშანი წარბებს შორის, ასევე ხელისგულებსა და
ტერფებზე, „უშნიშუ“ - ბურცობი კეფაზე, კანის აპკი თითებს შორის და ა.შ.).

დაბადების მეხუთე დღეს შუდჰოდანამ ჩვილისთვის სახელის მინიჭების ცერემონია

ჩაატარა და სიდჰართა უწოდა, რაც სიტყვასიტყვით ნიშნავს: „ის, ვინც მიზანს
სრულად მიაღწია“ („გაუტამა“ საგვარეულო სახელია - ჩვენეული გვარის ანალოგი).
რვა მოწვეულმა სწავლულმა ბრამინმა ასევე დაადასტურა, რომ უფლისწულს დიადი
მომავალი ელის.

მაჰა-მაია მშობიარობას გადაჰყოლია. მომავალი ბუდა დეიდამ (დედის უმცროსმა

დამ), მაჰა-პაჯაპატიმ გაზარდა, რომელიც მოგვიანებით მისი დედინაცვალი გახდა
(ანუ შუდჰოდანამ ცოლად შეირთო). სიდჰართას ნახევარი და-ძმაც ჰყოლია.

შაკიების რაჯა მემკვიდრეს უსაზღვრო ფუფუნებასა და განცხრომაში ზრდიდა. მას,

ცხადია, სურდა, ვაჟიშვილი უდიდესი ხელმწიფე, მსოფლიოს მბრძანებელი
გამოსულიყო, ამიტომ არც რელიგიურ სწავლებებს აცნობდა და ცხოვრების ნებისმიერ
უსიამოვნო, ნეგატიურ გამოვლინებასაც ყველანაირად არიდებდა. მომავალ ბუდას
საგანგებოდ სამი სასახლე აუშენეს - სრულ იზოლაციაში, რეალური სამყაროსგან
მოწყვეტილი ჰყავდათ. ბიჭი სწრაფად იზდებოდა, თანატოლებს ყველანაირად
ჯაბნიდა - სწავლაშიც და ფიზიკურ ვარჯიშობა-თამაშობებშიც. თანაც ბავშვობიდან
იგი ფიქრისა და თვითჩაღრმავებისკენ განსაკუთრებულ მიდრეკილებას ავლენდა -
ერთხელ, როდესაც ვარდის ბუჩქის ქვეშ იჯდა, თურმე თავისაუნებურად იოგური
ტრანსის („სამადჰის“) მდგომარეობაში ჩავარდა. თანაც ეს მდგომარეობა იმდენად
ინტენსიური ყოფილა, რომ მისმა ძალამ ერთი ღვთაებაც კი შეაჩერა, რომელმაც იმ
მომენტში შორიახლოს ჩაუფრინა.

უფლისწულს თვინიერი ხასიათი ჰქონია, რამაც მისი საცოლე, მეფის ასული

იაშოდჰარა თავიდან მის წინააღმდეგაც კი განაწყო, რადგან მიაჩნდა, ეს არ შეშვენის
მომავალ მეომარს, კშატრიას (კშატრიები საერო მმართველთა და მეომართა კასტას -
„ვარნას“ - წარმოადგენდნენ), და მხოლოდ მას მერე, რაც სიდჰართამ დაუმტკიცა,
რაოდენ დაოსტატებულია საბრძოლო ხელოვნებაში, მის ცოლობას დათანხმდა.
სიდჰართა თექსვმეტი წლისა შესრულდა თუ არა, მამამ ქორწილი გადაუხადა
(იაშოდჰარა ასევე თექვსმეტი წლისა გახლდათ). მალე შეეძინათ ვაჟი, რომელსაც
რაჰულუ დაარქვეს.

სიდჰართა ცხოვრობდა სასახლეში, როგორც კაპილავასტუს (კაპილავასტუ შაკიების

სამეფოს დედაქალაქის სახელია - მდებარეობს კატმანდუს მახლობლად)
უფლისწული. დროებას ლხინსა და განცხრომაში ატარებდა, - ისე ჩანდა, რომ
მამამისის გეგმა უეჭველად ასრულდებოდა, მაგრამ ასე მხოლოდ გარკვეულ
მომენტამდე გაგრძელდა. მართალია, მამა არაფერს იშურებდა შვილისთვის, რაც კი
ადამიანის გულმა შეიძლება ინატროს, მაგრამ მომავალი ბუდა თურმე მაინც
გრძნობდა, რომ მატერიალური სიკეთე და ფუფუნება-საიმოვნება ცხოვრების
საბოლოო მიზანი არ არის და ვერც იქნება...

ერთხელაც, როცა სიდჰართა ოცდაცხრა წლისა შესრულდა, თავის ერთგულ

მსახურთან, მეეტლე ჩანასთან ერთად სასახლიდან გავიდა (გადმოცემით, სანადიროდ
გასწია) და ცხოვრების შემზარავ სინამდვილეს პირისპირ შეეჩეხა, რამაც მისი
ცხოვრება თავდაყირა დააყენა. უფლისწულს ზედიზედ შეხვედრია მძიმე ავადმყოფი
(კეთროვანი), მათხოვარი (მოხუცი) და პროცესია, რომელიც მიცვალებულს
მიასვენებდა (მეორე ვერსიით, მან ნახევრად გახრწნილი გვამი იხილა).

ასე და ამგვარად, მომავალმა ბუდამ შეიტყო, რომ ადამიანის ცხოვრება წარმავალია და

ამაო. შეძრწუნდა, ცხადად გააცნობიერა - თვით მას იგივე მოელის: ავადმყოფობა,
სიბერე და სიკვდილი. უფლისწული დაღონდა, დანაღვლიანდა, მწარედ ჩაფიქრდა,
არსებობს კი რაიმე გამოსავალი - გზა ან საშუალება, რომელიც საყოველთაო,
გარდუვალ ბედ-იღბალს აარიდებს, ხსნას მოუტანს?

ერთხელაც სიდჰართა თვითჩაღრმავებაში, მედიტაციაში მყოფ ბრძენს ანუ შრამანს

გადააწყდა („შრამანებს“ - მეორენაირად, „პარივარჯიკებს“ - უწოდებნენ მოხეტიალე
ბერებს, ასკეტებს, რომლებიც ვედების ძველი, ბრაჰმანისტული რელიგიის გვერდის
ავლით, დამოუკიდებლად ცდილობდნენ ჭეშმარიტების პოვნას). ამან უფლისწულის
ფიქრს სავსებით გარკვეული მიმართულება მისცა - გადაწყვიტა სასახლე
დაეტოვებინა და ხსნა ასკეტურ ძალისხმევაში, სიამოვნების უარყოფაში ეძებნა.

ლეგენდის თანახმად, საბოლოო გადაწყვეტილება სიდჰართას ერთი შემთხვევის

შემდეგ მიუღია - სასახლეში მას მშვენიერი მოცეკვავე, მომღერალი ქალების გუნდი
ართობდა. ისე მოხდა, რომ დროსტარებით დაქანცულმა, ჩათვლიმა. ქალებს ასევე
მიეძინათ. პირველს უფლისწულს გაეღვიძა, მძინარე ქალებს თვალი გადაავლო და
მათმა სისაძაგლემ შეზარა: ერთი ხვრინავდა, მეორეს პირიდან დორბლი ჩამოსდიოდა,
მესამეს კაბა ურცხვად აქაჩვოდა და ა.შ. ამის შემდეგ ოცდაცხრა წლის სიდჰართა
გაუტამამ თავისი ხელოვნური სამოთხე სამუდამოდ მიატოვა...

შუაღამისას სასახლიდან ერთგულ ჩანასთან ერთად მალულად გავიდა, საყვარელ

ცხენზე, კანტაკეზე ამხედრებული. გადმოცემით, „თვით ღმერთებმა ჩაახშეს ცხენის
ფლოქვების თქარათქური, გაპარვა რომ შესძლებოდა“... ტყის პირას დაემშვიდობა
მსახურს, ცხენსა და ხმალს, რომელიც უკანასკნელად აიღო ხელში. მოშვებული,
„თაფლისფერი“ თმა ამქვეყნიური ცხოვრების უარყოფის ნიშნად მოიკვეცა და ტყეში
შევიდა. ასე დაიწყო მოწაფეობის, ასკეზის, სულიერი ძიების ხანა.

შემდეგი ექვსი წლის განმავლობაში მომავალი ბუდა გამოცდილი ბერების

ხელმძღვანელობით უმკაცრეს ასკეტურ პრაქტიკას ეწეოდა. მან შეისწავლა იოგა,
საკუთარი სხეულის ფლობისა და მედიტაციის განსხვავებული ტექნიკა. მის
მოძღვართაგან ყველაზე ცნობილნი იყვნენ უდრაკა რამაპუტრა და არადა კალამა.
სიდჰართამ ძალზე სწრაფად აითვისა ყველაფერი, რასაც ისინი ასწავლიდნენ.
მოძღვრებმა შესთავაზეს მათთან დარჩენილიყო, მათი მემკვიდრე, საქმის
გამგრძელებელი გამხდარიყო, მაგრამ სიდჰართამ უარი მოახსენა და განეშორა. ამის
მიზეზი ის იყო რომ მოძღვართა დახმარებით მან ვერ მიაგნო პასუხს კითხვაზე,
რომელიც მოსვენებას არ აძლევდა.

თუმცა სიდჰართა გაუტამა მაინც განაგრძობდა თვითგვემას, თავს უმკაცრესად

იტანჯავდა, რათა განბრძნობილიყო, უმაღლესი ჭეშმარიტება შეეცნო და ხსნის გზა
ეპოვნა (როგორც მოგვიანებით ყვებოდა, იმდენად გახდა, მუცელზე თითს რომ
მიიდებდა, ხერხემალსა გრძნობდა).

ერთხელაც გადაწყვიტა თვითგვემის გზაზე ბოლომდე წასულიყო, აზრისა და ნების

უმაღლესი კონცენტრაციისთვის მიეღწია. ამ მიზნით საკვების მიღება, შემდეგ კი,
სუნთქვაც შეწყვიტა. ამ მცდელობას თვალს ადევნებდა ხუთი ასკეტი, რომლებიც
განცვიფრებულნი იყვნენ მისი გამძლეობით და მზად იყვნენ დამოწაფებოდნენ, თუკი
განიბრძნობოდა. მაგრამ ეს ვერ მოახერხა, გონება დაკარგა. როდესაც გონზე მოვიდა,
მიხვდა, თვითგვემით უმაღლეს ჭეშმარიტებას ვერ მოიპოვებს და ისევ მიიღო საკვები
(შორიახლოს მცხოვრებმა ქალიშვილმა რძეზე მომზადებული ბრინჯის ფაფა
შესთავაზა). ასკეტებმა მომავალი ბუდა მიატოვეს, რადგან იფიქრეს, რომ მან თავის
მოწოდებას უღალატა.

მარტოდ დარჩენილი, ბანიანის ხის ქვეშ ორმოცდაცხრა დღე-ღამის განმავლობაში

იჯდა, მჭვრეტელობასა და თვითჩაღრმავებაში ჩაძირული. აღთქმა დადო, რომ
ადგილიდან ფეხს არ მოიცვლიდა, სანამ მიზანს არ მიაღწევდა, - ჭეშმარიტებას არ
შეიცნობდა.

ბოროტმა დემონმა მარამ იგრძნო, რომ მოახლოვდა სიდჰართას გამარჯვების ჟამი და

თავს დაესხა ჯოჯოხეთური დასის თანხლებით, თუმცა ვერაფერი დააკლო, ვერ
დააშინა. ამის მერე დემონმა გადაწყვიტა, თავისი მშვენიერი ქალიშვილების
მეშვეობით ეცდუნებინა, მაგრამ საწადელს ვერც ამჯერად მიაღწია. გაწბილებული
მარა იძულებული გახდა დროებით უკან დაეხია.

სიდჰართა სულ უფრო და უფრო მეტად ეძლეოდა მჭვრეტელობას, გადავიდა

ტრანსის, „სამადჰის“ მდგომარეობაში და, აი, ბოლოს და ბოლოს, ერთ მშვენიერ ღამეს,
განიბრძნო - უმაღლესი ჭეშმარიტება აღმოაჩინა: ხსნა ოდენ სურვილების
უარყოფითაა შესაძლებელი...

ამგვარად იქცა სიდჰართა გაუტამა ბუდად. იმ დღიდან მისი წოდებებია: ბუდა

შაკიამუნი, „ტაჰტაგატა“ („ასე მოსული და ასე წასული“), „ბჰაგავანი“ („კურთხეული“,
„ნეტარი“, სიტყვასიტყვით: „კურთხეული სვე-ბედის მქონე“), „სუგატა“ („სწორად
მავალი“), „ჯინა“ („გამარჯვებული“), „ლოკადჟეშტჰა“ (სამყაროს მიერ პატივდებული).

განბრძნობას (გამოღვიძებას) ეწოდება „ბოდჰი“. იმ ადგილს, სადაც ეს მოხდა,

„ვაჯრასანა“ (სანსკრ.: „ალმასისებრი სიმტკიცის პოზა“ - განბრძნობის ადგილის
ეპითეტი) დაერქვა - ამჟამად, ბოდჰაი, ბიჰარის შტატში. რაც შეეხება ბანიანის ხეს (არ
აგერიოთ ბანანში), ლათინურად მას „ficus religioza“ ჰქვია, ბუდისტურ ტრადიციაში კი
- „ბოდჰის ხე“. (არადა, ამ მცენარეს არაერთი ავტორი ლეღვის ხედ იხსენიებს).

განბრძნობისაკენ შეგნებული სვლა მას მერე დაწყებულა, რაც სწავლული ბრამინი

სუმედჰა ბუდა დიპანკარას შეხვდა. სუმედჰა განცვიფრდა ბუდას უშფოთველობით
და თავის თავს სიტყვა მისცა, რომ ამ მდგომარეობას თვითონაც მიაღწევდა. ასობით
ცხოვრების განმავლობაში მომავალი ბუდა, ანუ ბოდჰისატვა (სანსკრ.: „ბოდჰი“ +
„სატვა“ - არსება) აგროვებდა კეთილ საქმეებს, დამსახურებებს და ბრძენის
მდგომარეობას ნელ-ნელა უახლოვდებოდა. და, აი, მაშინ, როდესაც მისი ბოლო
დაბადების დრო დადგა, ის ზეცად იმყოფებოდა და იქიდან ათვალიერებდა
დედამიწას, ეძებდა შესაფერის ადგილს თავისი უკანასკნელი ცხოვრებისთვის -
სულიერი განვითარების უკვე ისეთ მაღალ საფეხურზე გახლდათო ასული, რომ
თვითონ შეეძლო აერჩია, სად და ვისი სახით გაჩნდებოდა. მან შაკიების რაჯას
შვილობა არჩია, რადგან უწყოდა, ხალხი ამ სამეფო გვარს განსაკუთრებულ პატივს
სცემს და მისი წარმომადგენლის ქადაგებას მეტი ნდობით შეხვდება (გადმოცემით,
სანამ იგი შაკიების სამეფოს უფლისწულად დაიბადებოდა, წინა ცხოვრებაში, ანუ წინა
გარდასახვებში, 83-ჯერ ყოფილა ასკეტი, 53-ჯერ - მეფე, 43-ჯერ - ხეების ღვთაება, 24-
ჯერ - ბრამინი, 5-ჯერ - მონა, 2-ჯერ - ბაყაყი, 2-ჯერ - ღორი, ერთხელ - მოცეკვავე).

ერთი სიტყვით, ბუდას რწმენით (შემდგომ კი, მისი მიმდევრების რწმენით), მან ისეთ
მდგომარეობას მიაღწია, როდესაც ადამიანს ყველანაირი სურვილი უქრება, ანუ იგი
ამოვარდა სიკვდილ-სიცოცხლის წრებრუნვიდან, საბოლოოდ გათავისუფლდა.…

განბრძნობის შემდეგ ბუდამ ახალ, ნეტარ მდგომარეობაში შვიდი დღე-ღამე ხის ქვეშ
ფეხმორთხმულმა, ლოტოსის პოზაში გაატარა. მერვე დღეს ტრანსიდან გამოვიდა.
ბოროტი დემონი მარა ისევ მიადგა და კიდევ ერთხელ შეეცადა ეცდუნებინა:
ურჩევდა, არწმუნებდა, არ გამოსულიყო უმოქმედობის ნეტარი მდგომარეობიდან -
დემონს არ უნდოდა, ადამიანებს ჭეშმარიტება გაეგოთ, რომელიც მათ ხსნას
მოუტანდა. ბუდამ ყური არ ათხოვა და დაუყოვნებლივ ბენარესში (ვარანასიში),
ინდოეთის ერთ-ერთ რელიგიურ ცენტრში, გაემართა, ქადაგება რომ დაეწყო.
(გადმოცემით, სანამ ადამიანებთან მივიდოდა, ჯერ ზეცად ამაღლდა, სადაც
დედამისმა ახალი დაბადება ჰპოვა - მაჰა-მაიას ამცნო, რომ ტანჯვა დაამარცხა, ბუდა
გახდა, და ჭეშმარიტება უქადაგა).

დაიწყო თუ არა ბუდამ მოღვაწეობა, უმალ გამოუჩნდა რამდენიმე მოწაფე - მისი

პირველი მიმდევარი სწორედ ის ხუთი ბერი გახდა, ვინც თვალს ადევნებდა ასკეტურ
მცდელობას, სუნთქვა როცა შეწყვიტა. შაკიამუნიმ ისინი ქალაქ ბენარესის პარკში
იპოვა. თავდაპირველად მათ ბუდას მოსმენა არ ინდომეს, მაგრამ მისმა შეცვლილმა
გარეგნობამ ისეთი შთაბეჭდილება მოახდინა, რომ გადაწყვიტეს მოესმინათ - ამის
მერე მოექცნენ, ახალი სწავლება მიიღეს. ამრიგად, ისინი პირველი ბუდისტი ბერები,
„სანგჰის“ (ბუდისტური ბერ-მინაზნული თემის) პირველი წევრები გახდნენ.

ასე შეიძინა ახალმა რელიგიამ (უფრო სწორად, მომავალმა რელიგიამ, რადგამ მაშინ
ბუდიზმი ჯერ არ გახლდათ რელიგია, ამ სიტყვის პირადპირი გაგებით - ამაზე
ქვემოთ) ერთდროულად „სამი საუნჯე“ („ტრირატნა“), თაყვანისცემის სამი ობიექტი,
რომელთა აღიარების შემთხვევაში, ადამიანმა თავი ბუდისტად შეიძლება მიიჩნიოს -
საკუთრივ ბუდა, დჰარმა (მისი სწავლება) და სანგჰა (მისი თემი).

ასკეტების გარდა, ბუდას უსმენდა ორი შველი, რომლებსაც სწავლების

რვარადიუსიანი ბორბლის („დჰარმაჩაკრას“) ორივე მხარეს გამოსახავენ ხოლმე.
(ბორბლის რვა მანა „კეთილშობილური ჭეშმარიტების რვამაგ გზას“ აღნიშნავს). ეს
გამოსახულება მრავალ ბუდისტურ ტაძარზე („დაცანზე“) არის გაკეთებული -
ბუდიზმისა და ბუდისტური ქადაგების საყოველთაოდ მიღებულ სიმბოლოს
წარმოადგენს.

პირველ ქადაგებას მოგვიანებით „ბენარესული“ ეწოდა - ეს ბუდას ყველაზე ცნობილი

ქადაგებაა (მასში ახალი სწავლების საფუძვლებია გადმოცემული). ბუდას გარშემო
ჩამოყალიბებული თემის რიცხოვნებამ მოკლე ხანში სამოც კაცს მიაღწია. ბუდამ
გადაწყვიტა, რაც შეიძლება მეტი ადამიანისთვის ემცნო ჭეშმარიტება. ამ მიზნით მან
მოწაფეები საქადაგებლად ქვეყნის ოთხივე მხარეს დააგზავნა - დაუბარა, ერთი და
იმავე გზით ორჯერ არასოდეს გაევლოთ. თავად კი მეორედ იქადაგა გაიაშასრის
მთაზე, რის შედეგადაც კიდევ ათას კაცამდე მოექცა.

ამის შემდგომ ბუდამ მთელი დარჩენილი ცხოვრება ქადაგებასა და ბერული თემის

მოწყობა-ორგანიზებაში გაატარა. იგი მუდმივად გადადიოდა ერთი ადგილიდან
მეორეზე, ქადაგებდა, ცდილობდა, რაც შეიძლება მეტი მიმდევარი გაეჩინა.
მოღვაწეობას მხოლოდ მუსონური წვიმების პერიოდში წყვეტდა იძულებით - ამ
პერიოდში, რომელიც ოთხ თვემდე გრძელდება, ინდოეთში ტროპიკული თქეშის გამო
გზები სრულიად გაუვალი ხდება (თანაც გუბესა და ტალახში ადვილად შეიძლება
უნებურად გაჭყლიტო ჭიაყელა ანდა მცირე ზომის სხვა ცოცხალი არსება - რაც
ბუდისტისთვის სრულიად დაუშვებელია).

მდიდარმა ვაჭარმა, ანატჰაპინდადამ სანგჰას აჩუქა ტყის კორომი ქალაქ შრავასატის

(სახელმწიფო კოშალას დედაქალაქის) მახლობლად. ბუდა და მისი ბერები ხშირად
ჩერდებოდნენ იქ, როცა კოშალაში ჩადიოდნენ. სანგჰა რაოდენობრივად სწრაფად
იზრდებოდა, მის წევრთა რიცხვმა თორმეტიათას ხუთას კაცს მიაღწია. ბუდას
პირველი ბერებიდან გამოვიდნენ მისი ყველაზე ცნობილი მოწაფეები, ანანდა (ბუდას
ბიძაშვილი), მაჰაკიაშპა ( „დჰარმის მედროშე“), მაჰამაუდგალიანა, სუბჰუტი და
სხვები. შეიქმნა ქალთა ბუდისტურო თემიც. ამრიგად, გარდა ბერებისა („ბჰიკშუ“),
გაჩნდნენ მონაზვნებიც („ბჰიკშუნი“).

ბუდას არ დავიწყებია თავისი ოჯახის წევრები. იგი შაკიების ქვეყანაში ჩავიდა, სადაც
მას შუდჰოდანამ, იაშოდჰარამ და ხალხმა აღტაცებული შეხვედრა მოუწყო. ბუდამ
ცოლ-შვილს უქადაგა - რაჰულუ და იაშოდჰარა ბერ-მონაზვნული თემის წევრები
გახდნენ, აღიკვეცნენ. ამგვარად შუდჰოდანა მემკვიდრის გარეშე დარჩა, ბუდას
სიტყვა ჩამოართვა, რომ მეტი აღარასოდეს მიიღებდა თემში ოჯახის ერთადერთ
ვაჟიშვილს მშობლების თანხმობის გარეშე. ბუდამ სიტყვა მისცა და მას მერე ამ
აკრძალვას ბუდისტურ ქვეყნებში მკაცრად იცავენ (განსაკუთრებით, შორეულ
აღმოსავლეთში).

თუმცა ყველაფერი ასე მშვიდად არ წარმართულა, გართულებებსაც ჰქონდა ადგილი.

მეორე ბიძაშვილი, დავადატა, მტრად გადაექცა - უფლისწულ სიდჰართას
წარმატებებისა მას ყოველთვის შურდა, ხოლო როცა იგი ასკეტი გახდა და სასახლე
მიატოვა, იაშოდჰარას ცდუნებას შეეცადა. ახლა კი, როდესაც ბუდამ ფართოდ
გაითქვა სახელი, ეს საბოლოოდ ვეღარ აიტანა და მისი მოკვლა გადაწყვიტა, სპილო
დაათრო და მიუქსია (მაგრამ სპილო, როგორც გადმოცემა გვაუწყებს, ბუდას წინაშე
მუხლებზე დაემხო), მერე მთიდან ლოდი დააგორა, ბუდა რომ გაეჭყლიტა, მაგრამ
ამაოდ.

რადგანაც მცდელობას შედეგი არ მოჰყოლია, დავადატა ბუდას მოჩვენებით

დაემოწაფა და სანგჰის წევრი გახდა - მის მიზანს თემის შიგნიდან გახლეჩა
წარმოადგენდა. დავადატამ ბრალი დასდო ბუდას, რომ არასაკმარისად მკაცრ
მოსაგრეობას ეწეოდა, ქალთა (მონაზვნური) თემის შექმნის წინააღმდეგ გამოვიდა, -
ბუდას ნებისმიერ წამოწყებას ყველანაირად აბრკოლებდა. თუმცა მისი ყველა ხრიკი
თუ მცდელობა უშედეგოდ დასრულდა და იგი თემიდან სირცხვილნაჭამი გააძევეს.
„შატაკების“ ლიტერატურა (ესაა დიდაქტიკური მოთხრობები ბუდას წინა
ცხოვრებების შესახებ) სავსეა იმის აღწერით, თუ როგორ მტრობდა დავადატა
ბოდჰისატვას ჯერ კიდევ მათ წინა გარდასახვებში.

ბუდას ძალზე მარტივი დღის წესრიგი ჰქონდა: დილა ეთმობოდა სულიერ ვარჯიშს,
შუადღე - სარჩო-საბადებლის ძიებასა და დასვენებას, საღამო კი - ქადაგებასა და
შეგონებებს. ბუდა სამოწყალო ჯამით ხელში კარდაკარ დადიოდა, მდუმარედ
ელოდა, სანამ ვინმე საჭმელს მისცემდა, ანდა სადილად დაპატიჟებდა (მიწვევას
ყველასგან იღებდა, განურჩევლად სოციალური მდგომარეობისა - დიდებული
იქნებოდა თუ უბირი).
ბუდა ორმოცდახუთი წლის განმავლობაში ქადაგებდა. პირველი ოცი წლის შესახებ
არსებობს გადმოცემები, მაგრამ ბოლო ოცდახუთხი წლის შესახებ არაფერი ვიცით,
თუ არ ჩავთვლით ცნობებს მისი სიკვდილის წინა რამდენიმე თვეზე.

არსებობს ლეგენდები არა მარტო იმის თაობაზე, თუ როგორ დაასრულა ბუდამ

სიცოცხლე არამედ - თუ როგორ დაიწყო მოღვაწეობა. საქმე ისაა, რომ განბრძნობილს,
ადამიანს, რომელმაც უმაღლესი ჭეშმარიტება შეიცნო და სურვილებისგან
გათავისუფლდა, წესით, ამქვეყნიური არაფერი აღარ უნდა აინტერესებდეს.
გადმოცემით, ბუდა განბრძნობის შემდეგ მართლაც მხოლოდ მჭვრეტელობით
გახლდათ დაკავებული და სრულიად პასიური იყო. მაშ, რატომ დაიწყო მან ქადაგება?
მიიჩნევა, რომ ქადაგების დაწყება ბუდას ბრაჰმამ - ინდოელთა უზენაესმა ღვთაებამ -
სთხოვა. ამის მიზანს ადამიანთათვის უმაღლესი სიბრძნის უწყება და ამ გზით, მათი
ხსნა შეადგენდა. მაშასადამე, ბუდას მოღვაწეობა თავისი სურვილით არ დაუწყია
(რადგან იგი სურვილებზე მაღლა იდგა), არამედ თხოვნას დაჰყვა.

ზუსტად ასევე არსებობს ლეგენდა იმის შესახებ, თუ როგორ დაასრულა მან ქადაგება -
მიიჩნევა, რომ ეს მაშინ მოხდა, როცა დარწმუნდა, მოწაფეებმა უკვე ყველაფერი
შეითვისეს. სიკვდილამდე ცოტა ხნით ადრე ბუდამ ანანდს უთხრა, რომ კიდევ ერთი
ცხოვრებით შეუძლია იცხოვროს. ბუდას უნდოდა გაერკვია, სჭირდებათ თუ არა ეს
მოწაფეებს. მაგრამ ანანდმა არაფერი უპასუხა. ბუდამ თავისი მისია დასრულებულად
ჩათვალა. ცოტა ხნის მერე დასძინა, რომ სამი თვის შემდეგ საბოლოოდ გადავა
უშფოთველობაში. მაშინ კი ანანდმა ხვეწნა დაუწყო, ეს არ გააკეთოო, მაგრამ ბუდამ
მიუგო, უკვე გვიანაა, სხეული თავის ნებაზე მივუშვიო... ბუდა ოთხმოცი წლის ასაკში
გარდაიცვალა. ეს მოხდა ბენარესის მახლობლად, მდინარე ნაირანჯანის ნაპირას, იმ
ადგილას, რომელსაც კუშინაგარა ჰქვია.

სიკვდილის წინ ბუდა მოწაფეებს დაემშვიდობა, უკანასკნელი შეგონება მისცა,

მხოლოდ საკუთარი ძალების იმედით ყოფილიყვნენ - „სანთელნი თქვენი თავისა
თავადვე იყავით“ - და თავის დასახსნელად გულმოდგინედ ეშრომათ. ამის შემდეგ
„ლომის“ პოზა მიიღო: მარჯვენა გვერდზე დაწვა, თავით სამხრეთისკენ, სახით
აღმოსავლეთისკენ, მარჯვენა ხელი თავქვე ამოიდო და მჭვრეტელობას მიეცა. ჯერ
თვითჩაღრმავების მეოთხე დონეს მიაღწია, მერე მერვეს, მერე ისევ მეოთხეს
დაუბრუნდა და იქედან შეაბიჯა დიადსა და მარადიულ ნირვანაში - ასე გასრულდა
მისი ამქვეყნიური არსებობა, შეწყდა გარდასახვათა წყება, ხელახალი დაბადება და
სიკვდილი... იგი გადავიდა მდგომარეობაში, რომელიც, ბუდისტების რწმენით,
სიტყვით ვერ გამოიხატება, რომლის წარმოდგენაც შეუძლებელია. ერთადერთი,
შეიძლებაო ითქვას, რომ იქ არ არის ტანჯვა, მის ნაცვლად კი სრული სიმშვიდე და
უშფოთველობაა - ანუ უმაღლესი ნეტარება...
ბუდას ცხედარი, ტრადიციისამებრ, ცეცხლში დაწვეს, მისი კრემირება მოახდინეს.
რაც ამის შედეგად დარჩა, - ხოლო ფერფლის გარდა დარჩენილა „შარირა“,
თავისებური, ბურთულის ფორმის წარმონაქმნები, რაც წმინდანებისთვისააო
დამახასიათებელი, და რაც უმნიშვნელოვანეს ბუდისტურ რელიქვიებად მიიჩნევა, -
მოგვიანებით, ისინი ასრვა ნაწილად გაყვეს (ასრვა ინდოეთში წმინდა რიცხვია) და
საგანგებოდ აგებულ სტუპებში (კონუსის ფორმის საკულტო-მემორიალურ ძეგლებში)
მოათავსეს ქვეყნის სხვადასხვა კუთხეში. მიიჩნევა, რომ მათგან ზოგიერთი დღემდე
შემორჩა. მაგ. სტუპა სანჩიში ანდა დალადა მალიგალა კუნძულ შრი ლანკაზე, სადაც,
გადმოცემით, ბუდას კბილი ინახება.

ბუდა შაკიამუნიმ თავისი ცხოვრების გზაზე, საკუთარი ტკბილ-მწარე

გამოცდილებიდან გამომდინარე, დაადგინა, რომ არც სიამოვნება და არც თვითგვემა
ადამიანს ხსნას, ნეტარებას არ მოუტანს. ეს მან დანამდვილებით შეიტყო, რადგან,
როგორც უკვე ვთქვით, ცხოვრების პირველი ნაწილი (ოცდაათ წლამდე) მაქსიმალურ
განცხრომაში გაატარა - არ არსებობდა ისეთი სიამოვნება, რომელიც მას არ გამოეცადა,
არ ეგემა. შემდეგ, ექვსი წლის განმავლობაში, იგი უმკაცრეს ასკეტურ მოღვაწეობას
ეწეოდა და ეს გზაც ბოლომდე გაიარა, თუმცა კვლავ უშედეგოდ. დასკვნა
ერთმნიშვნელოვანი გახლდათ: ხსნა არც ჰედონიზმში, სიამოვნების მიღებაშია და არც
ასკეზაში, ხორცის მოკვდინებაში.
 ბუდას სწავლება

გადმოცემით, ბუდას ნირვანაში გადასვლის შენდეგ გაიმართა ე.წ. პირვლი

ბუდისტური „კრება“, რომელსაც მისი ყველა მოწაფე დაესწრო და სამმა მათგანმა -
ანანდმა, მაჰაკიაშპამ და მაჰამაუდგალიანამ ზეპირად აღადგინეს ყველაფერი, რასად
ბუდა ასწავლიდა: ბერმონაზვნული თემის ცხოვრების ნორმები და წესები („ვინაია“),
ქადაგებანი და შეგონებანი („სუტრები“) და მისი ფილოსოფიურ სწავლება „ზე-
დჰარმა“ („აბდიდჰარმა“). ასე შეიქმნაო ბუდისტური კანონი -“ტრიპიტაკა“ („სამი
კალათა“ - ძველ ინდოეთში წერდნენ პალმის ფოთლებზე, რომლებიც კალათებით
დაჰქონდათ, ამიტომაც ეწოდა ასე). თუმცა სინამდვილეში, ჩვენთვის ცნობილი
კანონის პირველი ვარიანტი რამდენიმე საუკუნის განმავლობაში ყალიბდებოდა და,
მეცნიერთა აზრით, ჩაწერილ იქნა კუნძულ ლანკაზე (ახლანდელი შრი-ლანკა, ანუ
ცეილონი) დაახლოებით ძვ.წ. 80 წელს პალის ენაზე (პალი ესაა ვედების ენიდან,
სანსკრიტიდან, ახალ ინდურ ენებზე გარდამავალი ენა - თუმცა, უნდა აღინიშნოს, რომ
უფრო გვიანდელი ბუდისტური ლიტერატურა მთლიანად სანსკრიტზეა დაწერილი).

ამჟამად ტრიპიტაკას სამი ვარიანტი არსებობს: პირველი, პალიურ ენაზე, რომელიც

წმინდაა ბუდისტ-თჰერავედინებთვის („ჰინაიანას“ მიმდევრებისთვის) კუნძულ
ლანკაზე, მნიანმაში (ბირმაში), ტაილანდში, კამპუჩიაში, ლაოსში და ორი
„მაჰაიანური“ ჩინურ ენაზე (ავტორიტეტულია ჩინეთის, კორეის, იაპონიის და
ვიეტნამის ბუდისტებისთვის) და ტიბეტურ ენაზე (გავრცელებულია ტიბეტში,
მონღოლეთში, ბურიატიაში, ყალმუხეთში და ტუვაში). ჩინური და ტიბეტური
ვერსიები ბევრწილად მსგავსია და ერთმანეთს კიდეც ავსებენ. („თჰერავედას“, იგივე
„ჰინაიანას“, და „მაჰაიანას“ შესახებ დაწვრილებით ქვემით მოგახსენებთ).

სანამ ბუდიზმის არსზე დავიწყებდეთ საუბარს, შევნიშნავთ, რომ დღევანდელ დღეს

„ბუდიზმი“ როგორც ასეთი, ანუ „ბუდიზმი საზოგადოდ“, არ არსებობს - ბუდიზმი
ისტორიულად წარმოდგენილია სხვადასხვა მიმდინარეობისა და განშტოების სახით,
რომლებიც ხშირად უფრო სხვადასხვა რელიგიებს მოგვაგონებენ, ვიდრე ერთი
რელიგიის შიგნით არსებულ კონფესიებს.

თუმცა არსებობს იდეების ჯგუფი, რომლებიც ყველა ბუდისტური

მიმდინარეობისთვის საერთოა (ამავე დროს, მათი გაგება-ინტერპრეტაცია შეიძლება
მეტად განსხვავებული იყოს). ესენია: „ოთხი კეთილშობილური (არიული)
ჭეშმარიტება“ („ჩატურ არია სატიანი“):

1. არსებობს ტანჯვა;

2. არსებობს ტანჯვის მიზეზი;

3. არსებობს ტანჯვის შეწყვეტა-დასასრული;

4. არსებობს ტანჯვის შეწყვეტა-დასასრულისკენ მიმავალი გზა.

ასევე საერთოა შემდეგი ფუძემდებლური კონცეფციები:

1. სწავლება „კარმაზე“, მიზეზ-შედეგობრივ წარმომავლობაზე;

2. „ანატმავადა“ („არა-სულის“) დოქტრინა;

3. სწავლება მყისიერებაზე („კშანიკავადა“);

4. ბუდისტური კოსმოლოგია.
 ოთხი კეთილშობილური ჭეშმარიტება:

არსებობს ტანჯვა („ესაა... კეთილშობილური ჭეშმარიტება ტანჯვის თაობაზე:

დაბადება - ტანჯვაა, სიბერე - ტანჯვაა, ავადმყოფობა - ტანჯვაა, სიკდილი - ტანჯვაა,
უსიამოვნების განცდა - ტანჯვაა, სასიამოვნოსთან განშორება - ტანჯვაა, სასურველის
ვერმიღება - ტანჯვაა, ერთი სიტყვით, სიცოცხლეზე მიჯაჭვულობა გახლავთ
ტანჯვა“).

კიდევ ერთი ციტატა: „განავალი თუმც კი მცირეა, ბერებო, მაგრამ მაინც ყარს... აი,
ასევე ვერ ვაქებ არსებობას, თუნდაც წამიერს...“

ბუდას სწავლებით, ყველაფერი, რაც ადამიანთა შორის ღირებულად მიიჩნევა და

ცხოვრებაში მათ აქტივობას განაპირობებს - დედა, მამა, ცოლი, შვილები, ნათესავები,
მეგობრები, სამშობლო, სიმდიდრე, წარმატება, ძალაუფლება, გრძნობადი
სიამოვნებები, - სინამდვილეში, ბორკილებია, რომლებითაც ცხოვრებას ვართ
მიჯაჭვული. ტანჯვა ამქვეყნად ერთადერთ ყოვლისმომცველ რეალობას
წარმოადგენს.

ეს ტანჯვა (სანსკრიტ. „დუკჰა“), ბუდისტების აზრით, არ გახლავთ ცოდვით დაცემის

ანდა თავდაპირველი ნეტარი მდგომარეობის, სამოთხის დაკარგის შედეგი. ტანჯვა
ყოფიერების ყველა გამოვლინებას ბუნებრივად, ორგანულად თან სდევსო.

რასაკვირველია, ბუდისტები არ უარყოფენ, რომ ცხოვრებაში არსებობს სასიამოვნო

მომენტებიც, მაგრამ თავად ეს სიამოვნება („სუკჰა“) არ არის ტანჯის საპირისპირო,
არამედ თითქოსდა ტანჯვაშია ჩართული, მის ასპექტს წარმოადგენს. საქმე ისაა, რომ
არცერთი ამქვეყნიური მდგომარეობა ჩვენთვის ბოლომდე, სრულად
დამაკმაყოფილებელი არ გახლავს - ჩვენ მუდმივ ფრუსტრაციაში,
დაუკმაყოფილებლობის მდგომარეობაში ვიმყოფებითო.

იტანჯება სრულიად ყველა: ჯოჯოხეთის ურიცხვი ბინადარი, მუდმივად

დაუკამყოფილებელი, მშიერი სულები-პრეტები, თვით ღვთაებებიც კი (ბრაჰმა,
ინდრა, ვარუნა და სხვები). მათ უწევთ დემონებთან-ასურებთან ბრძოლა, მათ იციან,
თუ რა არის სიკვდილის შიში, რადგან თვითონაც კვდებიან და იბადებიან, თუმც კი
მათი ცხოვრების ხანგრძლივობა წარმოუდგენლად დიდია. ერთი სიტყვით, არ
არსებობს სიცოცხლის რამენაირი ფორმა, ტანჯვას რომ არ განიცდიდეს. სიამოვნება
ფარდობითია, ტანჯვა კი აბსოლუტური.

ანუ, ბუდას აზრით, ცხოვრება ყველა თავისი გამოვლინებით, პოზიტიური იქნება ის

თუ ნეგატიური, საბოლო ჯამში, ტანჯვის მომტანია, ანუ სატანჯველს წარმოადგენს.
ამდენად, არსებითი განსხვავება სიამესა და ტანჯვას შორის არ ყოფილა -
სინამდვილეში ერთიც ტანჯვაა და მეორეც.

ერთობ პესიმისტური, გულსაკლავი დასკვნაა, - დიაგნოზია, რომელსაც ბუდა

სამყაროს, როგორც ექიმი ავადმყოფს, ისე უსვამს... თუმცა იგი მხოლოდ დიაგნოზით
არ შემოიფარგლება, კურნებასაც სთავაზობს. მართლაცდა, ბუდა შაკიამუნი შეიძლება
შევადაროთ ფსიქოთერაპევტს, რომელიც გაუბედურებულ (ონტოლოგიურად,
არსობრივად დატანჯულ, ფრუსტრირებულ) ადამიანს მისი მდგომარეობის, მისი
ავადმყოფობის მიზეზს ამცნობს და თან მკურნალობის კურსსაც უნიშნავს - ხსნის
გზას ასწავლის.

ანუ ბუდას მოძღვრება ახალი რელიგია კი არ გახლდათ (რელიგიის ნიშან-თვისებები

სრული სახით მან მოგვიანებით შეიძინა), არამედ არსებული რელიგიური
წარმოდგენების ფარგლებში განვითარებული ეთიკური ფილოსოფია, ერთგვარი
პროგრამა (თანამედროვე ადამიანი იტყოდა: „პროექტი“), რომელიც მიზნად ისახავდა
ჩიხში მომწყვდეული, ტანჯული ადამიანისთვის გამოსავლის ჩვენებას. რაში
გამოიხატებოდა ეს გამოსავალი, ანუ ხსნის გზა, კონკრეტულად ქვემოთ გამოჩნდება.

არსებობს ტანჯვის მიზეზი („ესაა... კეთილშობილური ჭეშმარიტება ტანჯვის

მიზეზის თაობაზე: ესაა წყურვილი, რომელიც იწვევს ახალ დაბადებებს, რისი
თანმდევიცაა სიამოვნება და ვნებები, რომლებიც ყველგან ეძიებენ დაკმაყოფილებას,
სახელდობრ: სიამოვნების წყურვილი, არსებობის წყურვილი, გაქრობის წყურვილი“).

მიზეზი ტანჯვისა - ეს არის სურვილები, მისწრაფებები, უზოგადესი გაგებით,

სიცოცხლის წყურვილი. ბუდიზმში ზემოხსენებული მართლაც ძალზე ფართოდ
ესმით, რადგან ამაში იგულისხმება, ვთქვათ, სიძულვილიც, როგორც ლტოლვა მინუს
ნიშნით.

სიცოცხლის ძირის ძირს, თუ გულის გულს, წარმოადგენსო სასიამოვნოსკენ სწრაფვა

და უსიამოვნოს სიძულვილი, რაც შესაბამის რეაქციებსა და მოტივაციებში
გამოიხატება, და რაც ეფუძნება არსობრივ, ფუნდამენტურ ცდომილებას, ამუ
უმეცრებას („ავიდია“), - იმის ვერგაგებას, არცოდნას, რომ ყოფიერების არსი ტანჯვაა.
სიამოვნებისკენ ლტოლვა იწვევსო ტანჯვას, - რომ არ ყოფილიყო სიცოცხლის
წყურვილი, არც ტანჯვა არ იქნებოდაო. სწორედ ესაა ყოველი ცოცხალი არსების
ცხოვრების განმაპირობებელი. ცხოვრებას კი კონკრეტულად კარმის კანონი
განსაზღვრავსო.
„კარმა“ შეიძლება ითარგმნოს, როგორც „საქმე“, „ქმედება“, მაგრამ არავითარ
შემთხვევაში, როგორც „ბედისწერა“ ან „იღბალი“, როგორც ზოგჯერ ჰგონიათ.
ვედების ეპოქაში „კარმის“ ქვეშ ესმოდათ რიტუალური ქმედება, რომელიც სასურველ
შედეგს იძლევა („ფხალა“). შემდეგ მისი მნიშვნელობა გაფართოვდა და აღნიშნავდა
ნებისმიერ ქმედებასა თუ აქტს. ამრიგად, კარმა - მოქმედებაა, რომელსაც
აუცილებლად მოსდევს შედეგი. ადამიანის მიერ ცხოვრებაში აღსრულებულ
მოქმედებათა ერთობლიობას, უფრო სწორად, ამ ქმედებათა საერთო ენერგიას, ასევე
მოაქვს თავის შედეგი: ის მომავალი დაბადების აუცილებლობასა და ხასიათს
განსაზღვრავს (რაც ჩადენილი ქმედებების ხასიათზეა დამოკიდებული). შესაბამისად,
კარმა შეიძლება იყოს კეთილი ან უკეთური (კარგი ან ცუდი). ანუ კარმა განსაზღვრავს
ახალი დაბადების ფორმას. ახალ ცხოვრებაში ადამიანი ისევ მოქმედებს, რაც შემდეგ
კვლავ იწვევს ახალ დაბადებას და ა.შ. დაუსრულებლად. ანუ, ამ წარმოდგენებით,
ადამიანის სული უწყვეტად განიცდის ერთი სხეულიდან, ანუ ერთი კონკრეტული
არსებობიდან, მეორეში გარდასახვას, - რეინკარნაციას (თუმცა ეს ბოლომდე
კორექტული, ზუსტი ფორმულირება არ გახლავს - ამაზე ქვემოთ).

გარდასახვათა დიაპაზონი წარმოუდგენლად ფართოა, ღვთაებებით დაწყებული,

ჯოჯოხეთის ბინადრებით დამთავრებული. ყოველი არსებობა თავისთავად ტანჯვას
წარმოადგენს, თუმცა ტანჯვის დონე და ინტენსიობა ასევე წარმოუდგენლად
განსხვავებულია. ამ დაუსრულებელი გარდასახვების წყებას „სანსარა“ ეწოდება
(სიტყვასიტყვით: „წრებრუნვა“, „განსხვავებული მდგომარეობების გავლა“). ეს
წარმოდგენა არა მხოლოდ ბუდიზმში, არამედ ინდოეთის ყველა რელიგიაში -
ინდუიზმში, ჯაინიზმში, ნაწილობრივ სიკჰიზმშიც კი არსებობს და ვედების
რელიგიიდან, ბრაჰმანიზმიდან მოდის.

აი, როგორ ხატოვნად აღწერს ამ წარმოდგენას XIX-XX საუკუნეების ცნობილი

ინდოელი მოაზროვნე სვამი ვივეკანანდა: „სიცოცხლის ყოველი ფორმა, ჭიაყელით
დაწყებული, ადამიანით დამთავრებული, მიაგავს კაბინას „ეშმაკის ბორბალზე“,
რომელიც გაუჩერებლად ტრიალებს, ოღონდ კაბინაში მყოფები იცვლებიან. ადამიანი
შედის კაბინაში, მოძრაობს ბორბალთან ერთად, შემდეგ გამოდის, ბირბალი კი
აგრძელებს ბრუნვას. სული შედის რომელიმე ფორმაში, შემდეგ სტოვებს მას,
გადადის მეორეში, მერე მესამეში და ა.შ. წრებრუნვა გაგრძელდება მანამ, სანამ სული
არ დატოვებს ბორბალს და არ გათავისუფლდება“.

სანსარას დასაბამი ანუ საწყისი არ გააჩნია, ესე იგი, არცერთ არსებას არ ჰქონია
აბსოლუტურად პირველი ცხოვრება, ისინი სანსარაში ყიველთვის იყვნენ და
იქნებიანო. ამიტომ სანსარულ არსებობას სიტუაციებისა და როლების
განმეორებადობა ახასიათებს - ერთი და იმავე შინაარსის ერთფეროვანი, მტანჯველი
ციკლურობა.
ბუდიზმისთვის, ისევე, როგორც ინდოეთის სხვა რელიგიებისთვის, სრულიად უცხოა
ევოლუციის იდეა - ანუ სანსარაში დაუსრულებელ გარდასახვებს არავითარი მიზანი
და აზრი არ გააჩნია. ინდოელისთვის სანსარაში არსებობა უაღრესად
დამთრგუნველია - ესაა ტუსაღის მდგომარეობა, რომელსაც მარადიული ტანჯვა აქვს
მისჯილი.

სწავლება კარმასა და სანსარაზე გვიანდელ ბრაჰმანიზნში გაჩნდა (სავარაუდოდ,

არაუგვიანეს ძვ.წ. VIII-VII საუკუნეებისა), მაგრამ სწორედ ბუდიზმმა დაამუშავა ის
ყველაზე ღრმად და უკვე დასრულებული სახით გადასცა ინდუიზმს. თუმცა კარმის
გაგებას შორის განსხვავებაც არსებობს. ინდუიზმის თეისტურ მიმდინარეობაში
მიიჩნევა, რომ კარმის შედეგებს ღმერთი განსაზღვრავს, ანუ სასჯელს მიუზღავს
ადამიანს ამა თუ იმ ქმედებისათვის. ბუდიზმი კი თეისტური მოძღვრება არ გახლავთ,
მას შემოქმედი ღმერთის ცნება, როგორც ასეთი, არ გააჩნია (თუმცა თვით ბუდა
ღვთაებებს - ბრაჰმას და ა.შ. - არ უარყოფდა), ამიტომ კარმა ბუდისტებს ესმით არა
როგორც ღვთიური სასჯელი, არამედ როგორც ბუნების კანონი, რომელიც
თავისთავად, უპიროვნოდ და მექანიკურად მოქმედებს.

ბუდიზმი გარდა ადამიანურისა, აღიარებს არსებობის კიდევ ხუთ შესაძლებელ

ფორმას, სახელდობრ: დაბადება ღვთაებად („დევად“), მებრძოლ ტიტანად („ასურად“)
- ეს ორი ფორმა, ისევე, როგორც ადამიანად დაბადება, „ბედნიერად“ ითვლება, -
შემდეგ, ცხოველად, დამშეულ სულად („პრეტად“) და ჯოჯოხეთის ბინადარ არსებად
- ეს სამი, დაბადების „უბედური“ ფორმებია.

სიცხადისთვის გავიმეორებთ: ამ გარდასახვებში სულიერი ევოლუციის არანაირი

იდეა არ ფიგურირებს. შესაძლოა მოკვდე ღვთაებად, დაიბადო ადამიანად, მერე
მოხვდე ჯოჯოხეთში, მერე დაიბადო ცხოველად, მერე ისევ ადამიანად, მერე ისევ
მოხვდე ჯოჯოხეთში და ა.შ.

კარმის შექმნა, ფორმირება მხოლოდ ადამიანს (ზოგიერთი ბუდისტი მოაზროვნის

შეხედულებით, ასევე ღვთაებასა და ასურს) ხელეწიფება. ამდენად, მხოლოდ
ადამიანია პასუხისმგებელი თავის ქმდებაზე, სხვა ცოცხალი არსებები ოდენ იმ კარგი
ან ცუდი ქმედებების შედეგებს იმკიან, რომლებიც თვითონ ჩაიდინეს წინა
გარდასავებში, როცა ადამიანებად იყვნენ დაბადებული.

მაგრამ ადამიანად დაბადება განსაკუთრებით „ბედნიერი“ კიდევ იმიტომაა, რომ

თურმე მხოლოდ ადამიანის მდგომარეობიდანაა შესაძლებელი სანსარიდან გასვლა
და საბოლოო გათავისუფლება.

ადამიანს ცოცხალ არსებებს შორის შუალედური მდგომარეობა უკავია, ის იმდენად

არაა ჩაფლული მოჩვენებით ნეტარებაში, როგორც ღვთაებები და არც იმდენად
გატანჯულია, როგორც ჯოჯოხეთის ბინადარნი; გარდა ამისა, ადამიანს,
ცხოველისგან განსხვავებით, აზროვნების უნარი აქვს. ეს შუალედური, ცენტრალური
მდგომარეობა ადამიანს ანიჭებს უნიკალურ შესაძლებლობას, თავი დააღწიოს
სიკვდილ-სიცოცხლის წრებრუნვას.

სწავლება კარმაზე, როგორც მიზეზ-შედეგობრივ კავშირზე, სიღრმისეულად

ჩამოყალიბებულია თეორიაში, რომელსაც „პრატიტია სამუტპადა“ („მიზეზ-
შედეგობრივი წარმომავლობა“) ეწოდება.

არსებობს ტანჯვის შეწყვეტა-დასასრული („ესაა... კეთილშობილური ჭეშმარიტება

ტანჯვის მიზეზის მოსპობის თაობაზე: ეს გახლავს სრული, უკვალო მოსპობა ამ
წყურვილისა, მასზე უარის თქმა, მისი უკუგდება, მისგან გათავისუფლება, მისი
უარყოფა“).

ბუდას სწავლებით, არსებობს ხსნა, ნეტარება, რომელიც სწორედ ამ დაუსრულებელი

გარდასახვებიდან, სიკვდილ-სიცოცხლის უწყვეტი წრებრუნვიდან გამოსვლაში
მდგომარეობს. სიამოვნების ნავით ანდა თვითგვემის ნავით სანსარის ოკეანეს ვერ
გადასცურავო. როდესაც ბუდა ამაში დარწმუნდა, მან მესამე გზის ძიება დაიწყო და
სწორედ მაშინ განიბრძნო - ხსნის გზა აღმოაჩინა, ადამიანებს აუწყა: მიუხედავად
იმისა, რომ არსებობის, ყოფიერების ყველა სფერო და დონე გამსჭვალულია ტანჯვით,
როგორც გავარვარებული რკინის ზოდი - სიმხურვალით, მაინც არსებობს
მდგომარეობა, როცა ტანჯვა ქრება. ამ მდგომარეობას ეწოდება: ნირვანა.

თვით სიტყვა „ნირვანა“ წარმომდგარია სანსკრიტული ძირიდან „ნირ“, რაც

ითარგმნება, როგორც „ჩაქრობა“, „დაცხრომა“ (მაგალითად, ლამპრის ჩაქრობა ან
ტალღების, ზღვის ღელვის დაცხრომა). ამის საფუძველზე XX საუკუნის მეცნიერები
ნირვანის შესახებ წერდნენ, რომ ეს სიცოცხლის, ყოფიერების სრული შეწყვეტაა,
საბოლოო, სრული სახის სიკვდილია, თუმცა ეს წარმოდგენა მთლად ზუსტი და
ადეკვატური არ გახლავთ.

ბუდისტური ტექსტები ერთმნიშვნელოვნად ხაზს უსვამენ იმას, რომ ნირვანაში

ყოფიერება არ ქრება. ამ ტექსტებში ხსენებული მდგომარეობის წარმოსადგენად ერთ-
ერთი ყველაზე გავრცელებული სახება თუ შედარება შემდეგია: მსგავსად იმისა,
როგორც წყვეტს ნათებას ლამპარი, როცა თავდება ზეთი ანდა ცხრება ტალღები, როცა
ჩადგება ქარი, ასევე ქრება ტანჯვა, როცა ადგილი აღარა აქვს სურვილებსა და
აფექტებს (რაც სწორედაც ტანჯვის მასაზრდოებელია). ანუ ქრება, ცხრება ვნებები და
არა თვით ყოფიერებაო.

თავად ბუდა არასოდეს პირდაპირ არ პასუხობდა კითხვას, თუ რა არის ნირვანა.

ნირვანა, რომლის შესახებაც იგი ასწავლის - არც ღმერთია, არც უპიროვნო აბსოლუტი
და არც მისი დუმილი. ნირვანა არ არის სუბსტანცია (სუბსტანციას ბუდიზმი
საერთოდაც არ სცნობს), არამედ მდგომარეობაა - პიროვნულობისგან დაცლილი,
თავისუფალი (ანდა, ზეპიროვნული) ყოფიერების სისრულის მდგომარეობა. ამიტომ,
ბუდისტების აზრით, ყველაზე სწორია, ნირვანაზე საერთოდ არაფერი ვთქვათ,
არაფერს შევადაროთ, რადგან როგორც კი შევადარებთ, უმალ შევიქმნით რაღაც
კონკრეტულ მენტალურ სახებას, რომელიც სავსებით არაადეკვატური იქნება, თანაც
ამ სახებას თუ წარმოდგენას მივეჯაჭვებით და თვით ნირვანას გადავაქცევთ
მიჯაჭვულობის ობიექტად და ტანჯვის წყაროდო.

ამ გაფრთხილების მიუხედავად, მაინც მოვიყვანთ შედარებას, რომელიც შეიძლება

დაგვეხმაროს იმის წარმოდგენაში, თუ რა იგულისხმება პიროვნულობისგან
დაცლილ, თავისუფალ (ანდა ზეპიროვნულ) ყოფიერებაში: მსგავსად წვეთისა,
რომელიც უერთდება ოკეანეს და კარგავს თავის მეობას, ანუ „წვეთობას“, ასევე
ადამიანი, რომელმაც გაარღვია სანსარა, უერთდება ნირვანას, კარგავს თავის მეობას
ანუ პიროვნულობას.

თუმცა აქვე აუცილებლად უნდა დავაზუსტოთ, თუ როგორ ესმით ბუდისტებს

ადამიანის პირონულობა. მათი აზრით, ადამიანის პიროვნებას აყალიბებს დჰარმების
ნაკადი. დჰარმები მყისიერი ელემენტებია, რომლებიც მყისიერ კომბინაციებს ქმნიან.
თავისთავად ისინი უცვლელნი, მარადიულნი არიან, მაგრამ ყოველ ჯერზე
ახლებურად ეწყობიან, ახლებურად ერთდებიან და ახალ სტრუქტურებს ქმნიან -
გარკვეულწილად, სულიერ ატომებს, მონადებს ჰგვანან.

დჰარმების თანწყობაზეა დამოკიდებული, თუ რომელ არსებაში გარდაისახება

ადამიანი. კარმა სწორედ დჰარმების შემაკავშირებელ და მაორგანიზებელ ძალას
წარმოადგენს, რომელიც ამ ელემენტებს ადამიანის ქცევის შესაბამისად განალაგებს
(როგორც უკვე აღვნიშნეთ, თუ ადამიანი ცუდად იქცევა, ცუდი კარმა აქვს და
ამიტომაც სიკვდილის შემდეგ, ბუნებრივად და თავისთავად, დაბალი რანგის
არსებაში გარდაისახება, სადაც მეტად დაიტანჯება).

„დჰარმა“ ითარგმნება, როგორც „ხარისხი“, „ელემენტი“, „საგანი:“, „კანონი“ - ის

ბუდისტური ფილოსოფიის ფუძემდებლურ, ცენტრალურსა და ყველაზე რთულ
კონცეფციას წარმოადგენს. დჰარმებზე სწავლებას ეწოდება „აბჰიდჰარმა“, რაც
ერთგვარი ბუდისტური „ფილოსოფიური ფსიქოლოგიაა“. სიტყვა „დჰარმა“
ნაწარმოებია სანსკრიტული ძირიდან „დჰრ“, რომლის მნიშვნელობაა „დაჭერა“. ანუ
„დჰარმა“ არის „დამჭერი“ ან „მატარებელი“. რისი დამჭერი? თვით საკუთარი
ხარისხის - ის ჩვენი ფსიქოფიზიკური გამოცდილების განუყოფელი ელემენტი, ანუ
ელემენტარული ფსიქოფიზიკური მდგომარეობაა. დჰარმა არასუბსტანციურია. მისი
მეყსეულობა გულისხმობს, რომ ყოველ მოცემულ წამს ქრება და ისევ უმალ ჩნდება.
ბუდისტური სკოლების უმეტესობას მიაჩნია, რომ დჰარმები, ერთი მხრივ, რეალური
ელემეტებია (ანუ ონტოლოგიური სტატუსი აქვთ), მეორე მხრივ კი - მხოლოდ
წარმოსახვითი (ანუ კონვეციონალური), გამოცდილების აღმწერი ენის ელემენტებს
წარმოადგენენ.

ბუდიზმი პიროვნებას უყურებს, როგორც სახელს, რომელიც მოწოდებულია

აღნიშნოს სტრუქტურულად მოწესრიგებული არასუბსტანციონალური და მეყსეული
ელემენტარული ფსიქოფიზიკური მდგომარეობების - დჰარმების - კომბინაცია. ეს
გახლავს „ამატმავადას“ („მე-ს გარეშე“, „სულის გარეშე“) პრინციპის ფორმულირება.

უფრო გასაგები რომ გახდეს, თუ რაზეა ლაპარაკი, მოვიყვანთ ხატოვან განმარტებას,

რომელიც მოცემულია ცნობილ ბუდისტურ ფილოსფიურ ტრაქტატში „მელინდას
კითხვები“ („მილინდა პანჰა“), სადაც ბუდისტი ბერი ნაგასენა ესაუბრება ბერძნულ-
ინდური სამეფოს მმართველს მელინდას (მენანდრეს - ძვ.წ. IIს. ელინისტური
სამეფოები ინდოეთში ალექსანდრე მაკედონელის ლაშქრობის მერე ჩამოყალიბდა).

მეფე ამბობს, რომ თუკი ბუდისტებს ჰგონიათ, სული არ არსებობს, და არცერთი

ელემეტი ადამიანის ფსიქოფიზიკური აგებულებისა ისევე, როგორც ამ ელემენტების
ერთობლიობა, პიროვნებას არ წარმოადგენს, გამოდის, რომ პიროვნება საერთოდაც არ
არსებულა. ნაგასენა მიუთითებს ეტლზე და ეკითხება მელინდას, არის თუ არა ეტლი
ბორბლები? შემდეგ ეტლის სხვა ნაწილებს ჩამოუთვლის და ეკითხება, იქნებ ეს
დეტალებია ეტლი? ამ კითხვებზე მეფე უარყოფით პასუხს აძლევს. მერე ეკითხება,
იქნებ ეს დეტალები, ერთად აღებული, არის ეტლი? მეფის პასუხი ისევ უარყოფითია.
ეს ნაგასენას აძლევს საშუალებას შენიშნოს, რომ, ამ შემთხვევაში, გამოდის -
არავითარი ეტლი საერთოდაც არ არსებობს. მელინდა არ ეთანხმება და ამბობს, ეტლი
მხოლოდ სახელია, რომელიც მოწოდებულია ყველა ჩამოთვლილი ნაწილისა და
დეტალის ერთობლიობა აღნიშნოს. ამის მერე ნაგასენა აცხადებს - ზუსტად ასევე
პიროვნება მხოლოდ და მხოლოდ სახელია, რომელიც ელემენტების კონკრეტული
სახით მოწესრიგებულ ერთობას აღნიშნავს.

ანუ ბუდიზმი ინდივიდუალური, მარადიული „მე“-ს, მარადიული სულის,

თავისთავდი პიროვნულობის არსებობას უარყოფს. მას ჩვენი მენტალური
კონსტრუირების ილუზორულ პროდუქტად მიიჩნევს. ამრიგად, ბუდიზმი არ ცნობს
იმას, რასაც ბრაჰმანისტურსა და ჯაინისტურ ტრადიციაში ეწიდება „ჯივა“ (სული) და
„პუგალა“ (პიროვნება). აქვე დავძენთ, რომ ბუდიზმი არაფერს ამბობს „ატმანზე“,
უპანიშადების აბსოლუტურ სუბიექტზე, ზეპიროვნულ, უმაღლეს „მე“ -ზე, რომელიც
ერთია ყველა არსებისათვის და ტოლფასია აბსოლუტისა (ბრაჰმასი) - ბუდისტები
ატმანს არც აღიარებენ და არც უარყოფენ.

არსებობს ტანჯვის შეწყვეტა-დასასრულისკენ მიმავალი გზა („ესაა...

კეთილშობილური ჭეშმარიტება იმ გზის თაობაზე, რომელსაც ტანჯვის შეწყვეტისკენ
მივყავართ: მართებული მრწამსი, მართებული გადაწყვეტილება, მართებული
მეტყველება, მართებული ქცევა, მართებული ცხოვრების წესი, მართებული
ძალისხმევა, მართებული მახსოვრობა, მართებული თვითჩაღრმავება“).

როგორაა შესაძლებელი გათავისუფლება, ნირვანაში გადასვლა? მეოთხე

კეთილშობილური ჭეშმარიტება კონკრეტულად სწორედ ამაზე საუბრობს - ანუ ესაა
სწავლება გზაზე („მარგა“), რომელიც ადამიანს ტანჯვის გაქრობამდე მიიყვანს.
ტანჯვის მიზეზი ცნობილია: სურვილები, სიცოცხლის წყურვილი. ანუ, ცხადია, ეს
გზა გულისხმობს მათ უარყოფას, არადა, საყოველთაოდ ცნობილია, ყველაზე ძნელი
სწორედ სურვილებზე უარის თქმაა, იქნება ეს სიამოვნება-სიტკბოების მიღებისა თუ
ძალაუფლების მოპოვების და ფლობის, თუ რაგინდარა სხვა სურვილი...

სწავლებას ტანჯვის შეწყვეტისკენ მიმავალ გზაზე ეწოდება „კეთილშობილური

რვამაგი გზა“ („არია აშტანგა მარგა“).

ესაა ერთგვარი პროგრამა, რომლის ბოლომდე შესრულების შემთხვევაში ადამიანი

გარანტირენულად გადავაო ნირვანში, ანუ დამთრგუნველი, მტანჯველი
არსებობისგან თავს დაიხსნის. თვით ეს რვამაგი გზა სამ ეტაპად იყოფა:

I. სიბრძნის ეტაპი;

II. ზნეობის ეტაპი;

III. თვითჩაღრმავების ეტაპი.

 I. სიბრძნის ეტაპი

1. მართებული მრწამსი - ამ ეტაპზე ადამიანმა უნდა შეიმეცნოს და აითვისოს „ოთხი

კეთილშობილური ჭეშმარიტება“ და ბუდიზმის სხვა ფუძემდებლური დებულებანი,
გაითავისოს, შინაგანად გააცნობიეროს, და თავისი ქცევისა და მოქმედების
მოტივაციად გაიხადოს.

2. მართებული გადაწყვეტილება - ამის მერე ადამიანმა ერთხელ და სამუდამოდ უნდა

გადაწყვიტოს, დაადგეს გზას, რომელიც ხსნისკენ წაიყვანს, ცხოვრებაში მხოლოდ
ბუდისტური მსოფლმხედველობის პრინციპებით იხელმძღვანელოს.
 II. ზნეობის ეტაპი

3. მართებული მეტყველება - ბუდისტი ყველანაირად უნდა მოერიდოს სიცრუეს,

ცილისწამებას, ცრუმოწმეობას, ლანძღვას და ჭორების გავრცელებას, რაც ადამიანებს
შორის მტრობა-დაპირისპირებას იწვევს.

4. მართებული ქცევა - ბუდისტმა უნდა დადოს აღთქმა, რომ დაიცავს გარკვეულ

მცნებებს, რაც, თავისთავად, კეთილმყოფელი კარმის დაგროვებას შეუწყობს ხელს.
ერში მყოფ ბუდისტს ხუთი მცნება აქვს დასაცავი, კერძოდ:

4.1 უარი თქვას ძალადობაზე (აჰიმსა) - ცოცხალ არსებებს ზიანი და ვნება არ უნდა
მიიაყენოს.

4.2 უარი თქვას უკეთურ მეტყველებაზე (სიცრუე, ცილისწამება და ა.შ. იხ. ზემოთ).

4.3 უარი თქვას სხვისი საკუთრების მითვისებაზე - ანუ არ იპაროს;

4.4. იცხოვროს სწორი სქესობრივი ცხოვრებით (მათ შორის, არ იმრუშოს);

4.5 უარი თქვას მათრობელა სასმელების მიღებაზე.

ბუდისტმა ბერმა ეს ხუთი მცნებაც უნდა დაიცვას და კიდევ, დამატებით, ასზე მეტი
აღთქმა დადოს (მათ შორის: უარი თქვას სიმღერაზე, ცეკვაზე, მუსიკაზე,
სამკაულებზე, ფუფუნებაზე, ოქრო-ვერცხლზე, საკვების უდროო მიღებაზე, რბილ
დასაძინებელზე, მძაფრი სუნისა და ფერის მქონე საგნებისა და ნივთიერებების
გამოყენებაზე და ა.შ.).

ეს აღთქმები დეტალურად არის განხილული ბუდისტური კანონიკური წიგნის,

„ტრიპიტაკას“, იმ ნაწილში, რომელსაც „ვინაია“ ეწოდება. ამ მხრივ, განსაკუთრებით
მნიშვნელოვანია ტექსტი „პრატიმოკშა“. ბერების აღთქმები კარმის გაუმჯობესებაზე
კი არ არის ორიენტირებული, არამედ მის სრულ ამოწურვასა და ნირვანაში
გადასვლაზე.
5. ცხოვრების მართებული წესი - ეს იგივე მართებული ქცევაა, ოღონდ თითქოსდა
სოციალურ განზომილებაში განხილული. ბუდისტმა (როგორც ბერმა, ისე საერომ)
უარი უნდა თქვას ნებისმიერ საქმიანობაზე, რომელიც შეუთავსებელია მართებულ
ქცევასთან. მაგალითად, მან თავი უნდა შეიკავოს ცოცხალი არსებებით (ადამიანი
იქნება თუ ცხოველი) ვაჭრობისგან, იარაღით ვაჭრობისგან (ამავე დროს, ბუდიზმი
თავის მიმდევრებს ჯარში სამსახურს არ უკრძალავს, რადგან ჯარი განიხილება,
როგორც ცოცხალი არსებების დაცვის საშუალება აგრესიის შემთხვევაში მაშინ, როცა
იარაღით ვაჭრობა კონფლიქტების პროვოცირებას ახდენს და მტრობის გაღვივებას
ხელს უწყობს), ალკოჰოლისა და ნარკოტიკების გავრცელებისგან, პროსტიტუციისგან
და ნებისმიერი პროფესიისგან, რომელიც ადამიანის მოტყუებასთან არის
დაკავშირებული (მკითხაობა, მარჩიელობა, ჰოროსკოპების შედგენა).

III. თვითჩაღრმავების ეტაპი

6. მართებული ძალისხმევა - ეს ეტაპი და მისი ყველა საფეხური ძირითადად

ბერებისთვისაა განკუთვნილი და ბუდისტური იოგას მუდმივ პრაქტიკას
გულისხმობს. სანსკრიტული სიტყვა „იოგა“ ნაწარმოებია ძირიდან „იუგ“, რაც
შეერთებას, შეწყვილებას, შებმას აღნიშნავს (ამიტომაა, რომ ეს სიტყვა ენათესავება
ინგლისურ სიტყვას „yoke“ და რუსულს „иго“ - უღელი. ეს ორივე ენა, მოგეხსენებათ,
ინდოევრიპულია. საინტერესოა, რომ სიტყვა „ბუდა“ და რუსული „будить“ ერთი
ძირიდანაა ნაწარმეობი - გაღვიძება).

ამრიგად, „იოგა“ ნიშნავს კონცენტრაციას, ყველა ძალის გაერთიანებას მიზნის

მისაღწევად. ამ სიტყვას ინდოეთში ოდითგანვე უწოდებდნენ ფსიქოფიზიკური
ტრენინგის სხვადასხვა, ერთობ რთულ სისტემებს, რომელთა მიზანია ცნობიერების
შეცვლა და პროფანული, ამქვეყნიური, სანსარული არსებობიდან გადასვლა
„უკვდავებისა და თავისუფლების“ საკრალურ მდგომარეობაში. იოგა, ვიწრო გაგებით,
ერთ-ერთი ბრაჰმანისტური რელიგიურ-ფილოსოფიური სისტემაა („დარშანი“),
რომელიც ძვ.წ. V-IV საუკუნეებში შექმნა ბრძენმა („რიში“) პატანჯალიმ. ფართო
გაგებით კი - ფსიქოპრაქტიკის, ფსიქოტრენინგის ნებისმიერი ფორმა, რომელიც
მიმართულია სანსარიდან გაღწევასა და ნირვანაში გადასვლაზე - ანუ შეიძლება
ვილაპარაკოთ როგორც ბუდისტურ, ასევე ჯაინისტურსა და ინდუისტურ იოგაზე.
იოგათი დაკავებულნი იყვნენ, როგორც წესი, განდეგილი-ასკეტები და სხვადასხვა
ბერულ საძმოთა წევრები. „მართებულ ძალისხმევაში“ კონკრეტულად იგულისხმება
იოგას სიღრმისეული დაუფლება და მუდმივი პრაქტიკა ნირვანაში გადასასვლელად.

7. მართებული მახსოვრობა - სრული და ყოვლისმომცველი კონტროლის დამყარება

ყველა ფსიქოფიზიკურსა და ფსიქომენტალურ პროცესზე, მუდმივი
გაცნობიერებულობის პირობებში. ამის მთავარი მეთოდია „შამატჰა“ (ცნობიერების
დამშვიდება, ფსიქიკური მღელვარების დაცხრომა, აფექტებისგან და
ფსიქომენტალური არასტაბილურობისგან გათავისუფლება) და „ვიპაშიანა“
(ანალიტიკური მჭვრეტელობა, ცნობიერების კეთილი მდგომარეობების - ბუდიზმის
თვალსაზრისით, კეთილი, - კულტივირება და უკეთური მდგომარეობების მოკვეთა).

8. მართებული თვითჩაღრმავება - ანუ მართებული ტრანსის, „სამადჰის“,

მჭვრეტელობის უმაღლესი ფორმის მიღწევა, როდესაც ქრება განსხვავება
მჭვრეტელობის ობიექტს, მჭვრეტელ სუბიექტსა და თვით მჭვრეტელობის პროცესს
შორის. ბუდისტურ ტრადიციაში ცნობილია „სამადჰის“ მრავალი სახეობა,
რომელთაგან ყველას არ გადაყავს ნირვანაში. „სამადჰის“ მართებული პრაქტიკა ბერს,
საბოლოო ჯამში, ხსნას ანიჭებს და ის „არჰატი“ („ღირსეული“) ხდება.

ამით ვასრულებთ „ოთხი კეთილშობილური ჭეშმარიტების“ და „კეთილშობილური

რვამაგი გზის“ მიმოხილვას - გვსურს შევნიშოთ, რომ ტერმინი, რომელიც ვთარგმნეთ,
როგორც „მართებული“ („სამიანი“), სიტყვასიტყვით გულისხმობს „სრულს“,
„მთლიანს“, „ყოვლისმომცველს“ (ქართულ საბჭოთა ენციკლოპედიაში, სტატიაში
„ბუდიზმი“, ის მოცემულია, როგორც „უბიწო“. ინტერნეტში არსებულ, ბუდიზმის
შესახებ ქართულ ენაზე დაწერილ ტექსტებში კი - „მართალი“ ). ამრიგად, ერთი მხრივ,
ეს სიტყვა ბუდისტური ტრადიციით დადგენილი პრაქტიკული დებულებების
სისწორეზე მიუთითებს, მეორე მხრივ - ამ პრაქტიკის მთლიანობასა და
ორგანულობაზე, რომელმაც, იდეალში, ადამიანის არსებობის ყველა მხარე და დონე
უნდა მოიცვას.

და კიდევ ერთი არსებითი შენიშვნა: ბუდას სწავლებაში მოიპოვება ცნება „მეტტა“,

რომელსაც თარგმნიან ხოლმე, როგორც „სიყვარულს“, („სიძულვილის არარსებობას“).
ეს კონკრეტულად იმგვარი მდგომარეობაა, რომელსაც აღწევს ადამიანი, ვინც თავის
თავში მტრობა და სამყაროსადმი მიჯაჭვულობა დასძლია, - რაც ნებისმიერი ცოცხალი
არსებისადმი ერთნაირად კათილგანწყობილ დამოკიდებულებაში გამოიხატება.
 სწავლება მყისიერების შესახებ („კშანიკავადა“)

ბუდიზმის მტკიცებით, სანსარულ არსებობას შემდეგი მახასიათებლები აქვს:

1. ყველაფერი ცვალებადია („ანიტია“);

2. ყველაფერი სატანჯველია („დუკჰნა“);

3. ყველფერი უარსოა („ანატმა“);

4. ყველაფერი უწმინდურია („აშუბკა“).

სწავლება მყისიერების შესახებ უშუალოდ გამომდინარეობს პირველი დებულებიდან

საყოველთაო ცვალებადობის შესახებ. ის ამტკიცებს, რომ თითოეული დჰარმა (და
შესაბამისად, დჰარმების კომპლექსი ანუ მთლიანად ცოცხალი არსება), მხოლოდ
წარმოუდგენლად მცირე დროის განმავლობაში არსებობს, მომდევმო წამს კი იცვლება
ახალი დჰარმით, რომელიც მიზეზ-შედეგობრივად არის განპირობებული თავისი
წინამორბედის მიერ.

ამრიგად, არათუ ერთ მდინარეში ორჯერ ვერ შეხვალ (ცნობილი გამოთქმისა არ იყოს),
არამედ, ბუდისტის აზრით, ისიც კი არ არსებობს სინამდვილეში, ვისაც ორჯერ
შესვლა შეიძლება მოუნდეს. ანუ ყოველ წამს ჩნდება ახალი პიროვნება, თავის
წინამორბედთან მიზეზ-შედეგობრივად დაკავშირებული. დჰარმების ნაკადი
შეიძლება კინოფირს შევადაროთ: ის ცალკეული კადრებისგან შედგება, რომლებიც
ერთმანეთისგან განსხვავდება - ოღონდ გვერდიგვერდ მყოფი ორი კადრის
განსხვავება იმდენად მცირეა, რომ თვალით პრაქტიკულად შეუმჩნეველია.
განსხავებანი თავს იყრის, გროვდება და გაცხადდება თანდათანობით, დროთა
განმავლობაში. ხატოვანი შედარებით: ყოველი ახალი ცხოვრება, ეს არის ახალი სერია
დასაწყისის არმქონე სერიალისა, ნირვანა კი - ფილმის დასასრულია.

მკითხველს შეიძლება გაუჩნდეს კითხვა: კი მაგრამ, თუ სული არ არსებობს, მაშინ რა

გარდაისახება? პასუხი ამ ერთობ პარადოქსულ კითხვაზე შემდეგია: არაფერიც არ
გარდაისახება. ფართოდ გავრცელებული წარმოდგენის მიუხედავად, ბუდიზმში არ
არსებობს სწავლება სულის გარდასახვის, ანუ რეინკარნაციის შესახებ. ადამიანი,
ბუდიზმის თანახმად, არ წარმოადგენს განსხეულებულ, ინდივიდუალურ სულს,
როგორც ვთქვათ, ინდუიზმში, ქრისტიანობაში ანდა ისლამში. ის არისო
მდგომარეობების - დჰარმების - ნაკადი; მეყსეული, წამიერი კადრების სერია.
ამიტომაც პროფესიონალი ინდოლოგ-ბუდოლოგები გარდასახვა-რეინკარნაციაზე
საუბარს ერიდებიან, შემდეგ ფორმულირებას ამჯობინებენ: ციკლური არსებობა,
დაბადება-სიკვდილის მონაცვლეობა.

ბუდისტური კოსმოლოგია

რაც შეეხება კოსმოლოგიას - სანამ უშუალოდ ამ საკითხს შევეხებოდეთ, თვით

კოსმოლოგიური თემატიკისადმი ბუდიზმის დამოკიდებულების სპეციფიკაზე უნდა
ვთქვათ ორიოდე სიტყვა.
ბუდიზმის ძირითად და პრაქტიკულად, ერთადერთ პრობლემას ადამიანი და მისი
გათავისუფლება წარმოადგენს. ბუდიზმი სავსებით პრაგმატული სწავლებაა (თუმცა
კაცს, ერთი შეხედვით, სხვაგვარი შთაბეჭდილება შეიძლება შეექმნას), -
აბსტრაქრული ცოდნა, ცოდნა ცოდნისთვის, ბუდიზმს (განსხვავებით, ვთქვათ,
ანტიკური ფილოსოფიისგან), შეიძლება ითქვას, საერთოდაც არ აინტერესებს.

ცნობილია იგავი დაჭრილი ადამიანის შესახებ, რომელიც ბუდამ თავის მოწაფეებს

მოუყვა, როდესაც თავი მოაბეზრეს განყენებული კითხვებით: ერთ კაცს თვალში
მოხვდა მოწამლული ისარი მასთან მივიდა ექიმი, რომელსაც შეეძლო მისი
გადარჩენა. კაცმა კი უთხრა, რომ არ ამოაღებინებს ისარს, სანამ ექიმი არ გააცნობს
თავის წინაპრებსა და ნათესავებს, არ მოუთხრობს მის მიერ შესწავლილ მეცნიერებათა
შესახებ და არ უპასუხებს სხვა კითხვებს. ასეთი ადამიანი, დაასკვნა ბუდამ, მოკვდება
მანამ, სანამ გაიგებს ყველაფერს, რაც აინტერესებს. იგავის არსი ცხადია: ბუდა ექიმია,
მისი მოწაფეები კი იმ დაჭრილ კაცსა ჰგვანან. მართალია, ბუდიზმი ამტკიცებს, რომ
ბუდა ყოვლისმცოდნეა („სარვადჟნიატა“), ანუ ფლობს მეტაფიზიკური ხასიათის
ყოველგვარი შესაძლო ჭეშმარიტების სისრულეს, მაგრამ მან ეს ცოდნა შეიძინა
განბრძნობის მომენტში, რომლის მისაღწევად აუცილებელია გულმოდგინე სვლა
კეთილშობილურ რვამაგ გზაზე, და არა ამაო მეტყველება და უაზრო
ინტელექტუალური მსჯელობა-თავშექცევა, რაც ახასიათებდათ მოხეტიალე
ფილოსოფოსებს, შრამანებს, და ასევე არც ორთოდოქსური ბრამინებისთვისაც იყო
უცხო.

ამგვარი განწყობა განსაზღვრავს ბუდიზმის დამოკიდებულებას ობიექტური სამყაროს

მიმართ, რომელიც მას პრინციპულად არ აინტერესებს. ბუდისტური კოსმოლოგია -
ესაა ფსიქოკოსმი, ანუ სამყარო, უკვე არეკლილი ადამიანის გონებაში, ჩართული მის
გონებაში, უფრო ზუსტად კი, - დჰარმების ნაკადში, რომლებიც მის „პიროვნებას“
ქმნიან. ანუ ბუდისტური კოსმოლოგია აღწერს არა ფიზიკურ სამყაროს, არამედ
ფსიქოკოსმს.

როგორ გამოიყურება ეს ფსიქოკოსმი? სამყარო, თავის ბუნებით, სამმაგია, (აქ,

ძალაუნებურად, ანალოგიით შეიძლება გაგვახსენდეს პრეისტორიულ-არქაული
წარმოდგენა სამ სამყაროზე: ქვესკნელი, სკნელი, ზესკენლი), - შედგება სამი
დონისგან, ანუ სკნელისგან (სანსკრ.„ლოკა“, შეადარე ლათ.„ლოკა“-ადგილი),
სახელდობრ: სურვილების სკნელი (“კამადჰატუ“), ფორმების სკნელი („რიპადჰატუ“)
და არა-ფორმების სკნელი („არუპადჰატუ“).

სურვილების სამყარო ანუ სკნელი (“კამადჰატუ“), ესაა ადგილი, სადაც ცხოვრობს

თითქმის ყველა ცოცხალი არსება (გარდა ზოგიერთი უმაღლესი ღვთაებისა და ძალზე
წინწასული იოგინებისა). ამ სამყაროში არიან ჯოჯოხეთის ბინადარნი, დამშეული
სულები, ცხოველები, ადამიანები და ღვთაებების უმეტესობა. ბრტყელი დედამიწის
ცენტრში მდებარეობს წარმოუდგენლად მაღალი მთა, სუმერუ, რომლის გარშემო
განლაგებულია ბრაჰმასა და მისი სამყაროს ოცდაცამეტი ღვთაების სასახლე. მთა
სუმერუ გარშემორტყმულია მთაგრეხილების რამდენიმე წყებით, რომლებიც
სხვადასხვა ლითონისგან არის აგებული. შემდეგ მსოფლიო ოკეანეა, რომელშიც
მდებარეობს ოთხი კონტინენტი. ერთ-ერთი მათგანი, „ჩვენი“ კონტინენტია
(“ჯამბუდვიტა“ - შუა საუკუნეების წყაროები მას „ინდოეთს“ უწოდებენ). მიწის ქვეშ
არის „პრეტების“ სამყოფელი და ათი ჯოჯოხეთის სისტემა („ცივი“ და „ცხელი“
ჯოჯოხეთების), ყველაზე ქვედა და საშინელ ჯოჯოხეთს ჰქვია „ნირატი“ („უსასოო“),
რადგან იქ ყოფნის დრო წარმოუდგენლად დიდია, თუმცა მაინც არაა უსასრულო.

კოსმიური დრო ციკლურია და დაუსაბამო, ანუ ვერცერთი ციკლი ვერ ჩაითვლება

პირველად, საწყისად. სამყარო არ არისო შექმნილი, ღვთაებრივი შესაქმის იდეას
ბუდიზმი პრინციპულად უარყოფს. სამყაროთა არსებობის მიზეზია წინა
სამყაროსეული ციკლის ყველა ცოცხალი არსების კარმების გაერთიანებული ენერგია
(მსგვასად იმისა, როგორც ადამიანის მომავალ ცხოვრებას მისი საკუთარი კარმა
განაპირობებს).

სამყაროს განადგურების შემდეგ არსებობს მხოლოდ უსასრულო სივრცე („აკაშა“),

სადაც გარკვეულ მომენტში იწყებს ქროლვას ნიავ-ქარი, რომელიც თანდათანობით
ძლიერდება და ბოლოს უძლიერეს ქარიშხლად გარდაიქმნება, ნელ-ნელა რომ
მკვრივდება, „ალმსის სიმკვრივეს“ აღწევს და წრეწირის, დისკოს ფორმას იღებს. ესაა
ახალი სამყაროს საფუძველი, ძირი. ანუ წინა, დაღუპული სამყაროს ყველა ცოცხალი
არსების კარმების გაერთიანებული ენერგია, რომელმაც ობიექტური, მატერიალური
სახე მიიღო. შემდეგ უეცრად ჩნდება სასახლე, სადაც სამეფო ტახტზე ბრაჰმა
განისვენებს, მერე კი - სურვილების სამყაროს ოცდაცამეტი ღვთაების სასახლე თავის
ღვთაებებიანად. ისინი ხედავენ ბრაჰმას და ღაღადებენ: „ეს ბრაჰმაა! ის მარადიულია!
ის ყოველთვის იყო! მან შეგვქმნა ჩვენ ყველა!“ - ასე ჩნდება შემოქმედი ღმერთის
რწმენა. ოქროსფერი ღრუბლებიდან მოდის წვიმა, ალმასის დისკო წყლით ივსება,
ჩნდება მსოფლიო ოკეანე. წყალში არსებული შლამისგან ყალიბდება მიწა. სულ
ბოლოს ჩნდება ჯაჯოხეთები.

ადამიანები, რომლებიც კონტინენტების ფორმირების მერე ჩნდებიან, თავიდან

ფორმების სამყაროს ღვთაებების მსგავსნი არიან, მათი სიცოცხლის ხანგრძლივობაა
84000 წელი. ამ დროს ხმელეთი უკვე დაფარულია ერთგვარი მიწის „ნამცხვრით“,
რომელიც წარმოუდგენლად სასიამოვნო სურნელებას აფრქვევს. ადამიანებს
შეუძლიათ საერთოდ არ ჭამონ, მაგრამ ეს სურნელება იმდენად იზიდავს, რომ მიწის
„ნამცხვრის“ ჭამას იწყებენ და თანდათანობით მას ბოლოს მოუღებენ, მთლიანად
შეჭამენ. ადამიანების სხეული უხეშდება, სიცოცხლის ხანგრძლივობა მცირდება და
საკვების გარეშე უკვე ვეღარ ძლებენ. სხვა გზა არ დარჩენიათ - იწყებენ ბრინჯის
მოშენებას. მაგრამ ბრინჯი ყველას არ ყოფნის. მაშინ ადამიანები მიწის ნაკვეთებს
შემოფარგლავენ, ჩნდება კერძო საკუთრება. იმის გამო, რომ საკვები ცოტაა,
ადამიანები იწყებენ საზღვრების დარღვევას, სხვის ნაკვეთში გადადიან და ბრინჯს
იპარავენ. იწყება არეულობა და შეხლა-შემოხლა. ბოლოს ადამიანები გადაწყვეტენ
დაამყარონ წესრიგი და ამისთვის თავის შორის ყველაზე ღირსეულს აირჩევენ. ასე
ჩნდება პირველი მეფე. ის კი, თავის მხრივ, ყველაზე ღირსეულ, პატივცემულ
ადამიანებს გამოარჩევს, რათა წესრიგის დამყარება-შენარჩუნებაზე იზრუნონ - ასე
ჩნდება კშატრიების (მეომართა და მმართველთა) ფენა. სამყაროში ბუდები იმ
დროიდან იწყებენ გამოჩენას.

ადამიანები მრავლდებიან, მათ ზნეობა ეცემა, ეგოიზმი ძლიერდება და ბოლოს ისეთ

დონეს აღწევს, რომ ადამიანებს ერთმანეთის დანახვაც კი აღარ შეუძლიათ. ამ
ზნეობრივი დეგრადაციის კვალდაკვალ მცირდება ცხოვრების საშუალო
ხანგრძლივობა და ათ წლამდე ეცემა (ადამიანი ათი წლისა კი არ კვდება, არამედ ათი
წლის განმავლობაში ასწრებს გაზრდას და დაბერებას - ძაღლივით ან კატასავით).
ადამიანები ტყე-ღრე დაეხეტებიან, თუკი შემთხვევით ერთმანეთს გადაეყრებიან,
ცდილობენ მოკლან. მაგრამ მერე გამოჩნდება ერთი კაცი, რომელიც მიხვდება, ასე
ცხოვრება შეუძლებელია და სხვებს ასწავლის კეთილგანწყობას. ზნეობა ნელ-ნელა
უმჯობესდება და ადამიანთა ცხოვრების ხანგრძლივობა ისევ 84000 წელს აღწევს, რის
მერეც კვლავ დეგრადაციის პერიოდი იწყება. ზნეობრივი დეგრადაციის და
ცხოვრების ხანგრძლივობის შემცირების პერიოდს ეწოდება „კლების პერიოდი“,
საწინააღმდეგო ფაზას კი - „მატების პერიოდი“. ეს ფაზები კოსმიური ციკლის
ხანგრძლივობის პირობითი საზომი გახდა. კოსმიური ციკლი ანუ „მაჰაკალპა“ (დიდი
პერიოდი“) იყოფა ოთხ მცირე კალპად: სიცარიელის (ერთი სამყაროს დარღვევიდან
მეორის ფორმირების დაწყებამდე), ფორმირების, მყოფობის (როდესაც კოსმოსი
სტაბილურია), დარღვევის. ამ კალპებიდან თითოეული „კლებისა“ და „მატების“ 20
პერიოდისგან შედგება, ანუ სამყაროსეული „ეონის“ ხანგრძლივობა „კლებისა“ და
„მატების“ 80 პერიოდის ტოლია.

მყოფობის კალპის დროს სამყაროში ჩნდებიან ბუდები და „ჩაკრავარტინები“ (სანსკრ.

„ხელმწიფე, რომელიც ბორბალს აბრუნებს“). ესაა მსოფლიოს მბრძანებელი, მონარქი,
რომელსაც იგივე 32 ნიშანი აქვს, რაც ბუდას, ოღონდ უფრო სუსტად გამოხატული.
ბუდა და ჩაკრავარტინი ქვეყნიერებას ერთდროულად არ შეიძლება მოევლინონ.

„კლებისა“ და „მატების“ 20 პერიოდის შემდეგ დაგროვილი უარყოფითი კარმა იწვევს

იმას, რომ სამყარო თანდათანობით რღვევას იწყებს. ამის პირველი ნიშანია, რომ
ჯოჯოხეთებში დაბადება წყდება, რადგან ჯერ ჯოჯოხეთები ისპობა. ბოლოს ყველა
ცოცხალი არსება იღუპება და მთელ სამყაროს ცეცხლი ეკიდება. კოსმიურ ხანძარში
ბოლოს ბრაჰმას სასახლე იწვის და სამყარო არსებობას წყვეტს, ისადგურებს
სიცარიელის კალპა, სადაც გარკვეულ მომენტში იწყებს ქროლვას ნიავ-ქარი,
თანდათანობით რომ ძლიერდება, და მთელი ციკლი მეორდება...

ყოველივე ზემოთქმული ბუდისტური კოსმოლოგიის „ქვედა“ სამყაროს ეხება. რა

შეიძლება ითქვას დანარჩენ ორ სამყაროზე - „ფორმებისა“ და „არა-ფორმების“?

„ფორმების“ სამყაროს ასე იმიტომ ეწოდება, რომ იქ გრძნობისმიერი („რუპა“) უფრო

სუსტადაა წარმოდგენილი. იმ სკნელში უხეშ მატერიალურობას მოკლებული წმინდა
ფორმები არსებობენ, - უზენაესი ღვთაებები, რომლებიც ადამიანთა საქმეებში არ
ერევიან. მათი სიცოცხლის ხანგრძლივობა წარმოუდგენლად დიდია, რადგან
„ფორმების“ სამყარო (ისევე, როგორც „არა-ფორმების“) რღვევასა და ხელახალ გაჩენას
არ ექვემდებარება.

„არა-ფორმების“ სამყარო გონების, ცნობიერების წმინდა მდგომარეობებს

წარმოადგენს, რომლებსაც შესაბამისი ადგილსამყოფელი არ გააჩნიათ. იქ არ არსებობს
არც დრო, არც სივრცე, არც აღქმა, არც არა-აღქმა. თუმცა ეს მაინც არ გახლავს ნირვანა,
არამედ - სანსარას ნაწილია. „არა-ფორმების“ სამყაროში ჩვეულებრივი ცოცხალი
არსება ვერ დაიბადება, მხოლოდ იოგინებს, რომლებსაც ამქვეყნიური ცხოვრებისას
უკვე იმ დონის შესატყვისი ცნობიერება ჰქონდათ, შეუძლიათ იქ გაჩნდნენ, მაგრამ
ამას არავითარ შემთხვევაში არ უნდა ესწრაფვოდნენ, რადგან იქ „სიცოცხლის“
ხანგრძლივობა იმდენად დიდია, რომ „დიდი კალპაც კი ვერ შეედრება“. მერე კარმის
ძალა ისევ გამჟღავნდება და იოგინი, რომელიც იქ მოხვდა, ისევ დაიბადება სანსარის
უფრო დაბალ დონეზე, ანუ არაფერს არ შეიძენს, დროს კი დაკარგავს, - ამიტომ იქ
დაბადება ისევე არასასურველად მიიჩნევა, როგორც ჯოჯოხეთში. აქედან კი
გამომდინარეობს, რომ ბუდიზმი არ იწონებს და არ ამართლებს ფსიქოტექნიკას,
რომელიც გათავისუფლებას არ ისახავს მიზნად. ზოგიერთ ბუდისტურ ტექსტში
ხაზგასმულია, რომ არაბუდისტ იოგებს (ინდუისტებს, ჯაინისტებს და ა.შ.) „არა-
ფორმების“ სამყაროში გადასვლა ჰგონიათო გათავისუფლება (ღმერთთან შერწყმა და
ა.შ.) და ასე ხვდებიან თავისი ფსიქოპრაქტიკის ხაფანგში, რომელსაც მართებული
სოტერიოლოგიური ორიენტირი არ გააჩნია.

ბუდიზმის აზრით, ამგვარი სამდონიან-სამსკნელიანი სამყაროები უსასრულოდ

ბევრია, ჩვენი კოსმოსს პარალელურად არსებობენ და ერთი და იმავე კანონებით
იმართებიან.
 ბუდიზმი, როგორც რელიგია

ახლა რამდენიმე სიტყვა ვთქვათ იმაზე, თუ როგორ განვითარდა, როგორ იცვალა სახე
ბუდას ეთიკურმა ფილოსოფიამ, - როგორ იქცა მისი სწავლება ახალ რელიგიად.

აქვე შევნიშნავთ - ცნება „რელიგია“ (ლათინური სიტყვიდან „religio“ - სინდისიერება,

ღვთისმოსაობა, სიწმინდე, ღვთისმსახურება... ანდა სიტყვიდან „religare“ -
დაკავშირება, შეერთება, ხელახლა შეკავშირება) თავის თავში გულისხმობს ადამიანის
სულიერ კავშირს ღმერთთან - აბსოლუტურ სულთან. ბუდიზმში ღმერთის იდეა,
როგორც უკვე ითქვა, საერთოდაც არ არსებობს, ამიტომ, ცხადია, ღმერთთან არანაირ
კავშიზე არ შეიძლება იყოს ლაპარაკი. მაშ, რატომ ვახასიათებთ ბუდიზმს, როგორც
„რელიგიას“? ბუდიზმმა საუკუნეთა განმავლობაში განიცადა სახეცვლილება, შეიძინა
კულტი და რიტუალი, რელიგიის დამახასიათებელი ნიშან-თვისებები,
„გახალხურდა“, დაიყო მრავალ მიმდინარეობად და განშტოებად, გავრცელდა
მსოფლიოში - ამდენად, ის გარეგნულად რელიგიაა, ოღონდ, პარადოქსულად -
რელიგია ღმერთის გარეშე.

თავად ბუდისტური ტრადიცია მოწმობს, რომ ლამისაა ბუდას გარდაცვალების

(უკაცრავად, ნირვანაში გადასვლის) დღიდანვე მის მიმდევრებში განხეთქილებამ
იჩინა თავი. მომდევნო სამასი-ითხასი წლის განმავლობაში ბუდიზმში თვრამეტი
სკოლა ჩამოყალიბდა, რომლებიც ორ მთავარ ჯგუფად არიან დაყოფილი:
„თჰერავადინები“ და „მაჰასანგიკები“. მათ დასაბამი მისცეს დღეს არსებულ ორ
ძირითად ბუდისტურ მიმდინარეობას: „ჰინაიანას“ (ანუ „თჰერავადას“) და „მაჰაიანას“
(სხვათა შორის, ბუდიზმის ადრეულ პერიოდს ხშირად „სექტანტურ პერიოდს“
უწოდებენ).

„თჰერავადა“ ნიშნავს „უხუცესთა სწავლებას“, „ჰინაიანა“ - მცირე ეტლს, ამუ მცირე

(ვიწრო, - ნაკლულის გაგებით) გზას, „მაჰაიანა“ კი - დიდ ეტლს, ანუ დიდ (ფართო)
გზას. (დღესდღეისობით, მეცნიერები სახელწოდება „ჰინაიანას“ აღარ ხმარობენ,
რადგან მიიჩნევა, რომ ეს „თჰერავადას“ მიმდევრებს ამცირებს, შეურაცხყოფს).

„თჰერავადინები“ ამტკიცებენ, რომ სწორედ მათ შეინარჩუნეს ბუდას სწავლება

სრული და უცვლელი სახით მაშინ, როცა „მაჰასანგიკები“ მას ამახინჯებენ და
დჰარმაში დაუშვებელი სიახლეები შეაქვთო.

ტერმინ „მაჰასანგიკების“ წარმოშობასთან დაკავშირენით არსებობს ორი მოსაზრება.

ზოგიერთი ბუდოლოგი მიიჩნევს, რომ ეს დაკაშირებულია მათ მოთხოვნასთან სანგჰა
გაეფრთოვებინათ, მასში საეროთა მიღება დაეშვათ („მაჰა“ -დიდი, „სანგჰა“-თემი),
მეორენი კი ფიქრობენ, ეს სახელი გაჩნდა იმიტომ, რომ ამ მიმდინარეობის მომხრენი
სანგჰაში უმრავლესობას წარმოადგენდნენ (ანუ „ბოლშევიკები“ იყვნენ -
„თჰერავადას“ სწორედ მათ შეარქვეს „ჰინაიანა“, მისი დამცირების მიზნით).

„თჰერავადა“ (ანუ „ჰინაიანა“) საბოლოოდ ძვ.წ. 80 წელს ჩამოყალიბდა, როცა მოხდა

კანონის წერილობითი ფიქსაცია კუნძულ ლანკაზე. დაახლოებით იმავე პერიოდში
(ოდნავ მოგვიანებით) იწყებს გაჩენას პირველი მაჰაიანისტური ტექსტები (მაგ.
„აშტასაჰასრიკა პრაჯნია-პარამიტა სუტრა“ - „სუტრა ზეაღმატებულ სიბრძნეზე რვა
ათას ლექსად“).

რა პრინციპული განსხვავებაა „ჰინაიანასა“ და „მაჰაიანას“ შორის?

„ჰინაიანა“ ბუდიზმის ბერმონაზვნული ფორმაა. მისი სწავლებით, მხოლოდ ბერი

შეიძლება გადავიდეს ნირვანაში. ერში მყოფი ბუდისტის მოვალეობას შეადგენს
ბერებზე ზრუნვა, სანგჰის შენახვა, კეთილი საქმეებით საკუთარი კარმის
გაუმჯობესება, მაგრამ ხსნის გზა მისთვის დახშულია. ამ დამსახურებათა გამო ის
ერთ-ერთ მომავალ გარდასახვაში შეიძლება ბერობის აღთქმის მიღების ღირსი
გახდეს და დაადგეს „კეთილშობილურ რვამაგ გზას“. ამიტომ თჰერავადინები
განსაკუთრებულად არასოდეს ზრუნავდნენ აქტიურ მისიონერობაზე, სანგჰის
ცხოვრებაში საეროთა ჩართვაზე.
„ჰინაიანასთვის“ იდეალური პიროვნებას „არჰატი“ („ღირსეული“) წარმოადგენს. ის
გახლავს წმინდა ბერი, რომელმაც საკუთარი ძალისხმევით მიაღწია
„კეთილშობილური რვამაგი გზის“ მიზანს - გადავიდა ნირვანაში.

„მაჰაიანასთვის“ იდეალურ პიროვნებას არჰატი კი არ წარმოადგენს, ,არამედ

ბოდჰისატვა, რომელიც ცდილობს ბუდას მდგომარეობას მიაღწიოს ყველა ცოცხალი
არსების საკეთილდღეოდ. ამ ტრადიციით, საბოლოო მიზანი ნირვანა კი არ გახლავს,
არამედ „გამოღვიძება“ („განბრძნობა“ -„ბოდჰი“).

და კიდევ ერთი განსხვავება - „მაჰასანგიკებისთვის“ ბუდა ადამიანი კი არ იყო

(როგორც ეს „თჰერავადინ-ჰინიანისტებს“ მიაჩნიათ), არამედ ის გახლავს
მეტაფიზიკური რეალობა, ყველა დჰარმის ჭეშმარიტი ბუნება, რომელსაც ადამიანის
მხოლოდ სახე ჰქონდა მიღებული. „მაჰაიანას“ მიმდევართა აზრით, ნირვანა,
რომელსაც „თჰერავადინები“ ესწრაფვიან, არ არის ჭეშმარიტი და უმაღლესი ნირვანა.
ისინი სანსარიდან კი გამოდიანო, მაგრამ უმაღლესი ჭეშმარიტება მათთვის
მიუწვდომელი რჩებაო, რადგან აფექტებისგან გათავისუფლებულნი მაინც
დაბრკოლებულნი რჩებიან იმიტომ, რომ სწორი, ჭეშმარიტი ცოდნა არ გააჩნიათ -
მხოლოდ „მაჰაიანის“ გზაზეაო შესაძლებელი სრული და საბოლოო გამოღვიძება
(„ანუტარა სამიაკ სამბოდჰი“). და გამოღვიძების ეს მდგომარეობა ბევრად აღემატებაო
„ჰინაინელი“ არჰატის ნირვანას.

ბოდჰის, ჭეშმარიტი გამოღვიძების, იდეა იმდენად მნიშვნელოვანია „მაჰაიანასთვის“,

რომ მას ხშირად „ბოდჰისატვაიანას“ ანუ „ბოდჰისატვების ეტლს“ („გზას“) უწოდებენ.
მაგრამ რას წარმოადგენს „ბოდჰისატვა“?

ადრეულ ბუდიზმში, როგორც უკვე აღვნიშნეთ, „ბოდჰისატვა“ ეწოდებოდა მომავალ

ბუდას, - სანამ „გამოიღვიძებდა“. „მაჰაიანას“ მიმდევართათვის კი ის შეიძლება იყოს
ნებისმიერი ადამიანი, ბერი ან საერო, რომელსაც აქვს „ბოდჰიჩიტა“ („ჩიტა“ -
ცნობიერება, ფსიკიქა, ამ შემთხვევაში იგულისხმება რაიმეს მიღწევის განწყობა ან
სურვილი).

ამრიგად, „მაჰაიანაში“ შეიცვალა ბუდისტური პრაქტიკის მიზანი, შემდგომ კი, ასევე,

- მოტივი, რომელიც შემდეგნაირად იქნა ფორმულირებული: „დე გავხდე ბუდა ყველა
ცოცხალი არსების საკეთილდღეოდ“.

„ბოდჰიჩიტა“ ეს არის უნარი ყველა ცოცხალ არსებაში დაინახო „დედა“. ანუ თუკი
ადამიანები დაუსაბამო ხანიდან სანსარაში ვართ, უკვე მოვასწარით ყველა
არსებასთან ყველანაირ ურთიერთობაში შესვლა, ანუ ყოველი მათგანი ოდესღაც უკვე
იყო ჩვენი დედა. და რადგან კეთილ შვილს არ შეუძლია გულგრილად უყუროს იმას,
თუ როგორ იტანჯება დედამისი სანსარაში, თვითონ უკვე ნირვანისკენ კი აღარ
მიისწრაფვის, არამედ უარს ამბობს საკუთარ გამოხსნაზე მანამ, სანამ დედას არ
გადაარჩენს.

„მაჰაიანაში“ ბოდჰისატვას ორი მთავარი, განმსაზღვრელი თვისება ხდება „სიბრძნე“

(„პრაჯნია“) და „თანაგრძნობა“ („კარუნა“). ამ სწავლებით, შეუძლებელია გახდე ბუდა,
თუკი სრულყოფილად არ ფლობ ამ ორივე თვისებას, თანაც თანაგრძნობას აღიქვამენ
პრაქტიკულად - ის ესმით, როგორც საშუალებების და „მეთოდების“ („უპაი“) ნაკრები,
რომლის მეშვეობითაც ბოდჰისატვას ეძლევა საშუალება, დაეხმაროს ცოცხალ
არსებებს, თავი დააღწიონ სანსარულ არსებობას.

აი, როგორ აღწერს გადმოცემა „სიბრძის“ („პრაჯნია“), „თანაგრძნობის“ („კარუნა“) და

„მეთოდების“ („უპაი“) შერწყმის მნიშვნელობას.

ცნობილი ინდოელი მოაზროვნე, იაოგაჩარას ფილოსოფიის ერთ-ერთი მამამთავარი

ასანგა (IV-Vსს.) ცდილობდა მომავალ ბუდა მაიტრეასთან ურთიერთობაში
შესულიყო, რათა დამოწაფებოდა მას. ამ მიზნით მჭვრეტელობას მიეცა და სამი წელი
„სამადჰიში“ გაატარა, მაგრამ უშედეგოდ. შემდეგ გამოვიდა ამ მდგომარეობიდან და
დაინახა კაცი, რომელიც კლდეს ქლიბს უხახუნებდა. კითხვაზე, თუ რას აკეთებს,
კაცმა უპასუხა, რომ კლდიდან ნემსი უნდა გააკეთოს. ასანგას შერცხვა თავის
მოუთმენლობისა და ისევ სამი წლით მჭვრეტელობაში ჩაიძირა. როცა „სამადჰიდან“
გამოვიდა, დაინახა კაცი, რომელიც უზარმაზარ მთას რკინის იარაღით ამტვრევდა და
ქვები სხვა ადგილას გადაჰქონდა. კითხვაზე, თუ რას აკეთებს, კაცმა უპასუხა, რომ
მთა მისი სახლის ფანჯრებში მზის შუქს არ უშვებს და ამიტომ მთა სხვა ადგილას
გადააქვს. ასანგას ისევ შერცხვა თავისი მოუთმენლობისა და კვლავ სამი წლით
მჭვრეტელობას მიეცა, მაგრამ შედეგს მაინც ვერ მიაღწია. მაშინ გაწბილებულმა
განდეგილობის ადგილი მიატოვა და უახლოეს ქალაქში შევიდა. იქ მან მოედანზე
მომაკვდავი ძაღლი იხილა, რომელსაც ზურგზე მატლები დასეოდნენ. ასანგას გული
თანალმობით აღევსო და გაიფიქრა, თუ ასე დატოვებს ყველაფერს, ძაღლი
დაიღუპება, თუკი მატლებს მოხსნის, ისინი დაიხოცებიან. მაშინ აიღო დანა,
საკუთარი თეძოდამ ხორცი მოიჭრა და მატლები ზედ დასვა. უეცრად ძაღლმა სახე
სასწაულებრივად იცვალა და გაოგნებულმა ასანგამ დაინახა ბოდჰისატვა მაიტრეა,
რომელთანაც ამდენი წელი უშედეგოდ ცდილობდა ურთიერთობაში შესვლას იოგას
პრაქტიკის მეშვეობით. თუმცა ამ პრაქტიკაზე დახარჯული დრო ტყუილად არ
დაკარგულა - სწორედ მისი გამოისობით მოიპოვა მან სიბრძნე, როდესაც ეს
უკანასკნელი თანალმობას შეერწყა, სასურველი შედეგი მოჰყვა.

ბოდჰისატვების დიადი თანალმობა („მაჰა კარუნა“) შემდეგი სიტყვებითაა

გადმოცემული VIII საუკუნის პოემაში „ბოდჰისატვაჩარიავატარა“ („პოემა
ბოდჰისატვაზე“), რომლის ავტორია შაბდიდევა:
„დაე ვიყო წამალი მისთვის, ვისაც წამალი სჭირდება;

დაე ვიყო მონა მისთვის, ვისაც მონა სჭირდება;

დაე ვიყო ხიდი მისთვის, ვისაც ხიდი სჭიდება.“

ოღონდ ბოდჰისატვების მისია ამქვეყნიური ალტრუიზმი და ქველმოქმედება არ

გახლავთ. მათი მიზანი სავსებით რელიგიური და სოტერიოლოგიურია - სანსარაში
გატანჯული არსებების გათავისუფელბა სიკვდილ-სიცოცხლის ციკლური
წრებრუნვიდან.

ზოგჯერ ბოდჰისატვების სამ ტიპს გამოჰყოფენ: ბოდჰისატვა-მეფე, რომელიც ჯერ

ბუდას მდგომარეობას აღწევს და მერე უკვე ყველა არსების გათავისუფლებაზე
ზრუნავს (მსგავსად მეფისა, რომელიც ყველა ქვეშევრდომზე ერთდროულად
ზრუნავს); ბოდჰისატვა-მენავე, რომელსაც სათითაოდ „გადაჰყავს“ ყოფიერების
„მეორე ნაპირზე“; და ბოდჰისატვა-მწყემსი, რომელიც ჯერ ყველა არსებას გამოიხსნის
და უკვე ამის მერე გადადის თვითონ ნირვანაში (მსგავსად მწყემსისა, რომელიც
სადგომში ჯერ ფარას შერეკავს და მხოლოდ ამის მერე შედის თვითონ).

„მაჰაიანას“ ბოდჰისატვას იდეალი „ანატმავადას“ დოქტრინის ბუნებრივ შედეგად

მიაჩნია: თვით ინდივიდუალური გამოხსნის ცნება, რაც „ჰინაიანაშია“ მიღებული,
ხომ თავისთავად გულისხმობს რაღაც ინდივიდუალობას, რომელიც თავისუფლდება.
„მაჰაიანა“ უფრო რადიკალურია: სანამ ადამიანისთვის, თუნდაც წმინდანი იყოს,
არსებობს განსხვავება „მე“ -სა და „არა-მე“-ს შორის, „მე“-სა და „სხვას“ შორის, იგი
აფექტისეული ცდომილების ტყვეობაში რჩება საკუთარ „მე“ -სთან („ატმა მოჰა“)
მიმართებაში. მაშასადამე, მხოლოდ ყველას გამოხსნა ნიშნავს თითოეულის
გათავისუფლებას, - მხოლოდ ყველა არსების გამოხსნა არის ჩემი გამოხსნა, რაც
თავისთავად აუქმებს წარმოდეგნას „მე“ -ს, „საკუთარი თავის“ შესახებ.

მაგრამ ხომ არ ნიშნავს ეს, რომ ბოდჰისატვები ვერასოდეს ვერ მიაღწევენ ნირვანის
უშფოთველობას? ერთად აღებული ყველა ცოცხალი არსება ხომ უფრო მეტია, „ვიდრე
ქვიშის მარცვლები განგებში (იგულისხმება სხვადასხვა სამყაროში არსებული
ურიცხვი მდინარე განგი), რომლებიც იმდენია, რამდენიც ქვიშის მარცვლები ერთ
განგში“, ბოდჰისატვებს კი დადებული აქვთ აღთქმა, რომ ნირვანაში არ გადავლენ
მანამ, სანამ არ გათავისუფლდება ყველა ცოცხალი არსება?

სხვადასხვა ბუდისტური ტექსტი განსხვავებულ პასუხს იძლევა. „ლოტოსის სუტრა“

ბუდას პირით აცხადებს, რომ ადრე თუ გვიან ყველა აღთქმა აღსრულდება, ყველა
ცოცხალი არსება გათავისუფლდება და ბოდჰისატვები ნირვანისეულ
უშფოთველობას მოიპოვებენ. სხვა ტექსტები უარყოფენ ყველა არსების საბოლოოო
გათავისუფლებას და ამტკიცებენ, რომ თვით ბოდჰისატვების გამომხსნელი მისია
არის მათთვის ნირვანა, ამ შრომაში მდგომარეობსო მათი ჯილდო, რაც „მე“-ს
ილუზიისგან გათავისუფლებაში გამოიხატება.

შეიძლება ითქვას, რომ „მაჰაიანას“ ბუდიზმი ბუდას ფილოსოფიურ-ეთიკური

სწავლების ტრანსფორმაციის გზაზე მნიშვნელოვანი ნაბიჯი გახლდათ (ოღონდ,
თავად განსაჯეთ, წინ გადადგმული თუ უკან). ის ადამიანებისთვის უფრო მისაღებ
და გასაგებ, ასე ვთქვათ, „ორდინარულ“ რელიგიურ მოძღვრებად გარდაიქმნა -
განვითარდა ბუდებისა და მრავალრიცხოვანი ბოდჰისატვების თავყვანისცემის
კულტი და რიტუალი (თავდაპირველ ბუდიზმში რელიგიური კულტი ძალზე
მარტივი გახლდათ), გაჩნდა მისტიური ბუდას, ბუდათა ბუდას - ადიბუდას ფიგურა.
„მაჰაიანა“ დაუახლოვდა ინდუიზმს, „გახალხურდა“.

ბუდიზმი მსოფლიო რელიგიად სწორედ „მაჰაიანას“ ფართო გავრცელების შედეგად

იქცა („მაჰაიანას“ ზოგჯერ ჩრდილოეთ ბუდიზმს უწოდებენ, „ჰინაიანას“ კი - სამხრეთ
ბუდიზმს).

ბუდიზმის მესამე მსხვილი მიმდინარეობაა „ვაჯრაიანა“ („ალმასის ეტლი“ ანუ

„მაგიური შელოცვების ეტლი“), რომელიც განვითარდა იმის შედეგად, რომ
„მაჰაიანაში“ ინდუიზმიდან და ხალხური რწმენა-წარმოდგენებიდან მძლავრ ნაკადად
შეაღწია მაგიურმა საშუალებებმა და მეთოდებმა. იმის ნაცვლად, რომ ადამიანი
გამოხსნას ესწრაფვოდეს ბუდას მიერ ნაქადაგები ზნებრივი პრინციპების დაცვით
(როგორც ესაა „ჰინაიანაში“), ანდა დახმარებას ბოდჰისატვებს სთხოვდეს (როგორც
ესაა „მაჰაიანაში“), „ვაჯრაიანაში“ მთავარი ყურადღება ექცევა მაგიურ ძალისხევას -
სრულდება რიტუალები („ტანტრები“), წარმოთქვამენ შელოცვებს („მანტრებს“), რათა
ღვთაებებზე ძალაუფლება მოიპოვონ და ასე მიაღწიონ გამოხსნას.

„ვაჯრაიანაში“ დაშვებულია ქალი ბუდებისა და ბოდჰისატვების არსებობა და ასევე,

კულტის ორგიასტული ფორმები. ამრიგად, ბუდიზმი მეტისმეტად გადასხვაფერდა
და ინდუისტურ ტანტრიზმსა და შაკტიზმს (ქალური საწყისის კულტს)
დაუახლოვდა. „ვაჯრაიანამ“ გავრცელება ძირითადად ჩინეთსა და ტიბეტში ჰპოვა.

ტიბეტში გაჩნდა ბუდიზმის კიდევ ერთი სახესვაობა - ლამაიზმი.

თანამედროვე ეპოქაში ბუდიზმმა, როგორც მსოფლიო რელიგიამ, დასრულებული

სახე სწორედ მისი მვშვეობით შეიძინა - დალაი-ლამას კულტი წარმოადგენს
ერთგვარ სიმბოლოს, მიზიდულობის ცენტრს, ბუდიზმის უმაღლეს ფასეულობას არა
მხოლოდ ლამაისტებსითვის, არამედ „ჰინაიანას“ და „მაჰაიანას“ მიმდევარი
ბუდისტებსთვისაც.

აღმოსავლეთ აზიური ბუდიზმის ერთ-ერთი უმნიშვნელოვანესი მიმდინარეობაა ძენ-

ბუდიზმი, რომელიც ჩინეთში V-VI საუკუნეებში ჩამოყალიბდა და შემდეგ
გავრცელდა მეზობელ ქვეყნებში, კერძოდ იაპონიაში. ძენ-ბუდიზმი, ფართო გაგებით,
ესაა სწავლება მისტიკური მჭვრეტელობისა და განსხივოსნების („სატორი“) შესახებ.
ის განსაკუთრებით პოპულარულია თანამედროვე დასავლელ ინტელექტუალებს
შორის.

ბუდიზმი, როგორც დავინახეთ, არაერთგვაროვანი მოვლენაა, - რელიგიურ-

ფილოსოფიური რწმენა-წარმოდგენების, იდეებისა და კონცეფციების მეტად
თავისებური, რთული კონგლომერატია.

ამ ტექსტით შევეცადეთ ბუდიზმის შესახებ ყველაზე მთავარი გვეთქვა, - ბუდიზმისა,

რომელიც ცნობილი ინდოლოგის, ო. როზენბერგის თქმით, „აღმოსავლური სულის
გასაღებს წარმოადგენს“.

ამრიგად, ბუდიზმი სურვილებზე უარის თქმით, თვითჩაღრმავებითა და ზნეობრივი

ცხოვრებით (თანალმობით, ანუ ყველა ცოცხალი არსების მიმართ თანაბარი
კეთილგანწყობით) პიროვნული მე-ს გაქრობას, ტანჯვის შეწყვეტას, სანსარიდან,
სიკვდილ-სიცოცხლის ციკლური წრებრუნვიდან, თავის დაღწევას და ნირვანაში,
მარადიულ უშფოთველობაში, გადასვლას ქადაგებს.

ახლა, წესით, ქრონოლოგიური პრინციპიდან გამომდინარე, ქრისტიანობაზე უნდა

ვისაუბროთ, მაგრამ რადგან იგულისხმება, რომ ვიცით - და ამაზე არავინ კამათობს -
ქრისტიანობა სიყვარულს ქადაგებს, ამიტომ, მოდი, ისლამზე ვთქვათ რამდენიმე
სიტყვა.
 რას ქადაგებს ისლამი?

ისლამი (ალ-ისლამ) არაბულად „ალაჰისადმი თავის მიცემას“ ანუ „მორჩილებას“

ნიშნავს. ეს გახლავთ მკაცრად მონოთეისტური (ერთღმერთიანი) რელიგია, რომელიც
VII საუკუნეში არაბეთის ნახევარკუნძულზე მუჰამადმა შექმნა (აქედანაა ამ
სწავლების მეორე სახელწოდება - მაჰმადიანობა).

ისლამის შესასწავლად არსებული წყაროებია ამ რელიგიის წმინდა წიგნი, ყურანი, და

ჰადისები - გადმოცემები მოციქულ მუჰამადის სიტყვისა და საქციელის შესახებ.
 მუჰამადის ცხოვრება

მუჰამადი (მუჰამმად იბნ აბდ ალლაჰ) იყო არაბი კურაიშის ტომიდან, ჰაშიმის
გვარიდან. იგი ისტორიული, რეალურად არსებული პიროვნებაა.

არაბები წარმომავლობით სემიტური მოდგმის ხალხია, რომელიც არაბეთის

ნახევარკუნძულზე სახლობდა (და სახლობს), ძირითადად, უდაბნოსა და ნახევრად
უდაბნოში, და ასევე, ორ ქალაქში, მექასა და იასრიბში (შემდგომ - მედინა), სავაჭრო-
საქარავნო გზების გადაკვეთაზე, მესოპოტამიიდან ეგვიპტეში, ინდოეთიდან
მახლობელ აღმოსავლეთში რომ გადიოდა.

მეცნიერთა აზრით, ტერმინი „არაბ“, თავდაპირველად, კონკრეტულ ეთნიკურ

შინაარსს არ ატარებდა. ის უდაბური, მშრალი, დაუმუშავებელი ტერიტორიებისა და
მათი მაცხოვრებლების აღმნიშვნელი საზოგადო სახელი უნდა ყოფილიყო. დროთა
განმავლობაში, ეს სიტყვა ეთნონიმი გახდა - განსაკუთრებით, მეშვიდე საუკუნიდან,
როდესაც მომთაბარე ბედუინების ერთ ხალხად კონსოლიდაცია, ისლამურ
სახელმწიფოში გაერთიანება მოხდა.

გადმოცემით, მუჰამადი ბიბლიური წინასწარმეტყველის, აბრაამის ვაჟის, ისმაილის

შთამომავალია 46-ე თაობაში. როგორც ცნობილია, ისმაილის დედა, აგარი მხევალი,
მონა-ქალი გახლდათ. არაბთა მამამთავრად სწორედ ისმაილი მიიჩნევა. მასზე
ბიბლიაში შემდეგი წინასწარმდეტყველება არსებობს:

„უთხრა მას უფლის ანგელოზმა: აჰა, ორსულად ხარ, და შობ ვაჟს, და ისმაელს
დაარქმევ სახელად, რადგან მოხედნა უფალმა შენს ჩაგვრას. კანჯარივით იქნება იგი
ადამიანთა შორის. მისი ხელი ყველას წინააღმდეგ და ყველას ხელი მის წინააღმდეგ!
თავის ძმათა პირისპირ იცხოვრებს იგი“ (დაბ. 16, 11-12).

მუჰამადი ქალაქ მექაში დაბადებულა. მისი შობის ზუსტი თარიღი უცნობია,

მიახლოებით, 570-573 წლებში, - ყველაზე მიღებული 570 წელია (იმ წელს
ბედუინებმა „სპილოს წელი“ უწოდეს, რადგან საბრძოლო სპილო იხილეს, რამაც
მათზე წარუშლელი შთაბეჭდილება მოახდინა - სპილო იემენის გამგებელს ჰყავდა,
მექაზე წარუმატებელი ლაშქრობისას).

მუჰამადის მამა, აბდ ალაჰი, ხელმოკლე ვაჭარი ყოფილა - ვაჟიშვილს ვერ მოესწრო,
მის დაბადებამდე გარდაიცვალა. ხუთ წლამდე მუჰამადი უდაბოში იყო
გაძიძავებული, ბედუინის ოჯახში იზრდებოდა, რადგან მექაში ცუდი ჰავაა და ჩვილ
ბავშვებს, როგორც წესი, აძიძავებდნენ. ექვსი წლის მუჰამადს დედა, ამინა,
გარდაეცვალა. ობლის აღზრდა პაპამ, აბდ ალ-მუტალიბმა იკისრა, მაგრამ ისიც მალე,
დაახლოებით ერთ წელიწადში, გარდაიცვალა. ბიჭი წაიყვანა ბიძამ - აბუ ტალიბმა,
რომელიც გვარის უფროსი გახლდათ.

ჰაშიმის გვარი ძველი და ცნობილი, თუმც კი, გაღარიბებული იყო. კურაიშის ტომი,
რომელსაც მუჰამადის გვარი ეკუთვნოდა, ქააბას, წარმართი არაბების მთავარი
სალოცავის მცველი გახლდათ (ქააბას შესახებ დაწვრილებით ქვემოთ მოგახსენებთ,
აქ მხოლოდ შევნიშნავთ, რომ არაბები წარმართები იყვნენ, მრავალ ღვთაებას
სცემდნენ თაყვანს, მათ შორის იყო ალ-ლაჰი, რომელიც დიდ ღვთაებად მიიჩნეოდა,
თუმცა არც ერთადერთი გახლდათ და არც სწორუპოვარი. ალ-ლაჰის გარდა, კიდევ
განსაკუთრებით ეთაყვანებოდნენ სამ ქალღვთაებას, რომლებსაც ღმერთის ასულებს
უწოდებდნენ. ესენი იყვნენ ალ-ლათი (მზის ღვთაება), ალ-მანათი (ბედისწერის
ღვთაება) და ალ-უზა (სირიუსის ღვთაება).

გადმოცემით, პატარა მუჰამადი გულჩათხრობილი ბავშვი ყოფილა - უახლოესი

ადამიანების სიკვდილმა მის ხასიათს მძიმე დაღი დაასვა, მარტოსულობის განცდა
და რელიგიური გრძნობები გაუმძაფრა. მუჰამადი ბავშვობაში თხასა და ცხვარს
მწყემსავდა - განათლება არ მიუღია, სიცოცხლის ბოლომდე წერა-კითხვის
უცოდინარი დარჩა. ბედუინისათვის ასეთი საქმიანობა სამარცხვინოდ მიიჩნეოდა,
მწყემსად მხოლოდ უკიურესად ღარიბები და ობლები მიდიოდნენ.

9 წლის (მეორე ვერსიით, 12 წლის) მუჰამადი ბიძამისმა სავაჭრო ქარავანთან ერთად

სირიაში წაიყვანა. გადმოცემით, ქალაქ ბასრაში ბიჭი შეხვდა ქრისტიან ბერს, ბაჰირას
(ზოგიერთ არაბულ წყაროში მას ნასტური (ნესტორი) ანდა სარჯი (სერგიუსი) ჰქვია -
ქრისტიანი ავტორების აზრით, იგი ერეტიკოსი, ნესტორიანი ანდა იაკობიტი უნდა
ყოფილიყო), რომელმაც მზის, ღრუბლებისა და ხის რტოების განლაგების მიხეედვით
მუჰამადში მომავალი წინასწარმეტყველი ამოიცნო. ბაჰირამ ურჩია აბუ-ტალიბს ბიჭი
დამასკოში არ წაეყვანა, რადგან იქ ებრაელებს (სხვა ვერსიით, ბერძნებს) შეიძლებოდა
მოეკლათ.

24 წლის ასაკში მუჰამადი თავისი შორეული ნათესავის, მდიდარი ქვრივის, ორჯერ

განათხოვარი ხადიჯა ბინ ხუვალაიდის სამსახურში ჩადგა - სავაჭრო საქმეებში
ეხმარებოდა - ქარავანი სირიაში წაიყვანა, სარფიანად ივაჭრა და პატრონს ორმაგი
მოგება მოუტანა. 25 წლის მუჰამადმა 40 წლის ხადიჯა ცოლად შეირთო. შემდგომი 25
წლის განმავლოვაში ისინი სიამტკბილობით ცხოვრობდნენ - სანამ ხადიჯა ცოცხალი
იყო, მუჰამადს სხვა ცოლი არ შეურთავს (მიუხედავად დამკვიდრებული
ჩვეულებისა). მათ ორი ვაჟი (კასიმი და აბდ ალაჰი) და ოთხი ქალიშვილი (ზაინაბი,
რუქაია, უმ კულსუმი და ფატიმა) შეეძინათ - ვაჟები მცირეწლოვანები დაეხოცათ.
მუჰამადს ასევე ჰყავდა ორი შვილობილი. ერთ-ერთმა მათგანმა, ალიმ, აბუ ტალიბის
ვაჟმა (ანუ მუჰამადის ბიძაშვილმა), ცოლად შეირთო მისი უმცროსი ქალიშვილი
ფატიმა. მათი შთამომავლობა გახდა სწორედ მუჰამადის გვარის გამგრძელებელი.

ქორწინებამ მუჰამადის მატერიალური მდგომარეობა არსებითად გააუმჯობესა, იგი

შეძლებული კაცი გახდა, თავისუფალი დროც გაუჩნდა და რელიგიისადმი ინტერესი
კიდევ უფრო გაუძლიერდა. გადმოცემით, მას უყვარდა იუდეველებთან და
ქრისტიანებთან რელიგიურ საკითხებზე საუბარი - სწორედ ასე შეიქმნა მან ზოგადი
წარმოდგენა მათ სარწმუნოებაზე. მეცნიერთა აზრით, თავდაპირველად მუჰამადს
იუდიზმსა და ქრისტიანობას შორის განსხვავება ბოლომდე გაცნობიერებული არ
ჰქონდა, მისთვის მთავარი იყო ამ რელიგიების მონოთეიზმი და კიდევ ის, რომ მათი
მიმდევრები ზეშთაგონებას ღვთისგან მოციქულთა მეშვეობით იღებდნენ.

მუჰამადი მეტად მგრძნობიარე, მეოცნებე, მელანქოლიური, თუმც კი, ფიცხი

ადამიანი იყო. როგორც ცნობილია, მას ახასიათებდა პერიოდული შეტევები, რაც
ვლინდებოდა ფერის დაკარგვაში, შემცივნებასა და ცახცახში (გერმანელი მეცნიერის,
შპრენგერის აზრით, ეს მუსკულური ისტერიის სიმპტომებს მიაგავს).
რელიგიურ ძიებებს მუჰამადი განსაკუთრებით 40 წლის ასაკში მიეცა. მექის
მახლობლად მთებში ხშირად განმარტოვდებოდა, მათ შორის, ჰირას მთის
გამოქვაბულში - იქ მას ჰქონდა ხილვები, ესმოდა გაუგებარი ხმები...

ერთხელ გამოქვაბულში მყოფ მუჰამადს სიზმარში გამოეცხადა ვიღაც უცნობი,

რომელსაც ხელში გრძელ, ძვირფას ნაჭერში გახვეული წიგნი (თუ გრაგნილი) ეჭირა.
უცნობმა უბრძანა: „წაიკითხე!“ მუჰამადმა უარი უთხრა, რადგან წერა-კითხვა არ
იცოდა. მაშინ უცნობმა დახრჩობა დაუწყო, მერე გაჩერდა და ისევ უბრძანა:
„წაიკითხე!“ მუჰამადმა კვლავ იუარა. კაცმა ისევ დაუწყო დახრჩობა, თუმცა მალევე
გაჩერდა და მესამედ უბრძანა: „წაიკითხე!“ მუჰამადს შეეშინდა, ისევ დახრჩობას
დამიწყებსო, და ჰკითხა: „რა წავიკითხო?“ მაშინ უცნობმა უკარნახა, რა უნდა
წაეკითხა, მუჰამადმა გაიმეორა:

წაიკითხე შენი უფლის სახელით, რომელმაც შეგქმნა. შექმნა ადამიანი

ლეკერტისაგან.[2] წაიკითხე და უფალი შენი უკურთხეველესია, რომელმაც ასწავლა
კალმით (წერა), ასწავლა ადამიანს ის, რაც არ უწყოდა (96:1-5)[3]

ტრადიციული გადმოცემით, ეს უცნობი, ჯაბრაილი (ანუ მთავარანგელოზი

გაბრიელი) გახლდათ, რომელმაც მუჰამადს ალაჰის სიტყვა გადასცა. ყურანში
უცნობი იხსენიება, როგორც „სანდო“, „დიდი ძალის მქონე“, „სიწმინდის სული“.

ჯაბრაილის პირველი გამოცხადება მოხდა 27 რამადანს, მეცნიერთა ვარაუდით, 610

წელს.

ამ შემთხვევის მერე, რამდენიმე კვირის განმავლობაში, მუჰამადს ხილვები თუ

გამოცხადებები აღარ ჰქონია. იგი, ბუნებრივია, ელოდა, რომ ღვთის მაცნე კვლავაც
გამოჩნდებოდა, მაგრამ ამაოდ. მუჰამადი მარტოდმარტო დაეხეტებოდა უდაბურ
ადგილებში, პირქუშ კლდეებსა და ხევ-ხუვებში. ესმოდა რაღაც ხმები, სტანჯავდა
ჰალუცინაციები, თავს უკვე „მაჯნუნად“ (ჯინებით, ბოროტი სულებით
შეპყრობილად) მიიჩნევდა. შინაგანი შფოთი და ღელვა ისე გაუძლიერდა, რომ
თვითმკვლელობაზე დაიწყო ფიქრი, საბირას ანდა ჰირას მთიდან უფსკრულში
გადავარდნას აპირებდა. მხოლოდ ახალ ხილვას შეეძლო მისი დამშვიდება, და
მართლაც, ასე მოხდა.

ერთხელ, როდესაც მუჰამადი შინ იმყოფებოდა, იმ უცნობის ხმა ისევ გაიგონა,

შეამცივნა, მიწაზე დავარდა, ავადმყოფური შეტევის მოახლოება იგრძნო, ოჯახის
წევრებს გასძახა: „შემახვიეთ! შემახვიეთ!“. ასეც მოიქცნენ, ჩაათბუნეს. მუჰამადი
წამოწვა და შემოესმა:
ო, წამოსასხამში გახვეულო, წამოდექ და შეაგონე, უფალი შენი განადიდე,
ტანსაცმელი გაიწმინდე, მწვირე მოაცილე, ნუ ჰბოძებ, რომ უფრო მეტი მოიხვეჭო.
შენი უფლის გულისათვის მოითმინე (74:1-8).

ამ შემთხვევის შემდეგ, გადმოცემის თანახმად, ხილვები ერთმანეთს ზედიზედ

მიჰყვა. მუჰამადმა თავდაპირველად ვერ გაარკვია, ვინ ეცხადებოდა, ბოროტი თუ
კეთილი სული - ანუ თავისი ზმანებების ჭეშმარიტებაში დარწმუნებული არ
გახლდათ. გადმოცემის თანახმად, ეჭვები ცოლმა, ხადიჯამ გაუფანტა, უთხრა: თუკი
ის ვიღაც სატანაა, აუცილებლად ავხორცი იქნება. მოდი, გამოცდა მოვუწყოთ; დაჯექი
ჩემს წინ, მე შენს ზურგს უკან ვიქნები. როდესაც ჯაბრაილი გამოჩნდება, მითხარი.
ჯაბრაილი გამოჩნდა. ხადიჯამ გადასაფარებელი გადაიძრო, თურმე ტანსაცმელი არ
ეცვა, შიშველი ყოფილა. მუჰამადს ჰკითხა, ჯაბრაილს ხედავ თუ არაო, მან მიუგო,
არა, გაუჩინარდაო. აი, - უთხრა ხადიჯამ, - ეს ღვთის ანგელოსია. ანგელოსი რომ არ
ყოფილიყო, ხომ ეგრევე დამაცხრებოდაო.

ასევე, ხადიჯას ბიძაშვილმა, ვარაკა ბინ ნავფალმა, რომელიც იცნობდა ბიბლიურ

გადმოცემას, დაარწმუნა მუჰამადი, რომ მას იგივე შეემთხვა, რაც მოსეს, როდესაც
მაყვლოვანიდან ღმერთი ელაპარაკებოდა.

შედეგად, მუჰამადმა ირწმუნა თავისი მისია, გადაწყვიტა აღესრულებინა ალაჰის

მოთხოვნა, გასულიყო ხალხში და გამოეცხადებინა ალაჰის სიტყვა - ყურანი, ანუ
დაეწყო ქადაგება.

თავიდან მის ქადაგებას დიდი წარმატება არ მოჰყოლია, ახალი სწავლება მხოლოდ

მისი ოჯახის წევრებმა და რამდენიმე უახლოესმა ადამიანმა ირწმუნა - მათი
რაიდენობა, პირველ ხანებში, 30-ს არ აღემატებოდა. მექელებმა მუჰამადის
მიმდევართა შევიწროება დაიწყეს, მათ სცემდნენ, დასცინოდნენ, შეკრების
საშუალებას არ აძლევდნენ. მუჰამადი კურაიშის გვარის მეთაურის, აბუ ტალიბის
მფარველობის ქვეშ იმყოფებოდა (თუმცა მას ისლამი არ მიუღია), სხვებს კი მსგვასი
მფარველობა არ გააჩნდათ და ამიტომ, 615 წელს, მუსლიმების ერთი ჯგუფი
გადასახლდა ეთიოპიაში, რომლის ქრისტიანმა მეფემ მათ მიღებაზე თანხმობა
განაცხადა. მუჰამადი მექაში დარჩა, ქადაგებას განაგრძობდა, მაგრამ რამდენიმე წლის
შემდეგ ისიც იძულებული გახდა მშობლიური ქალაქი დაეტოვებინა, რადგან გვარის
მეთაურის მფარველობა მოაკლდა, 619 წელს გარდაიცვალა აბუ ტალიბი (ასევე -
ხადიჯაც). ჰაშიმის გვარის ახალი მეთური, აბუ ლაჰაბი მუჰამადის მიმართ მტრულად
იყო განწყობილი. 622 წელს მუჰამადი ოჯახის წევრებთან და რამდენიმე
მიმდევართან ერთად იასრიბში გადავიდა - ამ მოვლენას ჰიჯრა[4] ეწოდა.
იასრიბის ოაზისში მობინადრე ავსისა და ხაზრაჯის ტომებმა ისლამი მიიღეს და
მუჰამადი თემის წინამძღოლად აღიარეს. იასრიბს მოგვიანებით ეწოდა მადინათ ან-
ნაბი (მოციქულის ქალაქი - მადინა ანუ მედინა).

მუჰამადი აღმოჩნდა მეთაური თემისა, რომელშიც მუსლიმების გარდა შედიოდნენ

წარმართებიც, ქრისტიანებიც და იუდეველებიც. მას თავიდან ჰქონდა იმედი, რომ
იუდეველები და ქრისტიანები წინასწარმეტყველად აღიარებდნენ, რადგან
ერთღმერთიანობას ქადაგებდა. მუჰამადმა ლოცვის მიმართულებად, (არაბ. კიბლა)
იერუსალიმი აირჩია და გამოაცხადა პრინციპი, „არანაირი იძულება სარწმუნოებაში“
(2:257), რაც გულისხმობდა იმას, რომ მედინაში ყველას თავისუფლად შეეძლო
საკუთარი რწმენა ჰქონოდა, მაგრამ მას მერე, რაც იუდეველებმა იგი არ აღიარეს
წინასწარმეტყველად (პირიქით, დასცინოდნენ, მის მტრებს, მექელებს
დაუკავშირდნენ), მუჰამადმა იუდეველებს ბრძოლა გამოუცხადა, ნაწილი დახოცა,
დანარჩენები კი ოაზისიდან გააძევა.

მუჰამადს არც ქრისტიანებმა გაუმართლეს იმედები. ყურანში არის სურა, რომელიც

აცხადებს, მუსლიმთა მიმართ ყველაზე დიდი სიძულვილი მრავაღმერთიანებსა და
იუდეველებს აქვთ, ყველაზე დიდი სიყვარული კი, ქრისტიანებსო (ნასარა), თუმცა
არც ქრისტიანებმა ცნეს იგი წინასწარმეტყველად და მუჰამადმა მათთან კავშირი
საბოლოოდ გაწყვიტა, თავის მომხრეებს მოუწოდა ებრძოლონ „წმინდა წერილის
ხალხებს“ (ანუ, ვისთვისაც ბიბლია წმინდა წიგნია) - ქრისტიანებსა და იუდეველებს
მანამ, სანამ არ დამორჩილდებიან და დამცირების ნიშნად გამოსასყიდს არ
გადაიხდიან (ამის შესახებ იხ.ქვემოთ, ქვეთავში „ჯიჰადი“).

კიბლად მუჰამადმა აირჩია ქააბა მექაში და დაიწყო სამხედრო ოპერაციები მექელების

წინააღმდეგ, მათ სავაჭრო ქარავანებს თავს ესხმოდა - მექელთა ეკონომიკის
დასუსტება სურდა, საბოლოო მიზანს კი ქალაქისა და ოაზისის ხელში ჩაგდება
წარმოადგენდა.

მექელებთან რამდენიმე ბრძოლა გაიმართა. პირველში მუსლიმებმა გაიმარჯვეს,

მეორეში კი დამარცხდნენ, თვით მუჰამადი დაიჭრა.

საბოლოოდ, მუჰამადმა ბრძოლითა და მოლაპარაკებით დასახულ მიზანს მიაღწია,

მექელებმა და არაბეთის ნახევარკუნძულზე მცხოვრებმა არაბულმა ტომებმა (მცირე
გამონაკლისის გარდა) მიიღეს ისლამი და მოციქულს დაემორჩილნენ. 631-632
წლისთვის მუჰამადი პრაქტიკულად მთელ არაბეთს აკონტროლებდა, გეგმავდა
სამხედრო ექსპედიციას ჩრდილოეთში, სირიაში, ისლამის გასავრცელებლად, მაგრამ
მოულოდნელად ავად გახდა და გარდაიცვალა. ეს მოხდა მედინაში 632 წელს.
მუჰამადი იმ დროს 63 წლისა იყო.
მუჰამადი მედინაში დაკრძალეს. მისი საფლავი მუსლიმებისათვის, ქააბას შემდეგ,
მნიშვნელობით მეორე სიწმინდეს წარმოადეგნს.

მუჰამადი მხურვალე მქადაგებელი, უნარიანი პოლიტიკოსი, მარჯვე

ადმინისტრატორი და ნიჭიერი მხედართმთავარი იყო (სიცოცხლის განმავლობაში მან
30-მდე ბრძოლა გადაიხადა, - უმეტესობა მისი გამარჯვებით დასრულდა).

როგორც აღვნიშნეთ, მუჰამადი მუსლიმებისთვის მოციქულის, ადამიანის, მამაკაცის

იდეალსა და ეტალონს წარმოადგენს. ყურანში ვკითხულობთ:

და იყო თქვენთვის ალაჰის მოციქულში კარგი მაგალითი - იმისათვის, ვინც სასოებდა

ალაჰსა და დღეს უკანასკნელს და ახსენებდა ალაჰს მრავალჯერ (33:21).

ყურანის მიხედვით, ალაჰმა მუჰამადი მისი პიროვნული თვისებების გამო გამოარჩია,

რათა წინასწარმეტყველად გამოეგზავნა. ყურანში მუჰამადი თავის თავზე ამბობს:

უთხარი: მე მხოლოდ კაცი ვარ, თქვენი მსგავსი და ზეშთამეგონა ამგვარად თქვენი

ღმერთი ღმერთია ერთადერთი (18:110).

ამდენად, მუჰამადი კაცია, რომელსაც ალაჰმა დაავალა იყოს მოციქული და

წინასწარმეტყველი - ანუ იგია ალაჰის მსახური, წარგზავნილი, მქადაგებელი.
მუსლიმიური ტრადიციით, მუჰამადი სანიმუშო ადამიანია, მაგრამ ოდენ ადამიანი.
ხოლო ადამიანი შეიძლება შევცდეს, შეიძლება გამოიჩინოს ადამიანური სისუსტე.

ასე მაგალითად, ატ-ტაბარის „მუჰამადის ბიოგრაფიაში“ შემონახულია ცნობა, რომ

მექელებთან შერიგების ერთ-ერთი მცდელობისას, მუჰამადი დათანხმდა მათ
წინადადებას, ეცნო მექელთა ზემოხსენებული სამი მთავარი ღვთაება, ანუ სამი
კერპი, სანაცვლოდ კი მექელები მას დაპირდნენ, რომ ალაჰის მოციქულად
აღიარებდნენ. მუჰამადი მექელთა საკრებულოს წინაშე წარსდგა და განაცხადა:

„ხომ ხედავთ ალ-ლათს, ალ-უზასა და ალ-მანათს?

ესენია კურთხეული ალ-ღარანიკი,[5] რომელთა დაცვაც შეიძლება მოიიმედო“

როდესაც მუჰამადმა ქადაგება დაასრულა, წარმოთქვა: „წარსდექით წინაშე ალაჰისა

და მას თაყვანი ეცით“. მართლაც, ვინც იქ იყო, ყველამ მუხლი მოიყარა და შუბლით
მიწას შეეხო. ანუ მუჰამადმა გაიმარჯვა, მისმა ფანდმა გაჭრა, მექელებმა იგი ალაჰის
მოციქულად აღიარეს, თუმცა ამით მან თავის უპირველეს მცნებას უღალატა, ანუ
სისუსტე გამოიჩინა. გადმოცემით მას წამსვე გამოეცხადა ანგელოსი ჯაბრაილი და
გაკიცხა. მეორე დღეს მუჰამადმა თავისი სიტყვები უკან წაიღო. მექელებთან შერიგება
იმხანად ჩაიშალა.
გადმოცემით, ამქვეყნად მუჰამადს ყველაზე მეტად სამი რამ უყვარდა - ლოცვა,
კეთილსურნელება (უამურ სუნს ვერ იტანდა) და ქალები.

სანამ ხადიჯა ცოცხალი იყო, სხვა ცოლი არ შეურთავს, თუმცა მისი გარდაცველების
შემდეგ სურათი შეიცვალა. საერთო ჯამში, მუჰამადს 14 მთავარი ცოლი ჰყავდა
(ხადიჯა, სავდა, აიშა, ზაინაბ ბინ ხუზაიმა, ჰაფსა, უმ სალამა, ჯუვაირია, ზაინაბ ბინ
ჯაჰი, რაიჰანა-ებრაელი, უმ ჰაბიბა, აბუ სუფიანის ქალიშვილი, საფია-ებრაელი,
მაიმუნა, ფატიმა, ასმა-ქინდის ტომელი) - მთავარი იმ გაგებით, რომ, მათ გარდა, იგი
ცოტა ხნით სხეა ქალებსაც ირთავდა. ყურანში ვკითხულობთ:

ო, წინასწარმეტყველო, ჩვენ ნებადართულ-ვყავით შენთვის მეუღლენი,

რომელთათვისაც მიგიცია მათი სასყიდელი, ისინიც, რომლებიც მოუპოვებია შენს
მარჯვენას იმისაგან, რაც ალაჰს შენთვის ალაფად მოუცია; ასევე ასულები შენი მამის
ძმისა და ასულები შენი მამიდისა, ასულები შენი დედის ძმისა და ასულები შენი
დეიდისა, რომლებიც შენთან ერთად ჰიჯრაში წამოვიდნენ; და ნებისმიერი მორწმუნე
ქალი, თუკი საკუთარ თავს წინასწარმეტყველს უსაჩუქრებს, და თუკი
წინასწარმეტყველიც მოისურვებს, მასზე დაქორწინდეს, საკუთრივ შენთვის,
თვინიერ სხვა მორწმუნეთა (33:49).

მუჰამადის სწავლება

მუჰამადის სწავლების არსი მდგომარეობს შემდეგში: არსებობს ერთადერთი,

ერთიანი ღმერთი, ალაჰი, რომელიც მართავს სამყაროს, და რომელმაც ადამიანებს
მოციქულად მუჰამადი გაუგზავნა:

არ არს ღვთაება, გარდა ალაჰისა და მუჰამადი მოციქული ალაჰისა (ისლამის რწმენის

სიმბოლო, შაჰადა).

ალაჰს კი ეკუთვნის ზესთასოფელიც და წუთისოფელიც (53:25).

თუმცა სანამ ისლამის მიმოხილვას დავიწყებდეთ, რამდენიმე სიტყვა უშუალოდ
ყურანის შესახებ უნდა ვთქვათ, რადგან სწორედ ის გახლავთ წყარო, საიდანაც ამ
სწავლების შესახებ ვიგებთ.

ყურანის შესახებ

ყურანი, კურანი (ალ-კურ’ან) მუჰამადის მიერ გამოცხადებული და მოგვიანებით

ჩაწერილი ქადაგებების, „ღვთაებრივი ზეშთაგონების“ კრებულია. სიტყვა „ყურანი“,
ტრადიციული განმარტებით, „ხმამაღლა, რეჩიტატივით კითხვას“, „დეკლამაციას“
ნიშნავს.[6]
მუჰამადის მიმდევართა რწმენით, ყურანი უშუალოდ ალაჰის სიტყვას წარმოადგენს -
მისი თარგმნა სხვა ენაზე აკრძალულია.

ყურანში, ჩვეულებრივ, ლაპარაკობს ალაჰი, იშვიათად - ანგელოზები ანდა მუჰამადი.

ყურანის წარმოდგენით, ზეცაში არსებობს ყურანის ორიგინალური ტექსტი, დედა
წიგნისა (43:3-4), ფარული წიგნი (56:76-77), დაცული სჯულის ფიცარი (85:22). ამ
„პირველწიგნის“ ნაწყვეტები მუჰამადს (მანამდე კი სხვა წინასწარმეტყველებს)
თანდათანობით გადაეცემოდაო შუამავალი ანგელოსის, სულის (26:193), წმინდა
სულის (16:102/104), მთავარანგელოზ ჯაბრაილის მიერ (2:91). ეს უკანასკნელი,
მუსლიმთა რწმენით, მუჰამადის წინაშე კითხულობდა ზეშთაგონებას, მუჰამადი მას
იმეორებდა და ხალხს გადასცემდა - ანუ ახმოვანებდა. შემდეგ კი მუჰამადის
ქადაგებას მისი მიმდევრები იწერდნენ.

ქადაგებების პირველი კრებული მუჰამადის გარდაცვალების შემდეგ შეადგინეს -

ხალიფა[7] ოსმანის დავალებით. ყურანის ოფიციალური, კანონიკური ტექსტი VII
საუკუნის შუა წლებში მომზადდა.

ყურანში 114 თავი, ანუ „სურაა“. სურები დაწყობილია სიდიდის მიხედვით, თავიდან
გრძელი სურებია, შემდეგ - მოკლე. გამონაკლისია დასაწყისი სურა (ფათიჰა),
რომელსაც ლოცვის ფორმა აქვს, და 113-ე და 114-ე სურები, რომლებიც 112-ეზე
გრძელია, მათში არის შელოცვა, რომელიც ადამიანებს უნდა იცავდეს ეშმაკის,
ბოროტი სულებისა და ადამიანთა ხრიკებისგან.

ყურანის მუხლებს „აიები“ ანუ ლექსები ეწოდება (ამ სიტყვას მეორე მნიშვნელობაც
აქვს - სასწაული, ნიშანი).

ყურანი დაწერილია რიტმული პროზით, თუმცა ბედუინის ყურისთვის ის

ღვთაებრივ პოეზიასავით ჟღერდა.

ნიშანდობლივია, მუჰამადის მიერ მოყვანილი ერთადერთი „მტკიცებულება“ იმისა,

რომ იგი მართლაც ღვთის რჩეული და მოციქულია, მის მიერ გამოთქმული ლექსები,
ანუ თვით ყურანია:

ხოლო თუ დაგაეჭვებთ ის, რაც გარდმოვუვლინეთ ჩვენს მონას მაშინ, ერთი სურა
მაინც მოიტანეთ ამის მსგავსი და უხმეთ თქვენს მოწმეებს - თვინიერ ალაჰისა - თუკი
მართალნი ხართ. და თუ ეს არ გაგიკეთებიათ და ვერც გააკეთებთ, მაშ გეშინოდეთ
ცეცხლისა, რომლის სახმილია ადამიანები და ქვები, და რომელიც გამზადებულია
ურწმუნოთათვის (2:21-22).

სხვა ადგილას მუჰამადი ამავე მიზნით უკვე ათ სურას ითხოვს:

ან ეგებ იტყვიან: მან გამოიგონა იგიო. უთხარი: მაშ თქვენ მოიტანეთ ამის მსგავსი ათი
სურა - გამოგონილი და უხმეთ იმას, ვისაც მორჩილებთ თვინიერ ალაჰისა, თუკი
წრფელნი ხართ! (11:16).

ყურანის ყველა სურა (მეცხრეს გარდა), იწყება ბასმალათი - ესაა ფორმულა:

„სახელითა ალაჰისა, მოწყალისა, მწყალობელისა“ (ბი-სმი-ლლაჰი-რაჰმანირ-რაჰიმი).

შინაარსობრივად ყურანის ტექსტის უმეტესი ნაწილი დიალოგის ფორმის მქონე

თავისებურ პოლემიკას წარმოადგენს, ალაჰსა და მოციქულის მოწინააღმდეგეებს
შორის. აგრეთვე, ალაჰის მოწოდება-დარიგებებსა და მითითებებს, რომლებსაც
მუჰამადი თავის მიმდევრებს გადასცემს. დიალოგი ზოგჯერ შუამავლის (სული,
ჯაბრაილი) მეშვეობით, მაგრამ ყოველთვის მუჰამადის პირით სწარმოებს. ყურანის
უმთავრესი იდეა, როგორც უკვე აღვნიშნეთ, ერთღმერთიანობაა,
მრავალღმერთიანობა სასტიკადაა დაგმობილი.

ყურანი ასწავლის, თუ რისი უნდა სწამდეს მუსლიმს, კერძოდ:

1. ალაჰის; 2. ალაჰის ანგელოზების; 3 ალაჰის წიგნის; 4. ალაჰის მოციქულების და

წინასწარმეტყველების; 5. ალაჰის წინასწარგანგებულების; 6. მომავალი ცხოვრების.
 ალაჰის შესახებ

ვნახოთ, რას გვამცნობს ყურანი ალაჰის შესახებ - ალაჰი ერთადერთი, ერთიანი

ღმერთია, რომელმაც შექმნა სამყარო და ადამიანი, და რომელიც ერთპიროვნულად
მართავს ქვეყნიერებას. იგი სავსებით სრული, შეიძლება ითქვას, აბსოლუტური
აბსოლუტია. ის თავის თავში არსებობს, არ იშვება და არ შობს, არ ჰყავს შვილები,
ამხანაგები და მოზიარეები, ამქვეყნად ყველაფერი მასზეა დამოკიდებული, თვითონ
კი - არავისზე და არაფერზე. მხოლოდ იგი გახლავთ ადამიანის მფარველი, მისი
საყრდენი, იმედი, ნუგეში და სასოება. ადამიანი ცხოვრებაში ყველაფერს, ავსაც და
კარგსაც, მხოლოდ მას უნდა უმადლოდეს. ყველაფერი წარმავალია, მხოლოდ ალაჰია
მარადიული და სრულყოფილი. ალაჰი ადამიანისთვის ყველაფერია და ამიტომ მან
შეიძლება თქვას:

საკმარისია ჩემთვის ალაჰი და არა არს ღმერთი, თვინიერ მისისა, მას ვსასოებ და იგია
უფალი დიდებული ტახტრევანისა (9:130).

განა არ იცით, რომ ალაჰისაა მეუფება ცათა და ქვეყნისა და რომ არა გყავთ ალაჰის
გარდა არც მფარველი, არც მეოხი (2:171).

ალაჰი უწმინდესი მეუფეა სამყაროსი და განკითხვის დღისა, მსაჯულთაგან

საუკეთესო, შუქი, აბსოლუტური ჭეშმარიტება, პირველი და უკანასკნელი, შინაგანი
და გარეგანი, შემძლე, ძლიერი, მცოდნე, მხედველი, მსმენელი, ერთი მხრივ მრისხანე
და ძალზე მკაცრი, რომელიც ურწმუნოებს სასჯელით და ჯოჯოხეთის ცეცხლით
ემუქრება:

როგორ არ გწამთ ალაჰისა, მაშინ, როცა თქვენ იყავით მკვდარნი, მან კი

გაგაცოცხლათ?... ხოლო ისინი, ვინც ურწმუნონი იყვნენ და ცრუდ რაცხავდნენ ჩვენს
აიებს, - სწორედ ისინი არიან ცეცხლის ბინადარნი და იქნებიან იქ მარადიულნი...
ალაჰის წყევლა - ურწმუნოებს! (2:26.37.83).

მეორე მხრივ კი, ალაჰი მოწყალე, მწყალობელი, მბოძებელი, ცოდვების მიმტევებელი

და მოყვარულია:

ხოლო ისინი, ვინც ირწმუნა და კეთილი საქმე აღასრულა, სამოთხის ბინადარნი

არიან და იქნებიან იქ მარადიულნი (2:76).

ისლამის მონოთეიზმი, შეიძლება ითქვას, ყველაზე ხაზგასმული, აქცენტირებული

და თანამიმდევრულია - ყველაზე თეოცენტრულია. თავის დროზე ის,
რასაკვირველია, უპირველესად პოლითეიზმის ანუ მრავალღმერთიანობის
წინააღდეგ იყო მიმართული, კერძოდ, მექელი არაბების იმ სამი ღვათების კულტის
წინააღმდეგ, რომლებსაც ალაჰთან ერთად სცემდნენ თაყვანს. ყურანში მოცემულია
გაფრთხილება:

ნუ შეუქმნით ალაჰს თანასწორს (2:21).

მუჰამადის აზრით, ალაჰი კიდევ იმიტომაც არის ერთადერთი, რომ თავის გვერდით
სხვა ღმერთს ვერ მოითმენდა:

ღვთაებანი რომც ყოფილიყვნენ, თვინიერ ალაჰისა, განადგურდებოდა ორივე

მათგანი. დიდება ალაჰს, უფალს ტახტრევანისა (21:22).

თუმცა მუჰამადის მონოთეიზმი ასევე ღმერთკაცის ქრისტიანული იდეის წინააღმეგაა

მიმართული - მუჰამადისთვის ღმერთი, როგორც სამება და ქრისტე, როგორც ძე
ღვთისა და თავად ღმერთი, გაუგებარი და მიუღებელია.

მუჰამადის აზრით, ადამიანი ღმერთი ვერავითარ შემთხვევაში ვერ იქნება. ღმერთი

(ანუ ალაჰი) არის ყველაფერი, ადამიანი კი - არაფერი. ადამიანი მონადაა შექმნილი.

...ადამიანები მხოლოდ იმისათვის შევქმენ, რომ მემონონ (51:56).

ჩვენ შევქმენით კაცი ტანჯვისათვის (90:4).

მუჰამადის სწავლებით, ადამიანს, ყველაზე მეტი, შეუძლია წინასწარმეტყველი

გახდეს. ესაა მაქსიმუმი იმისა, რაც მას ხელეწიფება.

ყურანის ლოგიკა შემდეგია: რადგან ღმერთი (ანუ ალაჰი) ერთი და ერთადერთია,

ხოლო სამყარო და ადამიანი მის მიერაა შექმნილი, კაცობრიობაც ერთიანი უნდა იყოს
და ყველა ერთხმად ადიდებდეს ალაჰს.

ო, ხალხო, ემონეთ უფალს, რომელმაც შეგქმნათ თქვენ და ისინი, ვინც იყვნენ

თქვენზე უწინ (2:19).

ისლამში არსებობს ალაჰის 99 „უმშვენიერესი სახელი“, რომელიც თან ეპიტეთებს

წარმოადგენს. მათგან ყურანში, გარდა „ალაჰისა“, 13 სახელია მოცემული:

იგია მოწყალე (არ-რაჰმან), მწყალობელი (არ-რაჰიმ). იგია ალაჰი, რომელიც არა არს
ღმერთი თვინიერ მისისა, ხელმწიფე (ალ-მალიქ), უწმინდესი (ალ-კუდუს),
მშვიდობისმყოფელი (ას-სალამ), ნაღდი (ალ-მუმინ), მფარველი (ალ-მუჰაიმინ),
ძლევამოსილი (ალ-ჯაბბარ), ძალგულოვანი (ალ-აზიზ), განდიდებული (ალ-
მუთქაბირ). დიდ არს ალაჰი იმაზე, რასაც ზიარუქმნიან. იგია ალაჰი შემქმნელი (ალ-
ბარი), შემოქმედი (ალ-ხალიკ), გამომსახავი (ალ-მუსავვირ). მას აქვს უმშვენიერესი
სახელები. განადიდებს მას, რაც ცათა შინაა და რაც ქვეყანასა ზედაა და სწორედ იგია
ძლევამოსილი, ბრძენთა ბრძენი (59:22-24).
ყურანი მოითხოვს, ალაჰი ამ სახელებით იხსენიებოდეს (7:179).

თვით „ალაჰი“ ყურანის ტექსტში 2697-ჯერაა ნახმარი. ამ სიტყვას ზოგჯერ

თარგმნიან, როგორც „ღმერთი“, არადა, არაბულად „ალაჰი“ ნიშნავს - „ის ღმერთი“,
(ანუ კონკრეტული ღმერთი).

ალაჰის დანარჩენი სახელები მოცემულია აბუ ჰურაირას ჰადისში.

ყურანში გვხვდება ფრაზები, საიდანაც ალაჰზე ანტროპომორფული წარმოდგენა

შეიძლება შეგვექმნას - ის ლაპარაკობს, ზის ტახტზე, აქვს სახე, თვალები, ხელები.
მუჰამადს არ მოუცია მითითება, ეს პირდაპირ უნდა იქნას გაგებული თუ
მეტაფორულად, ამიტომ ისლამის დოგმატიკის ჩამოყალიბების პერიოდში ორივე
შეხედულებას გამოუჩნდა მიმდევრები და დამცველები.

ალაჰი, მუჰამადის სწავლებით, სამყაროში, დროსა და სივრცეში, კაცობრიობის

ისტორიაში მთავარი და ერთადერთი „მოქმედი პირია“, რადგან მართავს ყველას და
ყველაფერს. ადამიანის ერთადერთი მოვალეობა და ვალდებულება - ალაჰის რწმენა
და მისი მორჩილებაა.
 ალაჰის ანგელოსების შესახებ

ანგელოსების, ალაჰის მიერ შექმნილი სულების რწმენა მუსლიმური რელიგიის ერთ-

ერთ საწყისს წარმოადგენს:

ირწმუნა მოციქულმა ის, რაც ზეგარდმოვლენილ იქნა მასზე მისი უფლისაგან და

ირწმუნა ყველა მორწმუნემ ალაჰი, მისი ანგელოსები, მისი წიგნები და მოციქულები
(2:285).

ყურანიდან ვიგებთ, რომ ანგელოსები ადამიანის შექმნამდე იყვნენ შექმნილნი:

და აი, უთხრა შენმა უფალმა ანგელოსებს: მე დავადგენ ქვეყანაზე ჩემს შემცვლელსო.

მიუგეს: განა დაადგენ შენ იქ იმას, ვინც უკეთურებას ამრავლებს მასზე და სისხლს
დაღვრის. მაშინ, როცა ჩვენ ქებით გადიდებთ და გასპეტაკებთ?! უთხრა; მე ვიცი ის,
რაც თქვენ არ იცით! (2:28).

როდესაც ალაჰმა დაასრულა ადამის შექმნა, ასწავლა მას ყველაფრის სახელი, შემდეგ
კი წარუდგინა ანგელოსებს და უთხრა:

მაცნობეთ მე ამათი სახელები, თუკი მართალნი ხართ. მათ მიუგეს: დიდება შენდა! არ
გვაქვს ცოდნა იმის გარდა, რაც შენ გვასწავლე, რადგან შენ ხარ ყოვლისმეცნიერი,
ბრძენთა ბრძენი (2:29-30).

შემდეგ ალაჰმა ანგელოსებს უბრძანა ადამისთვის თაყვანი ეცათ, რადგან მისი

უპირეტესობა აშკარა გახდა. ყველა ანგელოსი დაემორჩილა, ერთის გარდა:

და აი, ვუბრძანეთ ანგელოსებს: თაყვანი ეცით ადამს! - და თაყვანი სცეს, იბლისის

გარდა. მან უარყო, თავი განიდიდა და შეიქნა ერთი ურწმუნოთაგანი (2:32).

სახელი „იბლისი“ მომდინარეობს ბერძნული სიტყვდან „დიაბოლოს“ - ეშმაკი, სატანა.

ესაა ურჩი ანგელოზი, რომელიც ალაჰმა ზეციდან გააძევა და რომელიც ალაჰის
მტერი გახდა - ყურანის შემდეგდროინდელი გადმოცემით, იბლისი ცხოვრობს
დედამიწაზე, აცდუნებს მორწმუნეებს და მართავს შაითანებს (იხ. ქვემოთ).

ყურანიდან ჩანს, რომ ანგელოსები ზოგჯერ ადამიანის სახეს იღებენ:

და წარვუგზავნეთ ჩვენი სული, რომელიც სრულქმნილ კაცად გამოეცხადა (19:17).

ანგელოსების სამყოფელი ზეცაა, დედამიწაზე ისინი მხოლოდ ალაჰის ბრძანებით

ჩამოდიან:

და არ გადმოვხდებით ჩვენ, თუ არა უფლის ბრძანებით! (19:65).

ალაჰმა ანგელოსები მოციქულებად შექმნა:

ქება ალაჰს, შემოქმედს ცათა და ქვეყანისა, რომელმაც დაადგინა ანგელოსნი

მოციქულებად, მქონენი ფრთებისა ორმწკრივის, სამმწკრივის და ოთხმწკრივისა
(35:1).

მათ შორისაა ჯაბრაილი, რომლის მისია გახლდათ მუჰამადისათვის გამოცხადების

გადაცემა.

უთხარი მას, ვინც იყო ჯიბრაილის მტერი. მან ზეგარდმოავლინა შენს გულზე ალაჰის
ნებით, დასტურად იმისა, რაც იყო უწინ, ჭეშმარიტ გზად და სახარებლად -
მორწმუნეთათავის (2:97).

მათ შორისაა სიკვდილის ანგელოზი - აზრაილი, რომელსაც გარდაცვალების წამს

ადამიანის სული ამოაქვს:

უთხარი, მიგიბარებთ სიკვდილის ანგელოსი, რომელიც პატრონად მოგეჩინათ. მერმე

თქვენს უფალთან იქნებით მიქცეულნი (32:11).

არსებობენ ანგელოსები, რომლებიც ესწრებიან დილის ლოცვას, რომლებიც ბრძოლის

ველზე მყოფ მუსლიმს სიმტკიცეს უნერგავენ, რომლებიც მორწმუნეს აკურთხებენ და
ლოცავენ, რომლებიც ადამიანთა საქმეებს იწერენ, რომლებიც მიერეკებიან მათ
საშინელ სამსჯავროზე, რომლებსაც დააქვთ ალაჰის ტახტრევანი, რომლებიც სჯიან
ურწმუნოებს და ა.შ.

ანგელოსები არ ქორწინდებიან და არ მრავლდებიან, ანუ უსქესონი არიან. ვისაც არა

სწამს ანგელოსების, ურწმუნო (ქიაფირი) ხდება.

აქვე მოკლედ მოგახსენებთ ჯინებზე. მათი არსებობის აღიარება რწმენის საწყისი არ

გახლავს, მაგრამ რადგან ისინი ყურანში იხსენიებიან, მათი უარმყოფელი ასევე,
მექანიკურად, ურწმუნოდ იქცევა.

ჯინები თუ ადამიანები მხოლოდ იმისათვის შევქმენ, რომ მემსახურონ (51:56).

ყურანის თანახმად, ალაჰმა ჯინები ადამიანზე ადრე შექმნა:

და შევქმენით ჩვენ ადამიანი წკრიალა თიხისგან, აყროლებული ტალახის გუნდისგან,

ხოლო ჯინები უწინ შევქმენით სამუმის ცეცხლისგან (15:26-27).

უკვამლო ცეცხლისგან შექმნილ ჯინებს აქვთ აიროვანი, ცეცხლოვანი სხეული,

შეუძლიათ მიიღონ ნებისმიერი სახე, შეასრულონ ნებისმიერი საქმე, (ვთქვათ, წამში
ააგონ სასახლე და წამშივე დაანგრიონ). ჯინებს სქესი აქვთ, მდედრებად და მამრებად
იყოფიან, ბინადრობენ ყველგან, ადამიანის თვალისთვის უხილავნი არიან
(განსაკუთრებული შემთხვევების გარდა).

ჯინები რამდენიმე კატეგორიად იყოფიან (იფრითი, ღული, სილათი). ჯინების

ნაწილმა აღიარა ისლამი და კეთილ საქმეს იქმს, ნაწილი კი ურწმუნო და ბოროტია,
ესმსახურება იბლისს - ამ კატეგორიის ჯინს შაითანი ეწოდება. შაითანები ადამიანებს
აცდუნებენ, სურთ ალაჰის რწმენა დაუკარგონ.

შაითანი გპირდებათ თქვენ სიღატაკეს და გიბრძანებთ სიბილწეს. ალაჰი კი

გპირდებათ თავის პატიებას და მადლს (2:271).

განკითხვის დღის შემდეგ იბლისსა და შაითანებს ჯოჯოხეთის ცეცხლი ელით. თვით

სიტყვა შაითანი არაბულად ეშმაკს, სატანას ნიშნავს.

ისლამის სწავლებით, ყოველ ადამიანს ჰყავს მფარველი ანგელოსი და შაითანი,

რომლებიც ერთმანეთს ებრძვიან მისი სულისათვის. ადამიანი თუკი ვნებებს, შურს,
მრისხანებას აჰყვება, შაითანისკენ გადაიხრება და ბოლოს, ჯოჯოხეთში მოხვდება.
შაითანისგან თავის დასაღწევად მორწმუნემ უნდა მოუხმოს ალაჰს, ანდა წარმოთქვას
ყურანის აიები.

ალაჰის წიგნის შესახებ

ალაჰის წიგნის რწმენა ისლამის ერთ-ერთი საწყისია. ყურანის შესახებ მოკლედ უკვე
ვისაუბრეთ - მუსლიმები მას ღვთივმოვლენილ სასწაულად, ალაჰის ჭეშმარიტ
სიტყვად მიიჩნევენ, მუჰამადს რომ ეუწყა.

ყურანის რწმენა, აგრეთვე, ღვთაებრივი წარმომავლობის სხვა წიგნების რწმენასაც

გულისხმობს. ესენია: იბრაჰიმის (აბრაამის) გრაგნილები, მუსას თავრათი (მოსეს
თორა), დაუდის ზაბური (მეფე დავითის ფსალმუნი), ისას ინჯილი (იესოს სახარება).

ჩვენ კი ვუბოძეთ იბრაჰიმის სახლეულს წიგნი, სიბრძნე და ვუბოძეთ მათ

უზარმაზარი ძალაუფლება (4:57).
ჩვენ გარდმოვავლინეთ თავრათი და მასშია ჭეშმარიტი გზა და სიმართლე; მისით
განსჯიდნენ წინასწარმეტყველნი, რომელნიც მორჩილნი იყვნენ (ალაჰისა),
იმათთვის, ვინც იყო იუდეველი. და (ასევე განსჯიდნენ) რაბინები და მწიგნობარნი
ალაჰის ამ წიგნით, მათ რომ მიებოძათ (5:48).

და მივუბოძეთ დაუდს ფსალმუნი (4;161).

ყურანის თანახმად, არ ყოფილა ხალხი, რომელთანაც ალაჰს მოციქული არ

გაეგზავნოს:

ჩვენ წარმოგგზავნეთ შენ ჭეშმარიტებით; მახარობლად და შემგონებლად. თემი არაა,

რომ მათში ერთი შემგონებელი მაინც არ ყოფილიყო (35:24).

მოციქული მრავალია (ყურანი მხოლოდ ზოგიერთს ასახელებს), მაგრამ ჭეშმარიტება,

რასაც ისინი ადამიანებს აუწყებენ, ერთადერთია:

თქვენც ის დაგიკანონათ სარწმუნოებაში, რაც უანდერძა ნუჰს და რაც ზეშთაგაგონეთ

შენ და რაც ვუანდერძეთ იბრაჰიმს, მუსას და ისას - რომ დაიცავით სარწმუნოება და
ნუ გაიყოფით მასში (42:11).

იესოს და სახარების შესახებ ყურანში ვკითხულობთ:

შემდეგ მათ (ამ მოციქულებს) კვალში ჩავუყენეთ ისა იბნ მარიამი,

დამადასტურებლად თავრათისა, რაც იყო მასზე უწინ, მივუბოძეთ მას ინჯილი,
რომელშიც ჭეშმარიტი გზაა და სინათლე. დამადასტურებლად იმ თავრათისა, რაც
იყო მასზე უწინ, ჭეშმარიტ გზად და შეგონებად - ღვთისმოშიშთათვის (5:30).

სახარებას ყურანში ეწოდება ინჯილი (ბერძნული სიტყვიდან ევანგელიონ).

ინჯილის მქონეთ უნდა განსაჯონ იმის მიხედვით, რაც ალაჰმა მასში

გარდმოუვლინათ, ხოლო ისინი, ვინც არ განსჯის იმის მიხედვით, რაც ალაჰმა
გარდმოუვლინათ, სწორედაც რომ არიან ბილწნი! (5:51).

ყურანის თანახმად თორა, სახარება და ყურანი, სინამდვილეში, ერთი და იმავე

ჭეშმარიტებას ქადაგებენ:

ალაჰმა იყიდა მორწმუნეთაგან მათი სულები და ქონება იმით, მათ (ექნებათ)

სამოთხე, ვინც იბრძვის ალაჰის გზაზე. კლავენ და იკვლიან, თანახმად აღთქმისა
მისგან, ჭეშმარიტისა - თავრათში, ინჯილსა და ყურანში. და ვინ არის ალაჰზე უფრო
ერთგული თავისი აღთქმისა? მაშ, გაიხარეთ ვაჭრობით, მასთან რომ აღასრულეთ. და
სწორედ ეს არის მიღწევა დიდებული (9:112).
ერთი სიტყვით, ჭეშმარიტების საბოლოო გამოვლინებად ცალსახად
გამოცხადებულია ყურანი - თუკი სხვა წმინდა წიგნები მისგან განსხვავებულს
ასწავლიან, ეს ნიშნავს, იმ წიგნებში ჭეშმარიტება შერყვნილიაო.

ყურანი, მუსლიმთა რწმენით, ჭეშმარიტების ეტალონიცაა, საზომიც და

კრიტერიუმიც.

ალაჰის მოციქულთა და წინასწარმეტყველთა შესახებ

მოციქული, ყურანის თანახმად, ისეთივე ადამიანია, როგორც ყველა სხვა: იბადება,
იზრდება, ჭამს, სვამს, ავადმყოფობს, კვდება და ა.შ. მოციქულს, ერთადერთი, არ
შეიძლებაო ჰქონდეს რაიმე ისეთი ქრონიკული დაავადება ან ფიზიკური თუ
სულიერი ნაკლი, რაც მოწოდების აღსრულებაში ხელს შეუშლის. ფაქტობრივად,
ერთადერთი პრინციპული განსხვავება მოციქულსა და ჩვეულებრივ ადამიანს შორის
ისაა, რომ მოციქულს გამოცხადება ეძლევა.

ალაჰმა მუჰამადის მოსვლამდე არაერთი მოციქული გაუგზავნა ადამიანებს,

რომელთაც თურმე სწორედ ეს აოცებდათ - მოციქული რომ ადამიანი იყო, ანუ ერთ-
ერთი მათგანი.

განა ხალხს საკვირველად უჩანს ის, რომ ზეშთავაგონეთ ერთ კაცს მათგანვე -
გააფრთხილე ხალხი და ახარე მათ, ვინც ირწმუნა (10:2).

ამის გამო ხალხს ეჭვი უჩნდებოდა, მოციქულის მიღება უჭირდა, ამბობდა:

განა ალაჰმა მოციქულად კაცი წარმოგვიგზავნაო?! (17:96).

ალაჰმა ადამიანებს აუხსნა, რომ მოციქული ვისთანაცაა წარგზავნილი, მათივე

მსგავსი უნდა იყოს. დედამიწაზე ანგელოსები რომ ცხოვრობდნენ, მათ ანგელოსს
გაუგზავნიდა.

უთხარი: მიწაზე რომ ანგელოსნი დადიოდნენ გულმშვიდად, გარდმოვუვლენდით

მათ ზეციდან ანგელოსს მოციქულად. (17:97).

და იტყვიან: ანგელოსი რად არ გადმოხდება მასთანო? ამ დროს, როცა ანგელოსი რომ

წარმომეგზავნა, საქმე მოთავებული იქნებოდა, და არ იქნებოდნენ ისინი
მიხედილი.[8] და თუნდაც რომ დაგვედგინა იგი ანგელოსად, ვაქცევდით მას კაცად
და შევმოსავდით იმით, რასაც (თვითონ) იცვამენ. (6:8-10).

მოციქულის მისიაა ხალხისათვის ალაჰის სიტყვის უწყება და გავრცელება.

მოციქული მრავალია, სათქმელი კი ერთადერთი აქვთ - ალაჰის ჭეშმარიტი სიტყვა.
ისინი თანასწორნი არიან, მათ შორის გარჩევა არაა. ყურანში დასახელებულია ალაჰის
რამდენიმე მოციქული:

თქვით; გვწამს ალაჰი და რაც ჩვენზე გარდმოევლინა, რაც ზეგარდმოევლინა

იბრაჰიმს, ისმაილს, ისჰაკს, იაკუბს და ისრაელთა შთამომავალთ: ის, რაც ებოძა მუსას
და ისას, და რაც ებოძა წინასწარმეტყველთ უფლისაგან; არ განვასხვავებთ არცერთ
მათგანს და ჩვენ მისი (ალაჰის) მორჩილნი ვართო! (2:78).

ჩვენ გამოცხადება გიბოძეთ შენ ისევე, როგორც ვუბოძეთ გამოცხადება ნუჰსა და

მოციქულებს მის შემდგომ, და გამოცხადება მივეცით იბრაჰიმს, ისმაილს, ისჰაკს,
იაკუბს და ისრაელიანთა შთამომავალთ. ისას, აიუბს, იუნუსს, ჰარუნსა და სულაიმანს
და მივუბოძეთ დაუდს ფსალმუნი (4:161).

როგორც ხედავთ, ყურანი ბიბლიურ წინასწარმეტყველბს მოციქულებად აღიარებს.

მათ შორის დასახელებულია ისა, ანუ იესო ქრისტე. მოკლედ შევნიშნავთ, რომ
ისლამი უარყოფს ქრისტეს ღვთაებრიობას (რადგან ღვთაებრივი მხოლოდ ალაჰია).
მუსლიმები ამბობენ, იესო ალაჰის უსაყვარლისი შვილიაო, მაგრამ, ყურანის
თანახმად, იგი ქმნილებაა, და არა ძე ღვთისა და თავად ღმერთი. ისლამი უარყოფს
სამებას და ასევე, უარყოფს იესოს სიკვდილს ჯვარზე და მის აღდგომას - ალაჰმა იესო
ზეცად ცოცხლად აიტაცაო. (აქვე დავუმატებთ, ისლამი პირველქმნილ ცოდვასაც
უარყოს - ალაჰმა ადამს ურჩობა აპატიაო - ამდენად, ადამიანებს გამოხსნა ჯვარზე არ
სჭირდებათ, ანუ ქროსტეს მისიას აზრი ეკარგება).

ამრიგად, მუსლიმებისათვის იესო ქრისტე, მხოლოდ და მხოლოდ,

წინასწარმეტყველია, ალაჰის მოციქული, მუჰამადის წინამორბედი.

მუჰამადი მიიჩნევა უკანასკნელ მოციქულად, იგია „ბეჭედი მოციქულთა“, მას მერე

ალაჰი კაცობრიობას დამატებით აღარავის მოავლენს, რადგან ჭეშმარიტება, ალაჰის
სიტყვა, მის მიერ სრულად გაცხადდა.

უთხარი: რა არის უდიდესი მოწმეობა? უთხარი: ალაჰია მოწმე ჩვენს შორის და

ზეშთამაგონა მან ეს ყურანი, რათა შეგაგონოთ მისით თქვენ და ის, ვისთანაც
მიაღწევს (იგი). და როგორღა ამტკიცებთ, რომ ალაჰთან ერთად კიდევ (რაღაც) სხვა
ღვთაებაა?! უთხარი: არ ვამტკიცებ! უთხარი: არამედ, იგია ღმერთი ერთადერთი და
უბრალო ვარ, რომ მას თანაზიარს უქმნით (6:19).

ანუ მუჰამადი უკანასკნელი ჭეშმარიტი წინასწარმეტყველია, იგი ალაჰმა იმისთვის

გამოგზავნა, რომ ერთხელ და სამუდამოდ გაასწოროს ადამიანების მიერ
დამახინჯებული ჭეშმარიტი სიტყვა, მისმა წინამორბედმა მოციქულებმა რომ
გადასცეს კაცობრიობას.
 ალაჰის წინასწარგანგებულების შესახებ

ყურანის თანახმად, ამ სამყაროში ყველაფერი ალაჰის, მისი შემოქმედისა და

განმგებელ-მმართველის მიერ წინასწარაა განსაზღვრული, ანუ ამქვეყნად არ
არსებობს რაიმე, ალაჰის ნებაზე რომ არ იყოს დამოკიდებული. ამგვარ მიდგომას
ალაჰის წინასწარგანგებულების (არაბ. „კადარი“ - „ბედისწერა“) რწმენა ეწოდება, რაც
ისლამის ერთ-ერთ საწყისს წარმოადგენს.

ყურანში ვკითხულობთ:

არც ერთი სული ისე არ მოკვდება, თუ არ იქნება ალაჰის ნება, ჟამი წინასწარ
განსაზღვრული და დაწერილი (3:139).

უთხარი: არაფერი დაგვემართება იმის გარდა, რაც დაგვიწერა ალაჰმა, იგია ჩვენი
პატრონი და ალაჰს, ხამს, სასოებდნენ მორწმუნენი (9:51)

თუკი არის რაიმე, ჩვენთანაა მისი საცავები და არაფერს გარდმოვავლენთ, თუ არა

განსაზღვრული ზომა-წონით. გამოვგზავნეთ ქარნი გამნაყოფიერებელნი,
გარდმოვავლინეთ ციდან წყალი და დაგარწყულეთ მისით მაშინ, როცა თქვენ არ
იმარაგებდით, ჩვენ, დიახ, ჩვენ ვაცოცხლებთ და ვკლავთ (15:21-23).

კიდევ არაერთი ციტატის მოყვანა შეიძლება, საიდანაც ჩანს, რომ ყურანის თანახმად,
ყველაფერი ამ სამყაროში ალაჰის ნებით ხდება. ამავე დროს, ალაჰი ადამიანს პასუხსა
სთხოვს მის ცხოვრებაზე, მორწმუნე იყო თუ ურწმუნო, მორწმუნეს კი - კეთილი თუ
ბოროტი, სამართლიანი თუ უსამართლო და ა.შ. და, შესაბამისად, სჯის ან
აჯილდოებს. მაგრამ, თუ ყველაფერი ალაჰის ნებით ხდება, მაშინ ადამიანი თავის
ქმედებაზე პასუხისმგებელი ვერ იქნება.

საქმე ისაა, რომ ყურანი არ განმარტავს, თუ როგორაა შესაძლებელი, რომ ყველაფერს

ალაჰი წყვეტდეს და, იმავდროულად, ადამიანს საკუთარი საქციელის გამო
პასუხიმგებლობა ეკისრებოდეს. დავა ბედისწერისა და ნების თავისუფლების
თაობაზე განსაკუთრებით მწვავედ VII-IX საუკუნეებში მიმდინარეობდა, ერთმანეთს
დაუპირისპირდნენ კადრიტები და ჯაბრიტები, რომლებსაც ურთიერთგამომრიცხავი
პოზიციები ეკავათ.

თანამედროვე ეგვიპტელი თეოლოგი ალი ატ-ტანტანუი თავის წიგნში „ზოგადი

წარმოდგენა ისლამზე“ აღნიშნულ საკითხთან დაკავშირებით წერს, რომ ადამიანს
აქვს თავისუფალი ნება და თავის მოსაზრებას შემდეგნაირად განმარტავს:
განვიხილოთო მრავალსართულიანი სახლის მაგალითი. მასზე შეიძლება ნახოთ
ფირფიტა წარწერით: არქიტექტორი ესა და ეს, ინჟინერ- მშენებელი ესა და ეს, საქმეთა
მწარმოებელი ესა და ეს.…არქიტექტორი ქმნის შენობის პროექტს, ინჟინერი
განსაზღვრავს ყველა წვრილმანსა თუ დეტალს - ესააო სწორედ
წინასწარგანგებულება, ანუ კადარი (რაც ალაჰის ხელშია), მაგრამ ინჟინერსა და
საქმეთა მწარმოებელს აქვთო საშუალება მშენებლობის პროცესში რაღაც შეცვალონ,
არქიტექტორთან შეთანხმებით (ანუ ალაჰი ისმენსო ლოცვა-ვედრებას და
წინაწარგანგებულება შეიძლება შეცვალოსო).

ავტორი კითხვას სვამს, ადამიანს არჩევანის გაკეთების საშუალება რომ არ ჰქონდეს,

მოციქულების გამოგზავნას რა აზრი ექნებოდაო? თუმცა ყურანში ისეთ აიებსაც
შეხვდებით, საიდანაც ჩანს, რომ არჩევანსაც ალაჰი აკეთებს (ანუ ჭეშმარიტ რწმენასაც
ალაჰი უგზავნის თავის რჩეულს):

ჭეშმარიტად, შევქმენით ადამიანი ამღვრეული წვეთისგან, რათა გამოგვეცადა და

ვაქციეთ იგი მსმენელად, მხედველად, ჭეშმარიტად ჩვენ ვუწინამძღვრეთ მას
(პირდაპირ) გზაზე ან მადლიერს, ანდა უმადურს (76:2-5).

და შენი უფალი ქმნის და ირჩევს, მათ კი არჩევანი არ გააჩნიათ (28:68).

 მომავალი ცხოვრების შესახებ

ყურანის თანახმად, ალაჰის მორწმუნეს ასევე უნდა სწამდეს სიკვდილის შემდგომი,

მომავალი ცხოვრების - განკითხვის დღის, აღდგომის, სამოთხისა და ჯოჯოხეთის.

მოკლედ მიმოვიხილოთ დასახელებული: არავინ იცის, როდის დადგებაო

განკითხვის დღე, გარდა ალაჰისა, თუმცა ყურანში არის მითითება ზოგიერთ
მოვლენაზე, რაც მისი მოახლოების მანიშნებელი იქნება. მაგ. მიწის წიაღიდან ამოვა
რაღაც ცხოველი, რომელიც ადამიანებს მათ ენაზე დაელაპარაკება, დაინგრევა
კედელი, რომელიც ჰყოფს ადამიანებს გოგისა და მაგოგისაგან, გამოჩნდება მაცთური
(დაჯალი), ზეციდან გარდამოხდება წინასწარმეტყველი ისა (იესო), მოხდება
საშინელი მიწისძვრა, მთები ჩამოიშლება, ზღვებში წყალი აორთქლედება,
ვარსკვლავები დაცვივა, ცის კაბადონი გრაგნილივით აიკეცება და ა.შ.

განკითხვის დღე როცა მოვა, ყველა მიცვალებული აღდგება ისეთივე, როგორიც იყო
სიცოცხლის ბოლოს - მას ეგონება, რომ სიკვდილის შემდეგ მხოლოდ რამდენიმე
საათია გასული.

იმისა არ იყოს, ვინც ჩაუარა ერთ სოფელს, დანგრეულს; და თქვა: როგორ

გააცოცხლებს ალაჰი ამას სიკვდილის შემდეგ?! და მოკლა თვითონ იგი ალაჰმა ასი
წლით, მერე გააცოცხლა და ჰკითხა: აქ რამდენ ხანს დაჰყავიო? მიუგო: ერთ-ორ დღეს
დავყავიო! (2:261).
ალაჰი აღადგენს და გააცოცხლებსო ყველას, ვისაც კი ოდესმე უცხოვრია
დედამიწაზე:

და აჰა, ჩაბერილ იქნება საყვირში და ისინი საფლავებიდან თავიანთი უფლისაკენ

გაეშურებიან. იტყვიან: ვაი, ჩვენს მოსწრებას! ვინ აღგვადგინა სამაროვნიდან? (36:51-
52).

ალაჰი ეტყვის მათ:

განა აღთქმა არ ჩამოგართვით თქვენ, ადამის ძენო, რომ არ დაემონოთ შაითანს,

რადგან იგი, ჭეშმარიტად, თქვენი აშკარა მტერია. და რომ, თუ მე მემონებით, ეს არის
გზა პორდაპირი! (36:60).

გაიმართება სამსჯავრო, ყოველი ადამიანი მიიღებს თავისი ამქვეყნიური საქმეების

აღწერას:

და ყოველ ადამიანს... მოვუვლენთ აღდგომის დღეს წიგნს, რომელიც დახვდება

გადაშლილი. წაიკითხე წიგნი შენი! საკმარისია შენივე თავი დღეს შენს წინააღმდეგ
აღმნუსხველად! (17:14-15).

მოხდება განყოფა, ალაჰი სამოთხეში გააგზავნის მორწმუნეებს, ჯოჯოხეთში კი -

ურწმუნოებს.

ყურანი სამოთხის შემდეგ სურათს გვიხატავს:

აი, ნიმუში სამოთხისა, რომელიც აღეთქვათ მორწმუნეებს: მასშია მდინარენი

დაუმყაყებელი წყლისა და მდინარნი რძისა, რომელსაც გემო არ ეცვლება და
მდინარენი ღვინისა საამურისა მსმელთათვის და მდინარენი დამდნარი თაფლისა
(47:16-17).

ალაჰის მორწმუნეთ განცხრომა ელით:

სამოთხის მკვიდრნი დღეს (თავიანთი) საქმეებით დატკბებიან. ისინიც და მათი

მეწყვილენიც გრილოში, სავარძლებზე იქნებიან მიწოლილნი. მათ ექნებათ ხილი და
ის, რასაც მოითხოვენ. „მშვიდობა“ - სიტყვად მწყალობელი უფლისაგან (36:55-58).

ძვირფასი თვლებით მოოჭვილ ტახტრევნებზე. მიყრდნობილნი მათზე ერთმანეთის

პირისპირ. გარს დაუვლიან მათ ჭაბუკნი მარადიულნი, თასებით, კოკებით და
ფიალებით სასმელისა... ხილით, რასაც კი ინებებენ, და ხორცით ფრინველისა,
რომელსაც კი მოიგუნებებენ (56:16-21).

გარდა უგემრიელესი ხილისა თუ საჭმელ-სასმელისა, მათ შორის, მუსლიმთათვის

ამქვეყნიურ ცხოვრებაში აკრძალული ღვინისა - წყურვილს მოიკლავენ დაბეჭდილი
ღვინით, რომლის ბეჭედიც იქნება მუშკი (83:25-26), - ყურანი მორწმუნეთ ულამაზეს
ქალწულებს ჰპირდება:

ჭამეთ და სვით მარგებელად მიწოლილნი ჩარიგებულ ტახტებზე და დავაწყვილებთ

მათ იქ შავთვალა, დიდთვალებებთან (52:18-20).

მიწოლილნი იქნებიან (მისი ბინადარნი) ლოგინებზე, რომლის ქვეშაგები იქნება

აბრეშუმისა... მასში იქნებიან მზერადახრილნი, რომელთაც უწინ არ შეხებიათ არც
კაცთაგანი და არც ჯინთაგანი (55:54-56).

და შავთვალებანი, დიდთვალანი. მსგავსნი უხვრეტი მარგალიტისა... ჭეშმარიტად,

ჩვენ შევქმენით ეს (ქალები) საგანგებო შექმნით. და ვყავით ისინი ქალწულებად
(56:22.34-35).

ერთი სიტყვით, სამოთხეში ალაჰის მოყვარულთათვის იქნება ყველაფერი:

...მასშია, რასაც ინებებენ სულნი და რითაც დატკბებიან თვალნი. და იქ თქვენ

იქნებით მარადიულნი (43:71).

ეს რაც შეეხება მორწმუნეებს. ურწმუნოებს კი ალაჰი ეტყვის:

აი, ესეც - გეენა, რომელიც აღთქმული გქონდათ! დაიხრუკეთ დღეს იმისთვის, რომ არ
გირწმუნიათ! (36:63-64).

როდესაც ადამიანი ჯოჯოხეთზე იწყებს ფიქრს, პირველ რიგში, ბუნებრივია, უშრეტი,

ჩაუქრობელი ცეცხლი წარმოუდგება. ყურანის თანახმად, ჯოჯოხეთის ცეცხლი
ჩვეულებრივი ცეცხლი არაა, მას სხვა ბუნება აქვს. ჩვეულებრივი, ამქვეყნიური
ცეცხლი რომ ყოფილიყო, ნებისმიერ საგანსა თუ არსებას დაწვავდა და ფერფლად
აქცევდაო, - წერს ხსენებული ალი ატ-ტანტაუი, - მაგრამ ჯოჯოხეთში ხომ არსებობს
ხეები, წყალი და ჩრდილიც კი, ოღონდ მათი დანიშნულებაა ადამიანს ტანჯვა
მოუტანონ და არა საიმოვნება. ადამიანი ამქვეყნიურ ცეცხლში თუ მოხვდება, უმალ
მოკვდება და ამრიგად, ტანჯვა-წამებას თავს დააღწევს, ხოლო ის ადამიანი, რომელიც
ჯოჯოხეთში შევა, მარადიული სატანჯველისათვისაა განწირული.

იმათ კი, რომელთაც არ ირწმუნეს, გეენის ცეცხლი, არ განუსჯიან, რომ ან დაიხოცონ

ან შეუმსუბუქდეთ სასჯელი მისი. ამგვარად ვუზღავთ ყოველ უმადურს (35:33).

ყურანის თანახმად, როდესაც ჯოჯოხეთში მყოფ ადამიანს კანი დაიწვება, ახალი

გაუჩნდება, მუდამ რომ იტანჯებოდეს.

მათ, ვინც არ ირწმუნა ჩვენი აიები, ცეცხლს მივცემთ და მუდამ, როგორც კი კანი
დაეწვებათ, დავფარავთ ახალი კანით, რათა დააგემოვნონ სასჯელი. ალაჰი
ძლევამოსილია, ბრძენთა ბრძენი (4:59).
ჯოჯოხეთში ცოდვილები ცხოვრობენ, აზროვნებენ, იხსენებენ წარსულს და
კამათობენ. იქ არის ხე, რომელსაც აზ-ზაკუმი ჰქვია, და რომლის ნაყოფითაც
იკვებებიან - ეს მათთვის დამატებითი სატანჯველია:

იგია ხე, რომელიც ჯოჯოხეთის ფესვიდან ამოდის, ნაყოფნი მისი, თითქოს თავებია
შაითანთა. ისინი კი ჭამენ მისგან და მისით იყორავენ მუცლებს, მერმე მათ მასზე
დასაყოლებლად ექნებათ მთხლე მდუღარე (37:62-65).

ჭეშმარიტად, ხე აზ-ზაკუმისა - ცოდვილის საჭმელი. ვითარცა სპილენძი, დუღს იგი

ფაშვებში, როგორც დუღს მდუღარე (44:43-47).

ყურანის მიხევით, ურწმუნოთა ხვედრი უსასტიკესია, მათი ტანსაცმელიც კი

ცეცხლისგან იქნება:

იმათთვის, ვინც ურწმუნონი იყვნენ, გამოჭრილია ტანსაცმელი ცეცხლისაგან, ხოლო

თავებზე მდუღარე დაესხმებათ, რომლითაც დაებუგებათ ის, რაც ფაშვებში აქვთ და
მათთვის (მზადაა) რკინის ხელკეტები (20:20-22).

რწმენის ხუთი ბურჯი

ჩვემ ვსაუბრობდით იმაზე, თუ რისი სწამს მუსლიმს, მაგრამ, უზოგადესი აზრით, რას
ნიშნავს გწამდეს ალაჰის?
ეს ნიშნავს, იცოდე, თუ რას ითხოვს იგი შენგან და იქცეოდე ამ მოთხოვნების
შესაბამისად. ანუ მუჰამადისა და მისი მიმდევრებისათვის ალაჰის რწმენა ესაა
ცხოვრების სრულიად გარკვეული წესი, და არა მხოლოდ სულისმიერი განწყობა თუ
გონისმიერი რწმენა-წარმოდგენა. ეს, მაგალითად, ყურანის შემდეგი სიტყვებიდანაც
ჩანს:

ჭეშმარიტად, არ სწამდა მას ალაჰი დიადი და არ ირჯებოდა საპყრის ჭმევისათვის

(69:33-34).

ალაჰის მორჩილება, მისი ნების აღსულება, არის სწორედ ისლამი, რომლის არსი,
მისი დოგმატური საფუძველი, როგორც აღვნიშნეთ, შემდეგი ფორმულით
გამოიხატება:

არ არს ღვთაება, გარდა ალაჰისა და მუჰამადი მოციქული ალაჰისა (არაბულად ეს

შემდეგნაირად ჟღერს: ლა ილაჰა ილლა ლლაჰ ვა მუჰამადუნ რასულ ალლაჰ).

რწმენის ეს სიმბოლო, შაჰადა, არის სწორედ ისლამის პირველი, უმთავრესი საწყისი

(ანუ ბურჯი - რუქნ).

სხვათა შორის, მუსლიმად სხვა სარწმუნოების პირი მას მერე იქცევა, რაც შაჰადას
ორჯერ წარმოთქვამს ყადის[9] წინაშე, მაჰქამაში (სასამართლოში), მუსლიმი
მოწმეების თანდასწრებით.

მაგრამ როგორ უნდა მივხვდეთ, მართლა სწამს თუ არა ადამიანს ალაჰის და მართლა
ისე ცხოვრობს, როგორც ასწავლა ალაჰმა მუჰამადის პირით? როგორ არჩევენ ალაჰის
გულწრფელ მორწმუნეს თვალთმაქცისაგან, ვინც ყურანს მხოლოდ გარეგნულად
აღიარებს? საამისოდ არსებობს რწმენის კიდევ ოთხი საწყისი, სახელდობრ:
აუცილებელი ლოცვა, აუცილებელი მარხვა, აუცილებელი მოწყალება, აუცილებელი
ჰაჯი (ქააბისა და მექის მოლოცვა).

ზემომოყვანილი რწმენის სიმბოლო და ჩამოთვლილი ოთხი ბურჯი მუსლიმის

მსოფლმხედველობას განსაზღვრავს და, იმავდროულად, მისი ცხოვრების წესს,
სახელმძღვანელო პრინციპებსაც წარმოადგენს.

რამედნიმე სიტყვით მიმოვიხილავთ ისლამის საფუძვლებს. ალაჰსა და მუჰამადზე

ზემოთ უკვე ვისაუბრეთ. ამიტომ მეორე ბურჯზე გადავიდეთ.
 აუცილებელი ლოცვის შესახებ

მუსლიმისთვის ლოცვა - არაბულად სალათი, სპარსულად ნამაზი - ესაა მკაცრად

განსაზღვრული ციკლი სალოცავი პოზებისა და მოძრაობებისა, რომლებიც
ერთიმეორეს მისდევს და რომლებსაც ახლავს კონკრეტული ლოცვითი ფორმულები
არაბულ ენაზე (თუნდაც მლოცველს არ ესმოდეს მათი შინაარსი). ლოცვა დღის
განსაზღვრულ დროს აღესრულება, სასურველია, მეჩეთში. ალაჰის მორწმუნემ
ყოველდღიურად ხუთი ასეთი აუცილებელი ციკლი უნდა შეასრულოს.

სალოცავი მოძრაობები და პოზები გულისხმობს ხელების მაღლა აპყრობას, თავის

დახრას, წელში მოხრას, დაჩოქებას, დამხობას და ა.შ.

ყურანში სალათი ადრეულ სურებში იხსენიება, თუმცა ლოცვის წესი ზუსტად

განსაზღვრული არაა. მოცემულია მითითებები ლოცვის დროზე, ზოგიერთ
მოძრაობასა და ლოცვით ფორმულებზე. ყურანი სალათს აუცილებლად მიიჩნევს და
მისდამი უყურადღებობას გმობს:

ო, თქვენ, რომელთაც ირწმუნეთ, ნუ მიეკარებით ლოცვას იმ დროს, როცა ხართ

გაბრუებულნი, ვიდრე გაიგებდეთ, რას ამბობთ და ნურც შებილწულნი - გარდა
მოგზაურთა, ვიდრე არ განიბანებოდეთ, ხოლო თუ იქნებით ავად, ან სამოგზაუროდ,
ან თუ რომელიმე თქვენგანი საპირფარეშოდან მობრუნდება, ან ქალებს მიეკარეთ და
წყალი ვერ მოიძიეთ, მაშინ გასუფთავდით წმინდა ქვიშით, წაიცხეთ ის სახეზე და
ხელებზე. და ალაჰი მიმტევებელია, შემწყნარებელი (4:46).

მეცნიერები ფიქრობენ, რომ იმ სახით, რაც ახლა არსებობს, სალათი ჰიჯრის შემდეგ
დადგინდა. ლოცვის წესი და შესაბამისი ფორმულები, როგორჩ ჩანს, მუჰამადის
სალოცავი პოზებისა და მოძრაობების გავლენით ჩამოყალიბდა, რაც პირველი
მუსლიმების მეხსიერებაში გახლდათ აღბეჭდილი. სალათის წესი დაახლოებით 150
წელი მუშავდებოდა, სანამ ყველა ელემენტი არ იქნა თავმოყრილ-დაფიქსირებული
მუჰამად აშ-შაიბანის მიერ (გარდ. 805 წელს).

ლოცვის ფორმულებისა და პოზების თითოეულ განსაზღვრულ წრეს რაქათი

ეწოდება. თითოეული ლოცვა 2-4 რაქათისაგან შედგება, იმისდა მიხედვით, დღის
რომელ მონაკვეთში სრულდება. აუცილებელი განბანვის შემდეგ, რასაც ვუდუ
ეწოდება, მლოცველი ფეხსაცმელს იხდის და პირით მექისკენ დგება (კიბლა) ძირს
გაფენილ ხალიჩაზე (საჯაღა) და ხმამაღლა, ან გულში აცხადებს სურვილს (ნიია),
ლოცვა შეასრულოს, რასაც რიტუალური ფრაზების, პოზებისა და მოძრაობების
მთელი წყება მოჰყვება.
როგორც აღვნიშნეთ, ალაჰის მორწმუნემ ყოველდღიურად ხუთი ლოცვითი ციკლი
უნდა შეასრულოს. პირველი სრულდება განთიადზე, მზის ამოსვლამდე (2 რაქათი),
მეორე - შუადღისას (4 რაქათი), მესამე - შუადღის შემდეგ საღამოს წინ, მზის
ჩასვლამდე (4 რაქათი), მეოთხე - მზის ჩასვლის შემდეგ და მეხუთე - ღამით, ძილის
წინ (4 რაქათი)

პარასკევს, შუადღის ლოცვა რეკომენდებულია მეჩეთში (საუდის არაბეთში პოლიცია

ლოცვის ჟამს ქუჩაში მყოფ ადამიანებს მეჩეთებში თითქმის ძალით ერეკება). გარდა
აუცილებელი ლოცვებისა, არსებობს ნებაყოფლობითიც.

ხუთჯერადი ლოცვა მუსლიმის ცხოვრებაში უდიდეს როლს ასრულებს, -

განამტკიცებს მის რელიგიურ თვითშეგნებასა და შინაგან დისციპლინას, აჩვევს
მუდმივ სიფხიზლეს, მის ცხოვრებას სრულიად გარკვეულ რიტმს ანიჭებს. სალათის
შესრულება მაჰმადიანის პიროვნული მოვალეობა, ანუ მისი სინდისის საქმეა, - ამას
არავინ უკონტროლებს. იმისდა მიხედვით, ასრულებს თუ არა ამ მოვალეობას,
მუსლიმს შეუძლია განსაზღვროს, სწამს ალაჰის თუ არ სწამს.
 აუცილებელი მარხვის შესახებ

აუცილებელი მარხვა (არაბ. სავმი) მუჰამადმა თავის მიმდევრებს დაუწესა 624 წელს,
რამადანის თვეში (ესაა მაჰმადიანთა კალენდრის მე-9 თვე, რომლის დროსაც
მოციქულს ალაჰის პირველი ზეშთაგონება ეწვია). მარხვა, ცხადია, მუჰამადს არ
გამოუგონია. მან უბრალოდ თავისებურად გააგრძელა ისლამამდელი პრაქტიკა
ღვთისმოსავთა თავშეკავებისა და დათმენისა. მუსლიმთა მარხვის ძირითადი წესი
ყურანშია მოცემული:

ო, თქვენ, რომელთაც ირწმუნეთ, წერილ არს თქვენთვის მარხვა ისევე, როგორც

წერილი იყო მათთვისაც, ვინც ცხოვრობდა თქვენზე უწინ, რომ ეგების
ღვთისმოშიშნი ყოფილიყავით... რამადანის თვეა, როცა ზეგარდმოევლინა ყურანი
ჭეშმარიტ გზად ხალხისათვის, ცხად მტკიცებად ჭეშმარიტი გზისა და განსხვავებისა.
და იმ თქვენგანმა, ვინც დაესწრება ამ თვეს, იმარხულოს, ხოლო ვინც იქნება ავად, ან
სამოგზაუროდ, მან იმარხულოს იმდენივე (დღეს) სხვა დროს. სურს ალაჰს თქვენი
მოსვენება და არა სურს თქვენი გაწვალება. მაშ, გაასრულეთ (განსაზღვრული)
რაოდენობა (დღეებისა) და განადიდეთ ალაჰი იმისათვის, რომ ჭეშმარიტი გზით
მიჰყავხართ, რათა ეგების მადლი შესწიროთ... ნებადართულია თქვენთვის მარხვის
ღამეს თანაცხოვრება თქვენს ცოლებთან, ისინი არიან თქვენი სამოსი და თქვენ ხართ
სამოსი მათი. იცოდა ალაჰმა, რომ სული წაგძლევდათ, ამიტომაც მოგიტევათ და
გაპატიათ. მაშ აწ თანა ეყავით მათ და ისურვეთ ის, რაც ალაჰმა დაგიწესათ. ჭამეთ და
სვით, ვიდრე ცხადად შეგეძლებათ გაარჩიოთ განთიადის შავი ძაფი თეთრი ძაფისგან.
შეინახეთ მარხვა ღამემდე და ნუ მიეკარებით მათ (ცოლებს), როცა თქვენ ნიადაგ
ლოცულობთ მეჩეთებში - ეს არის ალაჰის საზღვრები და ნუ მიუახლოვდებით მათ.
ამგვარად განგიცხადებთ ალაჰი ადამიანებს თავის სასწაულებს, რათა ეგების, ღვთისა
გეშინოდეთ. (2:179.181.183).

როგორც მოყვანილი ციტატიდან ჩანს, მარხვა სავალდებულოა დღისით, მზის შუქზე,

ღამით კი ყველაფერი დაშვებულია.
ღამით, მარხვის თვეს, მუსლიმი ერთხელ ვახშმობს და ერთხელაც საუზმობს მზის
ამოსვლამდე, ალიონზე.

მარხვის მიზანია აჩვენოს, რომ მორწმუნე მაჰმადიანი ღვთისმოსავია, ზომიერია,

თავდაჭერილია, სწორად ესმის თანაფარდობა მატერიალურსა და სულიერ სიკეთეებს
შორის. გავრცელებული წარმოდგენით, მარხვა რამადანის თვეში წლის მანძილზე
ჩადენილი ცოდვების მონანიების საუკეთესო საშუალებაა.

მარხვის აუცილებლობის უარმყოფელი ურწმუნოდ ითვლება.

მარხვის დაცვას თვალყურს ადევნებს ყადი, პოლიცია, მმართველი, ყველა მუსლიმი.

მარხვის აშკარა უგულებელყოფა, დემონსტრაციული დარღვევა მკრეხელობად,
წინასწარგანზრახულ სამართალდარღვევად მიიჩნეოდა და კანონმდებლობით
ისჯებოდა.

მარხვისგან თავისუფლდებიან ორსულები, მეძუძურო დედები მოგზაურობაში

მყოფნი და ავადმყოფები. სუსტებსა და მოხუცებს მარხვა შეუძლიათ შეცვალონ
ღარიბებისათვის მოწყალების დარიგებით.

აუცილებელი მოწყალების შესახებ

მუჰამადმა დააწესა აუცილებელი, სავალდებულო მოწყალება (არაბ.ზაქათი). მისი

აზრით, მოწყალების გაცემა ალაჰისათვის სათნო, მოსაწონი საქმეა, ამიტომ იგი თავის
მიმდევერებს მოუწოდებს, გამოიჩინონ ხელგაშლილობა, დახმარება გაუწიონ
გაჭირვებულსა და ქვრივ-ობოლს. ყურანში ნათქვამია:

გეკითხებიან შენ, რა გაიღონ მოწყალებად. უთხარი, - რა სიკეთესაც მოწყალებად

გასცემთ მშობლებისათვის, ახლობლებისათვის, ობლებისათვის, უპოვართათვის და
მოგზაურთათვის, ალაჰმა იცის იგი... გეკითხებიან, რა გასცენ (მოწყალებად). უთხარი:
ყველაზე უკეთესი, რაც კი გაბადიათ (2:211,216).

თავიდან მუსლიმური თემი მოწყალებას ღარიბებს, ქვრივებს, მარტოხელა დედებს,

ობლებს, დაუძლურებულებს საკუთარი სურვილით ურიგებდა. შემდეგ კი, ომაიანთა
ხანიდან (661-750) მოყოლებული, მოწყალების გაღება, ფაქტობრივად, გადასახადად
იქცა.

მუსლიმური თვალთახედვით, ყოველი ამქვეყნიური სიკეთე უწმინდურია, მისი

მოპოვება და გამოყენება ნებადართულია მხოლოდ განწმენდისა და ალაჰისათვის
მისი ნაწილობრივი დაბრუნების პირობით. ზაქათის თავდაპირველი მნიშვნელობა
სწორედ „განწმენდა“ გახლდათ. ყურანის თანახმად (58:13-14) მოწყალების გაღება
სავალდებულოა ფიზიკურად და სულიერად ჯანსაღი ყველა სრულწლოვანი
მუსლიმისათვის, თუკი მას აქვს გარკვეული წლიური შემოსავალი. დაბეგვრა ეხება
იმას, ვისი ქონებაც აღემატება დადგენილ მინიმუმს (ვთქვათ, აქლემების ჯოგის
მფლობელს მინიმუმ 5 აქლემი უნდა ჰყავდეს, ნახირისა - მინიმუმ 20 ძროხა, ცხვრის
ფარისა - მინიმუმ 40 ცხვარი და ა.შ.).

ზაქათის ოდენობა სოფლის მეურნეობის პროდუქციიდან ერთი მეათედით

განისაზღვრება და მას მოსავლის აღებისთანავე იხდიან. სხვა საქმიანობის
შემთხვევაში, ის განისაზღვრება შემოსავლის ერთი მეორმოცედით (ანუ 2,5%-ით),
გადახდა კალენდარული წლის დასრულებისას ხდება. მიღებული თანხა ყადის
განკარგულებაშია და იხარჯება მომდევნო წლის განმავლობაში მხოლოდ იმ ოლქში,
სადაც აკრეფილ იქნა.

ზაქათის დახმარების მიღების უფლება, ღარიბ-ღატაკების გარდა, ჰქონდათ ზაქათის

ამკრეფსა და გამცემ პირებს, მათ, ვინც წახალისებას იმსახურებდა, უუნარო
მოვალეებს, გარკვეული კატეგორიის მონებს, ვინც დადო ხელშეკრულება
თვითგამოსყიდვის თაობაზე, მოგზაურებს, რომლებიც შინ ვეღარ ბრუნდებოდნენ და
ღაზიებს (ღაზავათში - „სარწმუნოებისათვის ომში“ - მონაწილეებს).

ერთი სიტყვით, ზაქათი ესაა რეგულარული, აუცილებელი, მკაცრად ნორმირებული

და შემოსავლის პროპორციული გადასახადი, რომელსაც ყველა ზრდასრული,
ქმედითუნარიანი და საკმარისი ქონების მქონე მუსლიმი თავის თემს უხდის.

აუცილებელი ჰაჯის შესახებ

ჰაჯი (ალ-ჰაჯჯ) გულისხმობს პილიგრიმობას მექაში, ქააბას, მუსლიმთა მთავარი

სიწმინდის, მოლოცვას, რაც წელიწადში ერთხელ, განსაზღვრულ დროს, მკაცრად
დადგენილი წესის დაცვით ხორციელდება. ეს წესი მუჰამადმა 632 წელს, თავისი
ბოლო, „გამოსამშვიდობებელი ჰაჯის“ შესრულებისას დაადგინა.

ქააბა (არაბულად ნიშნავს „კუბს“) ნაცრისფერი ქვისგან აგებული ტაძარია, სიმაღლით

15მ, სიგრძით 12მ და სიგანით 10მ, სარკმელი არ გააჩნია. აქვს შესასვლელი კარი,
რომელიც მიწის ზედაპირიდან 2 მეტრის სიმაღლეზეა გაკეთებული (შესვლისას კიბეს
ადგამენ). აღმოსავლეთ კუთხეში, კარის სიახლოვეს, კედელში ჩასმულია „შავი ქვა“ -
რომელსაც აქვს მოშავო-მოწითალო ელფერი, სიგანით 28სმ, სიმაღლით 38სმ-მდეა,
შედგება სამი ნატეხისა და რამდენიმე ფრაგმენტისგან, რომლებიც ერთმანეთთანაა
მიდებული და ვერცხლის ბუდეშია ჩასმული (მეცნიერები ვარაუდობენ, რომ ქვა
მეტეორიტული წარმოშობისა უნდა იყოს).
გადმოცემის თანახმად, „შავი ქვა“ თავიდან თეთრი იაგუნდი იყო სამოთხიდან,
რომელიც ალაჰმა აჩუქა ადამს, როდესაც სამოთხიდან გაძევებულმა მექას მიაღწია.
ქვა მოგვიანებით გაშავდა, ადამიანთა ცოდვებისა და ბიწიერიბის გამო, რათა ვეღარ
დაენახათ სამოთხე, რომელიც მის სიღრმეში ჩანდა (ვინც სამოთხეს დაინახავდა,
სიკვდილის შემდეგ იქ უნდა მოხვედრილიყო). ადამმა შავ ქვაზე ააგო შენობა (ან
დადგა კარავი), ქააბა კი ააშენა მისმა ვაჟმა შისმა (სიფმა). წარღვნის დროს ქააბა
ზეცაში იქნა ატაცებული, შემდეგ კი დაინგრა. როდესაც იბრაჰიმმა (ანუ აბრაამმა)
თავისი შვილი ისმაილი მექაში დაასახლა, ალაჰმა უბრძანა იბრაჰიმს, აღედგინა ქააბა.
მან შეასრულა ბრძანება, ხოლო ანგელოზმა ჯაბრაილმა იქვე მახლობლად, მთაში
არსებული სამალავიდან შავი ქვა გამოიტანა და იბრაჰიმს გადასცა, რომელმაც ის
ქააბაში მოათავსა. იბრაჰიმმა უანდერძა ყველას, ქააბა მოელოცათ.

683 წელს ომაიანთა ჯარების მიერ მექის ალყის დროს ქააბას ცეცხლი წაეკიდა, „შავი
ქვა“ სიმხურვალისგან გასკდა. 930 წელს ის გაიტაცეს. „შავი ქვის“ დაბრუნება
მხოლოდ ოცი წლის შემდეგ მოხერხდა. მას მერე არაბთა უდიდესი რელიქვია
მუდმივად ქააბაში ინახება.

ქააბა ყურანში რამდენჯერმე იხსენიება, როგორც „წმინდა სახლი“, „ძველი სახლი“,

„იბრაჰიმის სადგომი“.

ქააბას მოვლა-პატრონობა რიგრიგობით ევალებოდათ კურაიშის, ჯურჰუმისა და

ჰუზის არაბულ ტომებს. ქააბას კულტი წარმართი არაბების გამაერთიანებელი იყო -
ქააბა მათი ზიარი სალოცავი გახლდათ. მუჰამადის ახალგაზრდობაში, ქააბაში იდგა
მექის მფარველი ღვთაების, ჰუბალის კერპი, მის გარშემო - კიდევ 360 კერპი-ღვთაება.

პილიგრიმობა მექაში, ქააბას მოლოცვა (ანუ ჰაჯი) ყურანის მოთხოვნაა.

უპირველესი სახლი, ხალხისათვის რომ აიგო, არის ის, რომელიც მექაში დგას,
კურთხეულად და ჭეშმარიტად გზად - სამყაროთათვის. მასშია ცხადი სასწაულები
და სადგომი იბრაჰიმისა. ვინც შევა მასში, იყოს დაცული; და ალაჰისთვის ხალხს
ევალება მოლოცვა ამ სახლისა (3:91-92).

და აღასრულეთ ჰაჯი და უმრა[10] ალაჰისთვის. ხოლო თუ დაბრკოლდებით, მაშინ

(გააგზავნეთ) - რაიმე შესაწირი, რაც გეადვილებათ და ნუ გადაიპარსავთ თავებს,
ვიდრე შესაწირი დანიშნულების ადგილს მიაღწევდეს. მას კი, ვინც ავად იქნება
თქვენგან, ან რომელსაც თავში აქვს რაიმე სნება, გამოსასყიდად - ლოცვა, მოწყალების
გაღება ან სხვა რამ სათნოება (დაეწესოს)! (2:192)

მუსლიმისთვის ჰაჯის შესრულება ცხოვრებაში ერთხელ მაინც სავალდებულოა.

ვისაც ამის ფიზიკური საშუალება არ გააჩნია, შეუძლია მექაში გააგზავნოს თავისი
წარმომადგენელი (ვაქილ ალ-ჰაჯჯ) - იკისროს მგზავრობის ხარჯები. ჰაჯისგან
თავისუფლდებიან უძლურები, გონებასუსტები, ღარიბები, მონები, ქალები,
რომელთაც არ ჰყავთ ქმარი და ნათესავები, გზაში რომ გაჰყვნენ.

ისლამური ჰაჯის იდეა მუჰამადს ჩამოუყალიბდა იასრიბში (მედინაში), როდესაც მან

კავშირი გაწყვიტა ებრაელებთან და კიბლად, იერუსალიმის ნაცვლად, ქააბა
გამოცხადა.

ჰაჯი სრულდება მთვარის (ჰიჯრის) კალენდრის უკანასკნელ, ზუ ლ-ჰიჯას თვეს,

იწყება ამ თვის 7 რიცხვში და სრულდება 12-ში. ჰაჯი, ძირითადად, გულისხმობს
ქააბას გარშემო რიტუალურ, შვიდგზის მსვლელობას, „შავი ქვის“ თავყავისცემას
(ამბორს ან ხელით შეხებას და ხელის ტუჩებთან მიტანას), ლოცვას, მემორიალური
ადგილების სტუმრობას, როგორიცაა საფასა და მარვას ბორცვები, სადაც,
გადმოცემით ისმაილის დედა ჰაჯარი (აგარი) დარბოდა შვილისთვის წყლის ძიებაში
(მანძილს ამ ბორცვებს შორის პილიგრიმები სწრაფად გადიან), დგომას არაფატის
მთასთან და ლოცვას, სირბილით მისვლას მუზდალიფის დაბლობში, მინის
დაბლობზე შვიდი კენჭის სროლას ქვების სამი გროვისთვის, რომლებიც იბლისს
განასახიერებენ, მსხვერპლის შეწირვას, (პილიგრიმები თვითონ კლავენ წინასწარ
ნაყიდსა და დანიშნულ ცხვარს, თხას ან აქლემს - ხორცს ღარიბებს ურიგებენ, ნაწილი
ადგილზე რჩება). იწყება მსხვეპლშეწირვის დღესასწაული, ერთ-ერთი უდიდესი
ისლამში, რომელიც მომდევნო სამი დღე გრძელდება. შემდეგ პილიგრიმები
ბრუნდებიან მექაში, ისევ შვიდგზის შემოუვლიან ქააბას, ეამბორებიან „შავ ქვას“ და
სხვა რიტუალებს ატარბენ.

სამშობლოში დაბრუნებული პილიგრიმი განსაკუთრებული პატივისცემით

სარგებლობს - ჰაჯის საპატიო წოდებას ატარებს.

ჰაჯი, გარკვეული აზრით, თავის თავში აერთიანებს მუსლიმის მოვალეობებს -

რწმენის ხუთივე ბურჯს. მუსლიმის გონებას, მის სულიერ ენერგიას მიმართავს
სარწმუნოების აბრაამისეულ საწყისებზე, ერთღმერთიანობაზე, როგორც მის
ჭეშმარიტ არსზე, მუჰამადის წინასწარმეტყველურ როლზე. თანაც, ჰაჯის დროს
ადგილი აქვს გაძლიერებულ ლოცვას და მოწყალების უხვად გაცემას.

ჯიჰადის შესახებ
ჯიჰადი (არაბ. „გულმოდგინება“, „მონდომება“), ომი სარმუნოებისათვის, ზოგიერთი
მუსლიმი სამართლისმცოდნეს აზრით, ალაჰის მორწმუნეთა კიდევ ერთი ძირითადი
მოვალეობაა, ანუ ისლამის ერთ-ერთი ბურჯი.

მუჰამადის ცხოვრებაში ჯიჰადი ესმოდათ, როგორც ბრძოლა „ურწმუნოთა

წინააღმდეგ“. ყურანი მოუწოდებს მუჰამადს ებრძოლოს ურწმუნოებსა და
ფარისევლებს:

ო, წინასწარმეტყველო, ებრძოლე ურწმუნოებსა და თვალთმაქცებს. შერისხე ისინი,

მათი თავშესაფარი - გეენაა და რა საძაგელია მათი სამკვიდრებელი (9:74).

ო, წინასწარმეტყველო, წააქეზე მორწმუნენი ბრძოლისათვის - თუკი თქვენში ოცი

მომთმენი იქნება, დაამარცხებთ ორასს, ხოლო თუ თქვენში - ასი, დაამარცხებთ
ათასს, იმათ, ვინც ურწმუნონი არიან. იმის გამო, რომ ისინი ხალხია, ვინც ვერ
კეთილგანსჯის (8:66).

ყურანი მოუწოდებს მუსლიმებს:

...ებრძოლეთ იმათ, ვისაც არ სწამს ალაჰი და დღე უკანასკნელი, არ იკრძალავენ იმას,

რაც აკრძალა ალაჰმა და მისმა მოციქულმა, და არ აღიარებენ სჯულს
ჭეშმარიტებისას... (9:29).

და თუ შეხვდებით იმათ, ვინც არ ირწმუნა, დასცხეთ (ხმლით) კისერში, ვიდრე

სრულიად მოსრავდეთ (47:4).

„საღვთო იმის“ მიზანია ურწმუნოების მოსპობა და ისლამის საბოლოო გამარჯვება:

და ებრძოლეთ მათ, ვიდრე აღმოიფხვრებოდეს საცდური და დარჩებოდეს რწმენა

ალაჰისა. ხოლო თუ ისინი შეწყვეტენ (ბრძოლას), მაშინ აღარ განაგრძოთ (არავის
მტრობა), გარდა უსამართლოთა (2:189).

ბოლო ციტატიდან ჩანს, რომ ყურანი ალაჰის მორწმუნეთაგან მოითხოვს, ბრძოლაში

არ გადაამეტონ. თუკი მტერი შეწყალებას ითხოვს, მისი სურვილი მშვიდობის
თაობაზე უნდა დაკმაყოფილდეს. ურწმუნოებმა დამცირებისა და მორჩილების
ნიშნად უნდა იკისრონ საგანგებო გადასახადი:

მათგან, რომელთაც ებოძათ წიგნი, ებრძოლეთ... ვიდრე თავისი ხელით გაიღებდნენ

ჯიზიას, იმ დროს, როცა იქნებიან დაკნინებულნი (9:29).

ჯიზია, ესაა სულადობრივი გადასახადი, რომელსაც მუსლიმურ სახელმწიფოში

იხდიან არამუსლიმები, როგორც სიცოცხლის საფასურსა და გამოსასყიდს. (“წიგნში“
იგულისხმება ბიბლია. „საღვთი სჯულის ხალხები“ არიან ისინი, ვისაც წმინდა
წერილი გარდამოევლინა, - ებრაელები და ქრისტიანები).
საქართველოს ისტორიიდან ცნობილია, რომ „დაცვის სიგელის“ მიხედვით,
რომელმაც განსაზღვრა ურთიერთობა დამპყრობელ არაბებსა და დაპყრობილ
ქართველბს შორის, ჯიზია ყოველ კომლზე ერთ დინარს შეადგენდა.

ჯიზია, ყურანის თანახმად, „საღვთო სჯულის ხალხებისთვის“ არის დაწესებული,

ხოლო წარმართები (სხვა რელიგიების მიმდევარნი), იდეაში, ან უნდა
გამაჰმადიანდნენ, ან დაიხოცონ.

მუსლიმი სამართლისმცოდნეები ჯიჰადის 6 სახეობას განასხვავებდნენ, ესაა ბრძოლა

1. ალაჰის მტრებთან, წარმართებთან, და ვინც ავიწროებს მუსლიმებს, 2. საგარეო
აგრესორთან, 3. განდგომილებთან, 4. ძალმომრეებთან, 5. ყაჩაღებთან, 6. არამუსლიმ
მონოთეისტებთან, რომლებმაც უარი თქვეს გადაეხადათ ჯიზია.

ისლამის დოგმატიკის ჩამოყალიბების დროიდან, VIII საუკუნიდან, ჯიჰადი

მამრობითი სქესის თავისუფალი, სულიერად და ფიზიკურად ჯანსაღი,
ბრძოლისუნარიანი მუსლიმის მოვალეობა გახდა.

თეორიაში მიიჩნეოდა, რომ მუსლიმები არამუსლიმურ სახელმწიფოებთან მუდმივი

ომის მდგომარეობაში იმყოფებიან, მათთან მხოლოდ ათწლიანი დაზავება იყო
დაშვებული.

„საღვთო ომში“ დაღუპული მაჰმადიანი ხდება შაჰიდი, რომელსაც გარანტირებული

აქვს სამოთხე.
 სუნასა და ჰადისების შესახებ

სუნა (ას-სუნნა, თავდაპირველი მნიშვნელობით, „გზა“, „მიმართულება“, გადატანითი

მნიშვნელობით, - „ადათი“, „ჩვეულება“) ესაა ალაჰის მოციქულის, მუჰამადის ქცევა
და გამონათქვამები, რაც შემოინახა გადმოცემამ და რაც მუსლიმებისათვის
სახელმძღვანელოდ იქცა.

სანამ ცოცხალი იყო, მუჰამადი მუსლიმურ თემს ერთპიროვნულად მართავდა, ყველა

საკითხს თავად წყვეტდა, - დროდადრო, საჭიროების შემთხვევაში, ყურანს
ზეშთაგონებით ავსებდა. მისი გარდაცვალების შემდეგ აღმოჩნდა, რომ ყურანის
ტექსტი არაა საკმარისი ყველა სახელმწიფოებრივი თუ საზოგადიებრივი საკითხის
გადასაჭრელად. რადგან სხვა გზა არ იყო, სამ ხერხს მიმართეს: როდესაც ყურანი
რაიმე კითხვაზე პასუხს არ იძლეოდა, პრეცედენტს იხსენებდნენ, ნიმუშად
მუჰამადის ქცევას და სიტყვას იყენებდნენ, შემდეგ - მედინის ძველ ადათებს,
რომელთაგან არცთუ ცოტა რამ ისესხა მოციქულმა და ბოლოს, თუ ესეც არ შველოდა,
მიმართავდნენ დამოუკიდებელ თვალსაზრისს (რაი). თანდათანობით სუნამ, ამ სამი
მეთოდიდან, უპირატესი მნიშვნელობა მოიპოვა.

თავდაპირველად სუნა მუჰამადის მიმდევართა მიერ ზეპირად გადაიცემოდა, შემდეგ

მისი წერილობითი ფიქსაცია დაიწყეს - სუნიტებმა ჰადისების, შიიტებმა კი -
ახბარების სახით. (არაბულად ჰადისი ნიშნავს „გადმოცემა“, „მოთხრობა რაიმეს
შესახებ“. სპარსულად ახბარი ესაა მრ. ფორმა სიტყვისა „ამბავი“, „მოთხრობა“).

მიიჩნევა, რომ სუნა ხსნის და განმარტავს ყურანს. IX-X საუკუნიდან სუნას ოსეთივე
თაყვანისცემა დაიწყეს, როგორიც ყურანისა. სუნას შესწავლა მუსლიმთა რელიგიური
განათლების აუცილებელი შემადგენელი ნაწილია.

ერთი სიტყვით, სუნა ჰადისებს ეყრდნობა. ჰადისების კრებულებიდან

სუნიტებისთვის ყველაზე მნიშნელოვანია ექვსი კრებული (ალ-ბუხარის, მუსლიმ ან-
ნიშაბურის, ათ-თირმიზის, აბუ დაუდის, ანნასაის იბნ მაჯას).

შიიტებს საკუთარი გადმოცემები აქვთ, თუმცა ზოგიერთი გადმოცემა სუნიტებისა და

შიიტებისათვის საერთოა.
 შარიათისა და ფიკჰის შესახებ

შარიათი (არაბ. აშ-შარი’ა, „პირდაპირი, სწორი გზა“) ისლამის რელიგიურ კანონს

ეწოდება. ესაა მაჰმადიანთა რელიგიური ცხოვრებისა და მოქმედების, იურიდიული
ნორმების, პრინციპებისა და ქცევის წესების კომპლექსი. მათი დაცვა ალაჰისათვის
სასურველ უმწიკვლო ცხოვრებას ნიშნავს, რომელიც მორწმუნეთათვის სამოთხეში
ადგილს უზრუნველყოფს. შარიათი ადამიანებისთვის ხელმისაწვდომია ყურანის,
ჰადისების, და რელიგიური ავტორიტეტების შრომების მეშვეობით.

შარიათი არეგულირებს ალაჰთან ადამიანის ურთიერთობის გარეგნულ ფორმებს,

როგორიცაა: კულტის წესების დაცვა, ღვთისმსახურება, რაშიც იგულისხმება:
განბანვა-განწმენდა ლოცვის წინ, ყოველდღიური ხუთჯერადი ლოცვა, ზაქათი,
მარხვა, ჰაჯი, გულმოდგინება რწმენაში - ჯიჰადი.

შარიათი არეგულირებს, აგრეთვე, ადამიანების ურთიერთობებს და განსაზღვრავს

სასჯელს დადგენილი წესების დარღვევისათვის. შარიათი კონკრეტდება ფიკჰის
შესახებ შრომებში.

ფიკჰი (არაბ. ალ-ფიკჰ, „ცოდნა, „გაგება“), ფართო მნიშვნელობით, ესაა მუსლიმური

სამართალი, იურისპრუდენცია.

ფიკჰის კომპეტენციაში შედის სახელმწიფო, რელიგიური და სამოქალაქო ცხოვრების

წესები, კულტის შესრულების წესები, საოჯახო, მემკვიდრეობითი და სისხლის
სამართალი, ეთიკური ნორმები და ადმინისტრაციული მმართველობის კანონები.

მუსლიმის ცხოვრების ნებისმიერი გამოვლინება რელიგიურად ორიენტირებული

უნდა იყოს - ამ ორიენტაციას სწორედ ფიკჰი ახორციელებს.
 სუნიზმისა და შიიზმის შესახებ

სუნიზმი და შიიზმი ისლამის ორი ძირითადი მიმდინარეობაა.

განხეთქილება მუსლიმთა შორის ძალაუფლების საკითხმა გამოიწვია, - ვერ

შეთანხმდნენ, თუ ვინ უნდა ყოფილიყო მმართველი მუჰამადის სიკვდილის შემდეგ.
ერთი ჯგუფი, რომელსაც შიიტები ეწოდათ, მიიჩნევდნენ, რომ მუჰამადის
ერთადერთი სულიერი მემკვიდრე და ხელისუფლების კანონიერი მფლობელი უნდა
ყოფილიყო ალი ბინ აბუ ტალიბი და მისი მემკვიდრეები, ანუ უზენაესი
ხელისუფლება „მოციქულის ოჯახში“ უნდა დაჩენილიყო (როგორც აღვნიშნეთ,
მუჰამადის ვაჟიშვილი არ დარჩენია, მას ჰყავდა შვილობილი, ალი, აბუ ტალიბის ვაჟი
- ანუ მუჰამადის ბიძაშვილი, - ვინც ცოლად შეირთო მისი ქალიშვილი ფატიმა. მათი
შთამომავლები გახდნენ მუჰამადის გვარის გამგრძელებლები).

მეორე ჯგუფი კი, რომელთაც სუნიტები ეწოდათ, მიიჩნევდნენ, რომ მმართველი

არჩევითი უნდა ყოფილიყო, რადგან, მათი აზრით, მუჰამადის გარდაცვალების
შემდეგ უშუალო კონტაქტი ალაჰთან გაწყდა და თემის ცხოვრება უნდა
წარმართულიყო ყურანისა და სუნას მითითებათა საფუძველზე (აქედაანა მათი
დასახელებაც).

მუჰამადის გარდაცვალების შემდეგ ხალიფად, როგორც ცნობილია, აბუ ბაქრი,

მუჰამადის უახლოესი თანამებრძოლი, მისი ერთ-ერთი ცოლის, აიშას მამა იქნა
არჩეული. მუსლიმთა ორ ჯგუფს შორის დაიწყო ბრძოლა, რომელიც, საბოლოოდ,
შიიტებისთვის წარუმატებელი აღმოჩნდა, ალი და მისი შვილი, ჰუსეინი, მოკლულ
იქნენ.
დროთა განმავლობაში, პოლიტიკური დაჯგუფებიდან შიიზმი რელიგიურ-
პოლიტიკურ მიმდინარეობად ჩამოყალიბდა, რომელმაც მისტიკური ელფერი
შეიძინა, შეიქმნა ტრაგიკულად დაღუპული ჰუსეინის კულტი.

ბრძოლა სუნიტებსა და შიიტებს შორის მთელი შუა საუკუნეების განმავლობაში

გრძელდებოდა, მრავალრიცხოვანი შიიტური თემები იბრძოდნენ იმისთვის, რომ
ხალიფები ალის შთამომავლები ყოფილიყვნენ. თუმცა, დროთა განმავლობაში, თვით
შიიტებს შორის იჩინა თავი უთანხმოებამ. ცილობას მუდმივად ერთი საკითხი
იწვევდა, - კერძოდ, ალის რომელი შთამომავალი უნდა გამხდარიყო უზენაესი
მმართველი.

შუა საუკუნეებში შეიქმნა და არსებობდა რამდენიმე შიიტური სახელმწიფო (იემენი,

ბაჰრეინი, ეგვიპტე). ამჟამად შიიტური სახელმწიფოა ირანი. 1996 წლის აღწერით
შიიტები მთელს მსოფლიოში 176 მილიონს შეადგენდნენ, რაც იმდროინდელი
მაუსლიმების 16% იყო.

1996 წლის აღწერით სუნიტების რაოდენობა მთელს მსოფლიოში 912,6 მილიონს

შეადგენდა, რაც იმდროინდელი მუსლიმების 83% გახლდათ.

ვაჰაბიზმისა და ისლამური ფუნდამენტალიზმის შესახებ

დღეს ვაჰაბიტებისა და ისლამისტი ფუნდამენტალისტების ხსენებას ხშირად

გაიგონებთ, ამიტომ ორიოდე სიტყვით მათ შესახებაც მოგახსენებთ.

ვაჰაბიზმი ესაა სუნიზმის განშტოება, რომელიც XVIII საუკუნეში, არაბეთის

ნახევარკუნძულზე წარმოიშვა. მისი შემქმნელი იყო მუჰამად ბინ აბდ ვაჰაბი.
ხსენებული სწავლება მოითხოვს ადრეულ, მუჰამადისდროინდელ ისლამთან
მიბრუნებას, ყოველგვარი სიახლის უარყოფას, ასევე წმინდანებისა და წმინდა
ადგილების თაყვანისცემის უარყოფას, გმობს მომხვეჭელობასა და ფუფუნებას, დიდ
მნიშვნელობას ანიჭებს ჯიჰადს - როგორც არამუსლიმებთან, ასევე იმ მუსლიმებთან,
რომლებმაც ადრეული ისლამის პრინციპებს უღალატეს.

ვაჰაბიზმი საუდის არაბეთის მმართველი დინასტიის იდეოლოგიაა, რომელიც

მთელს მსოფლიოში, XX საუკუნის 90-იანი წლებიდან კი, პოსტსაბჭოთა სივრცეშიც
აქტიურად ვრცელდება, როგორც უნივერსალური ისლამი, უპირისპირდება
ადგილობრივ ტრადიციებს და ხშირად ექსტრემიზმთან ასოცირდება.
ისლამური ფუნდამეტალიზმი ესაა თანამედროვე ისლამურ სამყაროში
გავრცელებული ტენდენცია და მოძრაობა (ხშირად, არაერთგვაროვანი), რომელიც
მოითხოვს თავდაპირველი ისლამის ნორმების (შარიათის) აღდგენას,
საზოგადოებრივი ცხოვრების მოწყობას ისლამის მითითებების საფუძველზე.

ისლამური ფუნდამეტალიზმი დასავლეთს შეურიგებელი, უკომპრომისო

პოზიციიდან უპირისპირდება. ეს პოზიცია შემდეგ პრინციპებზეა დამყარებული:

ა) ისლამი საუკეთესო, სრულყოფილი, ჭეშმარიტი რელიგიაა, ყველაფერი ყურანსა და

სუნაშია მოცემული.

ბ) თვით დასავლეთში ცივილიზაცია ისლამმა შეიტანა.

გ) დასავლეთი ატარებს კოლონიზატორულ, უსამართლო პოლიტიკას, - მასთან

ბრძოლაა საჭირო.

სუფიზმის შესახებ

სუფიზმი, ესაა ისლამის ასკეტურ-მოსტიკური მიმდინარეობა. მართალია, XXI

საუკუნეში ის ფართოდ გავრცელებული აღარაა, მაგრამ მისი ისტორიულ-
კულტურული მნიშვნელობა ისლამურ სამყაროში იმდენად დიდია, რომ
გადავწყვიტეთ, მოკლედ მიმოვიხილოთ.

ტერმინ სუფიზმის (არაბ. სუფ „მატყლი“, „უხეში მატყლის ქსოვილი“), იგივე

„თასავუფის“ („მატყლის ტანისამოსში გამოწყობა“), სინონიმია „ტარიკა“ (“გზა“,
„მისტიკური გზის“, „მისტიკური შემეცნების სისტემის, მეთოდის“ მნიშვნელობით).

სუფიზმს განვითარების რამდენიმე ეტაპი ჰქონდა. თავდაპირველად, VIII საუკუნის

შუა წლებიდან IX საუკუნის დასაწყისამდე, ის, უმთავრესად, ასკეტური იდეებისა თუ
მისწრაფებების გამომხატველი გახლდათ. ტერმინები სუფი და თასავუფი ჯერ არ
გამოიყენებოდა, ხმარობდნენ ზუჰდს (“თავშეკავება“, „უარის თქმა“), ზაჰიდს
(“ასკეტი“) ან აბიდს (“მლოცველი“, „მოღვაწე“). ადრეული სუფიზმისთვის
დამახასიათებელი იყო სამყაროდან გაქცევა, მისი ასკეტური უარყოფა. პირველი
პერიოდის ბოლოს სუფიზმში მისტიციზმის ელემენტები შეიჭრა. ამ სახის სუფიზმის
ფუძემდებლად მიიჩნევა ჰასან ალ-ბასრი, რომელსაც მიეწერება „მეცნიერების“ შექმნა
„ადამიანურ ზრახვებზე“ და „გულსა და სურვილებზე“. მის მიმდევართა ნაწერებში
გაჩნდა „ალაჰისადმი უმწიკვლო სიყვარულის მოტივები“, რაც სუფიური
იდეოლოგიის ერთ-ერთ მახასიათებლად იქცა.

IX საუკუნიდან ჩნდება სხვადასხვა სუფიური სკოლა და მიმდინარეობა. დამუშავდა

„გზა“, რომლის გავლის შემდეგ მისტიკოსი „ამქვეყნიური სიბინძურისგან
განიწმინდება“ და „უახლოვდება“ ალაჰს. სუფიზმის ზოგიერთმა მიმდინარეობამ
ელიტარულ-ეზოთერული სახე მიიღო, შეითვისა ოკულტურ მეცნერებათა
ელემენტები. ზოგიერთი სუფი მოაზროვნე მივიდა იმ დასკვნამდე, რომ ალაჰის
შემეცნება გულისხმობს არა მხოლოდ „განჭვრეტას“, არამედ ყოველივე ამქვეყნიურის
უარყოფას, სურვილებსა და გრძნობებზე უარის თქმას და „თვითგანადგურების“
გზით ალაჰთან შერწყმას. ამ და ზოგიერთი სხვა დოგმის გამო სუნიტები მკაცრად
აკრიტიკებდნენ სუფიებს.

X-XI საუკუნეებში მოხდა სუფიური „ცოდნის“ სისტემატიზაცია, შემოიღეს მხოლოდ

სუფიებისათვის დამახასიათებელი, მისტიკური „გზის“ აღმნიშვნელი ტერმინები.

XI-XII საუკუნეებში სუფიზმი საბოლოოდ ჩამოყალიბდა, მუსლიმთა

საზოგადიებრივი ცხოვრების მნიშვნელოვან ელემენტად იქცა. ცნობილი
მოაზროვნის, ალ-ღაზალის მეცადინეობით, სუფიათა მორალურ-ეთიკური
პრონციპების ფასეულობა და რწმენის მისტიკური აღქმის მნიშვნელობა ისლამურ
სამყაროში საყოველთაოდ იქნა აღიარებული. მრავლად შეიქმნა სუფიური საძმოები
და სავანეები, სადაც დამწყები სუფი, ანუ მურიდი მოძღვრის, მურშიდის (შაიხის)
ხელმძღვანელობით სუფიურ სწავლებათა საფუძვლებს ეუფლებოდა.

XIII-XIV საუკუნეები ფილოსოფიური სუფიზმის აყვავების პერიოდია, თუმცა შემდეგ

საუკუნეებში სუფიზმმა, სხვადასხვა მიზეზით, დაკარგა შემოქმედებითი პოტენცია,
მნიშვნელობა და გავლენა.

ისლამის ეთიკის შესახებ

მუჰამადს საგანგებო მორალური დოქტრინა, ზნეობრივი პრინციპების ახალი და

ორიგინალური სისტემა არ შემოუთავაზებია. ყურანში ვერ ნახავთ ვერც საკუთარ
„დეკალოგს“ და ვერც ისლამურ „ქადაგებას მთასა ზედა“.
ალ-ბუხარის ჰადისების კრებულიდან ვიგებთ, რომ მუჰამადს უთქვამს: „არ იქნებით
მორწმუნენი მანამ, სამან თქვენი ძმისთვის (იგულისხმება ისლამისმიერი ძმა) არ
ისურვებთ იმავეს, რაც თქვენი თავისთვის გსურთ“ (30-ე ჰადისი). ანუ მუჰამადი ამ
სიტყვებით, ფაქტობრივად, ზნეობის „ოქროს წესს“ იმეორებს, რაც ყველა კულტურისა
თუ ხალხის კუთვნილებაა და ბუნებითი სჯულის საფუძველს წარმოადგენს. ყურანში
მოცემული ზნეობრივი ნორმები ბუნებითი სჯულის ფარგლებში თავსდება
(ბუნებითი სჯულის კონცენტრირებულ გამოხატულებად მოსეს ათი მცნება
მიიჩნევა).

ისლამის ეთიკის თავისებურება ისაა, რომ ყურანში მორალი გარკვეული კოდექსის

სახით სისტემატიზებული არ გახლავთ, ეთიკური ნორმები ცალკე არ განიხილება და
ზოგად პრინციპებად არაა მოცემული.ზნეობრივი ნორმები შერწყმულია რელიგიურ
რიტუალთან, სამართალთან, ადათთან. ანუ ისლამის ეთიკა მუსლიმის
მსოფლმხედველობაშია გათქვეფილი, თეორიული ნაწილის მხრივ ემთხვევა
თეოლიგიას, პრაქტიკულ-ნორმატიულის მხრივ კი - სამართალს. ყურანში
მოცემულია კონკრეტული აკრძალვები (მაგ. ღორის ხორცისა და ღვინის მიღების
თაობაზე), ნორმები, რომლებიც არეგულირებს ურთიერთობებს ზოგიერთ სფეროში
(ქორწინების, მემკვიდრეობის გადაცემის და ა.შ.), არის ცნებები და მოწოდებები,
რომლებიც კონკრეტულ ზნეობრივ ურთიერთობებსა და სათნოებებს გამოხატავენ
(სამართლიანობა, გულმოწყალება, ხელგაშლილობა და ა.შ.), მაგრამ ყურანში არ
მოიძებნება ცნება თუ ტერმინი, რომელიც ეთიკისა თუ მორალის აღმნიშვნელი
იქნებოდა.

ქრისტიანულ-ევროპულ ეთიკას ზოგადი პრინციპების ეთიკა შეიძლება ეწოდოს.

მისგან განსხვავებით, მუსლიმური ეთიკა კონკრეტული ნორმების ეთიკას
წარმოადგენს.

ყურანი ესაა სახელმძღვანელო, რომელიც ადამიანს ასწავლის, თუ როგორ უნდა

განახორციელოს ალაჰის მითითებანი - იცხოვროს ალაჰის რწმენით. მორალი
რწმენაშია ჩართული. შესაბამისად, მუსლიმს არ უჩნდება კითხვა, რატომ უნდა იყოს
მორალური: ცხოვრების ისლამური (ანუ მორალური) წესი ესაა გარანტია სამოთხეში
მოხვედრისა, ხოლო ურწმუნო (ანუ ამორალური) ცხოვრების წესი - უცილობლად
ჯოჯოხეთში მიიყვანს. ყურანში მოცემული კონკრეტული ნორმები მუსლიმისთვის
უეჭველი, აპრიორული და კატეგორიულია იმიტომ, რომ ალაჰის დაწესებულია.
ყურანი იძლევა ადამიანის ცხოვრების დეტალიზებულ პროგრამას, რომელიც არა
მხოლოდ სახელმძღვანელოა, არამედ დოგმაც.

ევროპულ (ანუ ჩვენს) საზოგადოებაში შესაძლებელია, ადამიანი არ იყოს მორწმუნე,

მაგრამ ცხოვრობდეს ზნეობრივად. ისლამის თვალსაზრისით, ეს შეუძლებელია,
ურწმუნო ადამიანი თავისთავად ამორალურად მიიჩნევა.
ამრიგად, ისლამი ალაჰის, ერთადერთი ღმერთის, სრულ მორჩილებას, მისი ნების
აღსრულებას ქადაგებს - რაში მდგომარეობს ალაჰის ნება, როგორ უნდა იცხოვროს
ადამიანმა, რათა სიკვდილის შემდეგ სამოთხეში მოხვდეს, ამას ასწავლის ყურანი,
მუჰამადის, ალაჰის უკანასკნელი მოციქულის მიერ გამოთქმული ქადაგებების
კრებული. ადამიანის ერთადერთი მოვალეობააო მიიღოს ალაჰის სიტყვა და
უყოყმანოდ აღასრულოს - ანუ ემსახუროს, თაყვანი სცეს, ადიდოს ალაჰი.

ნარკვევში განხილულ რწმენა-წარმოდგენებს კომენტარს შეგნებულად არ ვურთავთ,

ანუ შეფასებას არ ვაძლევთ, რადგან ჩვენი მოკრძალებული მიზანია, მკითხველს
ობიექტური ინფორმაცია მივაწოდოთ იმის შესახებ, თუ რას ქადაგებს სამი მსოფლიო
რელიგია - დასკვნებს თავად გააკეთებს...

ახლა კი ორიოდე სიტყვა იმაზე უნდა ვთქვათ, თუ რას ქადაგებს ქრისტიანობა. მაგრამ
ეს ხომ სრულიად ზედმეტია, - შეიძლება გაიფიქროს მკითხველმა, - ქრისტიანობა
მართლაც სიყვარულს ქადაგებს, ეს ყველამ ვიცით, ამაზე არავინ კამათობს, და ისიც
მშვენივრად მოგვეხსენება, რა არის სიყვარული, რადგან ყველას გვყვარებია!

15 წელია ლექციებს ვკითხულობ თბილისის სასულიერო აკადემიასა და

საღვთისმეტყველო ინსტიტუტში და სტუდენტებთან ურთიერთობის გამოცდილებამ
დამარწმუნა - ქრისტიანული სიყვარულის თემაზე საგანგებოდ საუბარი
აუცილებელია.

ქრისტეს ამქვეყნიურ ცხოვრებასა და მოღვაწეობაზე ნარკვევში არაფერს ვამბობთ,

რადგან ეს ქართველმა მკითხველმა ისედაც იცის, მეტ-ნაკლებად, და თუ არ იცის,
მაგრამ სურვილი აქვს, რომ გაიგოს, საამისოდ უამრავი საშუალებაა ხელმისაწვდომი.

ქრისტიანული სიყვარულის თაობაზე ყველაზე არსებითს რაც შეიძლება მოკლედ

მოგახსენებთ.
 რას ქადაგებს ქრისტიანობა?

ამ კითხვაზე პასუხი ცხადი და ერთმნიშვნელოვანია - სიყვარულს! მაგრამ ვიცით კი,

რას გულისხმობს ქრისტიანული სიყვარული? ანუ - კონკრეტულად რაგვარ
სიყვარულზეა საუბარი?

დავიწყოთ მარტივით, ქართული ენის განმარტებით ლექსიკონში ჩავიხედოთ და

ვნახოთ, ზოგადად სიყვარულზე რა წერია:

„სიყვარული - 1. ვისიმე, რისამე მიმართ ერთგულების, თავდადების,

კეთილგანწყობილების გრძნობა. სამშობლოს ს. - საქმის ს. - დედის ს. 2. გრძნობა
ქალსა და ვაჟს შორის - ტრფიალი, მიჯნურობა. პირველი ს. - სიყვარულში ეფიცება -
სიყვარულში გამოუტყდა. 3. გადატ. (საუბ.) ადამიანი, რომლის მიმართაც ასეთი
გრძნობა აქვთ. ბიჭის პირველი ს. სხვაზე გათხოვდა. 4. რისამე ძლიერი ნდომა,
სურვილი, მისწრაფება, მიდრეკილება. სიმართლის ს. - მუსიკის ს. - ყურძნის
სიყვარულით ღობეს კოცნიდნენო. სიყვარულს აუხსნის (საუბ.) - სიყვარულში
გამოუტყდება“.

ამგვარ სიყვარულზე საუბრობს სახარება? თუ განსხვავებულზე?

ჩავიხედოთ სახარებაში: „რომელსა უყუარდეს მამაი ანუ დედაი უფროის ჩემსა, არა
არს იგი ჩემდა ღირს; და რომელსა უყუარდეს ძე ანუ და ასული უფროის ჩემსა, იგი
არა არს ჩემდა ღირს“ (მათე.10,37); „რომელი მოვალს ჩემდა და არა მოიძულოს მამაი
თვისი და დედაი თვისი და ცოლი და შვილი და მერმე კუალად სული თვისი, ვერ
ხელ-ეწიფების მოწაფე ყოფად ჩემდა“ (ლუკა.14,26).

იესო ქრისტეს ამ სიტყვებიდან ჩანს, რომ მის მიერ გამოცხადებული სიყვარულის

მცნება სიყვარულის საყოველთაო გაგებას, ანუ ბუნებით სიყვარულს, არ ემთხვევა -
განსხვავებულია, ახალი. ამას მან თავად გაუსვა ხაზი: „მცნებასა ახალსა მოგცემ
თქუენ, რაითა იყუარებოდით ურთიერთას...“ (იონე.13,34).

არადა, სიყვარულის მცნება ძველ აღთქმაში უკვე ცნობილი გახლდათ: „და შეიყუარო
უფალი ღმერთი შენი ყოვლითა გულითა შენითა და ყოვლითა გონებითა შენითა და
ყოვლითა ძალითა შენითა“ (2 სჯულ.6,5); „და შეიყუარო მოყუასი შენი, ვითარცა თავი
თვისი“ (ლევიტ.19,18), რაზეც თვით მაცხოვარმა ბრძანა: „ამათ ორთა მცნებათა
ყოველი სჯული და წინაისწარმეტყუელნი დამოკიდებულ არიან“ (მათე.22,40).
მაშ, რაში მდგომარეობს იესო ქრისტეს მიერ გამოცხადებული სიყვარულის მცნების
სიახლე? ერთი სიტყვით თუ ვიტყვით: მის აბსოლუტურობაში. ანუ ჩვენი
(ქრისტიანული) სიყვარული უნდა გავრცელდეს არა მხოლოდ ჩვენს ახლობლებზე,
მეგობრებზე, მოკეთეებზე, ნათესავებზე, თანამოძმეებზე, არამედ მტრებზეც კი!

„გესმა, რამეთუ თქმულ არს: შეიყუარო მოყუასი შენი და მოიძულო მტერი შენი.
ხოლო მე გეტყვი თქუენ: გიყუარდეთ მტერნი თქუენნი და აკურთხევდით
მაწყევართა თქუენთა და კეთილსა უყოფდით მოძულეთა თქუენთა და ულოცევდით
მათ, რომელნი გმძლავრობდნენ თქუენ და გდევნიდნენ, რაითა იყვნეთ თქუენ შვილ
მამისა თქუენისა ზეცათაისა, რამეთუ მზე მისი აღმოვალს ბოროტთა ზედა და
კეთილთა, და წვიმს მართალთა ზედა და ცრუთა. უკუეთუ გიყუარდენ მოყუარენი
ხოლო თქუენი, რაი სასყიდელი გაქუს? რამეთუ მეზუერეთაცა ეგრეთვე ყვიან. და
უკუეთუ მოიკითხვიდეთ მეგობართა თქუენთა, რასა უმეტესსა იქმთ? ანუ არა
მეზუერეთაცა ეგრეთვე ყვიანა? იყვენით თქუენ სრულ, ვითარცა მამაი თქუენი
ზეცათაი სრულ არს“ (მათე.5,43-48).

„გიყუარდეთ მტერნი თქუენნი“ - გვიყვარდეს ისე, როგორც თავად ქრისტეს უყვარდა

ცოდვილი, შურიანი, ბოროტი ადამიანები, უყვარდა თავისი მოძულენი და მათთვის
ლოცულობდა, მამას შესთხოვდა, არ დაესაჯა ისინი, რადგან არ უწყოდნენ, რას
იქმოდნენ...

ქრისტეს მცნებამ მტრის სიყვარულის თაობაზე კაცობრიობის ისტორიაში, ადამიანთა

ცნობიერებაში გადატრიალება მოახდინა. რატომ? იმიტომ, რომ ეს სიყვარულის
უმაღლესი გამოხატულებაა - მტრის სიყვარული ადამიანისთვის ხომ
წარმოუდგენელია.

მტერი რატომ უნდა მიყვარდეს, მტერს ხომ ჩემთვის ცუდი უნდა? - იკითხავს
ახალგაზრდა მკითხველი. საქმეც ისაა, რომ მტრის მეგობრად გადაქცევა - ანუ
მტრობის შეწყვეტა, მტრობის დაძლევა, - მხოლოდ ამ გზითაა შესაძლებელი.
წინააღმდეგ შემთხვევაში, თუ მტერს მტრულად უპასუხე (რაც სრულიად ბუნებრივი
ჩანს), ბოროტება გაორმაგდება, მტრობა ვერ დაიძლევა, პიროვნულ ურიერთობაში
მშვიდობა ვერ დამყარდება.

აბა, რას ამბობთ, მტერი როგორ შევიყვარო, ეს ხომ ჩემს ძალებს აღემატება! -
გააგრძელებს ახალგაზრდა მკითხველი. და მართალიც იქნება, მტრის შეყვარება
ადამიანურ შესაძლებლობებს სცილდება. მაშ, რა პრაქტიკული აზრი აქვს ამ ახალ
მცნებას, თუკი ადამიანს მისი შესრულება არ ძალუძს? საქმე ისაა, რომ იესო ქრისტე
გარდა მცნებისა, ამგვარი აბსოლუტური, ყოვლისმომცველი სიყვარულის ნიჭსა და
ძალას - მადლს - გვაძლევს. „ღმერთი სიყუარული არს“ (1კორ.4,8) და ადამიანი,
რომელიც მასთან ევქარისტიულ, სულიერ ერთობაში იმყოფება, იღებს ამ ღვთაებრივ
უნარს - შეიყვაროს მტერი. ანუ უყვარდეს ყველა, და არა მხოლოდ თავისიანი.
გიყვარდეს მტერი, ნიშნავს, მისთვის ილოცო, ღმერთს მისთვის სიკეთე სთხოვო - და
არა სასჯელი, - სთხოვო მისი მოქცევა, სულიერი თვალის ახელა, გაადამიანურება.

სულიერი, ჭეშმარიტი სიყვარულის ძალა სული წმიდის მიერ გვეძლევა ეკლესიაში:

„სიყუარული ღმრთისაი განფენილ არს გულთა შინა ჩუენთა სულითა წმიდითა,
რომელი იგი მოცემულ არს ჩუენდა“ (რომ.5,5).

რამდენი ქრისტიანი მინახავს, რომელსაც არათუ მტერი, მოყვასიც კი არ უყვარს! -

შეიძლება გვითხრას ახალგაზრდა მკითხველმა. მართალია, ასეთი ბევრია, ჩვენდა
სამწუხაროდ, მაგრამ ეს მხოლოდ ჩვენი, ადამიანური არასრულყოფილების,
მცირედმორწმუნეობის, გულგრილობისა თუ ნელთბილობის ბრალია. მაგრამ განა
სნეულთა სიმრავლე ნიშნავს, რომ სიჯანსაღე შეუძლებელია? წმინდანთა,
აღმსარებელთა, მართალთა ცხოვრება გვიდასტურებს, - ქრისტიანული სიყვარულით,
ქმედითი რწმენით აღსავსე ადამიანები ნამდვილად არსებობდნენ! ასეთები არა
მხოლოდ წარსულში იყვნენ, არამედ, მადლობა ღმერთს, დღესაც არსებობენ, ჩვენს
გვერდით არიან - ადამიანები, რომლებიც რეალურ ცხოვრებაში ჭეშმარიტი
ქრისტესმიერი სიყვარულით სულდგმულობენ... დარწმუნებული ვარ, უწმიდესისა
და უნეტარესის დასახელებაც საკმარისია.

აშკარაა, სიყვარულის ყოფითი, მოარული გაგება და სიყვარულის ქრისტიანული,

სულიერი გაგება ერთმანეთს არ ემთხვევა, მეორე პრინციპულად, ხარისხობრივად,
განზომილებითად აღემატება პირველს. არცერთი რელიგია მსოფლიოში,
ქრისტიანულის გარდა, არ ქადაგებს, რომ ღმერთი სიყვარულია. არცერთი რელიგია
არ მოუწოდებს თავის მიმდევარს, უყვარდეს მტერი და თავი გასწიროს სხვისთვის.

„რამეთუ ესრეთ შეიყუარა ღმერთმან სოფელი ესე, ვითარმედ ძეცა თვისი

მხოლოდშობილი მისცა მას, რაითა ყოველსა რომელსა ჰრწმენეს იგი, არა წარწყმდეს,
არამედ აქუნდეს ცხორებაი საუკუნო“ (იოანე.3,16). „ესე არს მცნებაი ჩემი, რაითა
იყუარებოდით ურთიერთას, ვითარცა მე შეგიყუარეთ თქუენ“ (იოანე.15,12).

ქრისტემ თავად აღასრულა, რაც ადამიანებს უქადაგა - თავისი ცხოვრებით

გვასწავლა, რას ნიშნავს იცხოვრო სიყვარულით, და სწორედ ამიტომ აქვს მის მცნებას
მაცოცხლებელი, სასწაულებრივი, ამაღორძინებელი ძალა.

თავგანწირული, თავდადებული სიყვარულით ცხოვრება - ანუ ქრისტესმიერი

ცხოვრება სხვისთვის, ღვთისა და მოყვასისთვის - ერთადერთი გზაა, რომელმაც
ქრისტეს მორწმუნე სასუფეველში, თავის დაკარგულ სულიერ სამშობლოში,
შეიძლება მიიყვანოს და ღმერთთან გაწყვეტილი სულიერი კავშირი სრულად
აღუდგინოს - ანუ განაღმრთოს. ამდენად, ცხოვრებაში უმთავრესი მართლაც
სიყვარულია, თავგანწირული, თავდადებული სიყვარული...
„ენასა ღათუ კაცთასა და ანგელოზთასა ვიტყოდი, ხოლო სიყუარული არა მაქუნდეს,
ვიქმენ მე ვითარცა რვალი, რომელი ოხრინ, გინა წინწილანი, რომელი ხმობედ. და
მაქუნდეს ღათუ წინაისწარმეტყუელებაი და უწყოდი ყოველი საიდუმლოი და
ყოველი მეცნიერებაი და მაქუნდეს ღათუ ყოველი სარწმუნოებაი ვიდრე მთათაცა
ცვალებადმდე, და სიყვარული თუ არა მაქუნდეს, არავე-რაი ვარ. და შე-ღათუ ვაჭამო
ყოველი მონაგები ჩემი და მივსცნე ხორცნი ჩემნი დასაწუელად, და სიყუარული არა
მაქუნდეს, არარაივე სარგებელ არს ჩემდა“ (1კორ.13,1-3).

თავგანწირული, სულიერი, ყოვლისმომცველი სიყვარული ის იდეალია,

რომლისკენაც უნდა ვესწრაფოდეთ ქრისტიანები. „ამათ ცნან ყოველთა, ვითარმედ
ჩემი მოწაფენი ხართ, უკეთუ იუარებოდით ურთიერთას“ (იოანე.13,35). ქრისტეს
გარეშე, - ანუ თავისთავად, - სუსტ, ცოდვილ, თავკერძ ადამიანს საყოველთაო
სიყუარულის უნარი და ძალა არ გააჩნია. მხოლოდ ქრისტესთან ერთობაშია
შესაძლებელი ჭეშმარიტი სიყვარულით ცხოვრება.

„დაადგერით თქუენ ჩემ თანა და მე თქუენ თანა: ვითარცა იგი ნასხლევსა ვერ ხელ-
ეწიფების ნაყოფისა გამოღებად თავით თვისით, უკუეთუ არა ეგოს ვენახსა ზედა,
ეგრეთვე არცა თქეუნ, უკუეთუ არა დაადგრეთ ჩემ თანა. მე ვარ ვენახი და თქუენ
რტონი. რომელი დაადგრეს ჩემ თანა და მე მის თანა, ამან მოიღოს ნაყოფი მრავალი,
რამეთუ თვინიერ ჩემსა არარაი ძალ-გიც ყოფად არცა ერთი“ (იოანე.15,4-6).

სიყვარულზე დაუსრულებლად შეიძლება საუბარი, მაგრამ ჩვენი ნარკვევი გვსურს

მოციქულ პავლეს სიტყვებით - სიყვარულის ნამდვილი სადიდებელით -
დავაგვირგვინოთ:

„სიყუარული სულგრძელ არს და ტკბილ; სიყუარულსა არა შურნ, სიყუარული არა

მაღლიონ, არა განლაღნის, არა სარცხვინელ იქმნის, არა ეძიებნ თავისასა, არა
განრისხნის, არა შეჰრაცხის ბოროტი, არა უხარინ სიცრუესა ზედა, არამედ უხარინ
ჭეშმარიტებასა ზედა; ყოველსა თავს იდებნ, ყოველსა ჰრწამნ, ყოველსა ესავნ,
ყოველსა მოითმენნ.... ხოლო აწ ესერა ჰგიეს სარწმუნოებაი, სასოებაი და სიყუარული,
სამი ესე; ხოლო უფროის ამათსა სიყუარული არს“ (1კორ.13,4-7,13).
 დასკვნა

ჩვენი ნარკვევის მიზანია, ვაჩვენოთ, თუ რას ქადაგებს სამი მსოფლიო რელიგია.

პასუხი მოკლედ შეიძლება ასე ჩამოყალიბდეს:

ბუდიზმი ქადაგებს ისეთი ცხოვრების წესს, რომელიც თავშეკავებითა და

სურვილებზე უარის თქმით ადამიანს პიროვნული მე-ს გაქრობასა და ნირვანაში
გადასვლას მოუტანს.

ისლამი ქადაგებს ისეთი ცხოვრების წესს, რომელიც ალაჰის, ერთადერთი ღმერთის,

სრული მორჩილებით, თავყვანისცემითა და მსახურებით ადამიანს სამოთხეში
მარადიულ ნეტარებას მოუტანს.

ქრისტიანობა ქადაგებს ისეთი ცხოვრების წესს, რომელიც ერთი სამპიროვანი

ღმერთისა და მოყვასის თავგანწირული სიყვარულით ადამიანს განღმრთობას
მოუტანს.

კიდევ უფრო მოკლედ თუ ვიტყვით:

ბუდიზმი ქადაგებს პიროვნული მე-ს გაქრობას.

ისლამი ქადაგებს ალაჰის მორჩილებას.

ქრისტიანობა ქადაგებს თავგანწირულ სიყვარულს.

სქოლიო

[1] მსოფლიო რელიგიას უწოდებენ ისეთ სარწმუნოებრივ სისტემას, რომელიც

ზენაციონალურია, გავრცელებულია სხვადასხვა ხალხსა თუ ერში, სხვადასხვა
კონტინენტზე და რომელიმე ერთი კონკრეტული ეთნოსის კუთვნილებას არ
წარმოადგენს (როგორც ესაა, ვთქვათ, იუდაიზმის, ინდუიზმის, სინტოიზმისა თუ
კონფუციანელობის შემთხვევაში).

[2] ლეკერტი - შენადედი, რუს. „сгусток“

[3] ციტატები ყურანიდან მოცემულია გიორგი ლობჟანიძის თარგმანის მიხედვით:

ყურანი. გამომც. „კავკასიური სახლი“, თბ. 2006
[4] ჰიჯრა (არაბ. „ალ-ჰიჯრა“ - გადასახლება) - მუჰამადისა და მისი მიმდევრების
გადასვლა მექიდან მედინაში (იასრიბში) გარდამტეხი მომენტია, რადგან მექაში
მუჰამადი მხოლოდ მქადაგებელი იყო, მედინაში კი პოლიტიკოსი გახდა. 622 წელი -
ჰიჯრის წელი - ხალიფა ომარმა 638 წელს ახალი, ჰიჯრის წელთაღრიცხვის პირველ
წლად გამოაცხადა.

[5] ამ არაბულ სიტყვას რამდენიმე მნიშვნელობა აქვს და შეიძლება ითარგმნის

როგორც: 1) „გედები“ 2) „წეროები“ 3) „მშვენიერი ჭაბუკები“.

[6] სპეციალური ტერმინების განმარტებისას ძირითადად ვიყენებდით შემდეგ

გამოცემას: ისლამი. ენციკლოპედიური ცნობარი, გამომც. „ნეკერი“, თბ. 1999

[7] ხალიფა (არაბ. „მოადგილე“) – მუსლიმური თემის უზენაესი მეთაური, რომელიც

ალაჰის მოციქულს ცვლის.

[8] კრაჩკოვსკის რუსულ თარგმანში სიტყვები: „და არ იქნებოდნენ ისინი მიხედილი“

მოცემულია, როგორც: „и потом им не было бы отсрочки“.

[9] ყადი - მუსლიმთა მოსამართლე, რომელსაც ნიშნავდა მმართველი და რომელიც

მართლმსაჯულებას შარიათის (იხ. ქვემოთ) საფუძველზე ახორიელებდა.

[10] უმრა მცირე პილიგრიმობაა, რომელიც სრულდება წლის ნებისმიერ დროს,

მსხვერპლის შეწირვის დღესასწაულის გარდა. უმრა, ჰაჯისგან განსხვავებით,
სავალდებულო არ არის და პირადი ღვთისმოსაობის გამოხატულებად ითვლება.
უმრას დროს ნაკლები რიტუალები სრულდება, ვიდრე ჰაჯის დროს.