1.

PODZIAŁ NAUK BIOLOGICZNYCH

ze względu na obiekt ze względu na problematykę
 mikrobiologia  systematyka (podział organizmów na grupy)
 botanika  biochemia
 zoologia  cytologia (komórki)
 antropologia (człowiek)  histologia (tkanki)
 anatomia (budowa wewnętrzna organizmu)
 morfologia (budowa zewnętrzna organizmu)
 fizjologia (czynności życiowe)
 ekologia (środowisko i jego ochrona)
 genetyka (dziedziczenie)
 biogeografia (rozmieszczenie zwierząt na kuli
ziemskiej)
 paleontologia (wymarłe gatunki)

2. BADANIA BIOLOGICZNE
a) metody badań to
 obserwacja
 doświadczenie (eksperyment) → zmianie ulega jeden lub kilka czynników zew.

3. ZASADY PROWADZENIA BADAŃ

1. formułowanie problemu badawczego – może być pytaniem np. jak temperatura wpływa
na człowieka ?
2. hipoteza badawcza – zdanie twierdzące badające problem np. temperatura 40 stopni jest
optymalna dla życia człowieka / obniża czynności życiowe
3. weryfikacja hipotezy
 planowanie doświadczenia
 prowadzenie dokumentacji z wykonywanych badań
4. wnioski np. do dalszej pracy

4. NAJWIĘKSZE ODKRYCIA MEDYCYNY

 1840 – znieczulenie przy udziale eteru
 1850 – odkrycie przez Pasteura bakterii i wirusów jako czynników chorobotwórczych
 1796 – szczepionka na ospę
 1920 – odkrycie insuliny
 1940 – produkcja, wyizolowanie penicyliny

5. PIERWIASTKI
makroelementy mikroelementy ultraelementy
 węgiel C ich zawartość jest mniejsza niż pierwiastki śladowe np. złoto
 wodór H 0,01% s.m Au, srebro Ag
 tlen O  żelazo Fe
 azot N  miedź Cu
 fosfor P  bar Ba
 siarka S  jod I
pierwiastki biogenne – obecne  mangan Mn
w każdym żywym organizmie  cynk Zn
( magnez Mg, wapń CH, potas
K, chlor Cl, sód Na) ich
zawartość to co najmniej 0,01 %
6. WODA- związek nieorganiczny, podstawowy składnik żywego organizmu
a) budowa cząsteczki wody – dipol, dwa typy wiązań → kowalencyjne i
wodorowe
b) właściwości wody
 uniwersalny rozpuszczalnik
 woda ma duże siły tzw. kohezji i adhezji – napięcie powierzchniowe
umożliwia lekkim organizmom chodzenie po wodzie
 duża gęstość – największa w temperaturze 4 C, lód ma mniejszą gęstość,
ponieważ tworzy strukturę krystaliczną
 duże ciepło parowania – udział w termoregulacji
 rozpuszczalność tlenu w wodzie zależy od temperatury – im niższa temperatura tym większa
zawartość tlenu
 środowisko życia

7. SOLE MINERALNE – regulują uwodnienie komórek, są składnikiem enzymów i hormonów,

regulują przemianę materii

8. WĘGLOWODANY (CUKRY) – związki budulcowe i energetyczne. Zbudowane z C,H,O o

wzorze CnH2nOn

Ze względu na budowę dzielimy cukry na

a) cukry proste, inaczej monosacharydy, mają pojedynczy łańcuch węglowy. Każdy z cukrów
prostych ma grup hydroksylowych (-OH) i jedną grupę karbonylową (-CHO) lub ketonową
(-CO). Monosacharydy zawierające grupę aldehydową określa się jako aldozy, natomiast
zawierające grupę ketonową jako ketozy.
triozy – C3
 tetrozy – C4
 pentozy – C5 ryboza, deoksyryboza
 heksozy – C6 glukoza, fruktoza, galaktoza

Właściwości cukrów prostych

 chemicznie obojętne
 słodki smak
 dobrze rozpuszczają się w wodzie
 wykazują aktywność osmotyczną

W roztworach wodnych cząsteczki niektórych z nich tworzą

pierścienie. Między grupą aldehydową lub ketonową a jedną z
grup hydroksylowych tworzy się mostek tlenowy, powodujący
zamknięcie cząsteczki. Powstawanie formy pierścieniowej jest
reakcją odwracalną, jednak pierścienie pięcio- i sześciowęglowe są na tyle trwałe, że stanowią
podstawową formę, w jakiej występują niektóre monosacharydy

Klasyfikacja wybranych sacharydów

monosacharydy oligosacharydy polisacharydy
Triozy → aldehyd glicerynowy, Disacharydy → Skrobia, glikogen, celuloza
dihydroksyaceton sacharoza, laktoza,
Pentozy → ryboza, deoksyryboza maltoza

Heksozy → fruktoza, galaktoza

 b) dwucukry, disacharydy są zbudowane z 2 cząsteczek cukrów prostych połączonych
wiązaniem glikozydowy. Są rozpuszczalne w wodzie, sacharoza jest formą transportową u
roślin
 sacharoza = glukoza + fruktoza (cukier buraczany, trzcinowy)
 maltoza = glukoza + glukoza (cukier mlekowy)
 laktoza = glukoza + galaktoza
(cukier słodowy)

Właściwości disacharydów
 podobne do monosacharydów

c) polisacharydy, czyli wielocukry, zbudowane z

wielu cząsteczek cukrów prostych, które tworzą
długie łańcuchy
 skrobia – materiał zapasowy roślin
 celuloza – zdrewniałe części roślin
 chityna – pancerzyki owadów i ściany
komórkowe roślin
 glikogen – w wątrobie ssaków

Właściwości polisacharydów
 nierozpuszczalne w wodzie
 pełnią w organizmie funkcję zapasową lub budulcową

9. BIAŁKA – podstawowe związki budulcowe,

zbudowane z aminokwasów połączonych wiązaniem
peptydowym

R – podstawnik (grupa boczna) charakterystyczny dla

danego aminokwasu. Mogą mieć charakter łańcucha lub
pierścienia. Różnią się od siebie wielkością, ładunkiem elektrycznym, zdolnością do tworzenia
wiązań wodorowych i powinowactwem do wody. Dlatego decyduje o specyficznych
właściwościach aminokwasów.

Podział białek
 strukturalne – odpowiedzialne za utrzymanie kształtu komórek (np. tubulina) i struktur
pozakomórkowych (np. kolagen, elastyna) oraz włosów (keratyna)
 białka enzymatyczne – odpowiedzialne za przyśpieszenie przebiegu reakcji chemicznych
(np. pepsyna, trypsyna)
 białka odpowiedzialne za przekazywanie informacji pomiędzy komórkami i w obrębie
komórki (hormony białkowe np. insulina)
 białka magazynujące substancje – które są wykorzystywane w momencie deficytu tych
substancji w organizmie (np. mioglobina stanowiąca magazyn tlenu w komórkach i
włóknach mięśni)
 białka odpowiedzialne za ruch komórki (np. aktyna, miozyna)
 białka transportujące substancje do wnętrza i na zewnątrz komórki – związane z błoną
komórkową (np. ATP – aza sodowo-potasowa)
 białka transportujące substancje w obrębie organizmu (np. hemoglobina)
 białka odpornościowe – uczestniczące w reakcjach obronnych organizmu (np.
przeciwciała)
 białka zapasowe – występują głównie w nasionach (gromadzone w wakuolach komórek
roślinnych jako tzw. ziarna aleuronowe) stanowią rezerwę substancji odżywczych dla
  rozwijającego się zarodka. W organizmach zwierząt, w tym człowieka, białka te nie
stanowią materiałów zapasowych (wyjątkiem są komórki jajowe)

Aminokwasy mogą występować w roztworach jednej z trzech form

(1) jonu obojnaczego (zjonizowane grupy karboksylowa i aminowa)
(2) anionu (zjonizowana grupa karboksylowa)
(3) kationu (zjonizowana grupa aminowa)
O tym, która z form dominuje decyduje odczyn roztworu (pH). Niektóre aminokwasy mają w
podstawniku dodatkowe grupy aminowe lub karboksylowe, które wpływają na właściwości całej
cząsteczki.

Ze względu na charakter podstawników

aminokwasów można podzielić je na
 kwasowe
 obojętne
 zasadowe

Właściwości białek
 mogą one tworzyć zol lub żel (koagulacja to przechodzenie zolu w żel)
 białka ulegają denaturalizacji, czyli ścięciu pod wpływem temperatury, kwasów, zasad i
alkoholi – nieodwracalnie – zniszczenie struktury II rzędowej
 białka mogą być fibrylarne lub globularne ‘kuliste’
 białka mogą być proste, czyli zbudowane tylko z aminokwasów i z aminokwasów i innych
związków

Rodzaje białek
Białka fibrylarne Białka globularne
 mają strukturę włóknistą  mają kształt kulisty
 nie rozpuszcza się w wodzie  rozpuszczają się w wodzie lub w wodnych
 wchodzą w skład elementów roztworach kwasów, zasad i soli
strukturalnych organizmów np.  pełnią różne funkcje np. są enzymami,
keratyny hormonami, uczestniczą w transporcie, stanowią
materiał zapasowy
 dzieli się na proste i złożone
Albuminy – są to rozpuszczalne w wodzie składniki
osocza krwi odpowiedzialne m.in. za transport kwasów
tłuszczowych i niektórych hormonów oraz za regulację
ciśnienia osmotycznego krwi. Maja działanie buforujące
Globuliny – odpowiadają m.in. za odporność organizmu
(przeciwciała) oraz transport hormonów sterydowych
Histony – występują w jądrze komórkowym, gdzie wraz
z DNA tworzą chromatynę
 Białka tworzą różne struktury, dzięki czemu powstają duże cząsteczki
struktura I rzędowa to połączenie aminokwasów
wiązaniem peptydowy, czyli
powstaje prosty łańcuch
polipeptydowy

struktura II rzędowa powstaje dzięki dodatkowym

wiązaniom wodorowym, które
tworzą spiralę lub harmonijkę

struktura III rzędowa dodatkowe wiązania między

aminokwasami zawierającymi
siarkę tzw. mostki dwusiarczkowe

struktura IV rzędowa tworzy się w białkach złożonych o

dużych cząsteczkach np.
hemoglobina

W zależności od liczby aminokwasów w łańcuchu wyróżnia się umownie

 oligopetydy → zawierające 2-10 aminokwasów np. wazopresyna i oksytocyna, hormony
wytwarzane w tylnym płacie przyssawki mózgowej
 polipeptydy → 11-100 np. insulina, hormon wytwarzany przez komórki trzustki,
wpływający na utrzymanie właściwego stężenia glukozy we krwi
 makropeptydy → białka zawierające więcej niż 100 aminokwasów np. albumina, białka
osocza krwi uczestniczące m.in. w regulacji ciśnienia osmotycznego krwi

Rodzaje białek Część niebiałkowa Przykłady białek i ich funkcje

glikoproteiny cukier Interferon wykazujący działanie przeciwwirusowe
fosfoproteiny reszta fosforanowa Kazeina (zawarta w mleku) mająca zdolność wiązania
jonów wapnia
lipoproteiny tłuszcze LDL i HDL (kompleksy białek i tłuszczów o małej
gęstości LDL lub dużej gęstości HDL) transportujące
cholesterol we krwi
metaloproteiny atomy metalu Ferrytyna magazynująca żelazo w wątrobie
hemoproteiny barwniki Hemoglobina transportująca tlen i dwutlenek węgla we
krwi
nukleoproteiny kwas nukleinowy np. białka rybosomów uczestniczące w syntezie białek
10. LIPIDY – związki budulcowe i
energetyczne. Są to estry glicerolu i
kwasów tłuszczowych.
a) Mogą być proste, zbudowane
z glicerolu i kwasów
tłuszczowych oraz złożone,
które mają dodatkowo
cząsteczki innych związków
np. fosfolipidy
(r.fosforanowa), glikolipidy
(cukier)

Podział tłuszczów ze względu na konsystencję w temperaturze pokojowej

 stałe (np. masło, smalec)
 ciekłe (np. olej, tran)

Podział tłuszczów ze względu na pochodzenie

 roślinne (oleje)
 zwierzęce (smalec, tran)

Właściwości tłuszczów
 cząsteczki niepolarne, dlatego nie rozpuszczają się w wodzie będąc rozpuszczalnikiem
polarnym. Dobrze natomiast rozpuszczają się w rozpuszczalnikach organicznych
(niepolarnych), takich jak benzen.
 gęstość mniejsza niż wody, utrzymują się na jej powierzchni

Lipidy proste
a) są estrami – produktami kondensacji alkoholi i kwasów
b) budowane z glicerolu (trzy grupy hydroksylowe → jedna cząsteczka może utworzyć
wiązania maksymalnie z trzema cząsteczkami kwasów tłuszczowych) i kwasów
tłuszczowych (zbudowane z prostych łańcuchów węglowodorowych o parzystej liczbie
atomów węgla i mają jedną grupę karboksylową)
c) kwasy tłuszczowe mogą być
 nasycone – jeśli pomiędzy atomami węgla nie ma wiązań podwójnych
 nienasycone – jeśli zawierają co najmniej jedno takie wiązanie
d) długość łańcucha węglowego kwasów tłuszczowych i liczba wiązań podwójnych
wpływają na właściwości fizykochemiczne tłuszczów
 tłuszcze zwierzęce mają konsystencję stałą ponieważ zawierają głównie nasycone kwasy
tłuszczowe
 tłuszcze roślinne konsystencje cieczy, ponieważ zawierają głównie nienasycone kwasy
e) gromadzą się w nasionach roślin (np. rzepak, słonecznik, soja) oraz tkankach roślin (m.in.
pod skórą ptaków i ssaków wokół ich narządów wewnętrznych)
f) woski – lipidy proste, w których cząsteczce zamiast glicerolu znajduje się alkohol
zbudowany z długiego łańcucha węglowego (16-36 atomów), zawierający tylko jedną grupę
hydroksylową. Pokrywają powierzchnię liści i owoców wielu roślin, chroniąc w ten sposób
przed nadmiernym parowaniem wody. Występują też na sierści i piórach zwierząt, tworząc
nieprzemakalną warstwę. Do ważniejszych wosków należą wosk pszczeli oraz lanolina –
wosk wełny owczej

Właściwości tłuszczów prostych

 materiał zapasowy
 termoizolacyjne
Lipidy złożone
a) w ich skład oprócz alkoholu i kwasów tłuszczowych, wchodzą dodatkowe związki np.
kwas fosforowy (V) w fosfolipidach czy
cukry w glikolipidach
b) w fosfolipidach do reszty kwasu dołączony
jest jeszcze inny związek o charakterze
polarnym, charakterystyczny dla danego
fosfolipidu
c) ma dwa końce o różnej zdolności do
wchodzenia w reakcje z wodą
d) budowa
 hydrofobowy ogon (nie lubi wody)→ kwasy
tłuszczowe
 hydrofilowa głowa (lubi wodę) → cholina,
reszta fosforanowa, glicerol
Właściwości tłuszczów złożonych
 materiał budulcowy komórek, przede wszystkim
wszystkich błon biologicznych

Lipidy izoprenowe
a) to mniej lub bardziej skomplikowane produkty
polimeryzacji cząsteczek polimeryzacji cząsteczek
izoprenu (węglowodoru)
b) stanowią grupę związków zróżnicowaną zarówno pod
względem struktury, jak i pełnionych funkcji
biologicznych
c) najważniejszą grupą są steroidy – związki o złożonej
budowie pierścieniowej. Jednym z głównych steroidów jest cholesterol – występuje on u
zwierząt, u których wchodzi w skład błon biologicznych i otaczających włókna nerwowe
osłonek, które mają wpływ na sprawny przebieg impulsu nerwowego. Jest również
substancją wyjściową do syntezy wielu ważnych związków m.in.
 kwasów żółciowych – składników żółci wydzielanej przez wątrobę do dwunastnicy,
ułatwiających trawienie tłuszczów
 hormonów steroidowych – wytwarzanych przez korę nadnerczycy (regulują gospodarkę
mineralną) oraz wyspecjalizowane komórki jąder i jajników (produkujących hormony
płciowe)
 witaminy D wpływającej na wchłanianie wapnia z krwi do kości, co pozwala na utrzymanie
ich prawidłowej struktury
d) do lipidów należą też karotenoidy – żółte, pomarańczowe i czerwone barwniki występujące
w komórkach roślin, które nadają barwę wielu kwiatom i owocom.
 podobnie jak chlorofile, uczestniczą w fotosyntezie.
 beta-karotem (pomarańczowy barwnik) nadaje zabarwienie m.in. korzeniom marchwi oraz
owocom pomarańczy i papryki.
 w organizmach wielu zwierząt i człowieka jest on przekształcany w witaminę A, która
odgrywa ważną role w procesie widzenia
 są naturalnymi antyoksydantami, czyli związkami opróżniającymi utlenianie różnych
substancji
 jedzenie chroni organizm przed powstającymi w procesach metabolicznych szkodliwymi dla
organizmu wolnymi rodnikami – są to atomy lub grupy atomów mające niesparowane
elektrony, dzięki czemu są bardzo reaktywne i utleniają wiele substancji, z którymi się
stykają