Hoffmann - Historiae Antiquae Usque Ad Cæsaris Augusti Obitum Libri XII PDF

wwwv
mannnnnnnnnnnnnnnnnn
HISTORIAE ANTIQUAE
USQUE AD
wwnnnnnnnnnnn
CAESARIS AUGUSTI OBITUM
LIBRI XII.
LOCIS EX SCRIPTORIBUS LATINIS

EXCERPTIS
CONTEXUIT
ET SCHOLARUM IN USUM
EDIDIT
EMANUEL HOFFMANN .
EDITIO TERTIA.
VINDOBONAE .
SUMPTIBUS ET TYPIS CAROLI GEROLD FILII.
MDCCCLVI.
S
PRITI
‫اده ام‬
‫ج مان‬
HISTORIAE ANTIQUAE
USQUE AD

LIBRI XII.
LOCIS EX SCRIPTORIBUS LATINIS EXCERPTIS

CONTEXUIT
EDIDIT
EMANUEL HOFFMANN, ‫با ما‬
EDITIO TERTIA .
VINDOBONÆ,
SUMPTIBUS ET TYPIS CAROLI GEROLD FILII .
MDCCCLVI.
I
QRIT .
‫ وی اور اسے ان‬.8
HISTORIAE ANTIQUAE
USQUE AD

LIBRI XII.
CONTEXUIT
EDIDIT
EMANUEL HOFFMANN . ‫مه‬
EDITIO TERTIA .
VINDOBONÆ ,
MDCCCLVI.
V4
O
RRIT
‫ و من در میان‬,
HISTORIAE ANTIQUAE
USQUE AD

LIBRI XII.
CONTEXUIT
EDIDIT
EMANUEL HOFFMANN.
EDITIO TERTIA .
VINDOBONÆ,
MDCCCLVI .
1
BRITI
*.6.
**26
HISTORIAE ANTIQUAE
USQUE AD

LIBRI XII.
CONTEXUIT
EDIDIT
EMANUEL HOFFMANN. ‫ ما‬.
EDITIO TERTIA .
VINDOBONÆ,
MDCCCLVI.
l
ST
RAIRES
peste 6 ,
HISTORIAE ANTIQUAE
USQUE AD

LIBRI XII.

CONTEXUIT
EDIDIT
EMANUEL HOFFMANN. ‫با ما‬
EDITIO TERTIA .
VINDOBONÆ,
SUMPTIBUS ET TYPIS CAROLI GEROLD FILII.
MDCCCLVI.
PRAEFATIO .
Quot quantisque incommodis obnoxium sit, in

tegrum scriptorem latinum discipulis tertii gymna
siorum ordinis legendum permittere, neminem certe
effugere potest, qui et consilium reputat, quo disci
pulis in eo potissimum aetatis et disciplinae gradu
veterum auctorum lectio adeunda sit , quique ipso
rum operum in eum finem adhibendorum indolem
atque conditionem perspectam habet. Quum enim
pueri in cognoscenda lingua nondum eo provecti
sint , ut legendis auctoribus magis ipsius antiquita
tis ingenio sint imbuendi , quam exercendi et cor
>
roborandi in adhibendis grammatices legibus , vix

scriptorem invenire licet , qui quum neque remotior
sit a pristina illa linguae latinae puritate et ele
gantia, neque rebus verbisve difficiliorem praebeat
>
materiam , ex omni parte in usum tironum quadret.

IV PRAEFATIO .
Unus fere Cornelius Nepos ille esse videbatur,

qui primus legeretur à pueris latina lingua insti
tuendis : at quam parum revera fini proposito
conveniat, satis cognitum est. Ut aliorum iudicia
omittam , Fraenkelius Dorpatensis ante hos ali
lia
quot annos *) satis copiosam locorum C
norum enumerationem protulit , ubi vel in
in rebus aliquid peccatum , aut temporu
sit turbatum , ita ut suo iure Vir Dog
admodum alienum videri ab instituto,
illum ipsum scriptorem prin
sint initiandi atque ad ar
tionem alliciendi , tot et

gia observare, tot v les
spicere, nec non la
iudicare cogantur.
ficultates obstant 1
Suetonii , Curtii R
praetermittam , qui
niunt, aut a schola
Unum igitur vi
remedium videbatu
* ) „Die lateinisch
gogische Abhandlung “,
d . 1851, fasc. 10 , p. 7 €
PRAEFATIO V
rum aetati et scientiarum modo adaequatas deli

gere. Sed tironibus , quos hic spectamus , neque
stomathiae conveniunt, ubi varia variorum scri
specimina ad temporum rationem digesta
iant ismodi enim exemplorum collectio
lisi pulis aliquam praebebit utilitatem,
ti scientia et in excolendo ingenii
ine fecerunt , ut et diversa orationis
ra C et quae cuique scriptori singula
sint , uni ceterorum usu inquirere pos
un apta videntur futilium narratiun
run 6 miscellanearum horrea , unde
um pueri in lingua perdiscenda simul
lis erudiendisque animis multum
t taedio manarum literarum ca
neces chrestomathiae inesse
gnit um et iuvenili aetati
ute ndi genere nimis inter
n recedere a tritis gram
praestanda sint in chre
se patet , ex latinis scri
re , quae in omnes eas
in causa erat, cur Fraen
non ex veterum scriptis
egro ad Godofredi Schützii
he conscribendam censere
IV PRAEFATIO .
Unus fere Cornelius Nepos ille esse videbatur,

qui primus legeretur à pueris latina lingua insti
tuendis : at quam parum re vera fini proposito
conveniat , satis cognitum est. Ut aliorum iudicia
omittam , Fraenkelius Dorpatensis ante hos ali
>
quot annos “) satis copiosam locorum Cornelia

norum enumerationem protulit, ubi vel in verbis vel
in rebus aliquid peccatum , aut temporum iniquitate
sit turbatum , ita ut suo iure Vir Doctus moneret,
admodum alienum videri ab instituto, si pueri apud
illum ipsum scriptorem , quo primo literis latinis
sint initiandi atque ad earum amorem et admira
tionem alliciendi , tot erroris et negligentiae vesti
gia observare , tot violatas leges grammaticas di
spicere , nec non lacunas et textus corruptelas di
iudicare cogantur. Nec pauciores aut leviores dif
ficultates obstant legendis Iustini , Valerii Maximi,
Suetonii , Curtii Rufi, Flori , Eutropii scriptis , ut
>
praetermittam , qui provectiori modo aetati conve

niunt, aut a scholarum usu plane abhorrent.
Unum igitur viris doctis horum incommodorum

remedium videbatur , scriptorum partes discipulo
*) „Die lateinische Chrestomathie , eine philologisch-päda

n
gogische Abhandlung “, in Mützelii Ephemeridibus Gymnasiorum

d . 1851 , fasc. 10 , p. 766 sqq.
PRAEFATIO V
rum aetati et scientiarum modo adaequatas deli

gere. Sed tironibus, quos hic spectamus , neque
chrestomathiae conveniunt, ubi varia variorum scri
ptorum specimina ad temporum rationem digesta
consociantur; eiusmodi enim exemplorum collectio
non nisi iis discipulis aliquam praebebit utilitatem ,
qui et in linguae scientia et in excolendo ingenii
acumine satis profecerunt, ut et diversa orationis
genera discernere, et quae cuique scriptori singula
ria sint , ex communi ceterorum usu inquirere pos
sint : nec magis apta videntur futilium narratiun
cularum et rerum miscellanearum horrea , unde
tantum abest, ut pueri in lingua perdiscenda simul
que in formandis erudiendisque animis multum
promoveantur , ut taedio Romanarum literarum ca
piantur. Itaque necesse est , chrestomathiae inesse
materiam et cognitione dignam et iuvenili aetati
aptam , verba autem nec dicendi genere nimis inter
se abhorrere , nec longius recedere a tritis gram
maticis legibus. Quae quum praestanda sint in chre
stomathia , difficillimum esse patet , ex latinis scri
ptoribus lectiones exhibere, quae in omnes eas
partes satisfaciant; idque in causa erat, cur Fraen
kelius chrestomathiam ex veterum scriptis
non
excerpendam sed ab integro ad Godofredi Schützii

exemplum latino sermone conscribendam censeret.
Vi PRAEFATIO .
Attamen hac in re haud multos cum eo facturos

esse opinor. Nam quum inter sermonem et inge
nium quam intima intercedat necessitudo, nemo un
quam ipsius antiquitatis colorem verbis assequi
poterit, nisi qui et nativa illa, quam dicimus, lin
guae conscientia et ipsa Romana ingenii indole
praeditus est. Itaque quantumvis quis sermonis
latini leges et proprietates perspectas habet , eo
utens imitatorem aget palmamque feret , ubi
arctissimis vinculis incedere didicit. Imitatores certe
quadam ex parte etiam discipulos evadere iubemus,
at umbrarum umbrae redderentur, nisi ex ipsis
fontibus linguam cognoscerent. Multo minus autem
vis illa resarciri posset, quam in formanda puero
rum ingenia solis veterum scriptis exerceri huc
usque constat. In eo contra omnes facile consen
suros existimo, quod in componenda ex ipsis lati
nis scriptoribus chrestomathia minus excerptorum
locorum integritati quam scholarum commodo sit
serviendum ,
Itaque in hoc libello rem ita administravi, ut ex

historicis latinis de primoribus antiquitatis populis
locos eligerem atque ita coniungerem, ut fere con
tinuum inde historiae antiquae contextum elice
rem, emendatis quae in enarrandis rebus hic illic
peccata essent ; simulque id egi , ut verba obscu
PRAEFATIO VII
riora ubique apertiora constituerem , et quum ipsa

singulorum auctorum in orationis genere diversi
tas deleri nequiret, inusitatiora tamen removerem ,
quae ex grammatices ratione minus probanda vide
rentur, immutarem , et sic quam possem minimam
offensionis materiam discipulis relinquerem.
Probe quidem futurum esse scio , ut aliis ni

mium, aliis parum mutasse videar , et ut de ipsa
ratione, qua verba impedita extricare, vel ad stri
ctiores grammaticas leges revocare conatus sum ,
nec non de contaminatis interdum scriptorum nar
rat onibus alii aliter censeant : at dummodo diffi
cultatum numerum minuisse, in verbis et rebus ali
quanto solitis aptiores lectiones composuisse, iisque
viam ad legenda Caesaris , Sallustii , Livii , Cice
ronis scripta aperuisse videar, satis habebo.
Scriptores , ex quibus libelli materia exhausta

est, ii potissimum sunt, qui in gymnasiis ab usu
superiorum ordinum remoti esse solent , Iustinus,
Cornelius Nepos , Curtius Rufus , Eutropius, An
>
naeus Florus; nonnulla ex Aurelio Victore, pauca

quaedam ex Livio et Velleio Paterculo depromta
sunt. Ubi aliter fieri nequivit, rerum nexum meis
ipsius verbis efficere non dubitavi. In enarrandis
bellis Punicis aliquoties Freinshemii in Livium
VIII PRAEFATIO .
supplementis usus sum. Quod Vitarum Cornelia

narum maiorem partem libello intexui , iis gratum
fore speravi , qui ob inveteratam consuetudinem
aegre illas scholarum usui ereptas ferrent.
Singulis locis auctores adscribere nolui , ne

plane inutile continuo de varie contexta narra
tione verborumque commissuris discipuli monean
tur ; praeceptorum in usum sequente tabula sin
gulorum capitum fontes aperui.
Dabam Graecii idib. Octob, a. 1854 .
Emanuel Hofl'mann .
MA60
INDEX LOCORUM
EX LATINIS SCRIPTORIBUS AD SINGULA HISTORIAE
ANTIQUAE CAPITA ADHIBITORUM .
LIB. I. Cap. I - XI: Iustin. 1, 1-10 ; Cap. XII : Iust. II, 5. Corn .
Nep. Milt. 3 ; Cap. XIII : Nep. Milt. 3, 6. 4.
LIB . II. Cap. I — III : Iust. II, 6–8 ; Cap. IV : Iust. II, 9. Nep.
Milt. 4, 2 ; Cap. V ; Nep . ib. 5 ; Cap . VI : Iust. II, 9, 14 ;
Cap. VII - IX : Nep. ib. 6-8 ; Cap. X : Iust. II, 10 ; Cap. XI :
Nep. Themist. 2 , 6. 3 ; Cap. XII : Iust. II, 11 ; Cap. XIII –
XVIII : Nep. Them. 3, 2. 4-10 ; Cap. XIX : Iust. II, 14 ;
Cap. XX : Nep. Aristid. 1-3 ; Cap. XXI-XXIII : Nep. Pails .
1–5 ; Cap. XXIV – XXVI: Nep. Cim . 1-4.
LIB . III. Cap. I, II : Iust. III, 2. 3 ; Cap. III- V : Iust. III , 4- .
Cap. VI : Iust. IV, 3, 4. 4 ; Cap. VII—XIII : Nep. Alcib. 1--8 ,
Cap. XIV , XV : Iust. V, 7. 8 : Cap . XVI – XVIII : Nep. Alcih .
9-11 ; Cap. XIX : Iust. V, 9. Nep. Thras. 1. 2 ; Cap. XX :
Nep . b . 3. 4.
LIB . IV . Cap. I : Iust. VI, 1 ; Cap. II : Nep. Con. 1. 2. Iust. VI,
2, 3 ; Cap. III : Iust. VI, 2, 10. Nep. Con. 3, 2. 4. Iust. VI, 2,
16 ; Cap. IV : Iust. VI, 2, 17. 3, 1. Nep. Con . 4, 4 ; Cap. V : Nep.
Con. 5 ; Cap. VI : Iust. VI, 4 ; Nep . Pelop. 1 ; Cap. VII - IX :
Nep. Pelop. 1 , 2. 2–5 ; Cap. X - XVII : Nep. Epam . 1–10 ;
Cap. XVIII - XXIV : Nep. Agesil. 1-8 ; Cap. XXV : Nep.
Timoth. 4, 4 ; Iust. VI, 9 .
х INDEX LOCORUM .
LIB. 1. Cap. I, II : Iust. VII, 5. 6 ; Cap. III — VI : Iust. VIII,

1-6 ; Cap. VIII — XV : Iust. IX, 1-8.
LIB . VI. Cap. I - VII : Iust. XI, 1-7 ; Cap. VIII : Iust. XI, 8.
Curt. Ruf. III, 5, 3 ; Cap. IX : Curt. III, 5, 9 ; Cap. X, XI :
Curt. III, 6 ; Cap. XII : Iust. XI, 9 ; Cap. XIII : Iust. XI, 10.
Curt. IV, 2, 3 ; Cap. XIV – XXIV : Curt. IV, 2, 6. 3. 4 ; Cap.
XXV - XXVII: Curt. IV, 6, 80. 7 ; Cap. XXVIII : Curt. IV,
7, 25. Iust. XI, 11 , 13 ; Cap. XXIX : Iust. XI, 12 ; Cap.
XXX : Curt. IV, 13, 17 ; Cap. XXXI: Iust. XI, 13, 4.
14, 1 ; Cap. XXXII, XXXIII : Curt. V, 1, 17 ; Cap. XXXIV :
Curt. V, 1 , 36. 2, 8 ; Cap. XXXV - XXXVII : Curt. V,
6, 2. 7, 1.
LIB . VII. Cap. I : Iust. XI, 15 ; Cap. II : Iust. XII, 3, 8. 5, 1 ; Cap.

III : Iust. XII, 6. Curt. VIII, 1 , 20 ; Cap. IV : Curt. VIII, 1,
38 ; Cap. V : Curt. VIII, 2 ; Cap. VI : Iust. XII, 6, 18. 7, 1.
Curt. VIII, 5 ; Cap. VII — X : Curt. VIII, 9, 2 ; Cap. XI :
Curt. VIII, 10. 11, 2 ; Cap. XII, XIII : Curt: VIII, 11, 9—
25 ; Cap. XIV - XVI: Iust. XII, 8–11 ; Cap. XVII-XX :
Iust. XII, 13–16.
LIB . VIII. Cap. I : Iust. XIII, 1 ; Cap. II: Iust. XIII, 2, 4. 2, 13.
3, 1. 4, 1 ; Cap. III : Iust. XIII, 4, 10 ; Cap. IV– XV : Nep.
Eum. 1–13 ; Cap. XVI : Nep. Eum. 13, 2—4. id. de regib.
3, 2. Iust. XV, 2. XVI, 1. XVII, 1 .
LIB . IX. Cap. I, II: Iust. IV, 1, 2 ; Cap. III : Iust. XX, 1. 5 ;
Cap. IV : Iust. XX , 5, 10. Nep. de regib . 2, 2 ; Cap. V : Iust.
XXI, 1. 2 ; Cap. VI – XI: Nep. Dion. 1-10 ; Cap. XII : Iust.
XXI, 2, 9. 3, 9. 5, 1. Nep. Timol. 2, 1 ; Cap. XIII — XVII :
Nep. Timol. 1-5 ; Cap. XVIII : Iust. XXI, 5 ; Cap. XIX
XXV : Iust. XXII, 1-8 ; Cap. XXVI — XXIX : Iust. XXIII,
1-3 ; Cap. XXX : Ann . Flor. II, 2. Liv. XXIV , 4, 4 ; Cap.
XXXI: Liv. XXIV, 4, 6. 5, 2. 6, 7 ; Cap. XXXII : Liv . XXIV,
32, 6. 33. 34 ; Cap. XXXIII : Liv. XXV, 23, 7. 24 ; Cap.
XXXIV : Liv. XXV, 24, 5. 25 ; Cap. XXXV : Liv . XXV , 26,
4 ; Cap. XXXVI : Liv. XXV, 27. 28. 29, 6. 30. 31.
INDEX LOCORUM . XI
LIB . X. Cap. I, II : Iust. XLIII, 1. 2 ; Cap. III–VIII : Flor. I,

1, 8. 2–9 ; Cap. IX : Flor. I, 9, 6. 10. Aur. Vict. 11. 12. 13.
Eutrop. I, 11 ; Cap. X : Eutr. I, 13. Aur. Vict. 18 ; Cap. XI:
Eutr. I, 15 ; Cap. XII : Flor. I, 12. Aur. Vict. 14 ; Cap. XIII :
Eutr. I, 18 ; Cap. XIV : Eutr. I, 20 ; Cap. XV, XVI : Flor. I,
13 ; Cap. XVII : Flor. I, 13, 15. Aur. Vict. 24 ; Cap. XVIII :
Eutr. II, 5, 6 ; Cap. XIX : Eutr. II, 8. Flor. I, 16 , 3 ; Cap.
XX, XXI : Eutr. II, 11–14.
LM . XI. Cap. I—III :: petita sunt ex Freinshemii Suppl. Liv. XVI,
6. 7. 22. 23. XVII, 1. 2. 3. 6 ; Cap. IV : Eutr. II, 21 ; Cap.
V : Eutr. II, 22. 25 ; Cap. VI : Nep. Hamil. 1. Freinsh. suppl.
XIX, 61 ; Cap. VII : Nep. Hamil. 2–4 ; Cap. VIII : Nep. Hann .
3, 1. 1. 3, 2. Eutr. III, 7. Flor. II, 6, 7 ; Cap. IX : Eutr. III,
7. 8. f. Nep. Hann. 3, 2 ; Cap. X : Nep. Hann. 4. Flor. II., 6.
Nep . ib. 5. 2 ; Cap. XI : Eutr. III, 10. Flor. II, 6, 16. III, 11 ;
Cap . XIII, XIV : Eutr. III, 12–14 ; Cap . XV : Eutr. III, 15.
18. Flor. II, 6, 53. Eutr. III, 19 ; Cap. XVI : Eutr. III, 20.
21 ; Cap. XVII : Eutr. III, 22 ; Flor. II, 6, 58. Eutr. III, 23 ;
Cap. XVIII : Nep. Hann. 7 ; Cap. XIX : Eutr. IV, 1 , 2. Iust.
XXXI, 2. Nep. Hann. 7, 7 ; Cap. XX : Iust. XXXI, 3, 5 ;
Nep. Hann . 8 ; Cap. XXI: Iust. XXXI, 4, 3. Nep. Hann. 2 ,
2 ; Cap. XXII : Iust. XXXI, 6: Liv. XXXVI, 19, 5. Iust. ib.;
Cap. XXIII, XXIV : Iust. XXXI, 7. 8 ; Cap. XXV–XXVII :
Nep. Hann. 9–13 ; Cap. XXVIII : Eutr. IV, 6–8 ; Cap. XXIX :
Flor. II, 15. Eutr. IV, 10 ; Cap. XXX : Eutr. IV, 12. Flor.
II, 15, 13. Eutr. ib.; Cap. XXXI : Eutr. IV, 13. 14 ; Cap.
>
XXXII : Eutr. IV, 16. Flor. II, 17 ; Cap. XXXIII : Flor. II,
18, 2. Vell. Pat. II, 1 , 4. Eutr. IV, 17. 18.
LIB . XII. Cap. I : Flor. II, 19, 1. III, 14, 1. Vell. Pat. II, 2 ;
Cap. II : Flor. II, 19, 6. Vell. Pat. II, 3 ; Cap. III : Vell. Pat.
>
II, 4, 4. Valer. Max. VI, 2, 3 ; Vell. Pat. ib ; Cap. IV : Vell.

II, 6. Aur. Vict. 65 ; Vell. II, 7 ; Cap. V : Flor. II, 20 ; Cap.
VI: Flor. II, 20, 10. Eutr. IV, 27 ; Cap. VII: Flor. III, 3 ;
Cap. VIII : Flor. III, 3, 11 ; Cap. IX : Eutr. V, 2 ; Cap. X :
>
Eutr. V, 4 ; Cap. XI : Iust. XXXVIL 2 ; Cap. XII : Eutr. V ,

7. Flor. III, 21 , 27 ; Cap. XII : Flor. III, 22. Eutr. VI, 1.
XI INDEX LOCORUM .
Flor. III, 22, 9 ; Cap. XIV : Eutr. VI, 6 ; Cap. XV : Eutrop.

VI, 7. Flor. III, 20, 3 ; Cap. XVI : Eutr. VI, 8. 9 ; Cap. XVII :
Eutr. VI, 12 ---14 ; Cap. XVIII : Eutr. VI, 15. Flor. IV, 1 ;
Cap. XIX : Flor. IV, 1 , 7 ; Cap. XX : Eutr. VI, 17. 18 ; Cap. XXI :
Eutr. VI, 19. 20. 21 ; Cap. XXII : Eutr. VI, 22. 23 ; Flor. IV,
2, 70 ; Cap. XXIII : Eutr. VI, 24. 25 ; Cap. XXIV : Flor. IV,
3, 1. Eutr. VII, 1. 2 ; Cap. XXV : Eutr. VII, 3. Flor. IV, 8 ;
Cap. XXVI : Flor. IV , 9. 11 , 4. Vell . II, 85, 3 ; Cap. XXVII :
Vell. II, 87 ; Cap. XXVIII : Eutr . VII, 8. 9. 10. Flor. IV ,
12, 64. Entr. VII, 8.
& MA60
HISTORIAE ANTIQUAE
LIBER I.
(REGNA ASSYRIORUM , MEDORUM 7, PERSARUM. )
CAP. I. Antiquissimis temporibus gentes sub

regum imperio vivebant. Horum arbitrio , non certis
legibus tenebantur. Regibus autem magis imperii A. Ch,
fines tueri quam proferre mos erat. Primus omnium 2000
Ninus, rex Åssyriorum , veterem et quasi avitum gen

tibus morem nova imperii cupiditate mutavit. Hic
primus intulit bella finitimis, et rudes adhuc ad re
sistendum populos usque ad terminos Libyae per
domuit. Postremum illi bellum cum Zoroastre, rege
Bactrianorum , fuit, qui primus dicitur artes magicas
invenisse, et mundi principia siderumque motus di
ligentissime spectasse. Hoc occiso et ipse decessit,
relicto impubere adhuc filio Ninya, et uxore Se
miramide.
CAP . II. Haec nec immaturo ausa tradere im
perium , nec ipsa palam tractare, tot ac tantis gen
tibus vix patienter uni viro , nedum feminae , pari
turis, simulat se pro uxore Nini filium , pro femina
puerum . Nam et statura utrique mediocris, et vox
pariter gracilis , et lineamentorum qualitas matri ac
filio similis. Igitur brachia ac crura velamentis, ca
put tiara tegit; et ne novo habitu aliquid occultare
videretur, eodem ornatu et populum vestiri iubet :
>
quem morem vestis exinde gens universa tenet. Sic

HIST ANTIQ . 1
2 HISTORIAE ANTIQUAE
puer esse credita est Semirămis. Magnas deinde res
gessit : quarum amplitudine ubi invidiam superatam
putat, quae esset et quem simulasset , fatetur. Nec
hoc illi dignitatem regni ademit , sed admirationem
auxit , quod mulier non feminas modo virtute , sed
etiam viros anteiret. Haec Babyloniam condidit,
murumque urbi cocto latere circumdedit, arenae vice
bitumine interstrato : quae materia in illis locis pas
sim e terra exacstuat. Multa et alia praeclara huius
reginae fuere: siquidem, non contenta acquisitos a
Nino terminos tueri, Aethiopiam quoque imperio
adiecit. Sed et Indiae bellum intulit; quo praeter
illam et Alexandrum Magnum nemo intravit. Ad
postremum a filio interfecta est, duo et quadraginta
annos post Ninum regnum potita. Filius eius Ninya,
contentus elaborato a parentibus imperio, belli studia
deposuit, et veluti sexum cum matre mutasset, raro
a viris visus, in feminarum turba consenuit. Posteri
quoque eius, id exemplum secuti , responsa gentibus
per 'internuntios dabant. Imperium Assyrii, qui
postea Syri dicti sunt, mille trecentis annis tenuere.
CAP. III. Postremus apud eos regnavit Sarda
napalus, vir muliere corruptior. Ad hunc videndum
(quod nemini ante eum permissum fuerat), prae
fectus ipsius, Medis praepositus, nomine Arbactus,
quum admitti magna ambitione aegre obtinuisset,
invenit eum inter feminarum greges purpuram colo
nentem , et muliebri habitu indutum , pensa inter
virgines partientem . Quibus visis, indignatus tali fe
minae tot tantosque viros subiectos esse et lanam
tractanti ferrum et arma habentes parere, progressus
ad socios, quid viderit refert: negat se ei parere
posse, qui se feminam malit esse , quam virum. Fit
igitur coniuratio: bellum Sardanapālo infertur. Quo
ille audito, non, ut vir, regnum defensurus,, sed,, ut
metu mortis mulieres solent, primo latebras circum
spicit : mox deinde cum paucis et incompositis in
LIBER I. 3
bellum progreditur. Victus in regiam se recipit, et

exstructa incensaque pyra et se et divitias suas in in A Cb
cendium mittit , hoc solo imitatus virum . Post hunc 604.
rex constituitur interfector eius Arbactus, qui prae

fectus Medorum fuerat. Is imperium ab Assyriis ad
Medos transfert.
CAP. IV. Post multos deinde reges per ordinem
successionis regnum ad Astyågen descendit. Hic per
somnum vidit ex gremio filiae Mandănes, quam uni
cam habebat, vitem enatam , cuius palmite omnis
>
Asia obumbraretur. Consulti harioli, ex eadem filia

nepotem ei futurum responderunt; huius magnitu
dinem praenuntiari, regnique amissionem Astyăgi
portendi. Hoc responso exterritus, neque claro viro
>
neque civi filiam dare voluit, ne paterna maternaque

nobilitas nepoti animos extolleret; itaque Cambýsi
in matrimonium eam tradidit, mediocri viro ex gente
obscura tunc temporis Persarum . Ac ne sic quidem
somnii metu deposito, filiam ad se arcessit, et quum
infans natus esset , datur occidendus Harpăgo, regis
amico et arcanorum participi. Is , veritus , si ad fi
liam mortuo rege venisset imperium , quia nullum
Astyăges filium habebat, ne illa necati infantis ul
tionem , quam a patre non potuisset, a ministro exi
geret, pastori regii pecoris puerum exponendum tra
dit. Forte eodem tempore et ipsi pastori natus filius
erat. Eius igitur uxor, audita regii infantis expo
sitione , summis precibus rogat, sibi afferri ostendi
que puerum . Cuius precibus fatigatus pastor , re
versus in silvam , invenit iuxta infantem canem fe
minam , parvulo ubera praebentem et a feris aliti
busque defendentem . Motus et ipse misericordia,
qua motam etiam canen viderat , puerum defert ad
stabula , eadem cane anxie prosequente. Quem ubi
in manum mulier accepit, veluti ad notam puer al
lusit, tantusque in illo vigor et dulcis quidamn blan
dientis infantis risus apparuit, ut pastorem uxor ultro
1 *
rogaret , suum filium pro illo exponeret , permitte

retque sibi Mandănes puerum nutrire. Atque ita
permutata sorte parvulorum , hic pro filio pastoris
educatur, ille pro nepote regis exponitur. Nutrici
Spaco postea nomen fuit, quia canem Persae sic
vocant .
CAP. V. Puer deinde quum inter pastores esset,
Cyri nomen accepit. Mox rex inter ludentes sorte
delectus, quum per lasciviam contumaces flagellis
cecidisset, a parentibus puerorum querela est regi
delata, indignantibus, a servo regio ingenuos homi
nes servilibus verberibus affectos. Itaque ad regem
arcessitus et interrogatus, quum nihil mutato vultu,
fecisse se ut regem , respondisset, Astyåges constan
tiam eius admiratus, somnium illud et hariolorum
responsum in memoriam sibi revocat. Atque ita
quum et vultus similitudo et expositionis tempora
et pastoris confessio convenirent , nepotem agnovit.
Et quoniam somnii omen , agitato inter pastores
regno, sublatum esse censebat, puero quidem pe
percit, Harpăgo autem infestus filium eius in ulti
onem servati nepotis interfecit epulandumque patri
tradidit. Sed Harpăgus ad praesens tempus dolo
rem dissimulavit, dum odii exsatiandi occasio prae
beretur. Interiecto deinde tempore, quum adolevisset
Cyrus, dolore orbitatis admonitus, scribit ei , ut ab
legatus in Persas ab avo fuerit : ut occidi eum par
vulum avus iusserit : ut beneficio suo servatus sit : ut
ipse regem offenderit, et filium amiserit. Hortatur, ut
exercitum paret, et pronam ad regnum viam ingredia
tur, Medorum transitionem pollicitus. Epistola, quia
palam ferri nequibat, regis custodibus omnes aditus
obsidentibus, exenterato lepori inseritur, lepusque in
Persas Cyro ferendus fido servo traditur; addita
retia, ut sub specie venatoris dolus lateret.
CAP. VI. Lectis ille epistolis, eadem somnio aga.
gredi iussus est, sed praemonitus, ut quem primum
LIBER I. 5
postero die obvium habuisset, socium coeptis assu

meret. Igitur antelucano tempore rure iter ingres
sus , obvium habuit servum de ergastulo cuiusdam
Medi, nomine Syběrem. Ex quo quum comperisset,
eum in Persis genitum esse, demtis compedibus co
mitem assumit et Persepõlim regreditur. Ibi convo
cato populo , iubet omnes praesto cum securibus
esse , et silvam viae circumdatam excidere. Quod
quum strenue fecissent, eosdem postero die ad epu
las invitat. Deinde , quum alacriores ipso convivio
factos videret, rogat, si conditio proposita esset, utrius
vitae sortem lecturi essent, hesterni laboris, an prae
sentium epularum ? praesentium ut acclamavere omnes,
ait: hesterno labori similem vitam agetis, quoad Medis
parebitis ; me secuti, hodiernis epulis comparabilem .
Laetis omnibus, Medis bellum infert. Astyăges me
riti sui in Harpăgum oblitus, summam belli ei com
mittit. At hic exercitum acceptum statim Cyro per
deditionem tradidit, regisque crudelitatem perfidia
defectionis ulciscitur. Quod ubi Astyăges audivit,
contractis undique auxiliis , ipse in Persas profici
scitur: et dum proelium committitur , partem exer
citus a tergo ponit, et tergiversantes ferro agi in
hostes iubet: ac denuntiat suis, ni vincerent, non mi
nus fortes post terga inventuros, quam a frontibus, vi
ros : proinde videant,> fugientibus haec , an illa pu
gnantibus acies rumpenda sit. Ex hac pugnandi
necessitate ingens animus Medorum exercitui ac
cessit. Pulsa itaque Persarum acies paullatim ces
sit. At matres et uxores obviam occurrunt; orant,
in proelium revertantur; cunctantibus ignaviam
exprobrant
re deunt : . Hac repressi castigatione in proelium
et impetu_facto , quos modo fugiebant
fugere compellunt. In eo proelio Astyăges capi
tur: cui Cyrus nihil aliud quam regnum abstulit, A.Ch.
558 .
nepotemque in illo magis, quam victorem , egit:
eumque maximae genti Hyrcanorum praeposuit. Nam
in Medos reverti ipse noluit. Hic finis Medorum im

perii fuit. Regnaverunt annos CCCL.
CAP. VII . Initio regni Cyrus Syběrem , coepto
rum socium, quem iuxta nocturnum visum ergastulo
liberaverat comitemque in omnibus rebus habuerat,
Persis praeposuit, sororemque suam ei in matrimo
nium dedit. Sed civitates, quae Medorum tributa
riae fuerant, mutato imperio etiam conditionem suam
mutatam arbitrantes, a Cyro defecerunt : quae res
multorum bellorum Cyro causa et origo fuit. Do
mitis demum plerisque, quum adversus Babylonios
bellum gereret, Babyloniis rex Lydorum Croesus,
cuius opes et divitiae insignes ea tempestate erant,
in auxilium venit • victusque, iam de sua ipsius sa
lute sollicitus, in regnum refugit. Cyrus quoque post
victoriam , compositis in Babylonia rebus , bellum
transfert in Lydiam . Ibi Croesi exercitum iam prio
ris proelii fortuna perculsum nullo negotio fundit:
Croesus ipse capitur. Sed quanto minoris periculi
bellum fuerat, tanto mitior victoria fuit. Croeso
et vita , et patrimonii partes, et urbs Baréne con
cessa sunt : in qua etsi non regiam vitam, proximam
tamen maiestati regiae degeret. Haec clementia non
minus victori , quam victo , utilis fuit : quippe ex
universa Graecia , ubi cognitum fuit Croeso bellum
inferri, auxilia velut ad commune exstinguendum in
cendium confluebant : tantus Croesi amor apud omnes
urbes erat : passurusque Cyrus grave bellum Grae
ciae fuit, si quid in Croesum crudelius consuluisset.
Interiecto deinde tempore, occupato in aliis bellis
Cyro , Lydi rebellavere. Quibus iterum victis arma
et equi adimuntur, ipsique iubentur cauponas et
>
ludicras artes exercere. Et sic gens, industria quon

dam potens , et manu strenua , effeininata mollitie
luxuriaque virtutem pristinam perdidit : et qui ante
Cyrum omnibus bellis invicti fuerant, in luxuriam
lapsi otio ac desidia superati sunt.
LIBER I. 7
CAP. VIII. Cyrus , subacta Asia , et universo

Oriente in potestatem redacto , Scythis bellum in
fert. Erat eo tempore Scytharum regina Tomýris.
Haec non muliebriter adventu hostium territa, quum
prohibere eos transitu Araxis fluminis posset, trans
ire permisit, quod sibi faciliorem pugnam intra regni
sui terminos putabat, hostibus autem obiectu flumi
nis fugam difficiliorem . Itaque Cyrus , traiectis co
piis, quum aliquantisper in Scythiam processisset,
castra metatus est. Dein postero die, simulato metu,
quasi refugiens castra deseruit, vini autem et eorum ,
quae epulis erant necessaria, affatim reliquit. Quod
quum nunciatum reginae esset, adolescentulum filium
ad insequendum eum cum tertia parte copiarum mit
tit. Quum ventum ad Cyri castra esset, ignarus rei
militaris adolescens, veluti ad epulas, non ad proe
lium venisset, omissis hostibus, insuetos barbaros
vino se onerare patitur; priusque Scythae ebrietate
quam bello vincuntur. Nam cognitis his , Cyrus re
versus per noctem ebrios opprimit, omnesque Scy
thas cum reginae filio interficit. Amisso tanto exer
citu, et, quod gravius dolere debebat, unico filio,
Tomýris orbitatis dolorem non in lacrimas effudit,
sed ultionem meditata , hostes recenti victoria exsul
tantes pari insidiarum fraude circumvenit. Quippe
simulata diffidentia propter cladem acceptam refu
giens, Cyrum ad angustias usque perduxit. Ibi com
positis in montibus insidiis, ducenta millia Persarum 4529.
ch.
cum ipso rege trucidavit. In qua victoria etiam illud
memorabile fuit, quod ne nuntius quidem tantae cladis
superfuit. Caput Cyri amputatum in utrem humano
sanguine repletum coniici regina iubet, cum hac ex
probratione crudelitatis : Satia te , inquit , sanguine,
>
quem sitisti, cuiusque insatiabilis semper fuisti. Cyrus

regnavit annos XXX , non initio tantum regni, sed
continuo totius temporis successu admirabiliter in
signis.
HISTORIAE ANTIQUAE
CAP. IX . Huic successit filius Cambỹses, qui im

A. Ch .
525 . perio patris Aegyptum adiecit: sed offensus super
stitionibus Aegyptiorum , Apis ceterorumque deorum
aedes dirui iubet. Ad Hammonis quoque nobilissi
mum templum expugnandum exercitum mittit : qui,
tempestatibus et arenarum molibus oppressus , in
teriit. Post haec per quietem vidit fratrem suum
Smerdim regnaturum . Quo somnio exterritus, non
dubitavit, post sacrilegia etiam parricidium fa
cere. Erat enim difficile , ut parceret suis, qui cum
contemtu religionis grassatus etiam adversus deos
fuerat. Ad hoc tam crudele ministerium magum
quendam ex amicis delegit, nomine Cométen. Interim
ipse, gladio sua sponte evaginato, in femore gravi
A.522Ch.ter vulneratus occubuit , poenasque luit seu impe
rati parricidii, seu sacrilegii perpetrati. Quo nuntio
accepto magus, antequam regem mortuum esse pro
mulgaretur, occupat facinus , prostratoque Smerde,
cui regnum debebatur , fratrem suum subiecit Oro
pasten . Erat enim et oris et corporis lineamentis
persimilis, ac nemine subesse dolum arbitrante, pro
Smerde rex Oropasta constituitur. Quae res eo OC
cultior fuit, quod apud Persas persona regis sub
specie maiestatis occulitur. Igitur magi ad favorem
populi conciliandum tributa et militiae vacationem
in triennium permittunt , ut regnum , quod fraude
quaesierant, indulgentia et largitionibus confirmarent.
Quae res suspecta primo Ostāni, viro nobili et in
coniecturis sagacissimo, fuit. Itaque per internuntios
quaerit ex filia, quae inter regias feminas erat, an
Cyri filius rex esset. Illa nec se ipsam scire ait,
neque ex alia posse cognoscere, quia singulae separa
tini recludantur. Tum eam dormientis caput per
tractare iubet; nam mago Cambyses aures utrasque
praeciderat. Factus deinde per filiam certior , sine
auribus esse regem , optimatibus Persarum rem in
dicat, et in caedem falsi regis impulsos sacramenti
LIBER I. 9
religione obstringit.. Septem tantum conscii fuere

huius coniurationis; qui ex continenti, ne, dato in
poenitentiam spatio, res per quemquam narraretur,
occultato sub vesté ferro, ad regiam pergunt. Ibi
obviis interfectis, ad magos perveniunt. His animus
ad vitam suam defendendam haud defuit, sed stricto
ferro duos de coniuratis interficiunt. Corripiuntur
tamen a coniuratis, quorum unus, Gobryas, alterum
magum amplexus socios cunctantes , ne ipsum pro
mago transfoderent res enim obscuro loco gere
batur hortatur, ut vel per suum corpus mago
ferrum adigerent. Fortuna tamen ictum regente, illo
incolumi magus interficitur.
CAP. X. Occisis magis, magna quidem gloria A.4520..
recepti regni principum fuit, sed multo maior in eo,
quod, quum de regno ambigerent, concordare po
tuerunt. Erant enim virtute et nobilitate ita pares,
ut difficilem populo electionem aequalitas faceret.
Ipsi igitur de se iudicium religioni et fortunae com
miserunt, pactique inter se sunt, ut die statuto quis
que equum ante regiam primo mane perduceret, et
cuius equus inter solis ortum hinnitum primus edi
disset, is rex esset. Nam et solem Persae deum esse
credunt, et equos eidem deo sacratos ferunt. Erat
inter coniuratos Darius, Hystaspis filius. Huius
equus, quum postero die ad statutam horam prin
cipes convenissent, primus hinnitum edidit, et , se
gnibus aliis, felix auspicium domino emisit. Tanta
moderatio ceteris fuit, audito auspicio, ut confestim
equis desilierint, et Darium regem salutaverint. Po
pulus quoque universus, secutus iudicium principum ,
eundem regem constituit. Sic regnum Persarum ,
septem nobilissimorum virorum virtute quaesitum ,
tam levi momento in unum collatum est. Incredibile
prorsus, tanta patientia cessisse eos, qui ut imperium
magis eriperent, mori non recusaverant. Quamquam
praeter formam virtutemque tali imperio dignam ,
Dario etiam cognatio erat cum pristinis regibus.

Principio igitur regni Cyri regis filiam in matrimo
nium duxit, regalibus nuptiis regnum firmaturus: ut
non tam in extraneum translatum , quam in familiam
Cyri reversum videretur.
CAP. XI. Interiecto deinde tempore, quum Assyrii
descivissent et Babyloniam occupassent, difficilisque
urbis expugnatio esset, unus de interfectoribus ma
gorum , Zopýrus, domi se verberibus toto corpore
lacerari, nasum , aures et labia sibi praecidi iubet,
atque ita regi inopinanti se offert. Quo adspectuat
tonitus quum Darius causas auctoremque tam foe
dae lacerationis quaereret, ille quo proposito fecerit,
edocet ; formatoque in futura consilio, transfugae
titulo Babyloniam proficiscitur. Ibi ostendit populo
laniatum corpus; queritur crudelitatem regis, a quo
in regni petitione non virtute, sed auspicio, non iu
dicio hominum , sed hinnitu equi superatus esset ; iu
bet illos ex regis amicis exemplum capere , quid
hostibus metuendum esset ; hortatur, ne moenibusma
gis quam armis confiderent, seque belli socium of
fert. Nota omnibus erat nobilitas viri et pariter
virtus; nec de fide dubitabant, cuius veluti pignora
vulnera corporis et iniuriae notas habebant. Con
stituitur ergo dux omnium suffragio, et accepta parva
manu semel atque iterum , cedentibus ex consulto
A.515Ch.Persis, secundaproelia facit. Ad postremum uni
versum sibi creditum exercitum Dario prodit, ur
bemque ipsam in potestatem eius redigit.
A. Ch . CAP. XII . Post haec Darius Scytharum regi
513
Jancýro , quum filiae eius nuptias non obtinuis
set , bellum intulit , et armatis septingentis mil
libus hominum Scythiam ingressus , pontem fecit
in Histro flumine , qua copias traduceret. Eius
pontis dum ipse abesset , custodes reliquit prin
LIBER I. 11
cipes, quos secum ex Ionia et Aeolide duxerat;

2
quibus singulis ipse earum urbium perpetua dederat

imperia. Sic enim facillime putavit se Graeca lingua
loquentes, qui Asiam incolerent, sub sua retenturum
potestate , si amicis suis oppida tuenda tradidisset,
7
quibus, se oppresso , nulla spes salutis relinquere

tur. In horum numero , quibus pontis custodia cre
deretur , Miltiādes fuit , Cimonis filius, Athenien
sis , qui tum coloniae Atheniensium ab patruo
Miltiăde, Cypsěli filio , in Chersonēsum deductae
praeerat. Iam quum crebri afferrent nuntii, male rem
gerere Darlum premique a Scythis, Miltiădes hor
tatus estpontis custodes, ne a fortuna datam occa
sionem liberandae Graeciae dimitterent. Nam si cum
iis copiis , quas secum transportarat, interisset Da
2
rius non solum Europam fore tutam , sed etiam eos,
qui Asiam incolerent Graeci genere, liberos a Per
sarum futuros dominatione et periculo, et facile
effici posse ; ponte enim rescisso regem vel hostium
ferro vel inopia paucis diebus interiturum . Ad hoc
consilium quum plerique accederent, Histiaeus Mi
lesius, ne res conficeretur, obstitit dicens : non idem
ipsis, qui summas imperii tenerent, expedire et multi
tudini, quod Darii regno ipsorum niteretur dominatio ;
quo exstincto ipsos potestate expulsos civibus suis
.
poenas daturos ; itaque adeo se abhorrere a ceterorum

consilio , ut nihil putet ipsis utilius quam confirmari
>
regnum Persarum.
CAP. XIII. Huius quum sententiam plurimi

essent secuti, Miltiădes non dubitans, tam multis con
sciis ad regis aures consilia sua perventura , Cher
sonēsum reliquit ac rursus Athenas demigravit.
Cuius ratio etsi non valuit , tamen magnopere est
laudanda, quum amicior omnium libertati quam suae
fuerit dominationi. Darius autem quum ex Europa
in Asiam rediisset , lõnes, qui ab Aristagora, Milēti
12 HISTORIAE ANTIQUAE LIB . I.
praefecto, excitati et Atheniensium et Eretriensium

. auxiliis adiuti ab eo
A.500Ch. defecerant, et Sardes incendio
deleverant, domuit. Iam hortantibus amicis ut Grae
ciam redigeret in suam potestatem , classem quingen
tarum navium comparavit eique Datim praefecit et
Artaphernem, hisque ducenta peditum , decem millia
equitum dedit , causam interserens , se hostem esse
Atheniensibus, quod eorum auxilio lõnes rebel
lassent suaque praesidia interfecissent.
HISTORIAE ANTIQUAE
LIBER II.
(RES ATHENIENSIUM ANTIQUISSIMAE. BELLA PERSICA .
CAP. I. Nunc , quoniam ad bella Atheniensium

ventum est, quae non modo ultra spem, verum etiam
ultra fidem egregie gesta sunt , paucis urbis origo
repetenda est. Non enim ut ceterae gentes a sor
didis initiis ad summa crevere, sed soli praeterquam
incremento, etiam origine gloriantur,> quippe non
advenae, neque passim collecta populi colluvies ori
ginem urbi dedit, sed eodem solo , quod incolunt,
innati sunt, et quae illis sedes , eadem origo est.
Primi lanificii et olei et vini usum docuere. Arare
quoque et serere frumenta glande vescentibus mon
strarunt. Literae certe ac facundia , et hic civilis
ordo disciplinae , veluti templum Athēnas habent.
Ante Deucalionis tempora regem habuere Cecropem : 4 Ch.
quem , ut omnis antiquitas fabulosa est , biformem 1500..
fuisse tradidere, quia primus marem feminae matri
monio iunxit. Huic successit Cranaus, cuius filia
Atthis regioni nomen dedit. Post hunc Amphictyon
regnavit, qui primus Minervae urbem sacravit , et
nomen civitati Athēnas dedit. Huius temporibus
aquarum illuvies maiorem partem populorum Grae
ciae absumsit. Superfuerunt, quos refugia montium
receperunt, aut ad regem Thessaliae Deucalionem
ratibus evecti sunt, a quo propterea genus hominum

conditum dicitur. Per ordinem deinde successionis
regnum ad Erechtheum descendit, sub quo frumenti
satio apud Eleusin a Triptolěmo reperta est. In huius
muneris honorem noctes initiorum sacratae. Tenuit
A. Ch
1250. et Aegeus, Thesei pater , Athénis regnum . Post
Aegeum Theseus , ac deinceps Thesei filius Demo
1194 phoon , qui auxílium Graecis adversus Troianos
tulit, regnum possedit. Erant inter Athenienses et
Dorienses simultatum veteres offensae, quas vindica
turi bello Dorienses, de eventu proelii oracula con
suluerunt. Responsum , superiores fore , ni regem
Atheniensium occidissent. Quum ventum esset in bel
lum, militibus ante omnia custodia regis praecipitur.
Atheniensibus eo tempore rex Codrus erat; qui et
responso dei et praeceptis hostium cognitis, permu
tato regis habitu, pannosus , sarmenta collo gerens,
A. Ch .
castra hostium ingreditur : ibi in turba obsistentium
1068. a milite, quem falce astu vulneraverat , interficitur..
Cognito regis corpore , Dorienses sine proelio dis
cedunt. Atque ita Athenienses virtute ducis , pro
salute patriae morti se offerentis, bello liberantur.
CAP. II. Post Codrum nemo Athenis regnavit:
quod memoriae nominis eius tributum est. Admini
stratio reipublicae annuis magistratibus permissa. Sed
A. Ch .
civitati nullae tunc leges erant, quia libido regum
30.6. pro legibus habebatur. Legitur itaque Solon , vir
iustitiae insignis, qui velut novam civitatem legibus
conderet. Qui tanto temperamento inter plebem
senatumque egit, (quum , si quid pro altero ordine
tulisset, alteri displiciturum videretur) ut ab utris
que parem gratiam iniret. Huius viri inter multa 1
egregia illud memorabile fuit. Inter Athenienses ?

et Megarenses de proprietate Salamīnae insulae prope
usque ad interitum armis dimicatum fuerat. Post
clades multas capital esse apud Athenienses coepit,
si quis legem de recuperanda insula tulisset. Solli
LIBER II . 15
citus igitur Solon, ne aut tacendo parum reipublicae

consuleret, aut rogando sibi ipsi supplicium pararet,
subitam dementiam simulat , cuius venia non modo
dicere posset prohibita, verum etiam facere. Defor
mis habitu , more vecordium in publicum evolat,
factoque concursu hominum , quo inagis consilium
dissimularet, insolitis sibi versibus suadere populo
coepit, quod vetabatur : omniumque animos ita cepit,
ut extemplo bellum adversus Megarenses decerne
retur , insulaque , devictis hostibus, Atheniensium
fieret.
CAP. III. Interea Megarenses, matronas Athe
niensium in Eleusiniis sacris noctu intercepturi, naves
conscendunt. Qua re cognita , dux Atheniensium
Pisistrătus iuventutem in insidiis locat , iussis ma
tronis solito clamore ac strepitu etiam in ac
cessu hostium sacra celebrare, ut omnia tuta exi
stimarent hostes. Iam ubi e navibus Megarenses
egressi sunt, inopinantes aggreditur et delet; tum
>
protinus classem captivam suis militibus complet, et

intermixtis mulieribus, ut speciem captarum matro
narum praeberent, Megăram contendit. Illi quum
2
et navium formam et petitam praedam cognoscerent,

obvii ad portum procedunt: quibus caesis, Pisistră
tus paullum a capienda urbe abfuit. Ita Megarenses
suis dolis hosti victoriam dedere. Sed Pisistrătus,
quasi sibi , non patriae, vicisset, tyrannidem per
dolum occupat. Voluntariis enim verberibus domi
affectus laceratoque corpore in publicum progre
ditur, et advocata concione, vulnera populo ostendit:
de crudelitate principum , a quibus haec se passum
esse simulabat, queritur : adduntur vocibus lacri
mae, et invidiosa oratione multitudo credula accen
ditur: ob populi amorem invisum se senatui esse
affirmat. Obtinet igitur ad custodiam corporis sui A.
560
satellitum praesidium : per quos occupata tyrannide
per annos XXXIII regnavit.
A. Ch .
528.
CAP. IV. Post eius mortem filii Hipparchus
et Hippias in paternum imperium successerunt. Qui
quum per aliquot annos eadem qua pater modera
tione in imperio usi essent , Hipparchus propter in
iuriam liberae cuidam virgini illatam a fratre puellae
514: interficitur ,
Asch. Hippias autem regno pulsus in exilium
agitur, et profectus in Persas ducem se Daržo in
ferenti Atheniensibus bellum, sicuti supra significa
tum est, adversus patriam suam offert. Praefecti
>
regii , Datis et Artaphernes , classe ad Euboeam

appulsa , celeriter Eretriam ceperunt omnesque eius
gentis cives abreptos in Asiam ad regem miserunt.
Inde ad Atticam accesserunt ac suas copias in cam
pum Marathona deduxerunt. Is est ab oppido cir
citer millia passuum decem. Hoc tumultu Athe
nienses tam propinquo tamque magno permoti
auxilium nusquam nisi a Lacedaemoniis petiverunt,
Philippumque cursorem eius generis , qui hemero
dromi vocantur , Lacedaemonem miserunt, ut nun
tiaret, quam celeri opus esset auxilio. Domi autem
creant decem praetores , qui exercitui praeessent;
in eis Miltiădem . Inter quos magna fuit contentio,
utrum moenibus defenderent, an obviam irent hosti
bus acieque decernerent. Únus Miltiădes maxime
nitebatur , ut primo quoque tempore castra fierent;
id si factum esset, et civibus animum accessurum ,
quum viderent de eorum virtute non desperari , et
hostes eadem re fore tardiores, si animadverterent,
audere Athenienses tam exiguis copiis adversus Per
sarum millia dimicare.
CAP. V. Hoc in tempore nulla civitas Athenien
sibus auxilio fuit praeter Plataeenses. Ea mille misit
militum . Itaque horum adventu decem millia arma
torum completa sunt. Quae manus mirabili flagra
bat pugnandi cupiditate. Quo factum est , ut plus
quam collegae Miltiādes valeret. Eius ergo aucto
ritate impulsi Athenienses copias ex urbe eduxerunt
LIBER II. 17
locoque idoneo castra fecerunt. Dein postero die

sub montis radicibus acie instructa , regione non
apertissima proelium commiserunt ; namque arbores
multis locis erant stratae; hoc consilio , ut et mon
tium altitudine tegerentur et arborum tractu equita
tus hostium impediretur, ne multitudine clauderen
tur. Datis, etsi non aequum locum videbat suis, ta
men fretus numero copiarum suarum confligere cu
piebat, eoque magis, quod, priusquam Lacedaemonii
subsidio venirent, dimicare utile arbitrabatur. Itaque
in aciem peditum centum, equitum decem millia pro
duxit proeliumque commisit. In quo tanto plus vir
tute valuerunt Athenienses, ut decemplicem numerum
hostium profligarent adeoque perterrerent, ut Persae
non castra sed naves peterent. Qua pugna nihil ad
huc est nobilius. Nulla enim unquam tam exigua
manus tantas opes prostravit.
CAP. VI. In eo proelio tanta virtus singulo
rum fuit, ut cuius laus prima esset , difficile iudi
cium videretur. Inter ceteros tamen Themistoclis
adolescentis gloria emicuit, in quo iam tunc indoles
futurae imperatoriae virtutis apparuit. Cynaegiri
quoque, militis Atheniensis, gloria magnis scriptorum
laudibus celebrata est , qui post proelii innumeras
caedes , quum fugientes hostes ad naves egisset,
2
onustam navem dextra manu tenuit, nec prius dimi

sit, quam manum amitteret; tum quoque , amputata
dextra, navem sinistra comprehendit; et quum etiam
hanc amisisset, ad postremum morsu navem deti
nuit. Tanta in eo virtus fuit, ut non tot caedibus
fatigatus, non duabus manibus amissis victus , trun
cus ad postremum et veluti rabida fera dentibus di
micaverit. Ducenta millia Persae eo proelio amisere.
Cecidit et Hippias, tyrannus Atheniensis, auctor et con
citor eius belli, diis patriaeultoribus poenas repetentibus.
CAP. VII. Huius victoriae non alienum videtur
quale praemium Miltiădi sit tributum docere >, quo
HIST. ANTIQ . 2
18 HISTORIAE ANTIQVAE
facilius intelligi possit eandem omnium civitatum

esse naturam . Utenim populi Romani honores quon
dam fuerunt rari et tenues ob eamque causam glo
riosi, postea autem effusi atque obsoleti, sic olim
apud Athenienses fuisse reperimus. Namque huic
Miltiădi, quia Athēnas totamque Graeciam liberarat,
talis honos tributus est , ut , quum in porticu , quae
Poecile vocatur, pugna depingeretur Marathonia, in
decem praetorum numero prima cius imago pone
retur isque hortaretur milites proeliumque commit
teret. Idem ille populus , posteaquam maius impe
rium nactus et largitione magistratuum corruptus est,
trecentas statuas Demetrio Phalereo decrevit.
A. Ch .
489.
CAP. VIII. Post hoc proelium classem septua
ginta navium Athenienses eidem Miltiădi dederunt,
ut insulas , quae barbaros adiuverant, bello perse
queretur. Quo imperio plerasque ad officium redire
coëgit, nonnullas vi expugnavit. Ex his Parum in
sulam opibus elatam quum oratione reconciliare non
posset, copias e navibus eduxit, urbem operibus
clausit omnique commeatu privavit, dein vineis ac
testudinibus constitutis propius muros accessit. Quum
iam in eo esset, ut oppido potiretur, procul in con
tinenti lucus , qui ex insula conspiciebatur, nescio
quo casu , nocturno tempore incensus est. Cuius
flamma ut ab oppidanis et oppugnatoribus est visa,
utrisque venit in opinionem signum a classiariis re
gis datum . Quo factum est, ut et Parii a deditione
deterrerentur, et Miltiades timens, ne classis regia
adventaret, incensis operibus, quae statuerat , cum
totidem navibus atque erat profectus Athēnas magna
cum offensione civium suorum rediret. Accusatus
ergo est proditionis, quod , quum Parum expugnare
posset, a rege corruptus infectis rebus discessisset.
Eo tempore aeger erat vulneribus, quae in oppu-.
gnando oppido acceperat. Itaque quoniam ipse pro
se dicere non posset, verba fecit frater eius Stesa
LIBER II. 19
göras. Causa cognita capitis absolutus, pecunia mul

ctatus est, eaque lis quinquaginta talentis aestimata
est , quantus in classem sumptus factus erat. Hanc
pecuniam quod solvere in praesentia non poterat,
in vincla publica coniectus est ibique diem obiit su
premum .
CAP. IX . Hic etsi crimine Pario est accusatus,
tamen alia causa fuit damnationis. Namque Athe
nienses propter Pisistrăti tyrannidem , quae paucis
annis ante fuerat, omnium civium suorum potentiam
extimescebant. Miltiădes, multum in imperiis ma
gnisque versatus, non videbatur posse esse privatus,
praesertim quum consuetudine ad imperii cupiditatem
trahi videretur. Nam in Chersonēso omnes illos quos
habitarat annos perpetuam obtinuerat dominationem
tyrannusque fuerat appellatus, sed iustus. Non erat
enim vi consecutus sed suorum voluntate , eamque
potestatem bonitate retinebat. Omnes autem et di
cuntur et habentur tyranni, qui potestate sunt per
petua in ea civitate, quae libertate usa est. Sed in
Miltiăde erat quum summa humanitas tum mira com
munitas, ut nemo tam humilis esset , cui non ad
eum aditus pateret, magna auctoritas apud omnes
civitates, nobile nomen , laus rei militaris maxima.
>
Haec populus respiciens maluit eum innoxium plecti

quam se diutius esse in timore. A. Ch.
CAP. X. Interea et Darīus, quum bellum instau- 4,83
raret, in ipso apparatu decedit, relictis multis filiis,
et in regno et ante regnum susceptis. Ex his Ar
teměnes et Xerxes regnum sibi vindicabant, ille ae
tatis privilegio maximus enim natu erat > hic,
quod primus Dario regnum adepto genitus esset.
Hoc certamen concordi animo ad patruum suum
Artaphernem , veluti ad domesticum iudicem defe
runt; qui domi cognita causa, Xerxem praeposuit;
adeoque fraterna contentio fuit, ut nec victor insul
taverit, nec victus doluerit . ipsoque litis tempore
2*
20 HISTORIĄE ANTIQUAE
invicem munera miserint. Tanto moderatius tum
fratres inter se regna maxima dividebant, quam nunc
exigua patrimonia partiuntur. Igitur Xerxes bellum,
a patre coeptum adversus Graeciam , quinquennium
instruxit. Quod ubi primum didicit Demaratus, rex
Lacedaemoniorum, qui apud Xerxem exulabat, ami
cior patriae post fugam , quam regi post beneficia,
ne inopinato bello opprimerentur, omnia in tabellis
ligneis magistratibus perscribit, eademque cera su
perinducta delet, fido deinde servo perferendas tra
dit , iusso , magistratibus Spartanorum tradere. Qui
bus perlatis, Lacedaemone quaestioni res diu fuit,
quod neque scriptum aliquid viderent , nec frustra
missas suspicarentur, tantoque rem maiorem, quanto
occultior esset, putabant. Haerentibus in coniectura
viris, soror regis Leonidae consilium scribentis in
venit. Erasa igitur cera , belli consilia deteguntur.
lam Xerxes septingenta millia de regno armaverat
et trecenta millia de auxiliis : ut non immerito pro
ditum sit , flumina ab exercitu eius siccata , Grae
ciamque omnem vix capere exercitum eius potuisse.
Naves quoque mille ducentas numero habuisse di
citur. Huic tanto agmini dux defuit. Nam rex
primus in fuga, postremus in proelio semper visus
est ; in periculis timidus , sicubi metus abesset , in
flatus. Ante experimentum belli, fiducia virium , ve
luti naturae ipsius dominus esset, et montes in pla
num deducebat, et convexa vallium aequabat, et per
maria pontes sternebat. Quin etiam montem Atho per
fodisse dicitur, ut navigationis compendium efficeret.
CAP. XI. Cuius de adventu quum fama in
A.480.Ch.Graeciam esset perlata et maxime Athenienses peti
dicerentur propter pugnam Marathoniam , miserunt
Delphos consultum, quidnam facerent de rebus suis.
Deliberantibus Pythia respondit , moenibus ligneis
se munirent. Id responsum quo valeret , quum in
telligeret nemo , Themistocles persuasit , consilium
LIBER II. 21
esse Apollinis , ut in naves se suaque ' conferrent,

eum enim a deo significari murum ligneum . Tali
consilio probato addunt ad superiores totidem naves
triremes, suaque omnia, quae moveri poterant, par
tim Salamīna partim Troezēna deportant ; arcem
sacerdotibus paucisque maioribus natu ac sacra pro
curanda tradunt, reliquumoppidum relinquunt. Huius
consilium plerisque civitatibus displicebat et in terra
dimicari magis placebat. Itaque missisunt delecti cum
Leonida, Lacedaemoniorum rege, qui Thermopýlas oc
cuparent longiusque barbaros progredi non paterentur.
CAP. XII. Xerxes, contemtu paucitatis, eos pu
gnam capessere iubet , quorum cognati Marathonia
pugna interfecti fuerant: qui dum ulcisci suos quae
runt, principium cladis fuere. Succedente deinde
inutili turba , maior caedes editur. Triduo ibi cum
dolore et indignatione Persarum dimicatum : quarto
die, quum nuntiatum esset Leondae , аa XX millibus
hostium summum cacumen teneri, tunc hortatur so
cios , recedant, et se ad meliora patriae tempora re
servent : sibi cum Spartānis fortunam esse experien
dam ; plura se patriae, quam vitae, debere : ceteros ad
praesidia Graeciae esse servandos. Audito regis im
perio discessere ceteri, soli Lacedaemonii reman
serunt. Initio huius belli sciscitantibus Delphis
oracula responsum fuerat , aut regi Spartanorum,
aut urbi cadendum . Et idcirco rex Leonidas quum
in bellum proficisceretur , ita suos firmaverat, ut
ire se parato ad moriendum animo scirent. An
gustias propterea occupaverat, ut cum paucis aut
maiore gloria vinceret, aut minore damno reipublicae
caderet . Dimissis igitur sociis, hortatur Spartanos:
Meminerint, qualitercunque proeliantibus cadendum esse ;
ne exspectarent, donec ab hoste circumvenirentur, sed dum
nox occasionem daret, in hostes securos et inopinantes
esse irruendum ; nusquam victores honestius, quam in ca
stris hostium perituros. Nihil erat difficile persuadere
persuasis mori: statim arma capiunt : et sexcenti viri
castra quingentorum millium irrumpunt; statimque re
gis praetorium petunt, aut cum illo, aut si ipsioppressi
essent, in ipsius potissimum sede morituri. Tumultus
totis castris oritur. Spartāni, posteaquam regem non
inveniunt, per omnia castra victores vagantur, cae
dunt sternuntque omnia : ut qui sciant, se pugnare
non spe victoriae, sed in mortis ultionem . Proe
'ium à principio noctis in maiorem partem diei
tractum . Ad postremum non victi, sed vincendo
fatigati, inter ingentes stratorum hostium catervas
occiderunt. Xerxes, duobus vulneribus terrestri
proelio acceptis, experiri maris fortunam statuit.
CAP. XII. Interea classis communis Graeciae
trecentarum nav um , in qua ducentae erant Athe
niensium , apud Artemisium inter Euboeam conti
nentemque terram cum classiariis regis conflixerat.
Angustias enim Themistocles quaerebat, ne multi
adine circuiretur. Hic etsi pari proelio disces
serant, tamen eodem loco non sunt ausi manere,
quod erat periculum , ne , si pars navium adversa
ciorum Euboeam superasset, ancipiti premerentur
periculo. Quo factum est, ut ab Artemisio discede
rent et exadversum Athēnas apud Salamina classem
suam constituerent. AtXerxes Thermopýlis expugnatis
protinus accessit astu idque nullis defendentibus, inter
fectis sacerdotibus, quos in arce invenerat, incendio de
levit. Cuius flamma perterriti classiarii quum manere
non auderent et plurimi hortarentur, ut domos suas
discederent moenibusque se defenderent, Themistocles
unus restitit et universos pares esse posse aiebat,
dispersos testabatur perituros, idque Eurybiădi, La
cedaemoniorum duci, qui tum summae imperii praeerat,
fore affirmabat. Quem quum minus quam vellet mo
veret, noctu de servis suis quem habuit fidelissimum
ad regem misit, ut ei nuntiaret suis verbis : adver
sarios eius in fuga esse ; qui si discessissent, maiore
LIBER I. 23
cum labore et longinquiore tempore bellum confectu

rum, quum singulos consectari cogeretur ; quos si sta
tim aggrederetur, brevi universos oppressurum . Hoc
eo valebat, ut inviti ad depugnandum omnes co
gerentur. Hac re audita barbarus nihil doli sub
esse credens postridie alienissimo sibi loco , contra
opportunissimo hostibus, adeo angusto mari confli
xit, ut eius multitudo navium explicari non posset.
Victus ergo est magis etiam consilio Themistoclis
quam armis Graeciae.
CAP. XIV. Rex etsi male rem gesserat, tamen tan
tas habebat reliquias copiarum, ut etiam tum his oppri
mere posset hostes. Iterum ab eodem gradu depulsus
est. Nam Themistocles verens, ne bellare perseveraret,
certiorem eum fecit id agi, 'ut pons , quem ille in
Hellesponto fecerat, dissolveretur ac reditu in Asiam
excluderetur; idque ei persuasit. Itaque qua sex
mensibus iter fecerat, eadem minus diebus triginta
in Asiam reversus est seque a Themistocle non su
peratum sed conservatum iudicavit. Sic unius viri
prudentia Graecia liberata est Europaeque succu
buit Asia. Haec altera victoria , quae cum Mara
thonio possit comparari tropaeo. Nam pari modo
apud Salamina parvo numero navium maxima post
hominum memoriam classis est devicta. Magnushoc
bello Themistocles fuit neque minor inpace. Quum enim
Phalerico portu neque magno neque bono Athenienses
uterentur, huius consilio triplex Piraei portus constitu
tus est isque moenibus circumdatus, ut ipsam urbem
dignitate aequipararet, utilitate superaret. Idem muros a,ch.
178 .
Atheniensium restituit praecipuo suo periculo. Nam
que Lacedaemonii causam idoneam nacti propter
barbarorum excursiones, qua negarent oportere extra
Peloponnēsum ullam urbem muros habere, ne essent
loca munita , quae hostes possiderent, Athenienses
aedificantes prohibere sunt conati. Hoc longe alio
spectabat atque videri volebant. Athenienses enim
duabus victoriis , Marathonia et Salaminia , tantam

gloriam apud omnes gentes erant consecuti, ut in
telligerent Lacedaemonii de principatu sibi cum his
certamen fore. Quare eos quam infirmissimos esse
volebant. Postquam autem audierunt muros instrui,
legatos Athēnas miserunt, qui id fieri vetarent. His
praesentibus desierunt ac se de ea re legatos ad eos
missuros dixerunt. Hanc legationem suscepit The
mistocles et solus primo profectus est ; reliqui legati
ut tum exirent, quum satis altitudo muri exstructa vi
deretur, praecepit ; interim omnes, servi atque liberi,
opus facerent, neque ulli loco parcerent, sive sacer
sive privatus esset sive publicus, et undique, quod
idoneum ad muniendum putarent, congererent. Quo
factum est, ut Atheniensium muri ex sacellis sepul
crisque constarent.
ČAP. XV. Themistocles autem , ut Lacedaemonem 1
venit, adire ad magistratus noluit et dedit operam , ut
quam longissime tempus duceret, causam interponens
se collegasexspectare. Quum Lacedaemonii quererentur
opus nihilo minus fieri eumque in ea re conari fallere,
interim reliqui legati sunt consecuti. A quibus quum
audisset non multum superesse munitionis, ad epho
ros Lacedaemoniorum accessit, penes quos summum
erat imperium , atque apud eos contendit falsa iis
>
esse delata ; quare aequum esse , illos viros bonos

nobilesque mittere, quibus fides haberetur, qui rem
explorarent; interea se obsidem retinerent. Gestus
est ei mos, tresque legati functi summis honoribus
Athēnas missi sunt. Cum his collegas suos The
mistocles iussit proficisci eisque praedixit, ut ne prius
Lacedaemoniorum legatos dimitterent, quam ipse esset
remissus. Hos postquam Athénas pervenisse ratus 1
est, ad magistratum senatumque Lacedaemoniorum 1
adiit et apud eos liberrime professus est : Athenienses

suo consilio, quod communi iure gentium facere pos
sent, deos publicos suosque patrios ac penates, quo fa
LIBER II. 25
cilius ab hoste possent defendere, muris sepsisse, neque

in eo, quod inutile esset Graeciae, fecisse ; nam illorum
urbem ut propugnaculum oppositum esse barbaris, apud
quam iam bis classes regius fecisse naufragium ; Lace
daemonios autem male et iniuste facere, qui id potius
intuerentur, quod ipsorum dominationi, quam quod uni
versae Graeciae utile esset ; quare, si suos legatos re
cipere vellent, quos Athēnas misissent, se remitterent,
quum aliter illos nunquam in patriam essent recepturi.
CAP. XVI. Tamen non effugit civium suorum
invidiam . Namque ob eundem timorem , quo da- Asle 473.
mnatus erat Miltiădes, testularum suffragiis e civitate
eiectus Argos habitatum concessit . Hic quum propter
multas suas virtutes magna cum dignitate viveret,
Lacedaemonii legatos Athēnas miserunt, qui eum
absentem accusarent, quod societatem cum rege
Perse ad Graeciam opprimendam fecisset. Hoc cri
mine absens proditionis damnatus est. Id ut audivit,
quod non satis tutum se Argis videbat, Corcyram
demigravit. Ibi quum principes civitatis animad
vertisset timere , ne propter se bellum ipsis Lace
daemonii et Athenienses indicerent, ad Admétum,
Molossum regem , cum quo ei hospitium erat , con
fugit. Huc quum venisset et in praesentia rex abesset,
quo maiore religione se receptum tueretur, filiam
eius parvulam arripuit et cum ea se in sacrarium ,
quod summa colebatur caerimonia , coniecit. Inde
non prius egressus est, quam rex eum data dextra
in fidem reciperet. Quam praestitit. Nam quum ab
Atheniensibus et Lacedaemoniis exposceretur pu
blice , supplicem non prodidit monuitque, ut con
suleret sibi, difficile enim esse in tam propinquc
loco tuto eum versari. Itaque Pydnam eum deduci
iussit et quod satis esset praesidii dedit. Hic in na
vem omnibus ignotus nautis escendit. Quae quum tem
pestate maxima Naxum ferretur, ubi tum Athenien
sium erat exercitus, sensit Themistocles, si eo per
venisset, sibi esse pereundum. Hac necessitate co

actus domino navis, quis sit, aperit, multa pollicens,
si ipsum conservasset. At ille clarissimi viri captus mi
sericordia diem noctemque procul ab insula in salo
navem tenuit in ancoris neque quemquam ex ea
exire passus est. Inde Ephěsum pervenit ibique
Themistoclem exponit, qui illi pro meritis postea
gratiam retulit.
CAP. XVII. Scio plerosque ita scripsisse , The
mistoclem Xerxe regnante in Asiam transisse. Sed
ego potissimum Thucydĩdi credo, quod aetate pro
ximus de iis, qui illorum temporum historiam reli
querunt, et eiusdem civitatis fuit. Is autem ait , ad
A.465Ch.Artaxerxem
. eum venisse atque his verbis epistolam
misisse : Themistocles veni ad te, qui plurima mala
hominum Graiorum in domum tuam intuli , quam diu
mihi necesse fuit, adversum patrem tuum bellare pa
triamque meam defendere. Idem multo plura bona
feci, postquam in tuto ipse et ille in periculo esse coe
pit. Nam quum in Asiam reverti vellet proelio apud
Salamina facto, literis eum certiorem feci id agi, ut
pons, quem in Hellesponto fecerat, dissolveretur, atque
ab hostibus circuiretur. Quo nuntio ille periculo est
liberatus. Nunc autem confugi ad te , exagitatus a
cuncta Graecia, tuam pelens amicitiam . Quam si ero
adeptus, non minus me bonum amicum habebis, quam
fortem inimicum ille expertus est. Ea autem rogo, ut
de iis rebus, de quibus tecum colloqui volo , annuum
mihi tempus des eoque transacto ad te venire patiaris.
CAP . XVIII. Huius rex animi magnitudinem ad
mirans cupiensque talem virum sibi conciliari, veniam
dedit. Ille omne illud tempus literis sermonique
Persarum se dedidit. Quibus adeo eruditus est , ut
multo commodius dicatur apud regem verba fecisse,
quam ii poterant, qui in Perside erant nati. Hic
quum multa regi esset pollicitus gratissimumque illud,
si suis uti consiliis vellet, illumGraeciam bello op
LIBER II. 27
pressurum , magnis muneribus ab Artaxerxe donatus

in Asiain rediit domiciliumque Magnesiae sibi con
stituit. Namque hanc urbem ei rex donarat, his qui
idem verbis, quae ei panem praeberet (ex qua regione
quinquaginta talenta quotannis redibant), Lampsă
cum autem , unde vinum sumeret, Myunta, ex qua
opsonium haberet. Huius ad nostram memoriam mo
numenta manserunt duo, sepulcrum prope oppidum ,
in quo est sepultus, statua in foro Magnesiae. De
cuius morte multis modis apud plerosque scriptum
! est, sed nos eundem potissimum Thucydidem aucto
It
rem probamus, qui illum ait Magnesiae morbo mor
tuum neque negat fuisse famam , venenum sua
>
sponte sumsisse, quum se, quae regi de Graecia op

primenda pollicitus esset, praestare posse desperaret.
Idem ossa eius clam in ` Attica ab amicis sepulta,
quoniam legibus non concederetur, quod proditionis
esset damnatus, memoriae prodidit.
CAP . XIX . Post Xerxis fugam Mardonius, regis
į Darii gener , cum ducentis millibus peditum , quos
viritim legerat, et viginti equitum , in Graecia re
lictus bellum continuabat. Qui quum frustra Athe
nienses ad societatem cum rege ineundam commo
vere conatus esset , copias in Boeotiam transfert.
>
Eo et Graecorum exercitus, qui centum millium fuit,

secutus est, ibique apud Plataeas proelium est com
missum . Sed fortuna regis cum duce mutata non 479 .
est. Nam victus Mardonius ipse proelio cecidit. Ca
stra autem referta regalis opulentiae capta sunt. Inde
primum Graecos, diviso inter se auro Persico , di
vitiarum luxuria cepit. Duces autem erant hoc in
proelio Atheniensium Aristides, Lacedaemoniorum
Pausanias
.
CAP. XX . Aristides, Lysimăchi filius, Athe
iensis, aequalis fere fuit Themistocli. Itaque cum
eo de principatu contendit: namque obtrectarunt
inter se. In his autem cognitum est , quanto ante
staret eloquentia innocentiae. Quamquam enim adeo
excellebat Aristides abstinentia , ut unus post homi
num memoriam , quem quidem nos audierimus, co
gnomine Iustus sit appellatus, tamen a Themistocle
collabefactus testula illa exilio decem annorum mul
ctatus est. Qui quidem quum intelligeret reprimi con
citatam multitudinem non posse, cedensque animad
vertisset quendam scribentem ut patria pelleretur,
quaesisse ab eo dicitur, quare id faceret, aut quid
Aristides commisisset, cur tanta poena dignus duce
retur. Cui ille respondit se ignorare Aristidem , sed
sibi non placere , quod tam cupide elaborasset , ut
prueter ceteros Iustus appellaretur. Hic decem an
norum legitimam poenam non pertulit. Nam post
quam Xerxes in Graeciam descendit, sexto fere anno
quam erat expulsus populi scito in patriam restitutus
est. Interfuit autem pugnae navali apud Salamīna,
quae facta est prius quam poena liberaretur. Prae
ter imperium , quod apud Plataeas gessit , nullum
aliud est huius in re militari illustre factum , iusti
tiae vero et aequitatis et innocentiae multa ; in pri
mis quod eius aequitate factum est, quum in com
A.477Ch. muni classe esset Graeciae simul cum Pausania, quo
duce Mardonius erat fugatus, ut summa imperii ma
ritimi ab Lacedaemoniis transferretur ad Athenien
ses. Namque ante id tempus et mari et terra duces
erant Lacedaemonii. Tum autem et intemperantia
Pausaniae et iustitia factum est Aristīdis , ut omnes
fere civitates Graeciae ad Atheniensium societatem
se applicarent et adversus barbaros hos duces delige
rent sibi. Quos quo facilius repellerent, si forte bellum
renovare conarentur, ad classes aedificandas exercitus
que comparandos quantum pecuniae quaeque civitas
daret, Aristides delectus est, qui constitueret; eius
que arbitrio quadringena et sexagena talenta quot
annis Delum sunt collata. Id enim commune aera
rium esse voluerunt. Quae omnis pecunia postero
LIBER II. 29
zima tempore Athenas translata est. Hic qua fuerit ab

ste stinentia, nullum est certius indicium , quam quod,
I. quum tantis rebus praefuisset, in tanta paupertate de
emiti cessit, ut, qui efferretur, vix reliquerit. Quo factum
nc est, ut filiae eius publice alerentur et de communi
imie aerario dotibus datis collocarentur. Decessit autem 466
A.Ch.
( ?)
2018 fere post annum quartum quam Themistocles Athe
elke nis erat expulsus.
CAP. XXI. Miseriorem vitae et mortis conditio
un di nem sortitus est imperii apud Plataeas collega
a. Pausanias, Lacedaemonius, magnus homo sed varius
sol, in omni genere vitae. Nam ut virtutibus eluxit, sic
cema vitiis est obrutus. Victoria illa de Mardonio repor
tata elatus, plurima miscere coepit et maiora concu
res piscere. Sed primum in eo est reprehensus , quod
esit ex praeda tripodem aureum Delphis posuisset, epi
ala grammate inscripto, in quo haec erat sententia : suo
-. Ps duclu barbaros apud Plataeas esse deletos eiusque
victoriae ergo Apollini donum dedisse. Hos versus
illic
INLacedaemonii exsculpserunt neque aliud scripserunt

in quam nomina earum civitatum , quarum auxilio Persae
met erant victi. Post id proelium eundem Pausaniam cum Ach,
ia. classe communi Cyprum atque Hellespontum miserunt, 477 .
211 ut ex his regionibus barbarorum praesidia depelleret.
hen Pari felicitate in ea re usus elatius se gerere coepit ma
dioresque appetere res. Nam quum Byzantio expugnato
cm ** cepisset complures Persarum nobiles atque in his
cui nonnullos regis propinquos, hos clam Xerxi remisit
OD
etar simulans, ex vinclis publicis effugisse , et cum his

deze Gongğlum Eretriensem , qui literas regi redderet, in
belc quibus haec fuisse scripta Thucydides memoriae pro
eis didit : Pausanias dux Spartae, quos Byzanti ceperat,
ciri postquam propinquos tuos cognovit, tibi muneri misit,
es seque tecum affinitate coniungi cupil : quare, si tibi vi
ve detur, des ei filiam tuam nuptum. Id si feceris , et
Sparlam et ceteram Graeciam sub tuum potestatem se
adiuvante te redacturum pollicctur. His de rebus si
RDE
quid geri volueris , certum hominem ad eum mittas
N
cum quo colloquatur. Rex tot hominum salute tam
UWDE
sibi necessariorum magnopere gavisus confestim cum
epistola Artabazum adPausaniam mittit, in qua eum
collaudat; petit , ne cui rei parcat ad ea efficienda, i
E
quae pollicetur ; siperfecerit, nullius rei a se repul
sam laturum . Huius Pausanias voluntate cognita
&
alacrior ad rem gerendam factus in suspicionem ce
cidit Lacedaemoniorum . In quo facto domum revo
catus, accusatus capitis absolvitur, mulctatur tamen
pecunia. Quam ob causam ad classem remissus
non est .
CAP. XXII. At ille post non multo sua sponte 2
ad exercitum rediit et ibi non callida sed dementi in
ratione cogitata patefecit. Non enim mores patrios
solum , sed etiam cultum vestitumque mutavit. Ap
paratu regio utebatur, veste Medica ; satellites Medi
et Aegyptii sequebantur ; epulabatur more Persarum
luxuriosius, quam qui aderant perpeti possent; adi
tum petentibus conveniundi non dabat ; superbe re
spondebat, crudeliter imperabat. Spartam redire no
lebat. Colonas , qui locus in agro Troăde est , se
contulerat : ibi consilia quum patriae tum sibi inimica
capiebat. Id postquam Lacedaemonii rescierunt, le
gatos cum clava ad eum miserunt, in qua more il
lorum erat scriptum : nisi domum reverteretur, se
capitis eum damnaturos. Hoc nuntio commotus, spe >
rans se etiam tum pecunia et potentia instans peri

culum posse depellere, domum rediit. Huc ut venit,
ab ephoris in vincla publica est coniectus. Licet
enim legibus eorum cuivis ephòro hoc facere regi.
Hinc tamen se expedivit : neque eo magis carebat
suspicione. Nam opinio manebat eum cum rege ha
bere societatem . Est genus quoddam hominum, quod
Hilotae vocatur, quorum magna multitudo agrosLa
cedaemoniorum colit servorumque munere fungitur.
Hos quoque sollicitare spe libertatis existimabatur.
LIBER II. 31
Sed quod harum rerum nullum erat apertum crimen,

quo argui posset, non putabant de tali tamque claró
: viro suspicionibus oportere iudicari et exspectandum ,
dum se ipsa res aperiret.
CAP. XXIII. Interim Argilius quidam adolescen
tulus, quum epistolam a Pausania ad Artabazum ac
cepisset eique in suspicionem venisset aliquid in ea
de se esse scriptum , quod nemo eorum redisset, qui
super tali causa eodem missi erant, vincla epistolae
laxavit signoque detracto cognovit, si pertulisset, sibi
esse pereundum . Erant in eadem epistola, quae ad
ea pertinebant, quae inter regem Pausaniamque con
venerant. Has ille literas ephoris tradidit. Non est
praetereunda gravitas Lacedaemoniorum hoc loco.
Nam ne huius quidem indicio impulsi sunt, ut Pau
saniam comprehenderent, neque prius vim adhiben
dam putaverunt, quam se ipse indicasset. Itaque
huic indici, quid fieri vellent, praeceperunt. Fanum
Neptūni est Taenări, quod violari nefas putant Graeci.
# Eo ille index confugitin araque consedit. Hanc iuxta
locum fecerunt sub terra , ex quo posset audiri , si
: quis quid loqueretur cum Argilio. Huc ex ephoris
HUN
quidam descenderunt. Pausanias, ut audivit Argilium
confugisse in aram , perturbatus venit eo. Quem quum
Ti supplicem dei videret in ara sedentem , quaerit, cau
sae quid sit tam repentini consilii. Huic ille , quid
ex literis comperisset, aperit. Modo magis Pausa
nias perturbatus orare coepit, ne enuntiaret nec se
meritum de illo optime proderet; quod si eam ve
L niam sibi dedisset tantisque implicatum rebus sub
levasset, magno ei praemio futurum . His rebus ephòri
cognitis satius putarunt in urbeeum comprehendi. Quo
quum essent profecti et Pausanias placato Argilio, ut
putabat, Lacedaemonem reverteretur, in itinere, quum
iam ineo esset, ut comprehenderetur, ex vultu cuiusdam
ephỏri, quieumadmonericupiebat, insidiassibi fieri
intellexit. Itaque paucis ante gradibus, quam qui
eum sequebantur, in aedem Minervae, quae Chal

cioicos vocatur, confugit. Hinc ne exire posset, sta
tim ephori valvas eius aedis obstruxerunt tectumque
sunt demoliti, quo celerius sub divo interiret. Dici
tur eo tempore matrem Pausaniae vixisse eamque
iam magno natu, postquam de scelere filii comperit,
in primis ad filium claudendum lapidem ad introi
Ch. tum aedis attulisse. Sic Pausanias magnam belli glo
A. 73.
riam turpi morte maculavit. Hic quum semianimis de
templo elatus esset, confestim aniinam efflavit. Cuius
mortui corpus quum eodem nonnulli dicerent inferri
oportere, quo eos qui ad supplicium essent dati, dis
plicuit pluribus, et procul ab eo loco infoderunt,
quo erat mortuus. Inde posterius Delphici responso
erutus atque eodem loco sepultus est , ubi vitam
posuerat.
CAP. XXIV. Hoc Pausaniae exitu quum Xer
xes proditionis dolum publicatum videret , ex in
tegro bellum instituit. Graeci autem Pausaniae loco
ducem constituunt Cimonem Atheniensem , filium
Miltiădis, quo duce apud Marathonem pugnatum est,
iuvenem . Cimon duro admodum initio usus est
adolescentiae. Nam quum pater eius litem aestimatam
populo solvere non potuisset ob eamque causam in
vinclis publicis decessisset, Cimon eadem custodia
tenebatur, neque legibus Atheniensium emitti poterat,
nisi pecuniam , qua pater mulctatus erat, solvisset..
Habebat autem in matrimonio sororem germanam
suam , nomine Elpinicen , non magis amore, quam
more ductus. Namque Atheniensibus licet eodem
patre natas uxores ducere. Huius coniugii cupidus
Callias quidam , non tam generosus quam pecunio
sus , qui magnas pecunias ex metallis fecerat, egit
cum Cimone, ut eam sibi uxorem daret ; id si im
petrasset, se pro illo pecuniam soluturum . Is quum
talem conditionem aspernaretur, Elpinice negavit se
passuram Miltiadis progeniem in vinclis publicis in
LIBER II . 33
terire, quoniam prohibere posset, seque Calliae nu

pturam , si ea quae polliceretur praestitisset. Tali
modo custodia liberatus Cimon celeriter ad princi
patum pervenit. Habebat enim satis eloquentiae,
summam liberalitatem , magnam prudentiam quum
iuris civilis tum rei militaris, quod cum patre a
puero in exercitibus fuerat versatus. Itaque hic et
populum urbanum in sua tenuit potestate et apud
exercitum plurimum valuit auctoritate. Primum im
perator apud flumen Strymõna magnas copias Thra- 4Ch.
476.
cum fugavit, oppidum Amphipolin constituit eoque
decem millia Atheniensium in coloniam misit. Idem 469.
iterum apud Mycălen Cypriorum et Phoenicum du
centarumnavium classem devictam cepit, eodemque die
pari fortuna in terra asus est. Namque hostium na
vibus captis statim ex classe copias suas eduxit bar
barorumque maximam vim uno concursu prostravit.
Qua victoria magna praeda potitus quum domum re
verteretur, quod iam nonnullae insulae propter acer
bitatem imperii defecerant, bene animatas confirma
vit, alienatas ad officium redire coëgit. Scyrum ,
quam eo tempore Dolopes incolebant, quod contu
macius se gesserant, vacuefecit, sessores veteres urbe 465 .
insulaque eiecit, agros civibus divisit. Thasios opu
lentia fretos suo adventu fregit. His ex manubiis arx
Athenarum , qua ad meridiem vergit, est munita.
CAP. XXÙ. Quibus rebus quumunus in civitate
maxime floreret, incidit in eandem invidiam , quam
pater suus ceterique Atheniensium principes. Nam
testarum suffragiis, quod illi óstparlouos vocant,
decem annorum exilio mulctatus est. Cuius facti ce
lerius Athenienses quam ipsum poenituit. Nam quum
ille animo forti invidiae ingratorum civium cessisset,
bellumque Lacedaemonii Atheniensibus indixissent,
confestim notae eius virtutis desiderium consecutum
est. Itaque post annum quintum , quam expulsus
erat, in patriam revocatus est. Ille , quod hospitio 458.
HIST. ANTIQ
. 3
34 HISTORIAE ANTIQUAE LIBER II .
Lacedaemoniorum utebatur, satius existimans con
tendere Lacedaemonem, sua sponte est profectus pa
cemque inter duas potentissimas civitates conciliavit.
A Ch. Post , neque ita multo , Cyprum cum ducentis navi
450 bus imperator missus, quum eius maiorem partem
insulae devicisset , in morbum implicitus in oppido
449. Citio est mortuus.
CAP. XXVI. Hunc Athenienses non solum in
bello sed etiam in pace diu desideraverunt. Fuit
enim tanta liberalitate , ut quum compluribus locis
praedia hortosque haberet, nunquam in eis custodem
imposuerit fructus servandi gratia, ne quis impedi
retur, quo minus eius rebus, quibus quisque vellet,
frueretur. Semper eum pedisequi cum nummis sunt
secuti, ut, si quis opis eius indigeret, haberet, quod
statim daret, ne differendo videretur negare. Saepe,
quum aliquem fortuito videret minus bene vestitum ,
suum amiculum dedit. Quotidie sic coena ei coqué
batur, ut quos invocatos vidisset in foro, omnes de
vocaret, quod facere nullo die praetermittebat. Nulli
fides eius,> nulli opera , nulli res familiaris defuit;
multos locupletavit; complures pauperes mortuos,
qui, unde efferrentur, non reliquissent, suo sumptu
extulit. Sic se gerendo minime est mirandum , si et
vita eius fuit secura et mors acerba.
To
N
!
HISTORIAE ANTIQUAE
LIBER II .
(RES LACEDAEMONIORVM . BELLUM PELOPONNESIACUM .)

To
13
CAP. I. Rebus a Miltiăde, Themistocle , Aristīde,

Cimone tam praeclare gestis Athenienses ad princi
* patum Graeciae evecti sunt. Fieri autem nequivit,
e quin et in invidiam ceterarum civitatum imprimis
Spartae incurrerent, et sociorum , quos in dedítorum
da numero habere coeperunt, odium sibi moverent. Qua
TIME
propter Graecia omnis , ducibus Lacedaemoniis et
[ Atheniensibus in duas divisa partes, ab externis bel
S
lis velut in viscera sua arma convertit. Fiunt igitur
de uno populo duo corpora, et eorundem castrorum
homines in duos hostiles exercitus dividuntur. Hinc
Lacedaemonii communia quondam civitatum auxilia
ad vires suas trahebant ; inde Athenienses, et vetu
state gentis et gestis rebus illustres, propriis viribus
confidebant. Atque ita duo potentissimi Graeciae
populi, institutis Solònis et Lycurgi legibus pares,
ex aemulatione virium in bellum ruebant. Namque A.Ch.
880.
Lycurgus quum fratri suo Polydectae , Spartanorum
2
regi, successisset , regnumque sibi vindicare potuis

set, Charilão , filio eius, qui natus postumus fuerat,
quum ad aetatem adultam pervenisset, regnum summa
fide restituit : ut intelligerent omnes, quanto plus apud
3 *
bonos pietatis iura quam omnes opes valerent. Medio

igitur tempore, dum infans convalescit, tutelamque eius
Lycurgus administrat, non habentibus Spartanis leges
instituit, non inventione earum magis, quam exemplo
clarior: siquidem nihil lege ulla in alios sanxit,
cuius non ipse primus in se documenta daret. Po
pulum in obsequia principum , principes ad iusti
tum imperiorum formavit. Parcimoniam omnibus
suasit, existimans , laborem militiae assidua frugali
tatis consuetudine faciliorem fore. Emi singula non
pecunia sed compensatione mercium iussit. Auri
argentique usum , velut omnium scelerum materiam ,
sustulit.
CAP. II. Administrationem reipublicae per ordines
divisit : regibus potestatem bellorum , magistratibus
iudicia per annuas successiones , senatui custodiam
>
leguin, populo sublegendi senatum, vel creandi quos

vellet magistratus, potestatem permisit. Fundos
omnium aequaliter inter omnes divisit, ut aequata
patrimonia neminem potentiorem altero redderent.
Convivari omnes publice iussit, ne cuius divitiae vel
luxuria in occulto essent. Iuvenibus non amplius
una veste uti toto anno permisit, nec quemquam
cultius quam alterum progredi, neque epulari opu
lentius , ne imitatio in luxurian verteretur. Pueros
>
puberes non in forum sed in agrum deduci prae

cepit, ut primos annos non in luxuria sed in opere
et laboribus agerent. Nihil eos somni causa sub
sternere, et vitam sine pulmento degere, neque prius
in urbem redire, quam viri facti essent, statuit. Vir
gines sine dote nubere iussit, ut uxores eligerentur,
non pecuniae. Maximum honorem non divitum et
potentium, sed pro gradu aetatis senum esse voluit.
Nec sane usquam terrarum locum honoratiorem se
nectus habet . Haec quoniam primo , solutis antea
moribus , dura videbat esse, auctorem eorum Apol
linem Delphicum fingit, et inde se ea ex praecepto
LIBER III. 37
numinis detulisse , ut consuescendi taedium metus

2
religionis vincat. Dein ut aeternitatein legibus suis

daret, iureiurando obligat civitatem , nihil eos de
ipsius legibus mutaturos, priusquam reverteretur:
et simulat, se ad oraculum Delphicum proficisci,
consulturum , quid addendum mutandumque legibus
videretur. Proficiscitur autem Cretam, ibique perpe
tuum exilium egit , abiicique in mare ossa sua mo
riens iussit , ne relatis Lacedaemonem , solutos se
Spartani religione iurisiurandi in dissolvendis legibus
arbitrarentur.
CAP. III. His igitur moribus brevi civitas ita 4 -743ch
convaluit , ut , quum Messeniis propter raptas vir
gines suas in solemni Messeniorum sacrificio bellum
intulissent, gravissima se exsecratione obstringerent,
non prius quam Messeniam expugnassent, reversu
ros ; tantum sibi vel de viribus suis, vel de fortuna
spondentes. Quae res initium dissensionis Graeciae,
et intestini belli causa et origo fuit. At contra opi
nionem annos decem in unius urbis Itlomes obsi
dione frustra consumserunt. Ad postremum Mes- A.1724Ch.
senü , quum virtute non possent , per insidias ex
pugnantur. Dein quum per annos LXXX gravia ser
vitutis verbera, vincula , ceteraque captivitatis mala
perpessi essent , post longam poenarum patientiam
bellum restaurant. Lacedaemonii quoque eo alacrius
ad arma concurrunt, quod adversus servos dimica
turi videbantur. Itaque quum hinc iniuria, inde in
dignitas animos acueret , Lacedaemonii , de belli
eventu oraculo Delphis consulto , iubentur ducem
belli ab Atheniensibus petere. Porro Athenienses,
quum responsum cognovissent , in contemtum Spar
tanorum Îyrtaeum poëtam , claudum pede , misere
qui tribus proeliis fusus, eo usque desperationis Spar
tanos adduxit , ut , ad supplementum exercitus , ser
2
vos
VOS suos manumitterent, hisque interfectorum ci
vium uxores in matrimonium pollicerentur, ut non
numero tantum amissorum civium, sed etiam dignitati

succederent. Sed reges Lacedaemoniorum , ne, contra 2
fortunam pugnando , maiora detrimenta civitati infli

gerent, reducere exercitum voluerunt, ni intervenisset
Tyrtaeus, qui composita carmina exercitui pro con
cione recitavit, in quibus hortamenta virtutis, da
mnorum solatia , belli consilia conscripserat. Itaque
tantum ardorem militibus iniecit, ut non de salute,
sed de sepultura solliciti, tesseras, insculptis suis
et patrum nominibus, dextro brachio deligarent: ut,
si omnes adversum proelium consumsisset, et tem
poris spatio confusa corporum lineamenta essent, ex
indicio titulorum tradi sepulturae possent. Quum 2
sic animatum reges exercitum viderent, curant rem $
hostibus nuntiari. Messeniis autem non timorem

res , sed aemulationem mutuam dedit. Itaque tantis
animis concursuin est , ut raro unquam cruentius
proelium fuerit. Ad postremum tamen victoria La
cedaemoniorum fuit.
1. Ch .
465.
CAP. IV. Interiecto tempore tertium quoque bel
lum Messenii reparavere ; in cuius auxilium Lace
daemonii inter reliquos socios etiam Athenienses ad
hibuere : quorum fidem quum suspectam haberent,
supervacaneos simulantes, a bello eosdem dimise
runt. Hanc rem Athenienses graviter ferentes, pe
cuniam , quae erat in stipendium Persici belli ab
461. universa Graecia collata , a Delo Athenas transfe
runt, ne deficientibus a fide societatis Lacedaemoniis
praedae ac rapinae esset. Sed nec Lacedaemonii
quievere; qui quum Messeniorum bello occupati es
sent, Corinthios et Epidaurios immisere, qui bellum
Atheniensibus facerent. Parvae tunc temporis vires
460. Atheniensium erant, quum classem in Aegyptiorum
auxilium contra Persas ablegassent. Itaque navali
proelio dimicantes facile superantur. Interiecto deinde
tempore , post reditum suorum aucti et classis et
militum robore , proelium reparavere. Iam et Lace
LIBER II. 39
daemonii, omissis Messeniis , adversus Athenienses

>
arma verterant. Diu varia victoria fuit; ad postre

mum aequo Marte utrimque discessum . Inde revo
cati Lacedaemonii ad Messeniorum bellum , ne me
dium tempus otiosum Atheniensibus relinquerent,
cum Thebanis paciscuntur: ut ipsi Boeotiorum im- A.457Ch..
perium Thebanis restituerent, quod temporibus Per
sici belli propter auxilium barbaris praestitum ami
serant: ut illi Atheniensium bella susciperent. Tan
tus furor Spartanorum erat, ut duobus bellis im
pliciti suscipere tertium non recusarent, dummodo
inimicis suis hostes acquirerent. Igitur Athenienses
adversus tantam tempestatem belli duces deligunt
primum Myronidem , qui contra Boeotios feliciter 455.
pugnavit, deinde Periclem , qui Peloponnēsum classe
aggressus plurimas urbes Atheniensium imperio sub- 453.
iecit.
CAP. V. His malis fracti Lacedaemonii primum 450).
in annos quinque fecerunt inducias, quibus conci
liandis , ut supra significavimus , Cimon interfuit :
deinde in triginta annos pacem pepigerunt. Sed tam 445.
longum otiuminimicitiae non tulerunt. Itaque quinto de- 431.
cimo anno, rupto foedere, cum contemtu deorum homi
numque fines Attïcos populantur: et ne praedam po
tius, quam pugnam expetisse viderentur,hostes ad proe
lium provocant. Sed Athenienses consilio Perſclis pu
gnare recusant, supervacuam pugnam existimantes,
quum ulcisci hostem sine periculo possent. Deinde in
teriectis diebus, naves conscendunt, et nihil sentienti
bus Lacedaemoniis, totam Spartam depraedantur,
multoque plura auferunt, quam amiserant: ita ut in
comparatione damnorum longe pluris fuerit ultio,
quam iniuria. Clara quidem haec Periclis expeditio
habita est, sed multo clarior privati patrimonii con
temtus fuit. Hostes enim Periclis agros, dum cete
rorum populantur, intactos reliquerant, sperantes,
inde se illi aut periculum ex invidia , aut ex suspi
cione proditionis infamiam paraturos esse. Quod ante
prospiciens Pericles et futurum populo praedixerat,
et ad invidiae impetum declinandum , agros ipsos
dono reipublicae dederat: atque ita, unde periculum
ei quaesitum fuerat, ibi maximam gloriam invenit.
Post haec interiectis diebus, navali proelio dimicatum
est ; victi Lacedaemonii fugerunt. Nec cessatum dein
ceps est , quin aut terra aut mari, varia proeliorum
fortuna , invicem se trucidarent. Denique fessi tot
A.421Ch.malis
. , pacem in annos quinquaginta fecere , quam
non nisi sex annis servaverunt. Nam inducias, quas
proprio nomine condixerant , ex sociorum persona
rumpebant: quippe quasi minus periurii contrahe
rent, si ferentes sociis auxilia potius, quam si aperto
413. proelio dimicassent. Hinc bellum in Siciliam trans
latum est.
CAP. VI. Catinienses enim , quum Syracusano
rum imperium aegre paterentur, auxilium ab Athe
niensibus petivere ; deinde sive metu Athenien
sium , sive taedio belli, pacem cum Syracusanis,
remissis Atheniensium auxiliis fecere. Iam tem
pore interiecto, quum fides pacis a Syracusanis non
servaretur, denuo legatos Athēnas mittunt ;. qui sor
dida veste, capillo barbaque promissis, et omni squa
loris habitu ad misericordiam commovendam acqui
sito , concionem deformes adeunt; adduntur pre
cibus lacrimae; et ita misericordem populum sup
plices movent, ut damnarentur duces , qui ab his
auxilia deduxerant. Igitur classis ingens decerni
tur , et quidem Alcibiădis maxime consilio atque
auctoritate. Creantur duces Nicias, Lamăchus , Al
cibiades.
CAP. VII. In hoc Alcibiăde , Cliniae filio, quid
natura efficere possit, videtur experta esse. Constat
enim inter omnes, qui de eo memoriae prodiderunt,
nihil illo fuisse excellentius vel in vitiis vel in yir
tutibus . Natus in amplissima civitate, summo genere ,
LIBER MI. 41
omnium aetatis suae multo formosissimus, ad omnes

res aptus consiliique plenus (namque imperator fuit
summus et mari et terra); disertus, ut in primis di
cendo valeret, quod tanta erat commendatio oris at
que orationis, ut nemo ei dicendo posset resistere;
dives; quum tempus posceret, laboriosus, patiens, li
beralis , splendidus non minus in vita quam victu ;
affabilis, blandus, temporibus callidissime serviens;
idem ,។ simul ac se remiserat neque causa suberat,
quare animi laborem perferret, luxuriosus, dissolu
tus, libidinosus, intemperans reperiebatur, ut omnes
admirarentur in uno homine tantam esse dissimilitu
dinem tamque diversam naturam . Educatus est in
domo Perựclis, eruditus a Socrăte. Socerum habuit
Hipponicum , omnium Graeca lingua loquentium di
tissimum : ut, si ipse fingere vellet, neque plura bona
comminisci neque maiora posset consequi, quam vel
natura vel fortuna tribueret.
CAP. VIII. Iam quum expeditio in Syracusanos ,
de qua diximus , appararetur, prius quam classis
2
exiret, accidit , ut una nocte omnes Hermae, qui in

7
oppido erant Athēnis , deiicerentur praeter unum,

qui ante ianuam erat Andocidis. Itaque ille postea
Mercurius Andocidis vocitatus est. Hoc quum appa
reret non sine magna multorum consensione esse
factum , quae non ad privatam sed publicam rem
pertineret, magnus multitudini timor est iniectus, ne
qua repentina vis in civitate exsisteret , quae liber
tatem opprimeret populi. Hoc maxime convenire in
Alcibiădem videbatur, quod et potentior et maior
quam privatus existimabatur. Multos enim liberali
tate devinxerat, plures etiam opera forensi suos red
diderat. Quare fiebat, ut omnium oculos , quotiens
2
cunque in publicum prodisset, ad se converteret

neque ei par quisquamin civitate poneretur. Itaque
non solum spem in eo habebant maximam sed etiam
timorem , quod et obesse plurimum et prodesse poterat.
Aspergebatur etiam infamia , quod in domo sua fa

cere mysteria dicebatur, quod nefas erat more Athe
niensium , idque non ad religionem sed ad coniura
tionem pertinere existimabatur.
CAP. IX . Hoc crimine in concione ab inimicis
compellabatur. Sed instabat tempus ad bellum pro
ficiscendi. Id ille intuens neque ignorans civium
suorum consuetudinem postulabat, siquid de se agi
vellent, potius de praesente quaestio haberetur, quam
absens invidiae crimine accusaretur. Inimici vero
eius quiescendum in praesenti, quia noceri non posse
intelligebant, et illud tempus exspectandum decre .
verunt, quo exisset, ut absentem aggrederentur; ita
que fecerunt. Nam postquam in Siciliam eum perve
nisse crediderunt, absentem , quod sacra violasset,
reum fecerunt. Qua de re quum ei nuntius a ma
gistratu in Siciliam missus esset, ut domum ad cau
sam dicendam rediret , essetque in magna spe pro
vinciae bene administrandae, non parere noluit et in
trierem , quae ad
ad eum
eum erat deportandum missa,
ascendit. Hac Thurios in Italiam pervectus, multa
secum reputans de immoderata civium suorum li.
centia crudelitateque erga nobiles, utilissimum ratus
impendentem evitare tempestatem , clam se ab custo
dibus subduxit et inde primum Elidem, dein Thebas
venit. Postquam autem se capitis damnatum bonis
publicatis audivit et , id quod usu venerat, Eumol
pidas sacerdotes a populo coactos, ut se devoverent,
eiusque devotionis, quo testatior esset memoria, exem
plum in pila lapidea incisum in publico positum
esse, Lacedaemonem demigravit. Ibi, ut ipse prae
dicare consueverat, non adversus patriam sed inimi
cos suos bellum gessit, quod iidem hostes essent
civitati; nam quum intelligerentse plurimum prodesse
posse rei publicae, ipsum ex ea eiecisse plusque irae
suae quam utilitati communi paruisse. Itaque huius
consilio Lacedaemonii cum Perse rege amicitiam
LIBER III. 43
fecerunt, dein Deceleam in Attica munierunt prae- A.Ach

413
sidioque ibiperpetuo posito in obsidione Athenas
412.
tenuerunt. Eiusdem opera Ioniam a societate aver
terunt Atheniensium . Quo facto multo superiores
bello esse coeperunt.
CAP. X. Neque vero his rebus tam amici Al
cibiădi sunt facti quam timore ab eo alienati. Nam 1
L quum acerrimi viri praestantem prudentiam in omnibus

11rebus cognoscerent, pertimuerunt, ne caritate patriae
F
ductus aliquando ab ipsis descisceret et cum suis
in gratiam rediret. Itaque tempus eius interficiundi
quaerere instituerunt. Id Alcibiădes diutius celari
i non potuit. Erat enim ea sagacitate, ut decipi non
posset , praesertim quum animum attendisset ad ca
Elle vendum . Itaque ad Tissaphernem , praefectum regis
Darii, Nothi cognominati, se contulit. Cuius quum in
intimam amicitiam pervenisset et Atheniensium male
gestis in Sicilia rebus opes senescere, contra Lacedae
moniorum crescere videret, initio cum Pisandro praetore,
qui apud Samum exercitum habebat, per internuntios
colloquitur et dereditu suo facit mentionem . Erat enim
1.
eodem quo Alcibiades sensu , populi potentiae non
amicus et optimatium fautor. Ab hoc destitutus
primum per Thrasybūlum , Lyci filium , ab exercitu
recipitur praetorque fit apud Samum post suffra- 411
gante Theraměne populi scito restituitur parique ab
sens imperio praeficitur simul cum Thrasybūlo et
Theramène. Horum in imperio tanta commutatio
rerum facta est, ut Lacedaemonii, qui paullo ante
7
victores viguerant, perterriti pacem peterent . Victi

enim erant quinque proeliis terrestribus, tribus na
valibus, in quibus ducentas naves triremes amiserant ,
W quae captae in hostium venerant potestatem . Alci
biădes simul cum collegis receperat Ioniam , Helle
spontum , multas praeterea urbes Graecas , quae in
ora sitae sunt Thraciae, quarum expugnarant complu
res, in his Byzantium , neque minus multas consilio
ad amicitiam adiunxerant, quod in captos clementia
A.408.Ch.fuerant usi. Ita praeda onusti, locupletato exercitu,
maximis rebus gestis Athēnas venerunt.
CAP. XI. His quum obviam universa civitas
in Piraeum descendisset, tanta fuit omnium exspe
ctatio visendi Alcibiădis, ut ad eius triremem vulgus
conflueret, proinde ac si solus advenisset. Sic enim
populo erat persuasum , et adversas superiores et
praesentes secundas res accidisse eius opera. Itaque
et Siciliae amissum et Lacedaemoniorum victorias
culpae suae tribuebant, quod talem virum e civitate
expulissent. Neque id sine causa arbitrari vide
bantur. Nam postquam exercitui praeesse coeperat,
neque terra neque mari hostes pares esse potuerant.
Hic ut e navi egressus est , quanquam Theraměnes
et Thrasybulus iisdem rebus praefuerant simulque
venerant in Piraeum , tamen unum omnes illum per
sequebantur, et, id quod nunquam antea usu vene
rat nisi Olympiae victoribus, coronis laureis tae
niisque vulgo donabatur. Ille lacrimans talem bene
volentiam civium suorum accipiebat; reminiscebatur
pristini temporis acerbitatem . Postquam in astu
venit , concione advocata sic verba fecit, ut nemo
tam ferus fuerit, quin eius casu illacrimarit inimi
cumque iis se ostenderit, quorum opera patria pul
sus fuerat , proinde ac si alius populus, non ille
ipse qui tum flebat, eum sacrilegii damnasset. Re
stituta ergo huic sunt publice bona ,2 üidemque illi
Eumolpidae sacerdotes rursus resacrare sunt coacti,
qui eum devoverant , pilaeque illae , in quibus de
votio fuerat scripta, in mare praecipitatae.
CAP. XII. Haec Alcibiădi laetitia non nimis fuit
diuturna. Nam quum ei omnes essent honores de
creti totaque res publica domi bellique tradita , ut
unius arbitrio gereretur, et ipse postulasset ut duo
sibi collegae darentur, Thrasybūlus et Adimantus,
neque id negatum esset , classe in Asiam profectus,
LIBER III . 45
qnod apud Cymen minus ex sententia rem gesserat,

in invidiam recidit. Nihil enim eum non efficere
posse ducebant. Ex quo fiebat, ut omnia minus
prospere gesta culpae tribuerent, quum eum aut
negligenter aut malitiose fecisse lcquerentur ; sicut
tum accidit. Nam corruptum a rege capere Cymen
noluisse arguebant. Itaque huic maxime putamus
malo fuisse nimiam opinionem ingenii atque virtutis .
Timebatur enim non minus quam diligebatur, ne
secunda fortuna magnisque opibus elatus tyranni
dem concupisceret. Quibus rebus factum est , ut
absenti magistratum abrogarent et alium in eius Apofl. 407
locum substituerent. Id ille ut audivit, domum
reverti noluit et se Pactyen contulit ibique tria ca
stella communiit, Bornos, Bisanthen, Neontichos,
manuque collecta primus Graecae civitatis in Thra
ciam introiit, gloriosius existimans barbarorum prae
da locupletari quam Graiorum . Qua ex re cre
verat quum fama tum opibus magnamque amicitiam
sibi cum quibusdam regibus Thraciae pepererat.
CAP. XIII. Neque tamen a caritate patriae potuit
recedere. Nam quum apud Aegos flumen Philocles,
praetor Atheniensium , classem constituisset suam
neque longe abesset Lysander, praetor Lacedaemo
niorum , qui in eo erat occupatus, ut bellum quam
>
diutissime duceret, quod ipsis pecunia a rege suppe

ditabatur, contra Atheniensibus exhaustis praeter
arma et naves nihil erat super, Alcibiădes ad exer
citum venit Atheniensium ibique praesente vulgo
agere coepit : Si vellent , se concturum Lysandrum
dimicare aut pacem petere spondet ; Lacedaemonios
eo nolle classe confligere , quod pedestribus copiis
plus quam navibus valerent; sibi autem esse facile
Seuthem , regem Thracum , deducere, ut eum terra
depelleret; quo facto necessario aut classe confli
cturum, aut bellum compositurum . Id etsi vere di
ctum Philocles animadvertebat , tamen postulata fa
cere noluit , quod sentiebat,> se Alcibiăde recepto

nullius momenti apud exercitum futurum , et si
quid secundi evenisset, nullam in ea re suam par
tem fore, contra , si quid adversi accidisset , se
unum eius delicti futurum reum . Ab hoc discedens
Alcibiades, Quoniam , inquit, victoriae patriae repugnas,
illud moneo, iuxta hostem castra habeas nautica ; peri
culum est enim ,> ne immodestia militum vestrorum
occasio detur Lysandro vestri opprimendi exercitus.
Asoch
405 . . Neque ea res illum fefellit. Nam Lysander quum
per speculatores comperisset, vulgum Atheniensium
in terram praedatum exisse navesque paene inanes
relictas, tempus rei gerendae non dimisit, eoque im
petu bellum totuin delevit.
CAP. XIV . Captivas naves cum praeda bellica in
triumphi modum ornatas mittit Lacedaemonem ; ac tri
butarias Atheniensium civitates, quas metus dubiae
belli fortunae in fide tenuerat , voluntarias recepit :
neque aliud ditionis Atheniensium praeter urbem ipsam
reliquit. Quae cuncta quum Athénis nuntiata essent,
omnes, relictis domibus, per urbem discurrere pa
vidi ; alius alium sciscitari; auctorem nuntii requi.
rere ; non pueros imprudentia, non senes debilitas,
non mulieres sexus imbecillitas domi teret : adeo ad
omnem aetatem tanti mali sensus penetraverat. In
foro deinde conveniunt atque ibi noctem de fortuna
publica conquerentes agunt. Alii fratres, aut filios,
aut parentes deflent, cognatos alii, alii amicos co
gnatis cariores, et cum privatis casibus querelam
publicam miscent : Iam se ipsos, iam ipsam patriam
perituram , miserioremque incolumes fortunam manere,
>
quam quae amissorum fuerit. Sibi quisque ante ocu

los obsidionem , famem et superbiam victorum pro
ponunt ; iam ruinam urbis et incendia , iam omnium
captivitatem et miserrimam servitutem recordantes,
feliciores prorsus priores urbis ruinas ducunt , quae 9
incolumibus filiis parentibusque, tectorum tantum
LIBER III. 47
ruina aestimatae sint. Nunc autem non classem , in

quam sicuti pridem confugiant, superesse , non
exercitum , cuius virtute servati pulchriora possent
moenia exstruere.
CAP.XV. Sic defletae ac prope perditae urbi hostes
superveniunt, et obsidione circumdata obsessos fame
urgent. Sciebant enim , neque ex advectis copiis mul
tum superesse, et, ne novae advehi possent, provi
derant. Quibus malis Athenienses fracti, post longam
famem et assidua suorum funera pacem petivere:
quae an dari deberet, diu inter Spartanos sociosque
deliberatum est. Quum multi delendum Atheniensium
nomen urbemque incendio consumendam censerent,
negarunt Spartani, se ex duobus Graeciae oculis
alterum eruturos . Itaque Atheniensibus pacem pol
licentur, si brachia muri ab arce Piraeum versus
demissa deiicerent, navesque, quae reliquae forent,
traderent, reique publicae ex semet ipsis triginta
rectores acciperent. In has leges traditam sibi ur
bem Lacedaemonii formandam Lysandro tradiderunt. A.ca
404
Mutato statu Athenarum , etiam civium conditio mu
tatur. Triginta rectores reipublicae constituuntur:
qui fiunt tyranni. A principio enim tria millia sibi
satellitum statuunt, quantum fere ne civium quidem
ex tot cladibus supererat: et, quasi parvus hic ad
continendam civitatem exercitus esset, septingentos
milites a victoribus accipiunt. Caedes deinde civium
ab Alcibiăde auspicantur, ne iterum rempublicam
sub obtentu liberationis invaderet.
CAP. XVI. At Alcibiădes , victis Atheniensibus
non satis tuta eadem loca sibi arbitrans, penitus in
Thraciam se supra Propontidem abdidit, sperans
ibi facillime suam fortunam occuli posse. Falso.
Nam Thraces,, postquam eum cum magna pecunia
venisse senserunt , insidias fecerunt. Qui ea quae
apportarat abstulerunt, ipsum capere non potuerunt.
Ille cernens nulluin locum sibi tutum in Graecia
48 IHISTORIAE ANTIQUAE
propter potentiam Lacedaemoniorum ad Pharnaba
zum in Asiam transiit. Quem quidem adeo sua cepit
humanitate, ut eum nemo in amicitia antecederet.
Namque ei Grynium dederat in Phrygia castrum ,
ex quo quinquagena talenta vectigalis capiebat. Qua
fortuna Alcibiades non erat contentus neque Athē
nas vietas Lacedaemoniis servire poterat pati. Itaque
ad patriam liberandam omni ferebatur cogitatione.
Sed videbat id sine rege Perse, Artaxerxe Mnemone,
non posse fieri, ideoque eum amicum sibi cupiebat
adiungi, neque dubitabat facile se consecuturum , si
modo eius conveniundi habuisset potestatem. Nam
Cyrum fratrem ei bellum clam parare Lacedaemoniis
adiuvantibus sciebat. Id si aperuisset, magnam se
initurum gratiam videbat.
CAP. XVII. Hoc quum moliretur peteretque a Phar
nabazo, ut ad regem mitteretur, eodem tempore Critias
ceterique tyranni Atheniensium certos homines ad
Lysandrum in Asiam miserunt, qui eum certiorem
facerent, nisi Alcibiadem sustulisset, nihil earum
rerum fore ratum , quas ipse Athénis constituisset;
illum
quare, si suas res gestas manere vellet , per
sequeretur. His Laco rebus commotus statuit accu
ratius sibi agendum cum Pharnabazo . Societatem
huic ergo renuntiat, quae regi cum Lacedaemoniis
esset , nisi Alcibiădem vivum aut mortuum sibi tra
didisset . Non tulit hunc satrăpes, et violare clemen
tiam quam regis opes minui maluit. Itaque misit
Susamitrem et Bagaeum ad Alcibiădem interficien
dum , quum ille esset in Phrygia iterque ad regem
compararet . Missi clam vicinitate, in qua tum Alci
biădes erat, dant negotium ut eum interficiant. Qui
quum ferro aggredi non auderent, noctu ligna con
tulerunt circa casam eam , in qua quiescebat, eaque
succenderunt, ut incendio conficerent, quem manu
superari posse diffidebant. Ille autem ut sonitu flam
mae est excitatus, etsi gladius ei erat subductus,
LIBER III. 49
familiaris sui subalare telum eripuit. Namque erat

cum eo quidam ex Arcadia hospes, qui nunquam
discedere voluerat. Hunc sequi se iubet et id, quod
in praesentia vestimentorum fuit, arripit. His in ignem
eiectis flammae vim transiit. Quem ut barbari in
cendium effugisse viderunt, telis eminus missis in
terfecerunt caputque eius ad Pharnabazum retule
runt. At mulier, quae cum eo vivere consuerat, mu
liebri sua veste contectum aedificii incendio mor
tuum cremavit,, quod ad vivum interimendum erat
>
comparatum . Sic Alcibiădes annos circiter quadra. Aich

404
ginta natus diem obiit supremum .
CAP. XVIII. Hunc infamatum a plerisquetres
gravissimi historici summis laudibus extulerunt: Thu
cydides, qui eiusdem aetatis fuit, Theopompus, qui
>
post aliquanto natus, et Timaeus; qui quidem duo

maledicentissimi, nescio quo modo, in illo uno laudando
conspirant. Namque ea, quae supra scripsimus, de
eo praedicarunt atque hoc amplius: quum Athenis,
splendidissima civitate, natus esset, omnes splendore
ac dignitate superasse vitae; postquam inde expul
sus Thebas venerit, adeo studiis eorum inservisse,
ut nemo eum labore corporisque viribus posset ae
quiparare (omnes enim Boeotii magis firmitati cor
poris quam ingenii acumini inserviunt); eundem
apud Lacedaemonios, quorum moribus summa vir
>
tus in patientia ponebatur, sic duritiae se dedisse,

>
ut parcimonia victus atque cultus omnes Lacedae

monios vinceret ; fuisse apud Thracas, homines vi
nolentos : hos quoque in hoc vitio antecessisse; ve
nisse adPersas, apud quos summa laus esset fortiter
venari, luxuriose vivere : horum sic imitatum con
suetudinem , ut illi ipsi eum in his maxime admira
rentur . Quibus rebus effecisse, ut, apud quoscunque
esset, princeps poneretur habereturque carissimus.
Sed satis de hoc ; Athenarum sub triginta tyrannis
conditionem prosequamur .
HIST. ANTIQ . 4
CAP. XIX . Alcibiadis morte quum liberati essent

tyranni hoc ultoris metu , miseras urbis reliquias
caedibus et rapinis exhauriunt. Quod quum displi
cere uni ex numero suo Theraměni didicissent, ipsum
quoque ad terrorem omnium interficiunt. Fit igitur
ex urbe passim omnium fuga, repleturque Graecia
Atheniensium exulibus. Sed quum etiam hoc auxi
lium miseris eriperetur (nam Lacedaemoniorum edicto
civitates exules recipere prohibebantur ), omnes se
Argos et Thebas contulere. Ibi non solum tutun
exilium egerunt, verum etiam spem recuperandae
patriae receperunt. Erat inter exules Thrasybūlus,
Lyci filius, Atheniensis. Si per se virtus sine for
tuna ponderanda sit, dubito an hunc primum om
nium ponam . Illud sine dubio : neminem huic prae
fero fide, constantia , magnitudine animi, in patriam
amore. Nam quod multi voluerunt paucique potue
runt, ab uno tyranno patriam liberare, huic conti
git , ut a triginta oppressam tyrannis é servitute in
libertatem vindicaret. Nam quum triginta illi tyranni
servitute oppressas tenerent Athēnas, plurimos cives,
quibus in bello parserat fortuna, partim patria expu
lissent partim interfecissent, plurimorum bona publi
cata inter se divisissent, non solum princeps sed etiam
solus initio bellum his indixit. Hic enim quum Phylen
occuparet, quod est castellum in Attica munitissimum ,
non plus habuit secum triginta de suis. Hoc initium fuit
salutis Atticorum , hoc robur libertatis clarissimae ci
vitatis. Neque vero hic non contemtus est primo
a tyrannis atque eius solitudo. Quae quidem res
et illis contemnentibus perniciei et huic despecto
saluti fuit. Haec enim illos segnes ad perse
quendum , hos autem tempore ad comparandum dato
fecit robustiores. Quo magis praeceptum illud
oninium in animis esse debet, nihil in bello opor
tere contemni, neque sine causa dici matrem ti
midi flere non solere. Neque tamen pro opinione
LIBER I. 51
Thrasybuli auctae sunt opes. Nam iam tum illis

temporibus fortius boni pro libertate loquebantur
quam pugnabant. Hinc in Piraeum transit Mu
nychiamque munivit. Hanc bis tyranni oppu
gnare sunt adorti ab eaque turpiter repulsi protinus
in urbem armis impedimentisque amissis refugerunt.
Usus est Thrasybālus non minus prudentia quam
fortitudine. Nam cedentes violari vetuit : cives enim
civibus parcere aequum censebat. Neque quisquam
est vulneratus nisi qui prior impugnare voluit. "Ne
minem iacentem veste spoliavit, nil attigit nisi arma,
quorum indigebat, quaeque ad victum pertinebant.
In secundo proelio cecidit Critias, dux tyrannorum ,
quum quidem exadversus Thrasybulum fortissime
pugnaret.
CAP. XX . Pausan
Hoc deiecto Pausanias venit Atticis Ach.
403
auxilio , rex Lacedaemoniorum . Is inter Thrasy
būlum et eos , qui urbem tenebant, fecit pacem his
conditionibus : ne qui praeter triginta tyrannos et
decem , qui postea praetores creati superioris more
crudelitatis erant usi, afficerentur exilio, neve bona
publicarentur; rei publicae procuratio populo reddere
tur. Praeclarum hoc quoque Thasybuli, quod reconci
liata pace , quum plurimum in civitate posset, legem tu
lit: ne quis anteactarum rerum accusaretur neve mul
ctaretur; eamque illi oblivionis appellarunt. Neque vero
hanc tantum ferendam curavit sed etiam , ut valeret, ef
fecit. Nam quum quidam ex iis, qui simul cum eoin ex
ilio fuerant, caedem facere eorumvellent, cum quibus in
gratiam reditum erat publice, prohibuit et id, quod
pollicitus erat, praestitit . Huic pro tantis meritis
honoris corona a populo data est facta duabus vir
gulis oleaginis ; quam quod amor civium et non vis
expresserat, nullam habuit invidiam magnaque fuit
gloria. Bene ergo Pittăcus ille, qui in sep sapien
tum numero est habitus, quum Mytilenaei multa
millia iugerum agri ei munera darent, Nolite, oro
4*
52 HISTORIAE ANTIQUAE LIB . III.
vos, inquit, id mihi dare, quod multi invideant, plures
etiam concupiscant. Quare ex istis nolo amplius quam
centum iugera , quae et meam animi aequitatem et
vestram voluntatem indicent. Nam parva munera diu
tina, locupletia non propria esse consuerunt. Illa
igitur corona contentus Thrasybulus neque amplius
requisivit neque quemquam honore se antecessisse
existimavit. Hic sequenti tempore quum praetor clas
sem ad Ciliciam appulisset neque satis diligenter in
A.390.Ch. castris eius agerentur vigiliae, a barbaris ex oppido
noctu eruptione facta in tabernaculo interfectus est.
HISTORIAE ANTIQUAE
LIBER IV .
(RES GRAECORUM POST BELLUM PELOPONNESIACUM USQUE

AD PHILIPPUM REGEM MACEDONUM .)
CAP . I. Lacedaemonii, more ingenii humani,

quo plura habet , eo ampliora cupientis, non con
tentiaccessione Atheniensium opum vires sibi dupli
oatas, totius Asiae imperium affectare coeperunt; A. CE
sed maior pars sub regno Persarum erat. Itaque 397 ,
Dercyllides , dux in hanc militiam electus, quum
videret sibi adversus duos praefectos Artaxerxis
regis, Pharnabazum et Tissaphernem , maximarum
gentium viribus exstructos, dimicandum esse, paci
ficari cum altero statuit. Aptior visus Tissaphernes,
et quod industria potior erat, et quod multoseorum
militum habebat, cum quibus antea Cyrus bellum
contra fratrem Artaxerxem gesserat. Itaque in col
loquium vocatur Tissaphernes, et statutis conditio
nibus ab armis dimittitur. Hanc rem Pharnabazus
apud communem regem criminatur , atque hortatur,
ut in locum Tissaphernis navalis belli ducem Co
nonem eligeret, Atheniensem , qui amissa bello patria
Cypri exulabat.
CAP. II. Hic Conon, Timothei filius, Pelopon
nesio bello accessit ad rem publicam , in eoque
eius opera magni fuit. Nam et praetor pedestribus
exercitibus praefuit et praefectus classis res magnas
mari gessit. Quas ob causas praecipuus ei honos
habitus est. Namque omnibus unus insulis praefuit;
in qua potestate Pheras cepit, coloniam Lacedae
moniorum . Fuit etiam extremo Peloponnesio bello
praetor, quum apud Aegos flumen copiae Athenien
sium a Lysandro sunt devictae. Sed tum abfuit, 60
que peius res administrata est. Nam et prudens rei
militaris et diligens erat imperator. Itaque nemini
erat his temporibus dubium , si affuisset, illam Athe
nienses calamitatem accepturos non fuisse. Rebus
autem afflictis quum patriam obsideri audisset, non
quaesivit, ubi ipse tuto viveret, sed unde praesidio
posset esse civibus suis. Itaque contulit se ad Phar
nabazum , satrápem Phrygiae eundemque gene
rum regis et propinquum . Apud quem ut mul
tum gratia valeret, multo labore multisque effecit
periculis. Iam quum dux belli contra Tissaphernem
et Lacedaemonios constitutus esset , hostibus contra
tantum ducem dignus deesse videbatur imperator.
Itaque postulantibus sociis Lacedaemonü regem
A. Ch .
3o4. Agesiláum cum magnis copiis in Asiam miserunt.
Atque ita factum est, ut duces sibi opponerentur,
qui pares fere erant aetate , virtute , consilio , sa
pientia nec non rerum gestarum gloria. Quibus
quum paria omnia fortuna dederit , invictum tamen
ab altero utrumque servavit.
CAP. VII. Magnus igitur amborum apparatus
belli, magnae res gestae fuerunt. Sed in Cono
nis exercitu seditio orta est militum , quos_prae
fecti regis stipendio fraudare soliti erant. Eo in
stantius autem milites iam debita poscebant, quo
>
graviorem sub magno duce militiam praesumebant.

Itaque Conon ad regem profectus est; ad quem
quum venisset, primum ex more Persarum ad chi
liarchum , qui secundum gradum imperii tenebat,
Tithraustem accessit sequeostendit cum rege collo
LIBER IV . 55
qui velle. Nemo enim sine hoc admittitur. Huic ille,

Nulla, inquit, mora est ; sed tu delibera utrum colloqui
malis an per literas agere quae cogitas. Necesse est
enim , si in conspectum veneris, venerari te regem (quod
Aposzuvnou illi vocant). Hoc si tibi grave est, per
me nihilo secius editis mandatis conficies quod studes.
Tum Conon , Mihi vero, inquit, non est grave quemvis
honorem habere regi ; sed vereor , ne civitati meae sit
opprobrio , si, quum ex ea sim profectus quae ceteris
gentibus imperare consuerit, potius barbarorum quam
illius more fungar. Itaque huic, quae volebat, scripta
tradidit. Quibus cognitis rex tantum auctoritate
eius motus est , ut et pecunias postulatas ei solvi
iuberet, et Cononi permitteret, ut quem vellet mi
nistrum ad dispensandam pecuniam sibi eligeret. Id
arbitrium Conon negavit sui esse consilii sed ipsius,
qui optime suos nosse deberet ; sed sesuadere,
Pharnabazo id negotii daret. Hinc magnis muneri
1
bus donatus ad mare est missus, ut Cypriis et
Phoenicibus ceterisque maritimis civitatibus naves
longas imperaret classemque, qua proxima aestate
mare tueri posset, compararet, dato adiutore Phar
nabazo, sicut ipse voluerat. Nec moram facit rebus
agendis, multa fortiter, multa feliciter agit; agros
hostiles vastat, urbes expugnat, et quasi tempestas
quaedam cuncta prosternit.
CAP . IV. Iam accidit ut Agesilaus a civibus do
mum revocaretur , quod Boeotii et Athenienses La
cedaemoniis bellum indixerant. Pisander ab Agesi
lão in patriam proficiscente dux relictus est, qui
fortunam belli tentaturus ingentem classem instruit.
Hanc Conon apud Cnidum adortus magno proelio A.394Ch .
fugat, multas naves capit, complures deprimit. Qua
victoria non solum Athēnae sed etiam cuncta Grae
cia, quae sub Lacedaemoniorum fuerat imperio , li
berata est. Conon cum parte navium in patriam
venit, muros dirutos a Lysandro utrosque, et Pi
Ach
393.
raei et Athenarum , reficiendos curat pecuniaeque
quinquaginta talenta, quae a Pharnabazo acceperat,
civibus suis donat.
CAP. V. Accidit huic quod ceteris mortalibus,
ut inconsideratior in secunda quam in adversa esset
fortuna. Nam classe Peloponnesiorum devicta quum
ultum se iniurias patriae putaret, plura concupivit
quam efficere potuit. Neque tamen ea non pia et
probanda fuerunt, quod potius patriae opes augeri
quam regis maluit. Nam quum magnam auctoritatem
sibi pugna illa navali, quam apud Cnidum fecerat,
constituisset non solum inter barbaros sed etiam
omnes Graeciae civitates, clam dare operam coepit,
ut Ioniam et Aeoliam restitueret Atheniensibus. Id
quum minus diligenter esset celatum , Tiribazus, qui
Sardibus praeerat, Cononem evocavit, simulans ad
regem eum se mittere velle magna de re. Huius
nuntio parens quum venisset, in vincla coniectus est.
In quibus aliquamdiu fuit. Inde nonnulli eum ad
399.
regem abductum ibique eum periisse scriptum reli
querunt. Contra ea Dinon historicus,> cui nos plu
rimum de Persicis rebus credimus, effugisse scri
psit; illud addubitat, utrum Tiribazo sciente an im
prudente sit factum .
CAP. VI. Cononis apud Cnidum victoria initium
Atheniensibus resumendae potentiae, Lacedaemoniis
autem habendae finis fuit. Namque, velut cum im
perio etiam virtutem perdidissent, contemni a fini
timis coepere. Primi igitur Thebani, auxiliantibus
Atheniensibus, bellum his intulere; quae civitas ex
infirmis incrementis virtute Epaminondae ducis ad
spem imperii Graeciae erecta est. Sed antequam
de hoc viro exponamus ,> de Pelopỉda Thebano di
cendum nobis esse videtur, qui quamquam patriam
a Lacedaemoniorum praesidiis liberavit, multaque
alia egregie gessit , magis tamen historicis quam
vulgo notus est.
LIBER IV . 57
CAP. VII. Phoebidas Lacedaemonius, quum ex- 43382

ercitum Olynthum duceret iterque per Thebas face
ret, arcem oppidi, quae Cadmea nominatur, occupa
vit impulsu paucorum Thebanorum , qui, adversariae
factioni quo facilius resisterent, Lacõnum rebus stu
debant; idque suo privato non publico fecit consilio.
Quo facto eum Lacedaemonii ab exercitu remove
runt pecuniaque mulctarunt, neque eo magis arcem
Thebanis reddiderunt, quod susceptis inimicitiis sa
tius ducebant eos obsideri quam liberari. Nam post
Peloponnesium bellum Athenasque devictas cum
Thebanis sibi rem esse existimabant et eos esse so
los, qui adversus resistere auderent. Hac mente ami
cis suis summas potestates dederant alteriusque fa
ctionis principes partim interfecerant, alios in exilium
eiecerant. In quibus Pelopidas hic, de quo scribere
exorsi sumus, pulsus patria carebat. Hi omnes fere
Athēnas se contulerant, non quo sequerentur otium ,
sed ut, quem ex proximo locum fors obtulisset, eó
patriam recuperare niterentur. Itaque quum tempus
est visum rei gerendae, communiter cum iis, qui
Thebis idem sentiebant, diem delegerunt ad inimicos
opprimendos civitatemque liberandam eum , quo ma
ximi magistratus simul consuerant epulari. Magnae
saepe res non ita magnis copiis sunt gestae, sed
profecto nunquam ab tam tenui initio tantae opes
sunt profligatae. Nam duodecim adolescentuli co
ierunt ex iis, qui exilio erant mulctati, quum omnino
non essent amplius centum , qui tanto se offerrent pe
riculo. Qua paucitate percussa est Lacedaemonio
rum potentia . Hi enim non magis adversariorum
factioni quam Spartanis eo tempore bellum intule
runt, qui principes erant totius Graeciae. Quorum
imperii maiestas , neque ita multo post Leuctrica
pugna, ab hoc initio, perculsa concidit. Illi igitur
duodecim , quorum dux erat Pelopidas, quum Athēnis
interdiu exissent, ut vesperascente coelo Thebas
possent pervenire, cum canibus venaticis exierunt,
retia ferentes, vestitu agresti, quo minore suspicione
facerent iter. Qui quum tempore ipso , quo studu
erant, pervenissent, domuin Charõnis deverterunt, a
quo et tempus et dies erat datus.
CAP . VIII. Hoc loco libet interponere, etsi se
iunctum ab re proposita est, nimia fiducia quantae
calamitati soleat esse. Nam magistratuum Thebano
rum statim ad aures pervenit, exules in urbem ve
nisse. Id illi vino epulisque dediti usque eo de
spexerunt, ut ne quaerere quidem de tanta re labora
rint. Accessit etiam quod magis aperiret eorum
dementiam . Allata est enim epistola Athēnis ab
Archīno uni ex his , Archiae , qui tum maximum
magistratum Thebis obtinebat, in qua omnia de pro
fectione eorum perscripta erant. Quae quum iam
accubanti in convivio esset data , sicut erat signata,
sub pulvinum subiiciens, In crastinum , inquit, differo
res severas. At illi omnes, quum iam nox processis
set, vinolenti ab exulibus duce Pelopida sunt inter
fecti. Quibus rebus confectis, vulgo ad arma liber
tatemque vocato , non solum qui in urbe erant sed
etiam undique ex agris concurrerunt, praesidium
A 379Sh.Lacedaemoniorum
. ex arce pepulerunt, patriam obsi
dione liberarunt, auctores Cadmeae occupandae partim
occiderunt, partim in exilium eiecerunt. Hoc tam tur
bido tempore Epaminondas, quoad cum civibus dimica
tum est, domi quietus fuit. Itaque haec liberatarum
Thebarum propria laus est Pelopidae,, ceterae fere com
munes cum Epaminonda. Namque Leuctrica pugna
imperatore Epaminonda hic fuit dux delectae manus,
quae prima phalangem prostravit Lacðnum . Omnibus
praeterea periculis affuit, sicut Spartam quum oppu
gnavit, alterum tenuit cornu, et quo Messēna celerius
restitueretur, legatus in Persas est profectus. Denique
haec fuit altera persona Thebis, sed tamen secunda
ita, ut proxima esset Epaminondae.
LIBER IV . 59
CAP . IX . Conflictatus autem est cum adversa

fortuna. Nam et initio , sicut ostendimus , exul pa
tria caruit, et quum Thessaliam in potestatem Theba- AC
366 .
norum cuperet redigere legationisque iure satis tectum
se arbitraretur, quod apud omnes gentes sanctum
esse consuesset , a tyranno Alexandro Pheraoo si
mul cum Ismenia comprehensus in vincla coniectus
est.. Hunc Epaminondas recuperavit bello perse
quens Alexandrum . Post id factum nunquam animo
placari potuit in eum , a quo erat violatus. Itaque
persuasit Thebanis, ut subsidio Thessaliae profici
scerentur tyrannosque eius expellerent. Cuius belli
quum ei summa esset data eoque cum exercitu pro
fectus esset, non dubitavit, simul ac conspexit ho
>
stem , confligere. In quo proelio Alexandrum ut to

animadvertit, incensus ira equum in eum concitavit
proculque digressus a suis coniectu telorum confos
sus concidit . Atque hoc secunda victoria accidit.
Nam iam inclinatae erant tyrannorum copiae. Quo
facto omnes Thessaliae civitates interfectum Pelopi
dam coronis aureis et statuis aeneis liberosque eius
multo agro donarunt.
CAP. X. Iam ad Epaminondam accedamus , Po
lymni filium , Thebanum . De hoc priusquam scri
bamus, haec praecipienda videntur lectoribus, ne alie
nos mores ad suos referant neve ea, quae ipsis le
viora sunt, pari modo apud ceteros fuisse arbitren
tur. Scimus enim musicen nostris moribus abesse
à principis persona,saltare vero etiam in vitiis poni.
Quae omnia apud Graecos et grata et laude digna
ducuntur. Quum autem exprimere imaginem consue
tudinis atque vitae velimus Epaminondae, nihil vi
demur debere praetermittere, quod pertineat ad eam
declarandam . Quare dicemus primum de genere
eius, deinde quibus disciplinis et a quibus sit eru
ditus ,> tum de moribus ingeniique facultatibus et si
qua alia digna memoria erunt, postremo de rebus
gestis, quae a plurimis omnium anteponuntur virtu

tibus . Natus igitur patre, quo diximus, genere ho
nesto, pauper iam a maioribus relictus, eruditus au
tem sic ut nemo Thebanus magis. Nam et citha
rizare et cantare ad chordarum sonum doctus est a
Dionysio , qui non minore fuit in musicis gloria
quam Damon aut Lamprus, quorum pervulgata sunt
nomina; cantaretibiisabOlympiodôro, saltarea
Calliphrone. At philosophiae praeceptorem habuit
Lysim Tarentinum , Pythagoreum . Cui quidem sic
fuit deditus, utadolescens tristem ac severum senem
omnibus aequalibus suis in familiaritate anteposue 1
rit; neque prius eum a se dimisit quam in doctri

nis tanto antecessit condiscipulos, ut facile intelligi
posset, pari modo superaturum omnes in ceteris ar
tibus. Atque haec ad nostram consuetudinem sunt
levia et potius contemnenda; at in Graecia , utique
olim , magnae laudi erant. Postquam ephēbus est
factus et palaestrae dare operam coepit, non tam
magnitudini virium servivit quam velocitati. Illam
enim ad athletarum usum , hanc ad belli existima
bat utilitatem pertinere. Itaque exercebatur pluri
mum currendo et luctando ad eum finem , quoad
stans complecti posset atque contendere. In armis
vero plurimum studii consumebat.
CAP. XI. Ad hanc corporis firmitatem plura
etiam animi bona accesserant. Erat enim modestus,
prudens, gravis, temporibus sapienter utens, peri
tus belli, fortis manu , animo maximo, adeo veri
tatis diligens ut ne ioco quidem mentiretur. Idem
continens,> clemens patiensque admirandum in mo
dum , non solum populi sed etiam amicorum ferens
iniurias, imprimis commissa celans, quod interdum
non minus prodest quam diserte dicere ; studiosus
audiendi; ex hoc enim facillime disci arbitrabatur.
Itaque quum in circulum venisset, in quo aut de re
publica disputaretur aut de philosophia sermo ha
LIBER IV . 61
beretur, nunquam inde prius discessit, quam ad finem

sermo esset adductus. Paupertatem adeo facile per
pessus est , ut de re publica nihil praeter gloriam
ceperit, amicorum in se tuendo caruerit facultatibus.
Fide ad alios sublevandos saepe sic usus est, ut iu
dicari possit omnia ei cum amicis fuisse communia.
Nam quum aut civium suorum aliquis ab hostibus
esset captus aut virgo amici nubilis , quae propter
paupertatem collocari non posset, amicorum consi
| lium habebat et, quantum quisque daret, pro facul
tatibus imperabat. Eamque summam quum fecerat,
priusquam acciperet pecuniam , adducebat eum , qui
quaerebat, ad eos, qui conferebant, eique ut ipsi nu
merarent faciebat, ut ille, ad quem ea res pervenie
1 bat , sciret, quantum cuique deberet.
CAP. XII. Tentata autem eius est abstinentia
| a Diomedonte Cyzicēno. Nam is rogatu Artaxer
i xis regis Epaminondam pecunia corrumpendum sus
t ceperat. Hic magno cum pondere auri Thebas ve
Init et Micỹthum adolescentulum quinque talentis
I ad suam perduxit voluntatem , quem tum Epami
nondas plurimum diligebat. Micỹthus Epaminon
i dam convenit et causam adventus Diomedontis os
tendit. At ille Diomedonti coram , Nihil , inquit,
opus pecunia est. Nam si rex ea vult, quae Thebanis
sunt utilia, gratis facere sum paratus ; sin autem con
traria , non habet auri atque argenti satis. Namque
a orbis terrarum divitias accipere nolo pro patriac ca
E ritate. Tu quod me incognitum tentusti tuique simi
e lem existimasti, non miror tibique ignosco ; sed egre
I dere propere, ne alios corrumpas, quum me non potue
ia ris. Et tu, Micythe, argentum huic redde , aut, nisi
s id confestim facis, ego te tradam magistratui. Hunc
s Diomědon quum rogaret, ut tuto exire suaque, quae
i attulerat, liceret efferre : Istud quidem , inquit, faciam ,
i neque tua causa sed mea, ne, si tibi sit pecunia ademta,
aliquis dicat id ad me ereptum pervenisse, quod de
latum accipere noluissem . A quo quum quaesis

set quo se deduci vellet , et ille Athēnas dixisset,
praesidium
id
dedit, ut tuto perveniret. Neque vero
satis habuit sed etiam ut inviolatus in na
vem escenderet per Chabriam Atheniensem effecit.
Abstinentiae erit hoc satis testimonium . Plurima
quidem proferre possemus , sed modus adhiben
dus est.
CAP. XIII. Fuit etiam disertus , ut nemo ei
Thebanus par esset eloquentia, neque minus concin
nus in brevitate respondendi quam in perpetua ora
tione ornatus. Habuit obtrectatorem Meneclidem
quendam , indidem Thebis, et adversarium in admi
nistranda re publica , satis exercitatum in dicendo,
ut Thebanum scilicet. Namque illi genti plus inest
virium quam ingenii. Is, quod in re militari florere
Epaminondam videbat, hortari solebat Thebanos, ut
pacem bello anteferrent, ne illius imperatoris opera
desideraretur. Huic ille , Fallis , inquit, verbo cives
tuos, quod hos a bello sevocas. Otii enim nomine ser
vitutem concilias. Nam paritur pax bello. Itaque, qui
ea diutina volunt frui, bello exercitati esse debent. Quare
si principes Graeciae vultis esse, castris est vobis uten
dum non palaestra. Idem ille Meneclīdes, quum huic
obiiceret insolentiam , quod sibi Agamemnonis belli
gloriam videretur consecutus, ille, quod, inquit,
me Agamemnonem aemulari putas, falleris. Namque
ille cum universa Graecia vis decem annis unam cepit
urbem , ego contra una urbe nostra dieque uno to
tam Graeciam Lacedaemoniis fugatis liberavi. Idem
quum in conventum venisset Arcădum petens, ut 80
cietatem cum Thebanis et Argivis facerent, contra
que Callistrătus, Atheniensium legatus, qui eloquen
tia omnes eo praestabat tempore, postularet, ut po
tius amicitiam sequerentur Atticorum , et in oratione
sua multa invectus esset in Thebanos et Argivos,
in iisque hoc posuisset, animum advertere debere
LIBER IV . 63
Carl
Arcadas, quales utraque civitas cives procreasset, ex
quibus de ceteris possent iudicare : Argivos enim
272
fuisse Orestem et Alcmaeonem matricidas ; Thebis
Oedipum natum , qui quum patrem suum interfecis
otte set, matrem uxorem duxisse : huic in respondendo
Epaminondas, quum de ceteris perorasset, postquam
ma ad illa duo opprobria pervenit, admirari se dixit
stultitiam rhetoris Attici , qui non animadverterit, in
10
nocentes illos natos domi, scelere admisso quum pa
DO tria essent expulsi, receptos esse ab Atheniensibus.
Sed maxime eius eloquentia eluxit Spartae legati A.371.ca.
lik ante pugnam Leuctricam . Quo quum omnium socio
22
‫ܐ‬.
rum convenissent legati, coram frequentissimo lega
tionum conventu sic Lacedaemoniorum tyrannidem
coarguit, ut non minus illa oratione opes eorum con
OC cusserit quam Leuctrica pugna. Tum enim perfecit,
quod post apparuit, ut auxilio Lacedaemonii socio
OLE
rum privarentur.
CAP. XIV. Fuisse patientem suorumque iniurias
ferentem civium , quod se patriae irasci nefas esse
duceret, haec sunt testimonia . Quum eum propter in
vidiam cives praeficere exercitui noluissent duxque
esset delectus belli imperitus, cuius errore eo esset
hu deducta illa multitudo militum , ut omnes de salute
be pertimescerent, quod locorum angustiis clausi ab ho
stibus obsidebantur, desiderari coepta est Epaminon
dae diligentia. Erat enim ibi privatus numero mi
an litis. A quo quum peterent opem , nullam adhibuit
memoriam contumeliae et exercitum obsidione libe
da ratum domum reduxit incolumem . Nec vero hoc
semel fecit sed saepius. Maxime autem fuit illustre, 370
by quum Peloponnēsum exercitum duxisset adversus La
ue cedaemonios haberetque collegas duos, quorum alter
pu erat Pelopidas, vir fortis ac strenuus. Hi quum cri

TUBE minibus adversariorum omnes in invidiam venissent
TOS ob eamque rem imperium iis esset abrogatum atque
in eorum locum alii praetores successissent, Epa
64
HISTORIAE ANTIQUAE
minondas populiscito non paruit idemque ut face
rent persuasit collegis, et bellum quod susceperat
gessit. Namque animadvertebat, nisi id fecisset, to
tum exercitum propter praetorum imprudentiam in
scitiamque belli periturum . Lex erat Thebis, quae
morte mulctabat, si quis imperium diutius retinuisset,
quam lege praefinitum foret. Hanc Epaminondas quum
rei publicae conservandae causa latam videret, ad
perniciem civitatis conferre noluit et quattuor men
sibus diutius, quam populus iusserat, gessit im
perium .
CAP. XV. Postquam domum reditum est, colle
gae eius hoc crimine accusabantur. Quibus ille
permisit, ut omnem causam in se transferrent sua
que opera factum contenderent, ut legi non obedi
rent. Qua defensione illis periculo liberatis nemo
Epaminondam responsurum putabat, quod quid di
ceret non haberet. At ille in iudicium venit, nihil
eorum negavit, quae adversarii crimini dabant omnia
que, quae collegae dixerant, confessus est neque re
cusavit, quo minus legis poenam subiret, sed unum
ab iis petivit, ut in periculo suo inscriberent: Epa
minondas a Thebanis morte mulctatus est, quod eos
coëgit apud Leuctra superare Lacedaemonios, quos ante
se imperatorem nemo Boeotorum ausus fuit aspicere in
acie; quodque uno proelio non solum Thebas ab inte
ritu retraxit, sed etiam universam Graeciam in liber
tatem vindicavit, eoque res utrorumque perduxit, ut The
bani Spartam oppugnarent, Lacedaemonii satis habe
rent, si salvi esse possent, neque prius bellare destitit,
quam Messēne restituta urbem eorum obsidione clausit.
Haec quum dixisset, risus omnium cum hilaritate
coortus est, neque quisquam iudex ausus est de
eo ferre suffragium. Sic a iudicio capitis maxima
discessit gloria.
CAP . XVI. Hic extremo tempore imperator apud
Mantinēam quum acie instructa audacius instaret ho
LIBER IV . 65
stie, cognitus a Lacedaemoniis, quod in unius per- 43 Ch ..

nicié eius patriae sitam putabant salutem , universi
in unum impetum fecerunt neque prius abscesse
runt, quam magna caede multisque occisis fortissime
ipsum Epaminondam pugnantem sparo eminus per
cussum concidere viderunt. Huius casu aliquantum
retardati sunt Boeotii , neque tamen prius pugna
excesserunt, quam repugnantes profligarunt. At Epa
minondas, quum animadverteret mortiferum se vulnus
accepisse simulque, si ferrum , quod ex hastili in
2
corpore remanserat, extraxisset, animam statim emis

surum , usque eo retinuit, quoad renuntiatum est vi
cisse Boeotios. Id postquam audivit , Satis , inquit,
vixi. Invictus enim morior. Tum ferro extracto con
festim exanimatus est.
CAP . XVII. Hic uxorem nunquam duxit. In quo
quum reprehenderetur, quod liberos non relinqueret,
a Pelopida, qui filium habebat infamem , isque male
eum hac in re patriae consulere diceret : Vide, inquit,
5 ne tu peius consulas, qui talem ex ie natum relicturus
sis. Neque vero stirps potest mihi deesse. Namque ex
me natam relinquo pugnam Leuctricam, quae non modo
mihi superstes , sed etiam immortalis sit necesse est.
Quo tempore duce Pelopida exules Thebas occupa
runt et praesidium Lacedaemoniorum ex arce ex
pulerunt , Epaminondas, ut iam supra monuimus,,
quamdiu facta est caedes civium, domi se tenuit, quod
neque malos defendere volebat neque impugnare,
ne manus suorum sanguine cruentaret; namque
omnem civilem victoriam funestam putabat : idem ,
postquam apud Cadmeam cum Lacedaemoniis pugna
coepit, in primis stetit. Huius de virtutibus vitaque
satis erit dictum , si hoc unum adiunxero, quod nemo
it infitias , Thebas et ante Epaminondam natum et
post eiusdem interitum perpetuo alieno paruisse im
perio; contra ea , quamdiu ille praefuerit rei publi
cae , caput fuisse totius Graeciae. Ex quo intel
UIST , ANTIQ. quo
ligi potest unum hominem pluris quam civitatem
fuisse.
CAP . XVIII. Post Leuctricam pugnam Lacedae
monii se nunquam refecerunt, neque pristinum im
perium recuperarunt, etsi interim Ågesiláus non de
stitit, quibuscunque rebus posset patriam iuvare.
Hanc datam occasionem praetermittere nolumus,
quin lectores de praeclari illius regis vita accura
tius edoceamus. Agesiláus, Lacedaemonius, quum a
ceteris scriptoribus tum eximie a Xenophonte So
cratico collaudatus est. Eo enim usus est familia
rissime. Hic primum de regno cum Leotychide,
fratris filio, habuit contentionem . Mos est enim a
maioribus Lacedaemoniis traditus, ut duos haberent
semper reges, nomine magis quam imperio, ex dua
bus familiis Procli et Eurysthënis, qui principes ex
progenie Hercủlis Spartae reges fuerunt. Horum ex
altera in alterius familiae locum fieri non licebat.
Ita utraque suum retinebat ordinem . Primum ratio
habebatur, qui maximus natu esset ex liberis eius,
qui regnans decessisset. Sin is virilem sexum non
reliquisset, tum deligebatur, qui proximus esset pro
A. Ch. pinquitate. Mortuus erat Agis rex , frater Agesilāi.
397. Filium reliquerat Leotychỉdem , quem ille natum
non agnorat; eundem moriens suum esse dixerat. Is
de honore regni cum Agesilão , patruo suo , conten
dit, neque id , quod petivit, consecutus est. Nam Ly.
sandro suffragante, homine factioso et his tempori
bus potente , Agesilāus antelatus est.
396 CAP. XIX . Hic simulatque imperii potitus est,
persuasit Lacedaemoniis , ut exercitus emitterent in
Asiam bellumque regi facerent, docens satius esse 2
in Asia quam in Europa dimicari. Namque fama
exierat, Artaxerxem comparare classes pedestresque
exercitus, quos in Graeciam mitteret. Data potestate
tanta celeritate usus est, ut prius in Asiam cum co
LIBER IV. 67
piis pervenerit, quam regii satrăpae eum scirent pro

fectum . Quo factum est, ut omnes imparatos impru
dentesque offenderet. Id ut cognovit Tissaphernes,
qui summum imperium tum inter praefectos habebat
regios, inducias a Lacõne petivit, simulans se dare
operam , ut Lacedaemoniis cum rege conveniret, re
autem vera ad copias comparandas; easque impe
travit trimestres. Iuravit autem uterque se sine dolo
inducias conservaturum . In qua pactione summa fide
mansit Agesilāus ; contra ea Tissaphernes nihil aliud
quam bellum comparavit. Id etsi sentiebat Laco,
tamen iusiurandum servabat multumque in eo se
consequi dicebat, quod Tissaphernes periurio suo et
homines suis rebus abalienaret et deos sibi iratos
redderet ; se autem conservata religione confirmare
exercitum , quum animadverteret deům numen facere
secum , hominesque sibi conciliare amiciores ,> quod
>
-
iis studere consuessent, quos conservare fidem vi

derent.
CAP. XX . Postquam induciarum praeteriit dies,
barbarus non dubitans, quod ipsius erant plurima
domicilia in Caria et ea regio his temporibus multo
putabatur locupletissima , eo potissimum hostes im
>
petum facturos , omnessuas copias eo contraxerat.

At Agesiláus in Phrygiam se convertit eamque prius
depopulatus est, quam Tissaphernes usquam se mo
veret. Magna praeda militibus locupletatis Ephěsum
hiematum exercitum reduxit, atque ibi officinis ar
morum institutis magna industria bellum apparavit.
Et quo studiosius armarentur insigniusque ornaren
tur, praemia proposuit, quibus donarentur, quorum
egregia in ea re fuisset industria. Fecit idem in
exercitationum generibus, ut , qui ceteris praestitis
sent, eos magnis afficeret muneribus. His igitur re
bus effecit, ut et ornatissimum et exercitatissimum
haberet exercitum . Huic quum tempus esset visum A.395Ch.
.
copias extrahere ex hibernaculis, vidit, si, quo esset
5*
iter facturus, palam pronuntiasset, hostes non credi

turos aliasque regiones praesidiis occupaturos neque
dubitaturos , aliud se esse facturum ac pronuntiasset.
Itaque quum ille Sardes iturum se dixisset , Tissa
phernes eandem Cariam defendendam putavit. In
quo quum eum opinio fefellisset victumque se vidis
set consilio, sero suis praesidio profectus est. Nam
quum illo venisset , iam Agesilāus multis locis ex
pugnatis magna erat praeda potitus. Laco autem ,
quum videret hostes equitatu superare, nunquam in
campo sui fecit potestatem et iis locis manum con
seruit, quibus plus pedestres copiae valerent. Pepulit
ergo, quotienscunque congressus est, multo maiores
adversariorum copias et sic in Asia versatus est, ut
A. Ch
omnium opinione victor duceretur.
395. CAP. XXI. Hic quum iam animo meditaretur
proficisci in Persas et ipsum regem adoriri, nuntius
ei domo venit ephororum missu, bellum Athenienses
et Boeotos indixisse Lacedaemoniis; quare venire
ne dubitaret. In hoc non minus eius pietas suspi
cienda est quam virtus bellica; qui quum victori
praeesset exercitui maximamque haberet fiduciam
regno Persarum potiundi, tanta modestia dicto au
diens fuit iussis absentium magistratuum , ut si pri
vatus in comitio esset Spartae. Cuius exemplum
utinam imperatores nostri sequi voluissent ! Sed
illuc redeamus. Agesilāus opulentissimo regno prae
posuit bonam existimationem multoque gloriosius
duxit, si institutis patriae paruisset, quam si bello su
perasset Asiam . Hac igitur mente Hellespontum
copias traiecit tantaque usus est celeritate, ut, quod
iter Xerxes anno vertente confecerat, hic transierit
triginta diebus. Quum iam haud ita longe abesset a
Peloponnēso , obsistere ei conati sunt Athenienses
et Boeotii ceterique eorum socii apud Coroneam ;
quos omnes gravi proelio vicit. Huius victoriae vel
maxima fuit laus, quod , quum plerique ex fuga se
LIBER IV . 69
in templum Minervae coniecissent quaerereturque ab

eo , quid his vellet fieri, etsi aliquot vulnera acce
perat eo proelio et iratus videbatur omnibus, qui
adversus arma tulerant, tamen antetulit irae religio
nem et eos vetuit violari. Neque vero hoc solum
in Graecia fecit, ut templa deorum sancta haberet,
sed etiam apud barbaros summa religione omnia
simulacra arasque conservavit. Itaque praedicabat
se mirari, non sacrilegorum numero haberi, qui sup
plicibus eorum nocuissent, aut non gravioribus poenis
affici, qui religionem minuerent, quam qui fana spo
liarent.
CAP . XXII. Post hoc proelium collatum omne 394.
bellum est circa Corinthum ideoque Corinthium est 387.
appellatum . Hic quum una pugna decem millia ho
stium Agesilão duce cecidissent eoque facto opes ad
versariorum debilitatae viderentur, tantum abfuit ab
insolentia gloriae, ut commiseratus sit fortunam Grae
ciae, quod tam multi a se victi vitio adversariorum
concidissent. Namque illa multitudine, si sana mens
esset Graeciae, supplicium Persas dare potuisse.
Idem quum adversarios intra moenia compulisset et,
ut Corinthum oppugnaret multi hortarentur , nega
vit id suae virtuti convenire. Se enim eum esse
dixit,
qui urbes officium peccantes
qui adnobilissimas redire
expugnaret cogeret,Nam
Graeciae. non
si, inquit, eos exstinguere voluerimus, qui nobiscum ad
versus barbaros steterunt, nosmet ipsi nos expugnave
rimus illis quiescentibus. Quo facto sine negotio, quum
voluerint, nos oppriment.
CAP. XXIII. Interim accidit illa calamitas apud 371
Leuctra Lacedaemoniis. Quo ne proficisceretur, quum
a plerisque ad exeundum premeretur, ut si de exitu
divinaret, exire noluit. Idem , quum Epaminondas 370.
Spartam oppugnaret essetque sine muris oppidum ,
talem se imperatorem praebuit, ut eo tempore omni
bus apparuerit, nisi ille fuisset, Spartam futuram
non fuisse. In quo quidem discrimine celeritas eius

consilii saluti fuit universis. Nam quum quidam ado
lescentuli hostium adventu perterriti ad Thebanos
transfugere vellent et locum extra urbem editum ce
pissent, Agesilāus, qui perniciosissimum fore videret,
si animadversum esset quemquam ad hostes trans
fugere conari, cum suis eo venit atque, ut si bono
animo fecissent, laudavit consilium eorum , quod eum
locum occupassent; se quoque id fieri debere anim
advertisse. Sic adolescentulos simulata laudatione
recuperavit et adiunctis de suis comitibus locum tu
tum reliquit. Namque illi aucti numero eorum , qui
expertes erant consili , commovere se non sunt ausi,
eoque libentius, quod latere arbitrabantur, quae co
gitaverant. Post Leuctricam pugnam quum prae
cipue Lacedaemonii indigerent pecunia , ille omni
bus, qui a rege defecerant, praesidio fuit. A quibus
magna donatus pecunia patriam sublevavit. Atque
in hoc illud imprimis fuit admirabile, quum maxima
munera ei ab regibus ac dynastis civitatibusque
conferrentur , quod nihil unquam domum suam con
tulit, nihil de victu , nihil de vestitu Lacõnum mu
tavit. Domo eadem fuit contentus qua Procles,
progenitor maiorum suorum , fuerat usus. Quam
qui intrarat , nullum signum libidinis , nullum luxu
riae videre poterat, contra ea plurima patientiae
atque abstinentiae. Sic enim instructa erat , ut in
nulla re differret cuiusvis inopis atque privati.
CAP. XXIV. Atque hic tantus vir, ut naturam
fautricem habuerat in tribuendis animi virtutibus
sic maleficam nactus est in corpore fingendo . Nam
et statura fuit humili et corpore exiguo et claudus
altero pede. Quae res etiam nonnullam afferebat
deformitatem , atque ignoti, faciem eius quum intue
rentur, contemnebant; qui autem virtutes noverant,
Ah
361 .
non poterant admirari satis. Quod ei usu venit,
quum annorum octoginta subsidio Tacho in Aegy
LIBER IV . 71
ptum isset et in acta cum suis accubuisset sine ullo

tecto stratumque haberet tale, ut terra tecta esset
stramentis neque huc amplius quam pellis esset in
iecta, eodemque comites omnes accubuissent, vestitu
humili atque obsoleto, ut eorum ornatus non modo
in iis regem neminem significaret, sed homines non
beatissimos esse suspicionem praeberet. Huius de
adventu fama quum ad regios esset perlata, celeriter
munera eo cuiusque generis sunt allata. His quae
esse
rentibus Agesilāum vix fides facta est unum
ex iis, qui tum accubabant. Qui quum regis verbis
quae attulerant dedissent, ille praeter vitulinam et
eiusmodi genera opsonii, quae praesens tempus de
siderabat , nihil accepit, unguenta , coronas secun
damque mensam servis dispertiit, cetera referri ius
sit. Quo facto eum barbari magis etiam contem
serunt, quod eum ignorantia bonarum rerum illa
potissimum sumsisse arbitrabantur. Hic quum ex
Aegypto reverteretur donatus a rege Nectanabide
ducentis viginti talentis , quae ille muneri po
pulo suo daret, venissetque in portum >, qui Menelai
vocatur, iacens inter Cyrēnas et Aegyptum , in mor
bum implicitus decessit. Ibi eum amici, quo Spar- A360Ch.
tam facilius perferre possent, quod mel non habe
bant, cera circumfuderunt atque ita domum retu
lerunt.
CAP. XXV. Quod Agesilāi virtutes apud Lace
daemonios efficere nequiverunt, ut pristinas vires
resumerent, haud magis valuerunt apud Athenienses
victoriae, quas Iphicrătes, Chabrias, Timotheus hinc
illinc reportarunt. Haec extrema fuit aetas impera
torum Atheniensium , neque post illorum obitum
quisquam dux in illa urbe fuit dignus memoria.
ſam cives in segnitiam torporemque resoluti , non
>
ut olim in classem et exercitus, sed in dies festos

apparatusque ludorum reditus publicos effundunt;
et cum actoribus nobilissimis poëtisque theatra ce
72 HISTORIAE ANTIQUAE LIBER IV .
lebrant, frequentius scenam quam castra visentes, ver
sificatoresque meliores quam duces laudantes. Tunc
vectigal publicum , quo antea milites et remiges ale
bantur, cum urbano populo dividi coeptum est.
Quibus rebus effectum est, ut inter otia Graecorum
sordidum et obscurum antea Macedonum nomen emer
geret: et Philippus , obses triennio Thebis habitus,
Epaminondae et Pelopidae virtutibus eruditus , re
gnum Macedoniae Graeciae et Asiae cervicibus ve
ut iugum servitutis imponeret.
3
12
1
my
HISTORIAE ANTIQUAE
11 LIBER V.
(PHILIPPI, REGIS MACEDONUM , RES GESTAE.)
CAP. I. Philippus frater erat Alexandri regis Ma

cedoniae. Qui quum insidiis Eurydices matris occu- A.368.Ch.
buisset, regnum ad fratrem natu maiorem Perdiccam
transmissum est, sed hic quoque pari matris crimine
aliquot annis post tollitur. Perdiccae caedes eo in
dignior videbatur, quod ei apud matrem misericor
diam ne parvulus quidem filius conciliaverat. Ita
que Philippus diu non regem sed tutorem pupilli
egit. At ubi graviora bella imminebant, serumque
auxilium in exspectatione infantis erat, compulsus
a populo regnum suscepit. Qui ubi ingressus est 359.
imperium , magna de eo spes omnibus fuit, et pro
pter ipsius ingenium, quod magnum spondebat virum ,
et propter vetera Macedoniae fata, quae cecinerant,
uno ex Amyntae filiis regnante florentissimum fore
Macedoniae statum . Huic spei ob matris scelera
Philippus unus relictus erat.
CAP. II. Principium regni parum felix erat, quum
et hostium multitudine , et insidiarum metu , et re
gni continuis bellis exhausti inopia Philippus urge
retur. Itaque bella , quae velut conspiratione qua
>
dam vicinarum gentium ex diversis partibus uno

tenipore imminebant, quum omnibus par esse ne
>
quiret, alia pactione composuit, alia redemit , fa
cillima autem aggressus est , ut victoriis reportatis
et militum trepidos animos firmaret, et hostium con
temtum sibi demeret. Primum illi cum Athenien
sibus certamen fuit : quos per insidias victos, metu
belli gravioris, quum interficere omnes posset, inco
lumes sine pretio dimisit. Post hos bello in Illyrios
translato , multa millia hostium caedit. Hinc I'hes
saliam non praedae cupiditate , sed quod exercitui
suo robur Thessalorum equitum asciscere gestie
bat, nihil minus quam bellum metuentem improvi
sus expugnat, urbem nobilissimam Larissam capit,
invictumque exercitum sibi adiunxit. Quibus rebus
feliciter cedentibus, Olympiădem , Neoptolěmi regis
Molossorum filiam , uxorem ducit, conciliante nuptias
fratre patruele, altore virginis, Arrúba, rege Molos
sorum , qui sororem Olympiădis Troắda in matri
monio habebat : quae causa illi exitii malorumque
omnium fuit. Nam , dum regni incrementa affini
tate Philippi acquisiturum se sperat, proprio regno
ab eodem privatus in exilio consenuit. His ita ge
stis Philippus iam non contentus submovere bella,
ultro etiam quietos lacessit. Quum Methõnam ur
bem oppugnaret, in praetereuntem de muris sagitta
iacta dextrum oculum regis effodit. Quo vulnere
nec segnior in bellum nec iracundior adversus ho
stes factus est : adeo ut interiectis diebus pacem
deprecantibus dederit, nec moderatus tantum , verum
etiam mitis adversus victos fuerit.
CAP . III. Graeciae civitates, dum imperare sin
gulae cupiunt, imperium omnes perdiderunt: quippe
in mutuum exitium sine modo ruentes , non nisi
oppressae senserunt, omnibus perire, quod singulae
amitterent. Nam Philippus , rex Macedoniae , ve
lut e specula quadam libertati omnium insidiatus,
dum contentiones civitatum alit , auxilium inferiori
bus ferendo victos et victores pariter subire regiam
LIBER V. 75
servitutem coëgit. Causa et origo huius mali The

bani fuere: qui, quum rerum potirentur, secundam
fortunam imbecillo animo ferentes, victos armis La
cedaemonios et Phocenses, quasi parva supplicia
2. caedibus et rapinis luissent, apud commune Grae
ciae concilium superbe accusaverunt. Lacedaemo
I niis crimini est datum , quod arcem Thebanam in
duciarum tempore occupassent; Phocensibus , quod
F.Bueotiam depopulati essent: prorsus quasi post
Sarma et bellum locum legibus reliquissent. Quum
iudicium arbitrio victorum exerceretur , tanta pe
us cunia damnantur , quanta exsolvi non posset. Igi
** tur Phocenses , quum agris, liberis coniugibusque
>
o 1
privarentur, desperatis rebus , Philomělo quodam
E duce, velut deo irascentes, templum ipsum Apolli
-* nis Delphis occupavere. Inde auro et pecunia di- sch
355
II vites, conducto mercenario milite, bellum Thebanis 346 .
lorez intulerunt. Factum Phocensium , tamesti omnes ex
a é secrarentur propter sacrilegium , plus tamen invi
is diae Thebanis, a quibus ad hanc necessitatem com
pulsi fuerant, quam ipsis intulit. Itaque auxilia his
et et ab Atheniensibus et a Lacedaemoniis missa.
Prima igitur congressione Philomélus Thebanos ca
Estris exuit. Sequenti proelio primus inter confer
TTLE tissimos dimicans cecidit, et sacrilegii poenas impio 354
sanguine luit. In huius locum dux Onomarchus
plane creatur.
CAP. IV . Adversus quem Thebani Thessalique
non civem , sed Philippum , Macedoniae regem , du
cem eligunt, et externae dominationi, quam in suis
timuerunt, sponte succedunt. Igitur Philippus, quasi
0.5 sacrilegii, non Thebanorum ultor esset , omnes mi
in lites coronas laureas sumere iubet, atque ita veluti
2
22. deo duce in proelium pergit. Phocenses insignibus

ji dei conspectis, conscientia delictorum territi , abie
352.
‫ממ‬
ctis armis fugam capessunt, poenasque violatae re
me ligionis sanguine et caedibus suis pendunt. Incre
dibile quantum ea res apud omnes nationes Philippo .
gloriae dedit: Illum vindicem sacrilegi , illum ultorem DieDE

religionum exstitisse. Dignum itaque esse, qui diis pros
ximus habeatur, per quem deorum maiestas vindicata
sit. Sed Athenienses audito belli eventu , ne in 312
2
352. Graeciam Philippus transiret,

AC angustias Thermopy
larum pari ratione , sicuti antea advenientibus Perse
sis, occupavere , sed nequaquam simili aut virtutem
aut causa : siquidem tunc pro libertate Graeciae,
nunc pro sacrilegio publico; tunc a rapina hostium :P
templa vindicaturi, nunc templorum raptores adver LE 1
sus vindices defensuri; aguntque propugnatores sce

leris, cuius vindices ipsi esse debuerant, immemores
prorsus , in dubiis rebus se illo deo etiam consilio
rum auctore usos esse , illo duce tot bella victores
inisse , tot urbes auspicato condidisse , tantum im
perium terra marique quaesisse, nihil sine maie
state numinis eius aut privatae unquam aut publi VULL
cae rei gessisse. Si tantum facinus ingenia omni

doctrina exculta, pulcherrimis legibus institutisque
formata , admittere non dubitarunt, non amplius
>
haberepotuerunt, cur barbaris iure succenserent.

CAP. V. Sed nec Philippus melioris fidei ad sten
versus socios fuit: quippe veluti timens, ne ab ho FIAM
stibus sacrilegii scelere vinceretur, illas ipsas civi

tates, quarum paullo ante dux fuerat, quae sub man
auspiciis eius militaverant , quae gratulatae illi sibi

que de victoria fuerant, hostiliter occupatas diri
puit; coniuges liberosque omnium sub corona ven
didit; non deorum immortalium templis, non aedi
bus sacris, non diis penatibus publicis privatisque,
ad quos paullo ante ingressus hospitaliter fuerat,
pepercit; prorsus ut non tam sacrilegii ultor exsti
tisse, quam sacrilegiorum licentiam quaesisse vide
retur. Inde veluti rebus egregie gestis in Chalci
dicam traiicit : ubi bello pari perfidia gesto captis Blue
que per dolum et occisis finitimis regibus, univer
LIBER V. 77
sam provinciam imperio Macedoniae adiunxit. Deinde

ad abolendam avaritiae famam , qua insignis praeter
ceteros tunc temporis habebatur, per regna et opulen
tissimas civitates homines mittit, qui opinionem sere
rent, regem Philippum magna pecunia locare et muros
per civitates et fana et templa facienda , et ut per
praecones susceptores sollicitarent. Qui quum in
Macedoniam venissent, variis dilationibus frustrati,
vim regiae maiestatis timentes, taciti proficisceban A. Ch .
tur. Post haec Olynthios aggreditur : receperant 349.
enim per misericordiam post caedem unius duos
fratres eius, quos ex noverca genitos Philippus ve
luti participes regni interficere gestiebat. Ob hanc
1
igitur causam urbem antiquam et nobilem exscindit, 348..
et fratres olim destinato supplicio tradit, praedaque
: ingenti pariter et parricidii voto fruitur. Inde quasi
omnia, quae agitasset animo, ei licerent, auraria in
Thessalia, argenti metalla in Thracia occupat: et,
ne quod ius vel fas inviolatum praetermitteret, pi
raticam quoque exercere instituit. His ita gestis
forte evenit, ut eum fratres duo , reges Thraciae,
non ex contemplatione iustitiae eius , sed invicem
metuentes, ne alterius viribus accederet, discepta
tionum suarum iudicem eligerent. Sed Philippus,
more ingenii sui , ad iudicium veluti ad bellum in
opinantibus fratribus instructo exercitu supervenit,
et regno utrumque non iudicis more, sed latronis
fraude ac sceleré spoliavit.
CAP . VI. Dum haec aguntur, legati Athenien- 846,,
sium petentes pacem ad eum venerunt. Quibus
auditis et ipse legatos Athēnas cum pacis conditio
nibus misit: ibique ex commodo utrorumque pax
facta est.. Ex ceteris quoque Graeciae civitatibus
non pacis amore, sed belli metu legationes venere .
Crudescente enim ira Thessăli Boeotiique orant,
ut quemadmodum antea adversum Phocenses, ita etiam
nunc se ducem Graeciae adhiberet, tanto odio Pho
censium ardentes, ut obliti cladium suarum perire
ipsi quam non perdere eos praeoptarent, expertam
que Philippi crudelitatem pati, quam parcere hosti
bus suis mallent. Contra Phocensium legati, adhi
bitis Lacedaemoniis et Atheniensibus, bellum depre
cabantur , cuius dilationem ter iam ab eo eme
rant. Foedum prorsus miserandumque spectaculum ,
Graeciam , etiam tunc et viribus et dignitate orbis
terrarum principem , regum certe gentiumque semper
victricem et multarum adhuc urbium dominam , alie
ti
nis excubare sedibus aut rogantem bellum aut de 0
precantem ; eoque discordia sua civilibusque bellis II
esse redactam , ut aduletur ultro eum , quem paullo
ante in sua clientela tenebat. Et haec potissimum
fecere Thebani Lacedaemoniique, antea inter se im
perii, nunc gratiae imperantis aemuli. Philippus 2
legationibus utrisque secreto auditis, his veniam belli
pollicetur,
quam iureiurando
proderent ; illis contra, , ne responsum
adactisventurum cui
se auxilium- P
que laturum : utrosque vetat parare bellum , aut 01
metuere. Sic variato responso quum omnes securi a
essent, Thermopylarum angustias occupat.

CAP. VII. Tunc primum Phocenses, se fraude
Philippi deceptos esse animadvertentes, trepidi ad UH
arma confugiunt. Sed neque spatium erat instru
endi belli , nec tempus ad contrahenda auxilia; et
Philippus excidium minabatur, ni fieret dedítio. CE
346 . Igitur necessitate victi pacta salute ,

Auch se dediderunt. IN
Sed pactio eiusdem fidei fuit, cuius antea fuerat de
tar
precati belli promissio. Igitur caeduntur passim
rapiunturque; non liberi parentibus, non coniu
ges maritis, non deorum simulacra templis suis
relinquuntur. Unum tantum miseris solatium fuit,
quod , quum Philippus portione praedae socios frau
dasset, nihil rerum suarum apud inimicos vide
runt. 'Reversus in regnum , ut pastores nunc in
hibernos , nunc in aestivos saltus pecora traiiciunt,
LIBER V. 79
sic ille populos et urbes, prout vel replenda vel

derelinquenda quaeque loca censebat , ad libidinem
suam transfert. Miseranda ubique facies et excidio
similis erat. Non quidem pavor ille hostilis, nec
militum per urbem discursus erat; non tumultus
armorum , non bonorum atque hominum rapina: sed
tacitus moeror et luctus , quum metuerent, ne ipsae
P lacrimae pro contumacia haberentur. Crescit dissi
mulatione ipsa dolor , eo altius demissus, quo mi
1 nus eum profiteri licet. Nunc sepulcra maiorum ,
nunc veteres penates , nunc tecta , in quibus geniti
erant, considerabant:: miserantes nunc vicem suam ,
quod in eum diem vixissent, nunc filiorum , quod
non post eum diem nati essent. Alios populos in
X finibus ipsis hostibus opponit ; alios in extremis
regni terminis statuit; quosdam bello captos in supple
mentum urbium dividit . Atque ita ex multis gentibus
nationibusque unum regnum populumque constituit.
CAP. VIII. In Graeciam Philippus quum venisset,
1 sollicitatus paucarum civitatum direptione, et ex
praeda modicarum urbium , quantae opes universa
rum essent, animo prospiciens, bellum toti Graeciae
inferre statuit. Ad quod quum magnum sibi emo
lumentum fore censeret , si Byzantium , nobilem et
maritimam urbem , in potestatem suam redegisset et
receptaculum terra marique copiis suis fecisset, ean
dem claudentem sibi portas obsidione cinxit. Haec
namque urbs condita a Megarensibus , deinde Persa
rum imperio subiecta, postea a primo Pausania, rege
Spartanorum , expugnata per septem annos ab his pos
sessa fuit; deindevariante victoria nunc Lacedaemonio
rum , nunc Atheniensium iuris habita est : quae incerta
possessio effecit, ut quum nemo urbem quasi suam au
xiliis iuvaret, libertas constantius servaretur. Igitur
Philippus, longa obsidionis mora exhaustus, pecu
>
nias re piratica exercenda comparare studet. Captis

itaque centum septuaginta navibus mercatoriis, 'an2
helantem inopiam paullulum recreavit. Deinde , ne

unius urbis oppugnatione tantus exercitus tereretur, srubiat
profectus cum fortissimis multas Chersonensium ur
bes expugnat; filiumque Alexandrum , decem et octo INU .
annos natum , ad se arcessit, ut patre duce tirocini
rudimenta deponeret. In Scythiam quoque praedandi
causa profectus est , more negotiantium impensas
belli alio bello refecturus. argen
toise fac
CAP. IX. Erat eo tempore rex Scytharum Atheas, PI
qui quum bello Istrianorum premeretur, auxilium I OCCL
a Philippo per Apollonienses petit, pollicitus , se
eum in successionem regni Scythiae adoptaturum . QC
Interim Istrianorum rex decedens et metu belli et
auxiliorum necessitate Scythas solvit. Itaque Atheas tutpe
re
remissis Macedonibus renuntiari Philippo iubet, ne is gen
miaSC
que auxilium eius se petisse neque adoptionem pro ibus
misisse : nam neque Scythas egere vindicta Macedonum , abas fu
quibus meliores essent, neque heredem sibi incolumi filio
deesse. His auditis Philippus legatos ad Atheam gorum Tits Atb
mittit obsidionis impensae portionem petentes, ne inopia
deserere bellum cogatur . Quod eo promtius eum facere tum ad
be
debere, quod Macedonum militibus in auxilium eius ante
missis ne sumptum quidem viae , nedum officii pretia hi riri
dederit. Atheas inclementiam coeli et terrae steri s
litatem causatus, quae non divitias, sed vix ali
at,
menta exhibeat, respondit nullas sibi opes esse, qui- quam
crit ate
bus tantum regem expleat ; seque turpius putare parvo
defungi, quam totum abnuere ; Scythas autem virtute and P
animi et duritia corporis, non opibus censeri. Quibus Sensib
>
A.340ch. derisus Philippus, soluta obsidione Byzantii Scythica amen

bella aggreditur, et quo securiores faceret Scythas, pneunte
praemittit legatos Atheae nuntiaturos: regem 'By
cantium obsidentem vovisse statuam Herculi, iamque ad aloca,90
hanc in ostio Istri ponendam venire. Pacatum accessum cor
ad religionem dei petit, amicus ipse Scythis venturus. anne et
Ille, si voto fungi vellet, statuam sibi mitti iubet, non
modo ut ponatur ,> verum etiam ut inviolata maneat,
LIBER V. 81
pollicetur; exercitum autem fines ingredi negat se pas

surum . Ac si invitis Scythis statua ponatur , eo di
gresso sublatum et aes statuae in aculeos sagittarum
versum iri. Sic utrimque irritatis animis proelium
committitur. Quum virtute et numero praestarent
Scythae, astu Philippi vincuntur. Viginti millia
puerorum ac feminarum capta ; pecoris magna vis,
auri argentique nihil. Ita primum fides inopiae
Scythicae facta est.
CAP. X. Sed revertenti ab Scythia Philippo
Triballi occurrunt; negant se transitum daturos, ni
portionem accipiant praedae. Hinc iurgium et mox
proelium ; in quo ita in femore vulneratus est Phi
lippus, ut per corpus eius equus interficeretur. Quum
omnes regem occisum putarent, praeda amissa est.
Ita spolia Scythica ,velut devota, paene luctuosa Ma
cedonibus fuere. Ubi vero ex vulnere primum con
valuit , diu dissimulatum bellum Atheniensibus in
fert : quorum causae Thebani se iunxere, metuentes,
ne victis Atheniensibus bellum veluti vicinum in
cendium ad se transiret. Facta igitur inter duas
paullo ante infestissimas civitates societate , legatio
nibus Graeciam fatigant: se communem hostem com
munibus viribus submovendum putare ; neque enim prius
cessaturum esse Philippum , si prospere prima succes
sissent, quam omnem Graeciam domuisset. Motae quae
dam civitates Atheniensibus se iungunt; quasdam
autem ad Philippum belli metus traxit. Proelium A.338Ch.
apud Chaeroneam , Boeotiae urbem , committitur.
Atheniensibus quidem longe maior militum numerus
erat, tamen Macedonum assiduis bellis indurata vir
tute vincuntur; at non immemores pristinae gloriae
cecidere: quippe omnes , adversis vulneribus per
cussi loca , quae tuenda a ducibus acceperant, mo
rientes corporibus texerunt. Hic dies universae
Graeciae m et gloriam dominationis et vetustissimam
libertate finivit.
HIST. ANTIQ . 6
CAP . XI. Huius victoriae laetitiam Philippus

callide dissimulavit. Nam non solita sacra illo die
fecit; non in convivio risit, non ludos inter epulas
adhibuit, non coronas aut unguenta sumsit; et quan
tum in illo fuit, ita vicit, ut victorem nemo sentiret.
Nec regem se Graeciae, sed ducem apellari iussit;
atque ita inter tacitam laetitiam et dolorem ho
stium sibi temperavit, ut neque apud suos exsultasse
neque apud victos insultasse videretur. Athénien
sibus , quos infestissimos expertus erat, et captivos $
gratis remisit et occisorum corpora sepulturae red 2
didit, ultro hortatus, ut reliquias funerum ad se

pulcra maiorum deferrent. Super haec Alexan
drum filium cum 'amico Antipătro Athēnas mi
sit , qui pacem cum his amicitiamque iungerent.
Thebanorum contra non solum captivos, verum etiam
interfectorum sepulturam vendidit. Principes civi
tatis alios securi percussit, alios in exilium redegit,
bonaque omnium occupavit. Pulsos deinde per iniu
horum numero
riam in patriam restituit. Ex tre
centos exules iudices rectoresque civitati dedit:
apud quos quum potentissimi quique accusarentur,
quod per iniuriam illos in exilium egissent , huius
constantiae fuerunt, ut omnes se auctores faterentur,
utiliusque exilium illorum quam restitutionem pa
triae fuisse contenderent. Mira sane audacia et
constantia ! Contemnunt absolutionem , quam dare
inimici possunt, et quoniam rebus nequeunt ulcisci,
verbis usurpant libertatem .
CAP. XII. Compositis in Graecia rebus Philippus
omnium civitatum legatos ad formandum rerum
praesentium statum evocari Corinthum iubet. Ibi
pacis legem universae Graeciae pro meritis singu
farum civitatum statuit; conciliumque omnium , ve
luti unum senatum >, ex omnibus legit. Soli Lace
daemonii et regem et leges contemserunt, servitutem
non pacem rati, quae non ipsis civitatibus conve
>
LIBER V. 83
niret, sed a victore ferretur. Auxilia deinde singu

larum civitatum describuntur, sive adiuvandus rex
oppugnante aliquo foret, seu duce illo bellum infe
rendum . Neque enim dubiuin erat, imperium Per
sarum his apparatibus peti. Summa auxiliorum du
centa millia peditum fuere et equitum quindecim
millia . Extra hanc summam et Macedoniae exerci
tus et copiae erant, quas confines barbarae gentes,
a Philippo domitae , mittere debebant. Initio veris
>
tres duces in Asiam Persarum iuris praemittit, Par

menionem , Amyntam et Attălum , cuius sororem nu
per , expulsa Alexandri matre Olympiáde, in matri
monium receperat.
CAP . XIII. Interea, dum auxilia a Graecia coëunt,
nuptias Cleopătrae filiae et Alexandri, Olympiădis
fratris, quem regem Epiri fecerat, celebrat. Dies
erat pro magnitudine duorum regum , et collocantis
filiam et uxorem ducentis, apparatibus insignis. Nec
ludorum magnificentia deerat: adquorum spectacu
lum Philippus quum sine custodibus corporis me
dius inter duos Àlexandros, filiumgenerumque, con
tenderet , Pausanias, nobilis ex Macedonibus adole A.
scens , nemini suspectus, occupatis angustiis Philip - 4336
pum transeuntem obtruncat, diemque laetitiae de
stinatum foedum luctu fiineris facit. Hic gravem in
iuriam passus ab Attălo fuerat, saepeque querelam
Philippo detulerat. Iam quum variis frustrationibus
differretur et honoratum insuper exercitus imperio
adversarium cerneret, iram in ipsum Philippum ver
tit, ultionemque, quam ab adversario non poterat,
ab iniquo iudiceexegit.
CAP. XIV . Creditum est etiam , eum immissum
ab Olympiáde, matre Alexandri, fuisse,> nec ipsum
Alexandrum ignarum paternae caedis exstitisse :
quippe non minus Olympiădem repudio et prae
lata sibi Cleopătra doluisse, quam petitae ultio
Alexandrum quoque
nis frustratione Pausaniam . Alexandrum
6*
regni aemulum fratrem ex noverca susceptum ti

muisse; eoque factum , ut in convivio antea primum
cum Attălo, mox cum ipso patre iurgaret: adeo ut
etiam stricto gladio eum Philippus consectatus sit,
aegreque a filii caede amicorum precibus exoratus.
Quamobrem Alexander ad avunculum se in Epirum
cum matre, inde ad regem Illyriorum contulerat;
vixque mitigatus est, quum a patre esset revocatus.
Olympias quoque fratrem suum Alexandrum , Epiri
regem , in bellum subornabat : pervicissetque, ni
filiae nuptiis Philippus generum occupasset. Hi stimuli
irarum quum utrique essent, Pausaniam de impunitate
adversarii querentem ad tantum facinus impulisse cre
duntur.. Olympias certe fugienti percussori equos
quoque praeparatos habuit. Ipsa deinde, audita re
gis nece, quum titulo officii ad exsequias cucur
risset, in cruce pendentis Pausaniae capiti eadem
nocte, qua venit, coronam auream imposuit : quod
nemo alius audere, nisi haec, superstite Philippi
filio, potuisset. Paucos deinde post dies refixum cor
pus interfectoris super reliquias mariti cremavit et
tumulum ei eodem fecit in loco, parentarique eidem
quotannis curavit. Post haec Cleopátram , a qua
pulsa Philippi matrimonio fuerat, in gremio eius
>
prius filia interfecta, finire vitam suspendio coëgit;

spectaculoque pendentis ultione potita est, ad quam
per parricidium festinaverat. Novissime gladium ,
quo rex percussus est , Apollini sub nomine Myr
tåles consecravit: hoc enim nomen ante Olympiadis
parvulae fuit. Quae omnia ita palam facta sunt, ut
timuisse videatur, ne facinus ab ea commissum non
probaretur.
CAP. XV. Decessit Philippus quadraginta et
septem annorum , quum annos viginti et quinque
regnasset. Genuit exLarissaea saltatrice filium Arrhi
daeum , qui post Alexandrum regnavit. Habuit et
alios multos ex variis matrimoniis regio more SUS
LIBER V. 85
ceptos, qui partim fato, partim ferro periere. Fuit

rex armorum quam conviviorum studiosior; opes ei
erant instrumenta bellorum . Divitiarum quaestuquam
custodia sollertior, inter quotidianas rapinas semper
inops erat. Misericordia in eo et perfidia pariter
Liinerant.
Nulla apud eum turpis ratio vincendi.
Blandus non minus quam insidiosus alloquio , plura
promittebat quam praestabat; in seria et iocos ar
tifex. Amicitias utilitate, non fide colebat.Gratiam
E fingere in odio, in gratia offensam simulare, instruere
s inter concordantes odia , apud utrumque gratiam
>
quaerere , solemnis illi erat consuetudo. Huc acce

debat eloquentia insignis, oratio acuminis et soller
tiae plena, ut nec ornatui facilitas, nec facilitati in
disse ventionum deesset ornatus. Huic Alexander filius
successit et virtute et vitiis patre maior. Itaque
vincendi ratio utrique diversa. Hic aperta vi, ille ar
tibus bella tractabat. Deceptis ille gaudebat hosti
Pis bus, hic palam fusis. Prudentior ille consilio , hic
i animo magnificentior. Iram pater dissimulare, ple
21 rumque etiam vincere: huic, ubi exarsisset , nec di
latio ultionis nec modus erat. Vini nimis uterque
1 avidus, sed ebrietatis diversa vitia . Patri mos erat
in & etiam de convivio in hostem procurrere, manum con
con serere, periculis se temere offerre: Alexander non in
hostem , sed in suos saeviebat. Quamobrem Philip
* pum saepe vulneratum proelia remisere : hic ami
corum interfector convivio frequenter excessit. Re
mis gnare ille cum amicis volebat, hic in amicos regna
exercebat. Amari pater , hic metui malebat. Lite
17 rarum cultus utrique similis. Sollertiae pater maioris,
hic fidei. Verbis atque oratione Philippus, hic rebus
i moderatior. Parcendi victis filio animus et promtior
ini et honestior; ille nec sociis abstinebat. Frugalitati
pater, luxuriae filius magis deditus erat. Quibus
and artibus orbis imperii fundamenta pater iecit, operis
totius gloriam fillius consummavit.
HISTORIAE ANTIQUAE
LIBER VI .
(ALEXANDRI MAGNI RES GESTA L.)
CAP. I. In exercitu Philippi sicuti variae gentes

erant, ita eo occiso diversi motus animorum fuere :
alü quippe iniusta servitute oppressi ad spem se
libertatis erigebant; alii , taedio longinquae militiae,
remissa expeditione gaudebant; nonnulli facem nu
ptis filiae accensam rogo patris subditam dolebant.
Amicos quoque tam subita mutatione rerum haud
mediocris metus ceperat, reputantes nunc provoca
tam Asiam , nunc Europam nondum perdomitam ,
nunc Illyrios et Thracas et Dardănos ceterasque
barbaras gentes fidei dubiae et mentis infidae : qui
omnes populi si pariter deficiant, resisti nullo modo
posse. Quibus rebus veluti medela quaedam inter
ventus Alexandri fuit, qui habita concione ita vul
gus omne consolatus et pro tempore hortatus est,
ut et metum timentibus demeret et in spem omnes
impelleret. Erat hic annos viginti natus, in qua
aetate ita moderate de se multa pollicitus est, ut
appareret, eum plura experimentis reservare . Mace
donibus immunitatem cunctarum rerum praeter mi
litiae vacationem dedit :: quo facto tantum sibi fa
vorem omnium conciliavit , ut regis corpus, non vir
tutem mutatam esse dicerent.
HISTORIAE ANTIQUAE LIBER VI. 87
CAP. II. Prima illi cura paternarum exsequiarum
.
fuit; in quibus ante omnia caedis conscios ad tu

mulum patris occidi iussit. Aemulum quoque im
perii, Carānum , ex noverca fratrem , interfici cura
vit. Inter initiá multas gentes rebellantes compe
scuit ; orientes nonnullas seditiones exstinxit. Qui
E bus rebus erectuscitato gradu in Graeciam con
tendit : ubi exemplo patris Corinthum evocatis civi
tatibus, dux in locum eius substituitur. Inchoatum
8111
deinde a patre Persicum bellum aggreditur: in cuius
apparatu occupato nuntiatur, Athenienses et Thebanos
ab eo ad Persas defecisse, auctoremque eius defectionis
Demosthènem oratorem esse, magno auri pondere a
Persis corruptum ; eum omnes Macedonum copias cum
are rege a Triballis deletas esse affirmasse, producto in con
corum tacionem homine, qui in eo proelio, in quo rex cecidisset, se
ad sye quoque vulneratum diceret. Ita mutatos omnium ferméci
nae mis vitatum animos esse ; praesidia Macedonum obsideri.
i face! Quibus motibus occursurus tanta celeritate exerci
doled
m doc tum paravit et Graeciam oppressit, ut, quem ve
rerum à nire non senserant, videre se vix crederent.
NC PPT CAP. III. In transitu hortatus Thessălos fuerat,
perdiet beneficiorumque Philippi patris maternaeque suae
cetersi cum his ab Aeacidarum gente necessitudinis admo
ubidati! nuerat. Cupide haec Thessălis audientibus, exemplo
nullo e patris dux universae gentis creatus erat et vecti
dam ir galia omnia reditusque suos ei tradiderant. Sed
ne isi Athenienses, sicuti primi defecerant,ita primi poeni
ortatie tere coeperunt, contemtum hostis in admirationem ver
em cu tentes, pueritiamque Alexandri modo spretam supra
‫ ܕ‬ini virtutem veterum ducum extollentes. Missis itaquele
is este
re. Le
gatis bellum deprecantur; quos quum audisset gra
viterque increpuisset, Alexanderbellum Atheniensibus
raetere remisit. Inde Thebas exercitum convertit, eadem in
parem
1 sikitT dulgentia usurus,, si pare m poenitentiam invenisset .
DOD
1,2017 Sed Thebani armis , non precibus nec deprecatione con A. CE
335
usi sunt. Itaque vícti gravissima quaeque suppli
cia miserrimae captivitatis experti sunt. In con
cilio quum de excidio urbis deliberaretur, Phocen
ses et Plataeenses et Thespienses et Orchomenii,
Alexandri socii victoriaeque participes, excidia ur
bium suarum crudelitatemque Thebanorum refere
bant; studia in Persas , non praesentia tantum , ve
rum et vetera adversus Graeciae libertatem incre
pant: quamobrem odium eos omnium populorum esse,
quod vel ex eo månifestari, quod iureiurando se omnes
obstrinxerint, ut victis Persis Thebas diruerent. Adii
ciunt et scelerum priorum fabulas, quibus omnes
scenas repleverint, ut non praesenti tantum perfidia,
verum et vetere infamia invisi forent.
CAP . IV . Tunc Cleădas, unus ex captivis, data
potestate dicendi: non a rege Thebanos defecisse, quem
interfectum audierint, sed a regis heredibus : quidquid
in eo sit admissum , credulitatis, non perfidiae culpam
esse ; cuius tamen iam magna se supplicia pependisse
deleta iuventute : nunc senum feminarumque sicuti in
firmum , ita innoxium restare vulgus, quod ipsum con
tumeliis ita vexatum esse , ut nihil amarius unquam
sint passi ; nec iam pro civibus se, qui tam pauci re
manserint, orare, sed pro innoxio patriae solo et pro
urbe, quae non viros tantum , verum etiam deos genue
rit. Monet etiam regem , ut geniti apud ipsos Her
călis, unde originem gens Aeacidarum trahat, actae
que Thebis aa patre Philippo pueritiae memine
rit. Sed potentior fuit ira quam preces. Itaque
urbs diruitur; agri inter victores dividuntur; ca
ptivi sub corona venduntur; quorum pretium non ex
ementium commodo, sed ex inimicorum odio exten
ditur. Miseranda res Atheniensibus visa : itaque
portas profugis contra interdictum regis aperuere.
Quam rem ita graviter tulit Alexander, ut secunda
legatione denuo bellum deprecantibus ita demum
veniam concesserit, ut oratores et duces, quorum
fiducia toties rebellent , sibi dedantur. Ad quod
LIBER VI. 89
quum belli metu parati essent Athenienses, eo res

deducta est , ut , retentis oratoribus , duces in exi
lium agerentur. Hi continuo ad Darium profecti
non mediocre momentum Persarum viribus accessere.
CAP. V. Proficiscens ad Persicum bellum omnes A.334.
Ch.
novercae suae cognatos , quos Philippus in excel
siorem dignitatis locum provehens imperiis praefe
cerat, interfecit. Sed nec suis, qui apti regno vi
debantur, pepercit, ne qua materia seditionis, pro
cul se agente , in Macedonia remaneret ; et reges
stipendiarios conspectioris ingenii ad commilitium
secum trahit , segniores ad tutelam regni relin
quit. Adunato deinde Sestum exercitu naves onerat;
unde conspecta Asia, incredibili ardore mentis ac
census , duodecim aras deorum in belli vota sta
tuit.Patrimonium omne Suum > quod in Mace
donia Europaque habebat, amicis dividit, sibi Asiam
sufficere praefatus. Priusquam ulla navis litore
.
excederet , hostias caedit , petens victoriam bello,
quo toties Q. Persis petitam Graeciam ulturus sit :
Persis iam satis longa et matura imperia contigisse,
tempusque esse , eorum vicem excipere melius actu
ros. Sed neque exercitui alia quam regi praesum
tio fuit; quippe obliti omnes coniugum liberorum
que et longinquae domo militiae , Persicum aurum
et totius Orientis opes iam quasi suam praedam
ducebant; nec belli periculorumque , sed divitia
rum meminerant . Quum delati in continentem es
sent , primus Alexander iaculum velut in hostilem
terram iecit, armatusque de navi tripudianti similis
prosiluit; atque ita hostias caedit , precatus, ne se
regem illae terrae invitae accipiant. In Ilio quoque
ad tumulos eorum , qui Troiano bello ceciderant,
parentavit.
CAP. VI. Inde hostem petens milites a popula
tione Asiae prohibuit, parcendum esse suis rebus prae
fatus, nec perdenda ea quae possessuri venerint. In
exercitu eius fuere peditum triginta duo millia, equi
tum quattuor millia quingenti, naves centum octo
ginta duae. Hac tam parva manu universum ter
rarum orbem utrum admirabilius vicerit, an aggredi
ausus fuerit , incertum est. Quum ad tam pericu
losum bellum exercitum legeret , non iuvenes robu
stos nec primum florem aetatis , sed veteranos, ple
rosque etiam emeritae militiae, qui cum patre pa
truisque militaverant , elegit : ut non tam milites
quam magistros militiae electos putares. Ordines
quoque nemo nisi sexagenarius duxit: ut , si prin
cipia castrorum cerneres, senatum te alicuius pri
scae reipublicae videre diceres. Itaque nemo in
proelio fugam , sed victoriam cogitavit; nec in pe
dibus cuiquam spes, sed in lacertis fuit. Contra rex
Persarum Darius Codomannus fiducia virium nil astu
agere, nec hostem regni finibus arcere , sed in inti
mum regnum accipere, gloriosius ratus repellere bel
lum , quam non admittere. Prima igitur congressio in
campis Adrastiis apud Aumen Granicum fuit. In
acie Persarum sexcenta millia militum fuere; quae
non minus arte Alexandri , quam virtute Macedo
num superata, terga verterunt. Magna itaque cae
des Persarum fuit . De exercitu Alexandri" novem
pedites , centum viginti equites cecidere : quos rex
impense humatos ad ceterorum exemplum statuis
equestribus donavit cognatisque eorum immunitates
dedit. Post victoriam maior pars Asiae ad eum
defecit. Gessit et plura bella cum praefectis Darli,
quos iam non tam armis quam terrore nominis sui
vicit.
CAP. VII. Post haec Gordium urbem petit, quae
posita est inter Phrygiam maiorem et minorem :
cuius urbis potiundae non tam propter praedam
cupido eum cepit, sed quod audierat, in ea urbe in
templo Iovis iugum plaustri Gordii positum ; de quo
antiqua oracula cecinerant, eum , qui iugi nexum solvis
LIBER VI. 91
set, tota Asia regnaturum . Huius rei causa et origo

illa fuit. Gordius quum in his regionibus bubus
conductis araret, aves eum omnis generis circum
volare coeperunt. Profectus ad consulendos augures
vicinae urbis, obviam in porta habuit virginem exi
miae pulchritudinis; percontatus eam , quem potissi
mum augurem consuleret: illa , audita causa consu
lendi, gnara artis ex disciplina parentum , regnum
ei portendi respondit; polliceturque se et matrimo
nii et spei sociam . Tam pulchra conditio prima
regni felicitas videbatur. Post nuptias inter Phry
gas orta seditio est. Consulentibus de fine discor
diarum oracula responderunt, regem discordiis opus
esse. Iterum de persona regis quaerentes iubentur,
eum regem observare, quem reversi primum in
$ templum Iovis euntem plaustro reperissent. Obvius
illis Gordius fuit, statimque eum regem consalu
tant. Ille plaustrum , quo vehenti regnum delatum
fuerat, in templo Iovis positum Maiestati regiae
consecravit. Post hunc filius Mida regnavit , qui
ab Orpheo sacrorum solemnibus initiatus Phrygiam
religionibus implevit: quibus tutior omni vita, quam
armis fuit. Igitur Alexander capta urbe quum in
templum Iovis venisset , iugum plaustri requisivit :
quo exhibito , quum capita luramentorum intra nodos
5 abscondita reperire non posset, violentius oraculo
usus, gladio foramenta caedit >, atque ita resolatis
>
nexibus latentia in nodis capita invenit.

CAP. VIII. Haec illi agenti nuntiatur, Darium 42sch
333
cum ingenti exercitu adventare. Itaque timens an
gustias, magna celeritate Taurum transcendit; in
qua festinatione quingenta stadia cursu fecit. Quum
Tarsum venisset, captus Cydni fluminis amoenitate
per mediam urbem influentis, proiectis armis plenus
pulveris ac sudoris in praefrigidam undam se pro
iecit. Vixque ingressi subito horrore artus rigere
coeperunt: pallor deinde suffusus est, et totum pro
pemodum corpus vitalis calor reliquit. Exspiranti

similem ministri manu excipiunt nec satis cómpo
tem mentis in tabernaculum deferunt. Ingens sol
licitudo et paene iam luctus in castris erat . Flentes
querebantur, in tanto impetu cursuque rerum omnis
aetatis ac memoriae clarissimum regem non in acie sal
tem , non ab hoste deiectum , sed abluentem aqua cor
pus ereptum esse et exstinctum . Instare Darium , victo
rem antequam vidisset hostem . Sibi easdem terras. 1
1
quas victores peragrassent, repetendas: omnia aut ipsos
aut hostes populatos : per vastas solitudines , etiamsi
nemo insequi velit, euntes fame atque inopia debellari
posse. Quem signum daturum fugientibus ? quem au 1
surum Alexandro succedere ? quem classem , qua Hel !
lespontum transeant, praeparaturum ? Rursus in
ipsum regem misericordia versa, illum florem iuven
tae, illam vim animi, eundem regem et commili
tonem divelli a se et abrumpi , immemores sui
querebantur.
CAP . IX . Inter haec liberius meare spiritus coe
perat : allevabat rex oculos et , paullatim redeunte
animo, circumstantes amicos agnoverat, laxataque
vis morbi ob hoc solum videbatur , quia magnitu
dinem mali sentiebat. Animi autem aegritudo cor
pus urgebat: quippe Darlum quinto die in Cilicia
fore nuntiabatur. Vinctum ergo se tradi et tantam
victoriam eripi sibi ex manibus, obscuraque et igno
bili morte in tabernaculo exstingui se querebatur.
Admissisque amicis pariter ac medicis , In quo me,
inquit , statu rerum mearum fortuna deprehende
rit, cernitis. Strepitum hostilium armorum exaudire
3
mihi videor et, qui ultro intuli bellum , iam provocor.
Lenta remedia et segnes medicos non exspectant tem
0
pora mea : vel mori strenue quam tarde convalescere
mihi melius est. Proinde, si quid opis , si quid
artis in medicis est, sciant, me non tam mortis, quam
belli rerneditem quaerere ! Ingentem omnibus incus
LIBER VI. 93
serat curam tam praeceps temeritas eius. Ergo pro

se quisque precari coepere, ne festinatione peri
culum augeret , sed esset in potestate medentium :
inexperta remedia haud iniuria ipsis esse suspecta,
quum ad perniciem eius etiam à latere ipsius pe
cunia sollicitaret hostis. Quippe Darius mille ta
lenta interfectori Alexandri daturum se pronuntiari
iusserat. Itaque ne ausurum quidem quemquam
arbitrabantur experiri remedium , quod propter no
vitatem posset esse suspectum .
CAP . X. Erat inter nobiles medicos ex Macedo
nia regem secutos Philippus, natione Acarnan , fidus
admodum regi. Puero comes et custos salutis da
tus non ut regem modo , sed etiam ut alumnum
eximia caritate diligebat. Is non praeceps se , sed
strenuum cemedium afferre tantamque vim morbi
potione medicata levaturum esse promisit. Nulli pro
missum eius placebat praeter ipsum ,> cuius periculo
pollicebatur. Omnia quippe facilius quam moram
perpeti poterat: arma et acies in oculis erant, et
victoriam in eo positam esse arbitrabatur, si tantum
ante signa stare potuisset, id ipsum , quod post diem
tertium medicamentum sumturus esset ( ita enim
medicus praedixerat ), aegre ferens. Inter haec a
Parmenione , fidissimo purpuratorum , literas accipit,
quibus ei denuntiabat , në salutem suam Philippo
committeret: mille talentis a Dario et spe nuptiarum
sororis eius esse corruptum . Ingentem animo solli
citudinem literae incusserant, et quidquid in utram
que partem aut metus aut spes subiecerat, secreta
aestimatione pensabat. Diu animo in diversa ver
sato, nulli, quid scriptum esset , enuntiat epistolam
que, sigillo anuli sui impresso , pulvino , cui incum
bebat, subiecit.
CAP. XI. Inter has cogitationes biduo absumto,
illuxit a medico destinatus dies, et ille cum poculo,
94 HISTORAE ANTIQUAE
in quo medicamentum diluerat, intravit. Quo viso
Alexander, levato corpore in cubili , epistolam a
Parmenione missam sinistra manu tenens, accipit
poculum et haurit interritus : tum epistolam Philip
1
pum legere iubet: nec a vultu legentis movit ocu
fos, ratus, aliquas conscientiae notas in ipsoore
posse deprehendi. Ille, epistola perlecta, plus in 1
dignationis quam pavoris ostendit: proiectisque ami
culo et literis ante lectum , Rex , inquit, crimen par
ricidii, quod mihi obiectum est, tua salus diluet. Ser
vatus a me vitam mihi dederis : oro quaesoque, omisso
metu, patere medicamentum concipi venis : laxa paul
lisper animum , quem intempestiva sollicitudine amici in
sane pideles, sed moleste seduli turbant. Regem non 2
securum modo haec vox , sed etiam laetum ac ple

num bonae spei fecit. Itaque, Si dii, inquit, Phi
lippe, tihi permisissent, quo modo maxime velles ani
mum experiri meum , alio profecto voluisses, sed cer
tiorem , quam quo expertus es, ne optare quidem po 1
tuisses. Hac epistola accepta tamen , quod dilueras,
bibi , et nunc crede, me non minus pro tua fide, AN
quam pro mea salute esse sollicitum . Haec locutus

dextram Philippo offert. Ceterum tanta vis medi
camenti fuit, ut, quae secuta sunt, criminationem
Parmenionis adiuverint. Interclusus spiritus arcte .
meabat. Nec Philippus quidquam inexpertum omi

sit. Ille fomenta corpori admovit, ille torpentem
nunc cibi, nunc vini odore excitavit. Atque ut pri
mum mentis compotem esse sensit , modo matris
sororumque, modo tantae victoriae appropinquantis
admonere non destitit. Ut vero medicamentum se
diffudit in venas , et sensim toto corpore salubritas
percipi potuit, primum animus vigorem suum , deinde
corpus quoque exspectatione celerius recuperavit:
quippe post tertium diem , quam in hoc statu fuerat,
rex in conspectum militum venit. Nec avidius ipsum
regem , quam Philippum intuebatur exercitus : pro
LIBER VI. 95
se qnisque dextram eius amplexi grates habebant

velut praesenti deo.
CAP. XII. Interea Darius cum quadringentis mil
libus peditum ac centum millibus equitum in aciein ad
Issum , Ciliciae urbem , procedit. * Movebat quidem
haec multitudo hostium Alexandrum : sed interdum
2
reputabat, quantas res cum parva suorum manu ges
. sisset quantosque populos fudisset. Itaque quum spes
metum vinceret, et periculosius differre bellum videre
tur, ne desperatio suis cresceret , circumvectus suos
singulas gentes diversa oratione alloquitur : Illyrios et
Thracas opum ac divitiarum ostentatione, Graecos
veterum bellorum memoria internecivique cum Persis
odii accendebat; Macedónes autem nunc Europae
victae admonet, nunc Asiae expetitae; nec inventos
illis toto orbe pares viros gloriatur: ceterum et la
borum finem hunc et gloriae cumulum fore. Atque
inter haec identidem consistere aciem iubet, ut hac
mora consuescant oculis turbam hostium sustinere.
Nec Darii segnis opera in ordinanda acie fuit; quippe
omissis ducum officiis ipse omnia circumire, singu
los hortari, veteris gloriae Persarum imperiique per
petuae a diis immortalibus datae possessionis admo
nere.
Post haec proelium ingentibus animis comit
titur. In eo uterque rex vulneratur. Tamdiu cer
tamen anceps fuit , quoad fugeret Darſus. Exinde
caedes Persarum secuta est. Caesa sunt peditum
unum et sexaginta millia , equitum decem millia;
capta quadraginta millia. Ex Macedonibus cecidere
pedestres centum triginta , equites centum quinqua
ginta. In castris Persarum multum auri ceterarum
que opum inventum . Inter captivos castrorum mater
et uxor eademque soror et filiae duae Darii fuere.
Ad quas visendas hortandasque quum Alexander
venisset, conspectis armatis invicem se amplexae,
velut statim moriturae, complorationem ediderunt.
Provolutae deinde ad genua Alexandri non mortem,
sed , dum Darii corpus sepeliant, dilationem mortis

deprecantur. Motus tantamulierum pietate Alexan
der et Darīum vivere dixit et timentibus mortis
metum demsit, easque haberi ut reginas praecepit:
filias quoque non sordidius dignitate patris sperare
matrimonium iussit.
CAP. XI. Post haec, opes Darii divitiarumque
apparatum contemplatus, admiratione tantarum rerum
capitur. Tunc primum luxuriosa convivia et ma
gnificentiam epularum sectari. Memor tamen adhuc
Darium vivere, Parmenionem ad occupandam Per
sicam classem , aliosque amicos ad recipiendas Asiae
civitates misit: quae statim audita fama victoriae,
ipsis Darti praefectis cum auri magno pondere se
tradentibus, in potestatem victorum venerunt. Tum
in Syriam proficiscitur: ubi obvios cum infulis mul
tos Orientis reges habuit. Ex his pro meritis sin
gulorum alios in societatem recepit, aliis regnum
ademit, suffectis in loca eorum novis regibus . In
signis praeter ceteros fuit Abdalonimus, quem Ale
xander, quum operam locare ad puteos exhauriendos
hortosque irrigandos solitus esset ,> misere vitam
sustentantem , regem Sidoniae fecit, spretis nobili
bus, ne generis id >, non dantis beneficium putarent.
Tyriorum civitas coronam auream magni ponderis
per legatos in titulum gratulationis Alexandro mi
sit. nle dona, ut ab amicis, accipi iussit benigne
que legatos allocutus, Herculi, quem praecipue Tyrii
colerent, sacrificare velle se dixit: Macedonum reges
credere, ab illo deo ipsos genus ducere : se vero, it
id faceret, etiam oraculo monitum . Legati respondent,
esse templum Hercülis extra urbem in ea sede , quam
Palaetyron ipsi vocent : ibi regem deo sacrum rite
facturum . Non tenuit iram Alexander, cuius alioqui
potens non erat. Itaque, Vos quidem , inquit, fiducia
loci, quod insulam incolitis, pedestrem hunc exercitum
spernitis : sed brevi ostendam , in continenti vos esse
>
LIBER VI. 97
Proinde sciatis, aut intraturum me urbem aut op

pugnaturum .
CAP. XIV . Cum hoc responso dimissos monere
amici coeperunt, ut regem , quem Syria, quem Phoe
nice recepisset, ipsi quoque urbem intrare pateren
tur . At illi loco satis fisi obsidionem ferre decre
verant. Namque urbem a continenti quattuor sta
diorum fretum dividit, quod Africo maxime obie
ctum crebros ex alto Auctus in litus evolvit. Nec
suscipiendo operi, quo Macedones continenti insu
lam iungere parabant, quidquam magis quam ille
ventus obstabat. Quippe vix leni et tranquillo mari
moles agi possunt: Africus vero prima quaeque
congesta illiso mari subruit, nec ulla tam firma
moles est, quam non exedant undae , et per nexus
>
operum manantes et, ubi acrior flatus exstitit, summi

operis fastigio superfusae. Praeter hanc difficultatem
haud minor alia erat: muros turresque urbis prae
altum mare ambiebat : non tormenta nisi procul
e navibus mitti, non scalae moenibus applicari po
terant : praeceps in salum murus pedestre intercipie
bat iter : rex autem nec naves habebat, et si admo
visset, pendentes et instabiles missilibus arceri pote
rant. Etiam alia re Tyriorum fiducia aucta est. Car
thaginiensium legati ad celebrandum sacrum anni
versarium more patrio tunc venerant. Carthaginem
enim Tyrii condiderunt, quapropter semper paren
tum loco sunt culti. Hortari ergo Poeni coeperunt,
ut obsidionem forti animo paterentur : brevi Cartha
gine auxilia ventura esse. Namque ea tempestate
magna ex parte Punicis classibus maria obside
bantur. Igitur bello decreto , per muros turresque
tormenta disponunt, arma iunioribus dividunt, opi
>
fices , quorum copia urbs abundabat, in officinas

distribuunt. Omnia belli apparatu strepunt: ferreae
quoque manus (harpagonas vocant), quas operibus
hostium iniicerent, corvique et alia ad tuendas ur
HIST . ANTIQ . 7
bes excogitata praeparabantur. Alexander quidem,

quum et classem procul haberet et longam obsi
dionem magno sibi ad cetera impedimento videret
fore, caduceatores, qui ad pacem eos compellerent,
misit : sed quum Tyrii eos contra ius gentium oc
cisos in mare praecipitassent, suorum tam indigna
morte commotus, urbem obsidere statuit.
CAP. XV. Sed ante iacienda moles erat, quae
continenti urbem coniungeret. Ingens ergo animos
militum desperatio incessit, cernentium profundum
mare , quod vix divina ope posset impleri. At rex
haudquaquam rudis pertractandi militares animos
speciem sibi Hercủlis in somno oblatam esse pronun
tiat, dextram porrigentis : illo duce , illo aperiente,
in urbem intrare se visum . Inter haec caduceuto
res interfectos, gentium iura violata referebat : unam
esse urbem , quae cursum victoris morari ausa esset.
Ducibus deinde negotium datur, ut suos quis
que castiget , satisque omnibus stimulatis Opng
opis
orsus est. Magna vis saxorum ad manum erat,
Tyro vetere praebente; materies ex Liběno monte
ratibus et turribus faciendis advehebatur. Iam
que a fundo maris in altitudinem modicam opus
excreverat , nondum tamen aquae fastigium aequa
bat, et quo longius moles agebatur a litore, hoc
magis, quidquid ingerebatur , praealtum absorbe
bat mare : quum Tyrii, parvis navigiis advecti,
per ludibrium exprobrabant, illos armis inclutos
dorso, sicut iumenta , onera gestare; interrogabant
etiam , num maior Neptūno Alexander esset. Haec
ipsa insectatio alacritatem militum accendit. lam
que paullum moles aqua eminebat, et simul agge
ris latitudo crescebat , urbique admovebatur : quum
Tyrii ,> magnitudine molis , cuius incrementum eos
antea fefellerat, conspecta , levibus navigiis opus
circumire coeperunt, et missilibus eos, qui pro opere
stabant, incessere Multis ergo impune vulnera
LIBER VI. 99
tis, quum facile scaphas et removere et appel

lere possent, ad curam semet ipsos tuendi ab opere
converterunt. Igitur rex munientibus coria vela
que iussit obtendi, ut extra teli iactum essent,
duasque turres ex capite molis erexit, e quibus in
subeuntes scaphas tela ingeri possent. Contra Tyrii
navigia procul a conspectu hostium litori appellunt
expositisque militibus eos , qui saxa gestabant, ob
truncant." In Liběno quoque Arăbes agrestes, in
compositos Macedones adorti, triginta fere inter
ficiunt,paucioribus captis.
CAP. XVI. Ea res Alexandrum dividere copias
coëgit: et ne segniter assidere uni urbi videretur,
operi PerdiccamCraterumque praefecit , ipse cum
expedita manu Arabiam petiit . Inter haec Tyrii
navem magnitudine eximia, saxis arenaque a puppi
oneratam , ita ut multum prora emineret, bitumine
ac sulphure illitam , remis concitaverunt, et quum
magnam vim venti vela quoque concepissent, cele
riter ad molem successit: tum prora eius accensa,
remiges desiluere in scaphas, quae ad hoc ipsum
praeparatae sequebantur. Navis autem , igne con
cepto, latius fundere incendium coepit, quod , prius
quam posset occurri, turres et cetera opera in ca
pite molis posita comprehendit. At qui desiluerant
in parva navigia , faces et quidquid alendo igni
aptum erat, in eadem opera ingerunt. Iamque non
modo Macedonum turres, sed etiam summā tabu
lata conceperant ignem : quum hi, qui in turribus
erant, partim haurirentur incendio, partim , armis
1
omissis , in mare semet ipsi immitterent. At Tyrii,
qui capere eos quam interficere malebant, natan
tium manus stipitibus saxisque lacerabant, donec
debilitati impune navigiis excipi possent. Nec in
1 cendio solum opera consumta , sed forte eodem
die vehementior ventus motum ex profundo mare
illisit in molem , crebrisque Auctibus compages operis
7*
verberatae se laxavere, saxaque interfluens unda
medium opus rupit. Prorutis igitur lapidum cumu
lis quibus iniecta terra sustinebatur, praeceps in
profundum ruit, tantaeque molis vix ulla vestigia
inyenit Alexander ex Arabia reversus.
CAP. XVII. Hic , quod in adversis rebus solet
fieri, alius in alium culpam referebant, quum omnes
verius de saevitia maris queri possent. Rex novi
operis molem orsus in adversum ventum non latere,
sed recta fronte direxit; ea cetera opera, velut sub
ipsa latentia, tuebatur; latitudinem quoque aggeri i
adiecit, ut turres in medio erectae procul teli iactu

abessent. Totas autem arbores cum ingentibus ra
mis in altum iaciebant, deinde saxis onerabant rur
susque cumulo eorum alias arbores iniiciebant, tum
humus aggerebatur, et insuper alia saxorum arbo
rumque strue cumulata , continens opus effecerunt.
Nec Tyrii, quidquid ad impediendam molem exco
gitari poterat, segniter exsequebantur. Praecipuum 1
auxilium erant, qui procul hostium conspectu subi

bant aquam occultoque lapsu ad molem usque pe
netrabant, falcibus palmites arborum eminentium
ad se trahentes: quae ubi secutae erant, pleraque
secum in profundum dabant; tum levatos onere
stipites truncosque arborum haud aegre molieban
tur; deinde totum opus, quod ' stipitibus fuerat in.
nixum , fundamento lapso, sequebatur. Aegro animi
Alexandro nec, perseveraret, an abiret, satis certo,
classis Cypro advenit eodemque tempore Cleander,
cum Graecis militibus in Asiam nuper advectus.
Centum et nonaginta navium classem in duo dividit
cornua : laevum Pnytagoras, rex Cypriorum , cum
>
1
Cratěro tuebatur, Alexandrum in dextro quinque

remis regia vehebat. Nec Tyrii, quamquam clas
sem habebant, ausi navale inire certamen : tres
omnino triremes ante ipsa moenia opposuerunt; quas
rex adortus demersit.
LIBER VI. 101
CAP . XVIII. Postero die classe ad moenia ad

mota , undique tormentis et maxime arietum pulsu
muros quatit: quos Tyrii raptim obstructis saxis
refecerunt, interiorem quoque murum , ut, si prior
fefellisset, illo se tuerentur, undique orsi. Sed un
dique vis mali urgebat: moles intra teli iactum
erat, classis moenia circumibat, terrestri simul na
valique clade obruebantur . Quippe binas quadri
remes Macedônes inter se ita iunxerant, ut prorae
cohaererent, puppes autem intervallo >, quantum ca
pere poterant, distarent. Hoc puppium intervallum
antennis asseribusque validis deligatis superque eos
pontibus stratis , qui militem sustinerent, impleve
>
rant: sic instructas quadriremes ad urbem agebant;

inde missilia in propugnantes ingerebantur ex tuto,
quia proris miles tegebatur. Media nox erat,7 quum
classis, sicuti dictum est parata , circumire muros
iubetur ; iamque naves urbi undique admovebantur,
et Tyrii desperatione torpebant: quum subito spis
sae nubes intendere se coelo, et, quidquid lucis in
ternitebat, effusa caligine exstinctum est. Tum in
horrescens mare paullatim levari, deinde, acriori
vento concitatum , fluctus ciere et inter se navigia
collidere . Iamque scindi coeperunt vincula, quibus
connexae quadriremes erant,ruere tabulata et cum
2
ingenti fragore in profundum secum milites trahere.

Neque enim conserta navigia ulla ope in mari tur
bido regi poterant: miles ministeria nautarum , re
mex militis officia turbabat, et, quod in eiusmodi
2
casu accidit, periti ignaris parebant: quippe guber

natores, alias imperare soliti, tum metu mortis iussa
exsequebantur. Tandem remis pertinacius everbera
tum mare veluti eripientibus navigia classicis ces
sit,appulsaque sintlitori, lacerata pleraque.
CAP. XIX . Lisdem forte diebus Carthaginien
sium legati triginta superveniunt, magis obsessis
>
solatium , quam auxilium : quippe domestico bello

>
Poenos impediri nec de imperio, sed pro salute di

micare nuntiabant. . Syracusani tunc Africam ure
bant et haud procul Carthaginis muris posuerant
castra . Non tamen defecere animis Tyrii, quam
quam ingenti spe destituti erant, sed coniuges libe
rosque devehendos Carthaginem tradiderunt, fortius,
quidquid accideret, laturi, si carissimam sui partem
extra sortem communis periculi habuissent. Quum
que unus e civibus in concione indicasset, oblatam
esse per somnum sibi speciem Apollinis, quem exi $
mia religione colebant, urbem deserentis, molemque
a Macedonibus in salo iactam in silvestrem saltum
esse mutatam : quamquam auctor levis erat, tamen
ad deteriora credenda metu proni, aurea catena de
vinxere simulacrum , araeque Hercílis, cuius numini
urbem dicaverant, inseruere vinculum , quasi illo
deo Appollinem retenturo . Syracúsis id simulacrum
devexerant Poeni et in maiore id locaverant patria:
multisque aliis spoliis urbium & semet captarum
non Carthaginem magis quam Tyrum ornaverant.
Sacrum quoque multis seculis intermissum repe
tendi auctores quidam erant, ut ingenuus puer Sa
turno immolaretur : quod sacrilegium verius quam
sacrum Carthaginienses, a conditoribus traditum ,
>
usque ad excidium urbis suae fecisse dicuntur. Ac

nisi seniores obstitissent, quorum consilio cuncta -
agebantur,
CAP
humanitatem dira superstitio vicisset.
. XX . Ceterum efficacior omni arte neces
sitas non usitata modo praesidia, sed quaedam etiam
nova admovit. Namque ad implicanda navigia, quae
muros subibant, validis asseribus corvos et ferreas
manus cum uncis ac falcibus illigaverant,> ut aut
nautas aut ipsa navigia lacerarent. Clipeos vero 0
aereos multo igne torrebant, quos repletos fervida T
arena coenoquedecocto e muris subito devolvebant.

Nec ulla pestis magis timebatur : quippe ubi lori
cam corpusque fervens arena penetraverat, neque ulla
LIBER VI. 103
vi excuti poterat et , quidquid attigerat , perurebat,

iacientesque arma, laceratis omnibus, quibus protegi
poterant, vulneribus inulti patebant: corvi vero et
ferreae manus tormentis emissae plerosque rapiebant.
CAP. XXI. His rex fatigatus statuerat , soluta
obsidione Aegyptum petere. Quippe quum Asiam
ingenti velocitate percurrisset, circa muros unius
urbis haerebat, tot maximarum rerum opportunitate
dimissa . Ceterum , tam discedere irritum , quam mo
rari pudebat: famam quoque , qua plura quam ar.
mis everterat, ratus leviorem fore, si Tyrum quasi
testem , se posse vinci, reliquisset. Igitur ne quid
inexpertum omitteret, plures naves admoveri iubet
delectosque militum imponi. Et forte belua inusi
tatae magnitudinis super ipsos Auctus dorso emi
nens , ad molem , quam Macedónes iecerant, ingens
corpus applicuit diverberatisque fluctibus allevans
semet utrimque conspecta est : deinde a capite molis
rursus alto se immersit ac, modo super undas emi
nens magna sui parte , modo superfusis fluctibus
>
condita , haud procul munimentis urbis emersit.

>
Utrisque laetus fuit beluae aspectus: Macedónes

iter iaciendo operi monstrasse eam augurabantur,
Tyrii, Neptūnum , occupati maris vindicem , abri
puisse belūam , ac molem brevi profecto ruituram .
Laetique omine eo ad epulas dilapsi oneravere se
vino, quo graves , orto sole, navigia conscendunt
redimita floribus coronisque: adeo victoriae non
omen modo, sed etiam gratulationem praeceperant.
CAP. XXII. Forte rex classem in diversam
partem agi iusserat, triginta minoribus navigiis re
lictis in litore: e quibus Tyrü duobus captis cetera
ingenti terruerunt metu , donec, suorum clamore
audito , Alexander classem literi, a quo fremitus
acciderat, admovit. Prima e Macedonum navibus
quinqueremis velocitate inter ceteras eininens 00
currit; quain ut conspexere Tyriae, duae ex diverso
in latera eius invectae sunt , in quarum alteram
quinqueremis eadem concitata , et ipsa rostro icta
est et illam invicem tenuit. Iamque ea , quae non
cohaerebat, libero impetu evecta in aliud quinque
>
remis latus invehebatur: quum opportunitate mira

triremis e classe Alexandri in eam ipsam , quae
quinqueremi imminebat, tanta vi impulsa est, ut
Tyrius gubernator in mare excuteretur e puppi.
Plures deinde Macedonum naves quum superveni
rent et rex quoque adesset, Tyri , inhibentes remis,
aegre navem , quae haerebat, evellunt, portumque
repetunt. Confestim rex insecutus portum quidem
intrare non potuit , quum procul e muris missilibus
submoveretur, naves autem omnes fere aut demer
sit aut cepit.
XXIII. Biduo deinde ad quietem dato militi
bus , iussisque et classem et machinas pariter ad
movere, ut undique territis instaret, ipse , in al
tissimam turrim ascendit, ingenti animo, periculo
maiore. Quippe, regio insigni et armis fulgentibus
conspicuus, unus praecipue telis petebatur. & t digna
prorsus spectaculo edidit: multos e muris propu
gnantes hasta transfixit, quosdam etiam comminus
gladio clipeoque impulsos praecipitavit: quippe tur
ris, ex qua dimicabat, muris hostium propemodum
cohaerebat. Iamque, crebris arietibus saxorum com
page laxata, munimenta defecerant, et classis intra
verat portum , et quidam Macedonum in turres ho
stium desertas evaserant: quum Tyrii, tot simul
malis victi, alii supplices in templa confugiunt, alii,
foribus aedium obseratis, occupant liberum mortis
>
arbitrium ; nonnulli ruunt in hostem, haud inulti ta

men perituri; magna pars summa tectorum obtine
bat, saxa et quidquid fors in manus dederat, inge
rentes subeuntibus. Alexander, exceptis , qui in
templa confugerant, omnes interfici ignemque toctis
iniici iubet. His per praecones pronuntiatis, nemo
LIBER VI. 105
tamen armatus opem a diis petere sustinuit: pueri

virginesque templa compleverant, viri in vestibulo
suarum quisque aedium stabant, parata saevientibus
turba. Multis tamen saluti fuere Sidonii, qui intra
Macedonum praesidia erant. Hi urbem quidem in
ter victores intraverant, sed cognationis cum Tyriis
memores (quippe utramque_urbem Agenorem con
didisse credebant) multos Tyriorum , etiam prote
gentes, ad sua perduxere navigia : quibus occultati
Sidona devecti sunt. Quindecim millia hoc furto
subducta saevitiae sunt. Quantumque sanguinis fu
sum sit, vel ex hoc existimari potest, quod intra
>
munimenta urbis sex millia armatorum trucidata sunt.

Triste deinde spectaculum victoribus ira praebuit
regis. Duo millia , in quibus occidendi defecerat,
rabies, crucibus affixi per ingens litoris spatium
pependerunt. Carthaginiensium legatis pepercit, ad
dita denuntiatione belli, quod praesentium rerum
necessitas moraretur .
CAP. XXIV . Tyrus septimo mense, quam op A.332.Ch .
pugnari coepta erat , capta est , urbs et vetustate
originis et crebra fortunae varietate ad memoriam
posteritatis insignis. Condita ab Agenore, diu mare,
7
non vicinum modo , sed quodcunque classes eius
Io adierunt, ditionis suae fecit. Et si famae libet cre
| dere, haec gens literas prima aut docuit aut didi
? cit. Coloniae certe eius paene orbe toto diffusae
sunt: Carthago in Africa, in Boeotia Thebae, Ga
des ad Oceánum . Credo, libero commeantes mari
saepiusque adeundo ceteris incognitas terras elegisse
sedes iuventuti, qua tunc abundabant: sive quia cre
bris motibus terrae (nam hoc quoque traditur) cul
tores eius fatigati nova et externa domicilia armis
: sibimet quaerere cogebantur. Multis ergo casibus
defuncta et post excidium renata, Tyrus, longa pace
9
cuncta refovente, sub tutela Romanae mansuetudinis
acquievit.
CAP . XXV. Inde Aegyptum adire festinans Alexan

der Amyntam cum decem triremibus in Macedoniam
ad inquisitionem novorum militum misit. Namque
etiam secundis rebus atterebantur copiae , devi
ctarumque gentium militi minor quam domestico
fides habebatur. Aegyptii olim Persarum opibus
infensi — quippe avare et superbe imperitatum sibi ?
esse credebant ad spem adventus eius erexerant
animos. Igitur ingens multitudo Pelusium , qua intra
turus videbatur, convenerat. Atque ille septimo die,
postquam a Gaza copias moverat, in regionem Ae
gypti, quam nunc Castra Alexandri vocant, pervenit.
Deinde, pedestribus copiis Pelusium petere iussis,
ipse cum expedita delectorum manu Nilo amne vectus
est: nec sustinuere adventum eius Persae, defectione
quoque perterriti. Iamque haud procul Memphi
erat: in cuius praesidium Mazăces , praetor Darii,
relictus, octingenta talenta Alexandro omnemque
regiam supellectilem tradidit. A Memphi eodem
flumine vectus ad interiora Aegypti penetrat com
positisque rebus ita, ut nihil expatrio Aegyptiorum
more mutaret, adire Iovis Hammonis oraculum sta
tuit. Iter expeditis quoque et paucis vix tolerabile9
ingrediendum erat; terra coeloque aquarum penuria
est;steriles arenae iacent, quas ubi vapor solis ac 21
cendit, fervido solo exurente vestigia , intolerabilis

aestus exsistit. Luctandumque est non solum cum
ardore et siccitate regionis, sed etiam cum tenacis
simo sabalo, quod praealtum et vestigio cedens
aegre moliuntur pedes. Haec Aegyptii vero maiora
iactabant. Sed ingens cupido animum stimulabat
adeundi Iovem , quem generis sui auctorem , haud
contentus mortali fastigio, aut credebat esse aut
credi volebat.
A. Ch .
331 . CAP. XXVI. Ergo cum his, quos ducere secum
statuerat, secundo amne descendit ad Mareõtim palu
dem. Eo legati Cyrenensium dona attulere, pacem
LLIBER VI. 107
bet ut adiret urbes suas petentes. Ille, donis acce

laptis amicitiaque coniuncta, destinata exsequi pergit.
hos Ac primo quidem et sequenti die tolerabilis labor
visus, nondum tam vastis nudisque solitudinibus
aditis, iam tamen sterili et emoriente terra. Sed
ut aperuere se campi alto obruti sabulo, haud secus
quam profundum aequor ingressi terram oculis re
Iquirebant. Nulla arbor, nullum culti soli occurrebat
+ vestigium. Aqua etiam defecerat, quam utribus
cameli vexerant, et in arido solo ac fervido sabulo
>
nulla erat. Ad 'hoc sol omnia incenderat, siccaque

et adusta erant ora : quum repente , sive illud deo
srum munus sive casus fuit, obductae coelo nubes
condidere solem, ingens aestu fatigatis, etiamsi aqua
deficeret, auxilium . Enimvero ut largum quoque
imbrem excusserunt procellae, pro se quisque ex
I cipere eum , quidam , ob sitim impotentes sui, ore
>
y quoque hianti captare coeperunt. Quatriduum per

vastas solitudines absumtum est.. Iamque haud
procul oraculi sede aberant,> quum complures corvi
agmini occurrunt , modico volatu prima signa ante
! cedentes , et modo humi residebant, quum lentius
agmen incederet , modo se pennis levabant antece
dentium iterque 'monstrantium ritu .
CAP. XXVI . Tandem ad sedem consecratam
deo ventum est. Incredibile dictu , inter vastas so
litudines sita undique ambientibus ramis , vix in
densam umbram cadente sole , contecta est , multi
que fontes, dulcibus aquis passim manantibus, alunt
silvas. Coeli quoque mira temperies, vernotempori
maxime similis, omnes anni partes pari salubritate
percurrit. Accolae sedis sunt ab oriente proximi
Aethiopum . In meridiem versus Arabes spectant
tis cogno
(Troglodšmare
rubrum men
excurr it. est): horum regio usque ad
At qua vergit ad occiden
tém, alii Aethiopes colunt, quos Scenītas vocant.
A septentrione Nasamõnes sunt gens Syrtica , na
et aceder
vigiorum spoliis quaestuosa : quippe obsident litora
etaestu destituta navigia notis sibi vadis occupant. Aman
Incolae nemoris, quos Hammonios vocant, dispersis
iamplius
tuguriis habitant: medium nemus pro arce habent, .
triplici muro circumdatum . Prima munitio tyran som fore

norum veterem regiam clausit: in proxima coniuges
eorum cum liberis habitant: hic quoque dei oracu- negem C
lum est : ultima munimenta satellitum armigerorum estimati
que sedes erant. Est et aliud Hammonis nemus : espins
in medio habet fontem , quem Solis aquam vocant:
2 atidos
sub lucis ortum tepida manat, medio die, cuius ve zitur fili
hementissimus est calor, frigida eadem fluit , incli
.
tam in
nato in vesperam calescit, media nocte fervida ex
me vult
aestuat: et quo propius nox ad lucem vergit, mul
tum ex nocturno calore decrescit, donec sub ipsum mine A
diei ortum assueto tepore languescat. Id , quod proper cap
deo colitur, non eandem effigiem habet, quam vulgo
diis artifices accommodaverunt : umbilico maxime si y per er
milis est habitus, smaragdo et gemmis coagmenta- amagsibi c
tus. Hunc, quum responsum petitur , navigio au arecumnan
>
rato gestant sacerdotes, multis argenteis pateris ab Interie

utroque navigii latere pendentibus: sequuntur ma
tronae virginesque , patrio more inconditum quod- toreidunt
dam carmen canentes, quo propitiari Iovem credunt, tiniofert
ussite
ut certum edat oraculum .
CAP. XXVIII .. Ac tum quidem regem propius inpermit
adeuntem maximus natu e sacerdotibus filium ap- irepara
pellat, hoc nomen illi parentem Iovem reddere affir shum mil
hu tinere 1
mans . Ille vero se et accipere ait, et agnoscere, then illa
manae sortis oblitus. Consuluit deinde, num totius hcutum
orbis imperium fatis sibi destinaret pater. Aeque mentum
in adulationem compositus sacerdos eum terrarum fec
un is
omnium rectorem fore ostendit. Post haec rex in esse,
stitit quaerere , an omnes parentis sui interfectores ter COM
poenas" dedissent. Sacerdos parentem eius negat ut unpost
lius scelere posse violari, Philippi autem omnes in wat
terfectores luisse supplicia : addidit, invictum fore, nihil
LIBER VI. 109
donec excederet ad deos. Sacrificio deinde facto,

dona et sacerdotibus et deo data sunt, permis
sumque amicis, ut ipsi quoque consulerent Iovem .
Nihil amplius quaesiverunt, quam , an auctor esset
sibi divinis honoribus colendi regem . Hoc quoque
į acceptum fore Iovi vates respondet , ut ipsi victo
rem regem divino honore colerent. Vera et salu
bri aestimatione fidem oraculi pensanti vana pro
fecto responsa , sicut erant, videri potuissent: 'sed
fortuna , quos uni sibi credere coëgit, magna ex
i parte avidos gloriae magis quam capaces facit. Io
N vis igitur filium se non solum appellari passus est,
sed etiam iussit, rerumque gestarum famam , dum
augere vult tali appellatione, corrupit. Reversus ab
Hammõne Alexandriam condidit et coloniam Mace
donicam caput esse Aegypti iubet.
CAP . XXIX . Darius, qui Babyloniam profu
gerat, per epistolas Alexandrum precatur, redimen
darum sibi captivarum potestatem faciat, inque eam
rem magnam pecuniam pollicetur. Sed Alexander
in pretium captivarum regnum omne, non pecuniam ,
petit. Interiecto tempore aliae epistolae Darii Alexan
dro redduntur, quibus filiae matrimonium et regni
portio offertur. Sed Alexander sua sibi dari rescri
psit; iussitque supplicem venire et regni arbitria vi
ctori permittere. Tum spe pacis amissa bellum Da
rius reparat; cum quadringentis millibus peditum et
centum millibus equitum obviam vadit Alexandro.
In itinere nuntiatur uxorem eius decessisse , eiusque
mortem illacrimatum Alexandrum exsequiasque benigne
prosecutum , idque eum non amoris, sed humanitatis
>
causa fecisse. Nam semel tantum eam ab Alexandro

visam esse, quum matrem filiasque eius parvulas fre
- quenter consolaretur. Tunc se ratus vere victum ,
W quum post tot proelia etiam beneficiis ab hoste su
peraretur, tertias scribit epistolas et gratias agit,
quod nihil in suos hostile fecerit. Offert deinde ma
iorem partem regni usque ad flumen Euphratem et

alteram filiam uxorem ; pro reliquis captivis triginta
millia talentùm . Ad haecAlexander gratiarum actio
nem ab hoste supervacaneam esse respondit; nihil a
se factum in hostis adulationem , sed ex illa animi
magnitudine, qua didicerit adversus vires hostium , non
adversus calamitates contendere ; polliceturque prae
staturum se ea Dario , si secundus sibi, non par
haberi velit. Ceterum neque mundum passe duobus so
libus regi, neque orbem duo summa regna salvo statu
terrarum habere : proinde aut deditionem eo die , aut !
in posterum aciem paret ; nec polliceatur sibi aliam , :
quam sit expertus, victoriam . 1
CAP . XXX . Postero die luce orta Macedonum

duces ad accipienda imperia convenerant, insolito
circa praetorium silentio attoniti: quippe alias rex
arcossere ipsos et interdum morantes castigare as
sueverat: tunc ne ultimo quidem rerum discrimine
excitatum esse mirabantur , et non somno quiescere,
sed pavore marcere credebant. Non tamen quisquam
ex custodibus corporis intrare tabernaculum aude- a
bat; et iam tempus instabat, nec miles iniussu du
cis aut arma capere poterat aut in ordines ire. Diu
Parmenio cunctatus, cibum ut caperent, ipse pro
nuntiat. Iamque exire necesse erat: tunc demum in
trat tabernaculum saepiusque nomine compellatum,
quum voce non posset, tactu excitavit. Multa lux,
inquit, est ; instructam aciem hostis admovit : tuus mi
lesadhuc inermis exspectat imperium . Ubi est vigor ille
animi tui? nempe excitare vigiles soles. Ad haec
Alexander : Credisne, me prius somnum capere po
tuisse, quam exonerassen animum sollicitudine, quae
quietemmorabatur ? signumque pugnae tuba dari
iussit. Et quum in eadem admiratione Parmenio
perseveraret, quod solutum se curis somnum ce
pisse dixisset: Minime, inquit, mirum est ; ego enim ,
quum Darius terram ureret,vicos exscinderet, alimenta
LIBER VI. 111
corrumperet , potens mei non eram ; nunc vero quid

.
metuam , quum acie decernere paret ? Vos ite ad co

pias, quibus quisque praeest. Ego iam adero et, quid
i fieri velim , exponam . Raro admodum , admonitu ma
gis amicorum quam metu discriminis adeundi, tho
race uti solebat: tunc quoque munimento corporis
sumto , processit ad milites. Haud alias tam ala
crem viderant regem : et vultu eius interrito certam
spem victoriae augurabantur.
CAP. XXXI. Ante proelium utraque acies alteri
2. spectaculo fuit. Macedónes multitudinem hominum ,
Es corporum magnitudinem armorumque pulchritudinem
mirabantur: Persae a tam paucis victa suorum tot
millia stupebant. Sed nec duces circumire suos
cessabant : Darius vix denis armatis singulos hostes,
si divisio peret, evenire dicebat; Alexander Macedónes
monebat, ne multitudine hostium , ne corporis magni
tudine vel coloris novitate moverentur : tantum memi
nisse iubet, cum iisdem setertio pugnare ; nec meliores
factos putarentfuga ,quum in aciem secum tam tristem
memoriam caedium suarum et tantum sanguinis duobus
proeliis fusi ferrent ; et quemadmodum Dario maiorem
turbam hominum esse , sic virorum sibi. Hortatur,
spernant illam aciem auro et argento fulgentem , in
I qua plus praedae quam periculi sit, quum victoria
non armorum decore, sed ferri virtute quaeratur. Post
haec proelium apud Arbela , Assyriae oppidum ,
committitur. Macedones in ferrum cum contemtu
toties a se victi hostis ruebant : contra Persae
mori quam vinci praeoptabant. Raro ullo proelio
tantum sanguinis fusum est. Darius quum vinci
suos videret, ipse quoque mori voluit, sed a pro
ximis fugere compulsus est. Suadentibus deinde
quibusdam , ut pons Cydni fluminis ad iter hostium
impediendum intercluderetur: non ita se saluti suae
velle consultum ait, ut tot millia suorum hosti obii
ciat : debere et aliis fugae viam patere, quae patuerit
sibi. Alexander autem periculosissima quaeque ago

grediebatur, et ubi confertissimos hostes acerrime
pugnare conspexisset, eo se semper ingerebat, peri
culaque sua esse, non militum volebat . Hoc proelio
Asiae imperium rapuit, quinto post acceptum re
gnum anno : cuius tanta felicitas fuit, ut post hoc
nemo rebellare ausus sit, patienterque Persae post
imperium tot annorum iugum servitutis acceperint.
Donatis refectisque militibus triginta quattuor diebus
praedam recognovit.
CAP. XXXII. Inde Babyloniam procedenti Ale
xandro Mazaeus, qui ex acie in eam urbem con
fugerat, cum adultis liberis supplex occurrit, urbem
seque dediturus. Gratus adventus eius fuit regi:
quippe magni operis obsidio futura erat tam muni
tae urbis . Ad hoc vir illustris et manu promtus
famaque etiam proximi proelii celeber, ceteros ad
deditionem suo incitaturus exemplo videbatur. Igi
tur hunc quidem benigne cum liberis excipit; ce
terum quadrato agmine, quod ipse ducebat, velut
in aciem irent , ingredi suos iubet. Magna pars
Babyloniorum constiterat in muris, avida cogno
scendi novum regem : plures obviam egressi sunt.
Inter quos Bagophănes, arcis et regiae pecuniae
custos, ne studio a Mazaeo vinceretur, totum iter
floribus coronisque constraverat, argenteis altaribus
utroque latere dispositis, quae non ture modo, sed
omnibus odoribus cumulaverat. Dona eum seque
bantur greges pecorum equorumque ; leones quoque
et pardales caveis praeferebantur. Magi deinde suo
more carmen canentes, post hos Chaldaei Babylo
niorumque non vates modo, sed etiam artifices cum
fidibus sui generis ibant: laudes hi regum canere
soliti, Chaldaei siderum motus et statas vices tem
porum ostendere. Equites deinde Babylonii, suo
equorumque cultu ad luxuriam magis quam ad
magnificentiam exacto ultimi ibant. Rex, armatis
LIBER VI. 113
stipatus, oppidanorum turbam post ultimos pedites

ire iussit; ipse cum curru urbem ac deinde regiam
- intravit. Postero die supellectilem Darii et omnem
11 pecuniam recognovit.
CAP . XXXIII. Ceterum ipsius urbis pulchri
tudo ac vetustas non regis modo, sed etiam omnium
oculos in semet haud immerito convertit. Semi
rămis eam condiderat , non , ut plerique credi
dere, Belus, cuius regia ostenditur. " Murus instru
ctus laterculo coctili , bitumine interlitus, spatium
XXX et duorum pedum in latitudinem amplectitur;
quadrigae inter se occurrentes sine periculo com
meare dicumtur. Altitudo muri L cubitorum emi
net spatio ; turres
tiores sunt.
denis pedibus quam murus al
Totius operis ambitus CCCLXV sta
s
dia complectitur ; singulorum stadiorum structuram
singulis diebus perfectam esse memoriae proditum
baina est. Aedificia non sunt admota muris , sed fere
spatium iugeri unius absunt. Ac ne totam quidem
bi urbem tectis occupaverunt: per LXXX stadia ha
bitatur, neque omnia continua sunt, credo, quia tutius
Si visum est , pluribus locis spargi. Cetera serunt
coluntque , ut, si externa vis ingruat, obsessis ali
pe menta ex ipsius urbis solo subministrentur. Euphră
tes interfluit magnaeque molis crepidinibus coerce
be tur. Sed omnium operum magnitudinem circum
i veniunt cavernae ingentes, in altitudinem pressae
ad accipiendum impetum fluminis, quod , ubi appo
il
sitae crepidinis fastigium excessit , urbis tecta cor
inte riperet, nisi essent specus lacusque, qui exciperent.
Baie Coctili' laterculo structi sunt: totum opus bitumine
les adstringitur. Pons lapideus flumini impositus iun
git urbem . Hic quoque inter mirabilia Orientis
opera numeratus est, quippe Euphrătes altum limum
vebit,, quo penitus ad fundamenta iacienda egesto,
vix sustinendo operi firmum reperiunt solum : arenae
autem subinde cumulatae et saxis, quibus pons susti
HIST. ANTIQ . 8
netur, annexae morantur amnem , qui retentus acrius,

quam si libero cursu mearet, illiditur. Arcem quo
que ambitu XX stadia complexam habent. XXX
pedes in terram turrium fundamenta demissa sunt,
ad LXXX summum munimenti fastigium pervenit.
Super arcem , vulgatum Graecorum fabulis miracu
lum , pensiles horti sunt, summam murorum altitu
dinem aequantes multarumque arborum umbra et
proceritate amoeni. Saxo pilae , quae totum onus
sustinent, instructae sunt : super pilas lapide qua
drato solum stratum est, patiens terrae, quam altam
injiciunt, et humoris , quo rigant terras; adeoque
validas arbores sustinent moles, ut stipites earum
VIII cubitorum spatium crassitudine aequent, in
L pedum altitudinem emineant, nec minus frugife
rae sint, quam si terra sua alerentur. Et quum
vetustas non opera solum manu facta, sed etiam
ipsam naturam paullatim exedendo perimat, haec
moles, quae tot arborum radicibus premitur tantique
nemoris pondere onerata est, inviolata durat: quippe
XX pedes lati parietes sustinent, undecim pedum
intervallo distantes, ut procul visentibus silvae mon
tibus suis imminere videantur. Assyriae regem Baby
lone regnantem hoc opus esse molitum memoriae
proditum est , amore coniugis victum , quae deside
>
rio nemorum silvarumque in campestribus locis

virum compulit, amoenitatem naturae genere huius
operis imitari.
CAP. XXXIV . Diutius in hac urbe quam us
quam constitit rex : neque alius locus disciplinae mi
litari magis nocuit. Iamque Susa ei adituro Abu
lites, regionis eius praefectus, sive Darti iussu, ut
Alexandrum praeda retineret, sive sua sponte filium
obviam misit, traditurum se urbem promittens. Be
nigne iuvenem excepit rex et eodem duce ad Choa
spem amnem pervenit, delicatam , ut fama est, ve
hentem aquam . Hic Abulītes cum donis regalis
LIBER VI. 115
opulentiae occurrit. Dromades cameli inter dona

erant, velocitatis eximiae, XII elephanti a Dario ex
India acciti,> iam non terror, ut speraverat, Mace
donum , sed auxilium , opes victi ad victorem trans
ferente fortuna.. Ut vero urbem intravit , incredi
bilem ex thesauris summam pecuniae egessit ,> L
millia talentûm argenti non signati. Multi reges
tantas opes longa aetate cumulaverant liberis po
sterisque, ut arbitrabantur , quas una hora in ex
terni regis manus intulit. Consedit deinde in regia
sella multo excelsiore quam pro habitu corporis.
Itaque quum pedes imum gradum non contingerent,
unus ex regiis pueris mensam subdidit pedibus. Et
quum spadonem , qui Darii fuerat , ingeniiscentem
conspexisset rex, causam maestitiae requisivit. Ille
indicat, Darium vesci in ea solitum , seque sacram
eius mensam ad ludibrium adhibitam sine lacrimis
conspicere non posse. Subiit ergo regem verecundia
violandi hospitales deos , iamque subduci iubebat,
quum Philotas, Minime vero, inquit, haec feceris, rex,
sed omen quoque accipe, mensam , ex qua libavit hostis
epulas, tuis pedibus esse subiectam .
CAP . XXXV. Inde Persepolim , Persici regni A.330Ch
caput, aggreditur. Iamque barbari, deserto oppido,
quo quemque metus agebat diffugerant, quum rex
phalangem nihil cunctatus inducit. Multas urbes
refertas opulentia regia partim expugnaverat, partim
in fidem acceperat, sed urbis huius divitiae vicere
praeterita. In hanc totius Persidis opes congesse
rant barbari; aurum argentumque cumulatum erat,
vestis ingens modus, supellex non ad usum, sed ad
ostentationem luxuriae comparata. Itaque inter ipsos
victores ferro dimicabatur ; pro hoste erat, qui pre
tiosiorem occupaverat praedam ; et quum omnia,
quae reperiebant, capere non possent , iam res non
occupabantur, sed aestimabantur. Lacerabant regias
vestes , ad se quisque partem trahentes; dolabris
8*
pretiosae artis vasa caedebant; nihil neque intactum

erat neque integrum ferebatur; abrupta simulacro
rum membra, ut quisque avellerat, trahebat. Neque
avaritia solum , sed etiam crudelitas in capta urbe
grassata est; auro argentoque onusti vilia captivo
rum corpora trucidabant, passimque obvios caede
bant, quibus antea ob pretium pepercerant. Multi
ergo hostium manus voluntaria morte evitarunt,
pretiosissima vestium induti e muris semetipsos cum
coniugibus ac liberis in praeceps iacientes . Quidam
ignes (quod paullo post facturus hostis videbatur)
subiecerant aedibus, ut cum suis vivi cremarentur. 1
Ingens captivae pecuniae modus traditur, prope ut
fidem excedat. Ceterum aut de aliis quoque dubi
tabimus , aut credemus,> in huius urbis gaza fuisse
C et Xx millia talentûm : ad quae vehenda (nam
que ad usus belli secum portare decreverat) rex iu
menta et camelos a Susis et a Babylone contrahi iussit.
CAP. XXXVI. Rex arcem Persepolis, III mil
libus Macedonum praesidio relictis , Nicarchidem
tueri iubet. Tiridăti quoque, quigazam tradiderat,
servatus est honos , quem apud Darlum habuerat;
magnaque exercitus parte et impedimentis ibi reli
ctis Parmenionem Craterumque praefecit. Ipse cum
mille equitibus peditumque expedita manu interio
rem Persidis regionem sub ipsum Vergiliarum sidus
petiit, multisque imbribus et prope intolerabili tempe
state vexatus procedere tamen , quo intenderat, per
severavit. Ventum erat ad iter perpetuis obsitum
nivibus , quas frigoris vis gelu adstrinxerat, loco
rumque squalor et solitudines inviae fatigatum mi
litem terrebant, humanarum rerum terminos se vi
dere credentem . Omnia vasta atque sine ullo hu
mani cultus vestigio attoniti intuebantur , et , ante
quam lux quoque et coelum ipsos deficerent, reverti
iubebant. Rex castigare territos supersedit: ceterum
ipse equo desiluit pedesque per nives et concretam
LIBER VI. 117
glaciem ingredi coepit. Erubuerunt non sequi pri

mum amici, deinde copiarum duces, ad ultimum
milites: primusque rex dolabra glaciem perfringens
iter sibi fecit: exemplum regis ceteri imitati sunt.
Tandem propemodum invias silvas emensi, humani
cultus rara vestigia et passim errantes pecorum
greges reperere; et incolae , qui sparsis tuguriis
habitabant, quum se callibus inviis septos esse cre
didissent, ut conspexere hostium agmen,, interfectis,
qui comitari fugientes non poterant, devios montes
et nivibus obsitos petiverunt. Inde per colloquia
captivorum paullatim feritate mitigata , tradidere se
regi. Neque in deditos gravius consultum . Vasta
tis inde agris Persidis vicisque compluribus re
dactis in potestatem , ventum est in Mardorum gen
tem bellicosam et multum a ceteris Persis cultu
vitae abhorrentem . Specus in montibus fodiunt, in
quos seque ac coniuges et liberos condunt; pecorum
aut ferarum carne vescuntur. Ne feminis quidem
pro naturae habitu molliora ingenia sunt: comae
prominent hirtae, vestis super genua est, funda vin
ciunt frontem ; hoc et ornamentum capitis et telum
est. Sed hanc quoque gentem idem fortunae impe
tus domuit. Itaque tricesimo die, postquam a Per
sepõli profectus erat, eodem rediit. Dona deinde
amicis ceterisque pro cuiusque merito dedit. Pro
pemodum omnia , quae in ea urbe ceperat, distributa.
CAP . XXXVII. Ceterum ingentia animi bona,
illam indolem , qua omnes reges antecessit, illam in
subeundis periculis constantiam , in rebus moliendis
efficiendisque velocitatem , in deditos fidem , in capti
vos clementiam , in voluptatibus permissis quoque
et usitatis temperantiam , haud tolerabili vini cupi
ditate foedavit. Hoste et aemulo regni reparante
tum maxime bellum, de die inibat convivia, quibus
feminae intererant. Ex his una Thais, et ipsa temu
ienta , maximam eum apud omnes Graecos" initurum
118 HISTORIAE ANTIQUAE LIB . VI.
gratiam affirmat, si regiam Persarum iussisset incendi :
exspectare hoc eos , quorum urbes barbari delessent.
Ebriae mulieri de tanta referenti sententiam unus
etalter, et ipsi mero onerati, assentiuntur. Rex quoque
avidior fuit, quam patientior: Quin igitur ulciscimur
Graeciam et urbi faces subdimus ? Omnes incaluerant
mero : itaque surgunt temulenti ad incendendam ur
bem , cui armati pepercerant. Primus rex ignem
regiae iniecit, tum convivae et ministri feminaeque.
Multa cedro aedificata erat regia ; quae , celeriter
igne concepto, late fudit incendium . Quod ubi exer
citus, qui haud procul urbe tendebat, conspexit, for
tuitum ratus ad opem ferendam concurrit. Séd ut
ad vestibulum regiae ventum est, vident regem ipsum
adhuc aggerentem igni faces. Omissa igitur, quam
portaverant, aqua , aridam materiem in incendium
incere coeperunt. Hunc exitum habuit regia totius
Orientis , unde tot gentes antea iura petebant, tot
regum patria , unicus quondam Graeciae terror, mo
lita mille navium classem et exercitus , quibus Eu
ropa inundata est, contabulato mari molibus perfos
sisque montibus , in quorum specus fretum immis
sum est. Ac ne tam longa quidem aetate, quae ex
cidium eius secuta est, resurrexit. Etiam vestigium
non inveniretur, nisi Araxes amnis ostenderet. Haud
procul moenibus fluxerat : inde urbem fuisse XX
stadiis distantem credunt magis quam sciunt accolae.
Pudebat Macedónes , tam praeclaram urbem a co
missabundo rege deletam esse . Itaque res in serium
versa est et imperaverunt sibi, ut crederent , illo
potissimum modo fuisse delendam . Ipsum , ut pri
mum gravatam ebrietate mentem quietam recepit,
poenituisse constat et dixisse, maiores poenas Persas
Graecis daturos fuisse, si ipsum in solio regiaque
Xerxis conspicere coacti essent.
HISTORIAE ANTIQUAE
LIBER VII .
(MORS DARII. ALEXANDRI IN SUOS SAEVITIA . EX INDIA
REVERSUS BABYLONE MORITUR . )
CAP. I. Interea Darius in gratiam victoris a co

gnatis suis aureis compedibus catenisque in vico
Parthorum Thara vincitur: credo ita diis immorta
libus vertentibus, ut in terra eorum , qui successuri
imperio erant, Persarum regnum finiretur. Alexan
der quoque citato cursu postero die supervenit; ibi
que cognovit Darium clauso vehiculo per noctem
exportatum . Iusso itaque exercitu subsequi, cum
sex millibus equitum fugientem insequitur ; in iti
nere multą et periculosa proelia facit. Émensus
deinde multa millia passuum quum nullum Darti
indicium reperisset, respirandi equis data potestate,
unus ex militibus, dum ad fontem proximum pergit,
in vehiculo Darium , multis quidem vulneribus con
fossum , sed spirantem adhuc invenit. Captivo ad
ducto, quum Darīus civem ex voce cognovisset, id
saltem praesentis fortunae solatium habere se dixit,
quod apud intellecturum locuturus esset neque incassum
postremas voces emissurus. Perferri haec Alexandro
iubet: se sine ullis in eum meritis , maximorum illi
debitorem mori, quod in matre liberisque suis regium
eius, non hostilem animum expertus, et felicius hostem

quam cognatos propinquosque sortitus esset : quippe
matri et liberis suis ab eodem hoste vitam datam , sibi
ereptam esse a cognatis, quibus et opes et regna dedisset.
Quamobrem gratiam illis eam futuram , quam ipse
victor vellet. Alexandro referre se, quam solam mo
riens possit, gratiam : precari Superùm Inferûmque nu
mina et regales deos, ut illi terrarum omnium victori
contingat imperium . Pro se iustae magis quam splen L
didae sepulturae veniam orare. Quod ad ultionem per

tineat, iam non suam , sed exempli communemque
omnium regum esse causam , quam negligere illi et in
decorum et periculosum esse, quippe quum in altero
iustitiae eius, in altero etiam utilitatis causą versetur.
In quam rem unicum pignus fidei regiae dextram
se Alexandro ferendam dare. Post haec porrecta
manu exspiravit. Quae ubi Alexandro nuntiata sunt,
viso corpore defuncti, tam indignam illo fastigió
mortem lacrimis prosecutus est, corpusque regio
more sepeliri et reliquias eius maiorum tumulis in
ferri iussit.
CAP. II. Hyrcanis Mardisque subactis Alexander
habitum regum Persarum et diadema insolitum an
tea regibus Macedonicis, velut in leges eorum , quos
vicerat, transiret, assumit. Et iam non regio sed
hostili odio saevire in suos coepit. Maxime indigna
batur carpi se sermonibus suorum , quod Philippi
patris patriaeque mores subvertisset. Propter quae
crimina Parmenio quoque senex, dignitate regi pro
ximus, cum Philota filio, de utroque prius quaestio
nibus habitis, interficitur. Fremere itaque omnes
universis castris coepere, innoxü senis filiique casum
miserantes; interdum se quoque non debere melius
sperare dicentes. Quae quum nuntiata Alexandro
essent, verens, ne haec opinio etiam in Macedoniam
divulgaretur, et ne victoriae gloria saevitiae macula
infuscaretur, simulat se ex amicis quosdam in pa
LIBER VII. 121
triam victoriae nuntios missurum . Hortatur milites

suis scribere, rariorem habituros occasionem propter
militiam remotiorem . Datos fasces epistolarum ta
cite ad se deferri iubet; ex quibus cognito de se
singulorum iudicio in unam cohortem eos, qui de
rege durius opinati fuerant, contribuit, aut consum
turus eos , aut in ultimis terris in colonias distribu
turus. Inde Drancas, Arimaspos, Euergětas dictos, Pa
ropamisădas, Arlos ceterosque populos, qui in radice 329 .
Caucăsi morabantur, subegit. Interea unus ex ami
cis Darii, Bessus, vinctus perducitur, qui regem non
solum prodiderat, verum etiam interfecerat. Quem in
ultionem perfidiae excruciandum Oxăthri, fratri Darti,
tradidit, reputans non tam hostem suum fuisse Darium ,
quam amicum eius, a quo esset occisus. Et, ut his
terris nomen relinqueret, urbem Alexandriam super
amnem Tanaim condidit, intra diem septimum de
cimum muro sex millium passuum consummato,
translatis eo trium civitatum populis , quas Cyrus
condiderat. In Bactriānis quoque Sogdianisque duo
decim urbes condidit, distributis in his, quoscunque
in exercitu seditiosos habebat.
CAP. III. His ita gestis solemni die amicos in 328.
convivium vocat. Hic orta inter ebrios rerum a
Philippo gestarum mentione, praeferre se patri ipse
rerumquesuarum magnitudinem extollere coelo tenus
coepit. Haec et his similia laeti audiere iuvenes,
ingrata senioribus erant maxime propter Philippum ,
sub quo diutius vixerant. Inter hos erat Clitus,
frater Hellanices, quae Alexandrum educaverat, vetus
Philippi miles et idem , qui apud Granicum amnem
regem nudo capite dimicantem clipeo suo texit, et
Rhosăcis manum capiti regis imminentem gladio am
putavit. Hic iam ne ipse quidem satis sobrius, ad
eos, qui infra ipsum cubabant, conversus Euripidis
>
retulit carmen * ), ita ut sonus magis quam sermo

*) Eur. Andr. v. 693 sqq.
exaudiri posset a rege, quo significabatur, male in

stituisse Graecos, quod tropaeis regum dumtaxat
nomina inscriberent ; alieno enim sanguine partam
gloriam intercipi. Itaque rex , quum suspicaretur,
malignius habitum essesermonem , percontari proxi
mos coepit, quid ex Clito audissent. Et illis ad si
lendum obstinatis, Clitus paullatim maiore voce Phi
lippi facta bellaque in Graecia gesta commemorat, 1
omnia praesentibus praeferens. Hinc inter iuniores

senesque orta contentio est , et rex , velut patienter
audiret, quibus Clitus obterebat laudes ipsius, in 2
gentem iram conceperat. Ceterum animo erat mo

deraturus , si finem procaciter orto sermoni Clitus
> 1
imponeret; sed quum hic continuaret, magis exaspe

rabatur. Iamque Clitus etiam Parmenionem de 1
fendere audebat et Philippi de Atheniensibus victo
riam Thebarum praeferebat excidio, non vino modo, 1
sed etiam animi prava contentione instigatus. Ad

ultimum , si moriendum , inquit, est pro te, Clitus est 1
primus : at quum victoriae arbitrium agis, praecipuum 2

ferunt praemium , qui procacissime patris tui memoriae
illudunt. Sogdianam regionem mihi attribuis, totiens
rebellem et non modo indomitam , sed quae ne subigi ·
BE
quidem possit. Mittor ad feras bestias, praecipitia in

P
genia sortitas. Sed quae ad me pertinent, transeo :

>
劃
Philippi milites spernis, oblitus, nisi a senibus iuniores

訓
pugnam detrectantes essent incitati, nunquam te Asiam

圳
cum istis iunioribus subiecturum fuisse.

制
CAP. IV . Nihil ex omnibus inconsulte ac temere

iactis regem magis moverat, quam Parmenionis cum
honore mentio facta. Dolorem tamen rex repressit,
部首· 乱
contentus iussisse , Clitum convivio excedere. Nec

quidquam aliud adiecit, quam forsitan eum , si diu
lius locutus foret, exprobraturum , vitam regi a semet
如
ipso esse datam ; hoc enim superbe saepe iactasse. Atque

说
illum cunctantem adhuc surgere, qui proximi ei cu

时
buerant , iniectis manibus, iurgantes monentesque

也
LIBER VII. 123
conabantur abducere. Clitus, quum abstraheretur,

ad pristinam violentiam ira quoque adiecta, suo pe
clore tergum illius esse defensum ; nunc , postquam
tanti meriti praeterierit tempus, etiam memoriam in
visam esse, proclamat. Attăli quoque, qui cum Par
menione ad expeditionem Persicam praemissus, quum
res novas post Philippi mortem moliretur, Alexandri
iussu occisus erat, caedem obiiciebat et ad ultimum
Iovis, quem patrem sibi Alexander assereret, ora
culum eludens, veriora se regi quam patrem eius
respondisse dicebat. Iam tantum irae conceperat
rex, quantum vix sobrius ferre potuisset. Enimvero
mero sensibus iam dudum victis, ex lecto repente
prosiluit. Attoniti amici, ne positis quidem , sed
abiectis poculis, consurgunt, in eventum rei, quam
tanto impetu acturus esset, intenti. Alexander, rapta
lancea ex manibus armigeri, Clitum adhuc eadem
linguae intemperantia furentem percutere conatus, a
Ptolemaeo et Perdicca inhibetur. Medium complexi
et obluctari perseverantem morabantur: Lysimăchus
et Leonnātus etiam lanceam abstulerant. Ille mili
tum fidem implorans, comprehendi se a proximis
amicorum , quod Dario nuper accidisset, exclamat,
>
signumque tuba dari , ut ad regiam armati coirent,

iubet. Tum vero Ptolemaeus et Perdiccas genibus
advoluti orant, ne in tam praecipiti ira perseveraret
spatiumque potius animo daret: omnia postero die
iustius exsecuturum . Sed clausae erant aures , ob
strepente ira. Itaque impotens animi procurrit in
regiae vestibulum et, vigili excubanti hasta ablata,
constitit in aditu , quo necesse erat his, qui simul
coenaverant, egredi. Abierant ceteri. Clitus ultimus
sine lumine exibat. Quem rex , quisnam esset, in.
terrogat. Eminebat_etiam in voce sceleris , quod
parabat, atrocitas. Et ille iam non suae, sed regis
irae memor, Clitum esse et de convivio exire, respon
dit. Haec dicentis latus hasta transfixit morientis
que sanguine aspersus, I nunc, inquit, ad Philippum

et Parmenionem et Attălum .
CAP. V. Male humanis ingeniis natura consu
luit, quod plerumque non futura, sed transacta per
pendimus. Quippe rex, postquam ira mente deces
serat, etiam ebrietate discussa , magnitudinem faci
noris sera aestimatione perspexit. Videbat nunc, 21
immodica libertate abusum sed alioquin egregium
bello virum et, nisi erubesceret fateri, servatorem
sui occisum . Detestabile carnificis ministerium oc
cupaverat rex, verborum licentiam , quae vino pote
rat imputari, nefanda caede ultus. Manabat toto
vestibulo cruor paullo ante convivae; vigiles attoniti
et stupentibus similes procul stabant, liberioremque
poenitentiam solitudo exciebat. Ergo hastam ex
corpore iacentis evulsam retorsit in semet, iamque
admoverat pectori, quum advolant vigiles et repu
gnanti e manibus extorquent, allevatumqu e in taber
prostraverat
naculum deferunt. Ille humi corpus,
gemitu eiulatuque miserabili totam personans regiam .
Laniare deinde os unguibus et circumstantes rogare,
ne se tanto dedecori superstitem esse paterentur.
Inter has preces tota nox exacta est. Scrutan
temque , num ira deorum ad tantum nefas actus
esset , subit, anniversarium sacrificium Liběro Patri
non esse redditum statuto tempore. Itaque inter
vinum et epulas caede commissa, iram dei fuisse
manifestam . Ceterum magis eo movebatur, quod
omnium amicorum animos videbat attonitos : nemi
nem cum ipso sociare sermonem postea ausurum ;
vivendum esse in solitudine velut ferae bestiae, ter
renti alias, alias timenti. Prima deinde luce in ta
bernaculum corpus, sicut adhuc cruentum erat, ius
sit inferri. Quo posito ante ipsum , lacrimis obortis,
Hanc, inquit, nutrici meae gratiam retuli , cuius duo
filii apud Milētum pro mea gloria occubuere mortem ,
hic frater, unicum orbiiciis solution 11 me inter epu
LIBER VII. 125
las occisus est. Quo nunc se conferet misera ? Omni

bus eius unus supersum , quem solum aequis oculis
videre non poterit. Et ego, servatorum meorum latro,
revertar in patriam , ut ne dextram quidem nutrici sine
memoria calamitatis eius offerre possim ! Et quum
finis lacrimis querelisque non fieret, iussu amicorum
corpus ablatum est. Rex triduum iacuit inclusus.
Quem ut armigeri corporisque custodes ad morien
dum obstinatum esse cognoverunt, universi in taber
naculum irrumpunt, diuque precibus ipsorum re
luctatum aegre vicerunt, ut cibum caperet. Et quo
minus caedis regem puderet, iure interfectum Clitum
Macedónes decernunt, sepultura quoque eum pro
hibituri, ni rex humari iussisset.
CAP. VI. Revocato igitur ad bellum animo Cho
rasmos et Dahas in deditionem accepit. Post haec A,327.Ch.
Indiam petit, ut Oceắno ultimoque Oriente finiret
imperium . Cui gloriae ut etiam exercitus ornamenta
convenirent, phaleras equorum et arma militum ar
gento inducit, exercitumque suum ab argenteis cli
peis Argyraspĩdas appellavit. Ceterum ne quid a
tergo, quod destinata impedire posset, moveretur,
ex omnibus provinciis triginta millia iuniorum legi
iussit et ad se armata perduci, obsides simul habi
turus et milites. Centum viginti millia armatorum
erant , quae regem ad id bellum sequebantur.
CAP. VII. India tota ferme spectat orientem ,
minus in latitudinem quam recta regione spatiosa.
ICM Quae austrum accipiunt, in altius terrae fastigium
excedunt ; plana sunt cetera , multisque inclutis
>
amnibus placidum
Caucăso monte ortis per campos
iter praebent. Indus gelidior est, quam ceteri ; aquas
vehit a colore maris haud multum abhorrentes. Gan
MO ges , prae ceteris Asiae fluviis eximius, ad meridia
nam regionem decurrit et magnorum montium iuga
recto alveo stringit: inde eum obiectae rupes in
clinant ad orientem . Uterque rubro mari excipitur.
Indus ripas multasque arbores cum magna soli parte
exsorbet, saxis quoque impeditus, quibus crebro re
verberatur; ubi mollius solum reperit, stagnat insu
lasque molitur. Acesines eum auget, qui decursurum
in mare Hyphăsim intercipit, magnoque motu amnis
uterque colliditur; quippe Ascesines asperum os in
fluenti obiicit, nec repercussae aquae cedunt. Dyardă
nes minus celeber auditu est,quiaper ultima Indiae cur
rit: ceterum non crocodilos modo, uti Nilus, sed etiam
delphinos ignotasque aliis gentibus beluas alit. Multis
praeter hos amnibus tota regio dividitur, sed ignobilibus.
Ceterum , quae propiora sunt mari, aquilone maxime
deuruntur: is cohibitus iugis montium ad interiora non
penetrat, ita alendis frugibus mitis. Sed adeo in illaplaga
mundus statas temporum vices mutat, ut, quum alia
fervore solis exaestuant, Indiam nives obruant, rursus
que, ubi cetera rigent, illic intolerandus aestusexsistat.
Nec, cur ibi se natura inverterit, patescit causa.
Mare certe, quo alluitur, ne colore quidem abhorret
a ceteris . Åb Erythro rege inditum est nomen :
propter quod ignari rubere aquas credunt.
CAP. VIII .Terra lini ferax : inde plerisque sunt
vestes. Libri arborum , teneri haud secus quam
chartae, literarum notas capiunt. Aves ad imitan
dum humanae vocis sonum dociles sunt. Animalia
inusitata ceteris gentibus, nisi invecta. Eadem terra
rhinocerotas alit, non generat. Elephantorum maior
est vis , quam quos in Africa domitant: et viribus
magnitudo respondet. Aurum flumina vehunt, quae
leni modificoque lapsu segnes aquas ducunt. Gemmas
margaritasque mare litoribus infundit: neque alia
illis maior opulentiae causa est, utique postquam
earum commercium vulgavere in exteras gentes :
quippe aestimantur illa exaestuantis freti purgamenta
pretio , quod libido constituit. Ingenia hominum,
sicut ubique, apud illos locorum quoque situs for
mat. Corpora usque pedes carbaso velant, soleis
LIBER VII . 127
pedes, capita linteis vinciunt; lapilli ex auribus pen

dent; brachia quoque et lacertos auro ornant, qui
inter' populares aut nobilitate aut opibus eminent.
Capillum pectunt saepius, quam tondent: mentum
semper intonsum est : reliquam oris cutem ad spe
ciem levitatis exaequant.
CAP. IX. Regum tamen luxuria , quam ipsi
magnificentiam appellant, super omnium gentium
vitia. Quum rex semet in publico conspici patitur,
turibula argentea ministri ferunt totumque iter, per
quod ferri destinavit , odoribus complent. Aurea
lectica, margaritis circumpendentibus , recubat; di
stincta sunt auro et purpura carbasa, quibus indu
tus est ; lecticam sequuntur armati corporisque cu
stodes , inter quos ramis aves pendent, quas cantu
seriis rebus obstrepere docuerunt. Regia auratas
columnas habet : totas eas vitis auro caelata percur
rit, aviumque, quarum visu maxime gaudent, argen
teae effigies opera distinguunt.. Regia adeuntibus
patet, quum rex capillum pectit atque ornat : tunc
responsa legationibus, tunc iura popularibus reddit.
Demtis soleis, odoribus illinuntur pedes. Venatus
maximus labor est, inclusa vivario animalia inter
vota cantusque feminarum figere. Binûm cubitorum
sagittae sunt, quas emittunt maiore nisu , quam ef
fectu. Quippe telum cuius in levitate vis omnis est,
inhabili pondere oneratur. Breviora itinera rex equo
conficit : longior ubi expeditio est, elephanti vehunt
currum , et tantarum beluarum corpora tota conte
gunt auro. Feminae epulas parant . Ab iisdem vi
num ministratur, cuius omnibus Indis largus est
usus. Regem mero somnoque sopitum in cubiculum
feminae referunt, patrio carmine noctium invocan
>
tes deos .
CAP . X. Quis credat , inter haec vitia curam
esse sapientiae ? Unum agreste et horridum genus
est, quod sapientes vocant. Apud hos praevertere
fati diem pulchrum ; et vivos se cremari iubent, 1
quibus aut segnis aetas aut incommoda valetudo

est: exspectatam mortem pro dedecore vitae habent.
Neque ullus corporibus, quae senectus solvit, honos
redditur: inquinari putant ignem , nisi qui spirantes 2
recipit. Contra illi, qui in urbibus publicismoribus de

gunt, siderum motus scite spectare dicuntur et futura 111
praedicere. Nec quemquam admovere leti diem cre
dunt, cui exspectare interrito liceat. Deos putant,
quidquid colere coeperunt, arbores maxime, quas 1
violare capital est. 2
CAP. XI. Igitur Alexandro fines Indiae ingresso

gentium multarum reguli occurrerunt, imperata facturi,
illum tertium Iove genitum ad ipsos pervenisse me
morantes : Patrem Liběrum atque Hercůlem fama
cognitos esse , ipsum coram adesse cernique. Rex 41
benigne exceptos sequi iussit, iisdem itinerum duci

bus usurus. Multa ignobilia oppida deserta a suis
venere in regis potestatem . Quorum incolae armati
petram , Aornon nomine, occupaverunt. Hanc ab
Hercŭle frustra obsessam esse terraeque motu eum
absistere coactum fama vulgaverat. Inopem con
silii Alexandrum , quia undique praeceps et ab
rupta rupes erat, senior quidam peritus locorum
cum duobus filiis adit , si pretium operae esset, 20
aditum se monstraturum esse promittens. LXXX a
talenta constituit daturum Alexander et , altero ex

iuvenibus obside retento , ipsum ad exsequenda, quae
obtulerat, dimisit. Leviter armatis dux datus est
Mullinus, scriba regis. Hos enim , qui circuitu fal
lerent hostem, in summum iugum placebat evadere.
Petra non, ut pleraeque, modicis ac mollibus clivis
in sublime fastigium crescit, sed in metae maxime
modum erecta est, cuius ima spatiosiora sunt, altiora
in arctius coëunt, summa in acutum cacumen exsur
gunt. Radices eius Indus amnis subit, praealtus,
utrimque asperis ripis; ab altera parte voragines
LIBER VII. 129
i eluviesque praeruptae sunt. Neque alia expugnandi

La patebat via, quam ut replerentur. Ad manum silva
* erat, quam rex ita caedi iussit, ut nudi stipites
tha iacerentur: quippe rami fronde vestiti impedissent fe
in rentes. Ipse primus truncam arborem iecit, clamor
more que exercitus, index alacritatis, secutus est, nullo de
trectante munus, quod rex occupavisset.
CD CAP. XII. Intra septimum diem cavernas exple
K verant, quum rex sagittarios et Agriānos iubet per
ardua niti ; iuvenesque promtissimos ex sua CO
horte XXX delegit. ` Duces his dati sunt Charus

i et Alexander, quem rex nominis, quod sibi cum eo
in commune esset, admonuit. Ac primo, quia tam ma
2. nifestum periculum erat, ipsum regem discrimen su
bire non placuit: sed ut signum tuba datum est,
yir audaciae promtae conversus ad corporis custo
and des sequi se iubet primusque invadit in rupem . Nec
is deinde quisquam Macedõnum substitit, relictisque
an stationibus sua sponte regem sequebantur. Multorum
miserabilis fuit casus, quos ex praerupta rupe lapsos
i amnis praeterfluens hausit, triste spectaculum etiam
non periclitantib
&i timendum us, quum alieno exitio, quid ipsis
esset, admonerentur, et misericordia in me
tum versa, non exstinctos, sed semet ipsos deflebant.
e Et iam eo perventum erat, unde sine pernicie, nisi
LI victores, redire non possent, ingentia saxa in sub
na euntes provolventibus barbaris , quibus perculsi in
- 90 stabili et lubrico gradu praecipites recidebant. Eva
* serant tamen Alexander et Charus, quos cum XXX
delectis praemiserat rex , et iam pugnare comminus
adere coeperant: sed quum superne tela barbari ingere
e rent, saepius ipsi feriebantur, quam vulnerabant.
ETT Ergo Alexander et nominis sui et promissi memor,
dum acrius quam cautius dimicat, confossus undique
. obruitur. Quem ut Charus iacentem conspexit, omni
be umpraeter ultionem immemor ruere in hostem coepit
* multo sque hasta , quosdam gladio interemit; sed
HIST. ANTIQ 9
quum tot unum incesserent manus, super amici cor

pus procubuit exanimis. Haud secus quam par
erat, promtissimorum iuvenum ceterorumque mili
tum interitu commotus rex signum receptui dedit.
Saluti fuit, quod sensim et intrepidi se receperunt,
et barbari, hostem depulisse contenti, non institere
cedentibus.
CAP . XIII. Ceterum Alexander, quum statuisset
desistere incepto , quippe nulla spes potiundae pe
trae offerebatur, tamen speciem ostendit in obsidione
perseverantis. Nam et itinera obsideri iussit et tar
res admoveri et fatigatis alios succedere. Cuius per
tinacia cognita Indi per biduum quidem ac duas
noctes cum ostentatione non fiduciae modo, sed etiam
victoriae epulati sunt, tympana suo more pulsantes :
tertia vero nocte tympanorum quidem strepitus de
sierat audiri, ceterum ex tota petra faces refulge
bant, quas accenderant barbari, ut tutior esset ipsis
fuga, obscura nocte per invia saxa cursuris. Rex ,
Balăcro, qui specularetur, praemisso , cognoscit, pe
tram fuga Indorum esse desertam. Tum dato signo,
ut universi conclamarent, incomposite fugientibus me
tum incussit, multique, tanquam adesset hostis, per
lubrica saxa perque invias cautes praecipitati occi
derunt ; plures aliqua membrorum parte mulctati ab
integris deserti sunt. Rex , locorum magis quam 190
hostium victor, speciem tamen magnae victoriae sa
crificiis et cultu deùm fecit. Arae in petra locatae
sunt Minervae Victoriaeque. Ducibus itineris, quo
subire iusserat leviter armatos, etsi promissis minora
praestiterant, pretium cum fide redditum est. Petrae
regionisque ei adiunctae tutela Sisocosto permissa.
CAP. XIV . Unus ex regibus Indorum füit, Porus
nomine, viribus corporis et animi magnitudine pa
riter insignis,qui bellum iam pridem audito Alexandri
A. Ch.adventu parabat. Commisso itaque proelio exerci
tum suum Macedones invadere iubet ; sibi regem
LIBER VII . 131
eorum privatum hostem deposcit. Neque Alexander

pugnae moram fecit: sed prima congressione vulne
rato equo quum praeceps ad terram decidisset, con
cursu satellitum servatur. Porus multis vulneribus
obrutas capitur. Qui victum se adeo doluit, ut,
quum veniam ab hoste accepisset , neque cibum su
mere voluerit neque vulnera curari passus sit; ae
greque sit ab eo obtentum , ut vellet vivere. Quem
Alexander ob honorem virtutis incolumen in regnum
remisit. Duas ibi urbes condidit : unam Nicaeam ,
alteram ex nomine equi Bucephålen vocavit. Inde
Adrestas, Cathaeos, Praesīdas, Gangarīdas, caesis
2
eorum exercitibus, expugnat. Quum ad Hyphăsim ve

nisset, ubi eum hostium ducenta millia equitum op
i periebantur, exercitus omnis, non minus victoriarum
numero quam laboribus fessus, lacrimis eum depre
catur, finem tandem belli faceret ; aliquando patriae
reditusque meminisset ; respiceret militum annos, quibus
vix aetas ad reditum sufficeret. Ostendere alius ca
nitiem , alius vulnera, alius aetate consumta corpora,
alius cicatricibus exhausta : solos se esse , qui duorum
regum , Philippi Alexandrique, continuam militiam per
tulerint. Tandem orare, ut reliquias saltem suas pa
ternis sepulcris reddat, quorum non tam studiis def
ciatur quam annis : ac , si non militibus , modo ipse
3
sibi parcat, ne fortunam suam nimis onerando fatiget.
Motus his tam iustis precibus, velut in finem victo
riae castra solito magnificentiora fieri iussit, quorum
molibus et hostis terreretur et posteris admiratio sui
relinqueretur. Nullum opus milites laetius fecere.
Eriguntur duodecim arae ex saxo quadrato , monu
$
mentum expeditionis, et caesis hostiis cum gratula
tione eadem , quae emensi erant, repetunt.
CAP . XV . Inde Alexander ad amnem Acesinem
reversus, per hunc in Oceánum devehitur. Ibi Agalas
senses Sibosque, quosHercăles condidit, in deditionem
accepit . Hinc in Mallos et Oxydrăcas navigat: quae
9*
gentes eum armatis octoginta millibus peditum et

sexaginta millibus equitum excipiunt. Quum proelio
victor esset, exercitum ad urbem eorum ducit. Quam
desertam a defensoribus quum de muro , quem pri
mus ceperat, animadvertisset, in urbis planitiem sine
ullo satellite desiliit. Itaque quum eum hostes solum
conspexissent, clamore edito undique concurrunt, si >
possent in uno capite orbis bella finire et ultionem

tot gentibus dare. Nec minus Alexander constanter
resistit et unus adversus tot millia proeliatur. In
credibile dictu est, ut eum non multitudo hostium ,
non vis magna telorum , non tantus lacessentium cla
mor terruerit : solus tot millia ceciderit ac fugaverit.
Ubi vero obrui multitudine se vidit, trunco se , qui
propter murum stabat, applicuit: cuius auxilió tu
tus quum diu agmen sustinuisset , tandem cognito
periculo eius amici ad eum desiliunt: ex quibus
multi caesi ; proeliumque tamdiu anceps fuit, quoad
omnis exercitus muris deiectis in auxilium veniret.
In eo proelio sagitta sub mamma traiectus, quum
sanguinis fluxu deficeret, genu posito tam diu proe
liatus est, donec eum , a quo vulneratus fuerat, oc
cideret. Curatio vulneris gravior ipso vulnere fuit.
A. CL .
325 CAP. XVI. Itaque ex magna desperatione tandem
saluti redditus Cratěrum cum exercitu Babylonem
mittit: ipse cum lectissima manu navibus conscensis
Oceáni litora peragrat. Quum venisset ad urbem
Sambi, Brachmănum regis, oppidani, invictum ferro
audientes, sagittas veneno armant, atque ita gemino
mortis vulnere hostem a muris submoventes plurimos
interficiunt. Quum inter multos vulneratus etiam
Ptolemaeus esset moriturusque iamiam videretur, per
quietem regi monstrata in remedia veneni herba est;
qua in potu accepta statim periculo ille liberatus est;
maiorque pars exercitus hoc remedio servata . Ex
pugnata deinde urbe reversus in naves Oceáno li
bamenta dedit, prosperum in patriam reditum pre
LIBER VII . 133
catus: ac veluti curru circa metam acto, positis im

perii terminis, quatenus aut terrarum solitudines pro
dire passae sunt aut mare navigabile fuit, secundo
aestu ostio fluminis Indi invehitur. Ibi in monu
menta rerum a se gestarum urbem Barcen condidit,
arasque statuit, relicto ex numero amicorum litora
libus Indis praefecto. Inde iter terrestre facturus,
quum arida loca medii itineris dicerentur, puteos
opportunis locis fieri praecipit: quibus ingenti dulci
aqua inventa Susa redit. Ibi multae devictae gentes
praefectos suos accusaverunt, quos Alexander nullo
respectu amicitiae habito in conspectu legatorum ne
cari iussit. Filiam post haec Darii regis, Barsinen ,
in matrimonium recepit, et optimatibus quoque Ma
cedonum lectas ex omnibus gentibus nobilissimas
virgines tradidit , ut communi facto crimen regis le
varetur .
CAP . XVII. Susis in Babyloniam revertenti nun
tiatur, legationes Carthaginiensium ceterarumque Afri
cae civitatum , etiam Hispaniarum , Siciliae, Galliae,
Sardiniae, nonnullas quoque ex Italia, eius adventum
Babylone opperiri. Adeo universum terrarum orbem
nominis eius terror invaserat, ut cunctae gentes eum
veluti destinatum sibi regem adularentur. Hac igitur
ex causa Babylonem festinanti, veluti conventum
terrarum orbis acturo, quidam ex magis praedixit,
ne urbem introiret, testatus hunc locum ei fatalem fore.
Ob hoc omissa Babylone in Borsippam urbem trans
Euphratem , desertam olim ,7 concessit. Ibi ab Ana
xarcho philosopho compulsus est rursum , magorum
praedicta contemnere ut falsa et incerta ; nam quae fatis
constent, ignota mortalibus ; at, quae naturae debean
tur, immutabilia. Reversus igitur Babylonem multis
diebus otio datis intermissum olim convivium 80
lemniter instituit: totusque in laetitiam effusus quum
diei noctem pervigilem iunxisset, recedentem iam e
convivio Medius Thessălus instaurata comissatione
et ipsum et sodales eius invitat. Accepto poculo

media potione repente veluti telo confixus ingemuit,
elatusque e convivio semianimis tanto dolore cru
ciatus est, ut ferrum in remedia posceret tactuque
hominum velut vulnere indolesceret. Amici causas
morbi intemperiem ebrietatis disseminaverunt : re
autem vera insidiae fuerunt, quarum infamiam suc
cessorum potentia oppressit.
CAP . XVIII. Auctor insidiarum Antipăter fuit,
qui quum videret, carissimos amicos eius interfectos, 1
Ålexandrum Lyncistam , generum suum , occisum ,

se magnis rebus in Graecia gestis non tam gratum
apud regem quam invidiosum esse, a matre quoque
eius Olympiáde variis se criminationibus vexatum ;
huc accedere supplicia ante paucos dies in prae
fectos devictarum nationum crudeliter habita : ex
his rebus se quoque a Macedonia non ad socie
tatem militiae , sed ad poenam evocatum arbitratus,
filium Cassandrum , qui cum fratribus Philippo et
Iolla ministrare regi solebat, ad occupandum re
gem dato veneno subornat: cuius veneni tanta vis
fuit , ut non aere, non ferro, non testa contineretur,
nec aliter ferri nisi in ungula equi posset: praemo
nito filio, ne alii quam Thessălo et fratribus crede 3
Hac igitur ex causa apud Thessălum paratum

repetitumque convivium est. Philippus et Iollas,
praegustare ac temperare potum regissoliti, in aqua
frigida venenum habuerunt, quam praegustatae iam
potioni supermiserunt.
CAP . XIX . Quarto die Alexander indubitatam
mortem sentiens, agnoscere se fatum domus maiorum
suorum ait: nam plerosque Aeacidarum intra trigesi
mum annum defunctos. Tumultuantes deinde milites
insidiisque perire regem suspicantes ipse sedavit;
eosque omnes , quum prolatus in editissimum urbis
locum esset, ad conspectum suum admisit , osculan
damque dextram suam flentibus porrexit. Quum
LIBER VII. 135
lacrimarent omnes , ipse non sine lacrimis tantum ,

Lore
verum etiam sine ullo tristioris mentis argumentó
fuit, ut quosdam impatientius dolentes consolare
tur; quibusdam mandata ad parentes eorum daret:
adeo , sicuti in hostem , ita et in mortem invictus
animus fuit. Dimissis militibus amicos circumstantes
percontatur, videanturne similem sibi reperturi regein ?
Tacentibus cunctis, tum ipse, ut hoc nesciat, ita illud
scire vaticinarique se ac paene oculis videre dixit, quan
tum sit in hoc certamine sanguinis fusura Macedonia,
quantis caedibus, quo cruore, mortuo sibi parentatura.
Ad postremum corpus suum in Hammonis templo
condi iubet. Quum deficere euin amici viderent,
quaerunt, quem imperii faciat heredem . Respondit,
dignissimum . Tanta illi magnitudo animi fuit, ut,
1:
quum Hercălem filium , quum fratrem Arrhidaeum ,
quum Roxanen uxorem praegnantem relinqueret,
oblitus necessitudinum , dignissimum nuncuparet he
redem : prorsus quasi nefas esset,> viro forti alium
quam virum fortem succedere, aut tanti regni opes
>
aliis quam probatis relinqui. Hac voce veluti bel

licum inter amicos cecinisset aut malum discordiae
misisset,> ita omnes in aemulationem consurgunt et
favorem militum quaerunt. Sexto die praeclusa voce
exemtum digito anulum Perdiccae tradidit: quae res
gliscentem amicorum dissensionem sedavit. Nam
etsi non voce nuncupatus heres , indicio tamen ele
ctus esse videbatur.
A. Ch .
CAP . XX . Decessit Alexander menses octo, 4323.
annos duo et triginta natus: vir supra humanam
potentiam magnitudine animi praeditus. Prodigia
magnitudinis eius in ipso ortu nonnulla apparuere.
Nam eo die, quo natusest, duae aquilae totum diem
praepetes supra culmen domus patris eius sederunt,
omen duplicis imperii, Europae Asiaeque, praefe
rentes . Eodem quoque die nuntium pater eius dua
rum victoriarum accepit: alterius, belli Ilyrici; al
136 HISTORIAE ANTIQUAE LIB . VII.
terius, certaminis Olympici, in quod quadrigarum

currus miserat: quod omen universarum terrarum
victoriam infanti portendebat. Puer acerrimis lite
rarum studiis eruditus fuit. Exacta pueritia per
quinquennium sub Aristotěle doctore, incluto om
nium philosophorum , crevit. Accepto deinde im
perio, regem se terrarum omnium ac mundi appellari
iussit; tantamque fiduciam sui militibus fecit, ut
illo praesente nullius hostis arma neque inermes timue
rint. Itaque cum nullo hostium unquam congressus
est, quem non vicerit; nullam urbem obsedit, quam
non expugnaverit; nullam gentem adiit , quam non
calcaverit . Victus denique ad postremum est non
virtute hostili, sed insidiis suorum et fraude civili.
:
HISTORIAE ANTIQUAE
LIBER VIII.
(REGNI MACEDONUM POST ALEXANDRI MORTEM PATA .)
CAP. I. Exstincto in ipso aetatis et victoriarum

flore Alexandro Magno triste apud omnes tota Ba
bylone silentium fuit. Sed nec devictae gentes fidem
nuntio habuerunt, quod ut invictum regem , ita im
mortalem esse crediderant : recordantes, quoties prae
senti morti ereptus esset ; quam saepe pro amisso re
pente se non sospitem tantum suis, verum etiam victo
rem obtulisset. Ut vero mortis eius fides affuit, omnes
barbarae gentes, paullo ante ab eo devictae, non ut
hostem , sed ut parentem luxerunt. Mater quoque
Darii regis, quam , amisso filio a fastigio tantae
maiestatis in captivitatem redactam , ob indulgentiam
victoris in eum diem vitae non poenituerat, audita
morte Alexandri, mortem sibi ipsa conscivit: non
>
quod hostem filio praeferret, sed quod pietatem filii

in eo, quem ut hostem timuerat, experta esset. Con
tra Macedones versa vice non ut civem ac tantae
maiestatis regem , verum ut hostem amissum gau
>
debant, severitatem nimiam et assidua belli pericula

exsecrantes. Huc accedebat, quod principes regnum
et imperia, vulgus militum thesauros et grande pon
dus auri, velut inopinatam praedam , spectabant :
illi successionem regni, hi opum ac divitiarum ' he
reditatem cogitantes. Erant enim in thesauris quin

quaginta millia talentâm , et in annuo vectigali" tri
buto tricena millia . Sed neque amici Alexandri fru
stra regnum spectabant: nam eius virtutis ac ve
nerationis erant, ut singulos reges putares. Quippe
ea formae pulchritudo et proceritas corporis et vi
rium ac sapientiae magnitudo in omnibus fuit , ut,
qui eos ignoraret, non ex una gente , sed ex toto
terrarum orbe electos iudicaret . Neque enim un
quam ante Macedonia vel ulla gens alia tam claro
rum virorum proventu floruit: quos primo Philippus,
mox Alexander tanta cura legerat, ut non tam ad
societatem belli, quam in successionem regni electi
viderentur. Quis igitur miretur, talibus ministris
orbem terrarum victum, quum exercitus Macedonum
tot, non ducibus, sed regibus, regeretur ? qui nun
quam sibi reperissent pares, si non inter se concur
rissent; multosque Macedonia pro uno Alexandros
habuisset, nisi fortuna eos aemulatione virtutis in
perniciem mutuam armasset.
CAP . II. Principes quum armati in regiam con
venissent ad formandum rerum praesentium statum ,
Perdiccae vicit sententia, Roxänes partum esse ex
spectandum . Itaque, si puer natus fuisset,> tutores
Leonnátum, Perdiccam , Cratěrum et Antipătrum con
stituunt, confestimque in tutorum obsequium iurant.
Quum equites quoque idem fecissent , pedites in
dignati, quod nullae sibi consiliorum partes datae
essent,Arrhidaeum , Alexandri fratrem , regem appel
lant. Etiam ad delendum equitatum cuncti armati
in regiam irrumpunt: quo cognito equites trepidi
ab urbe discedunt, castrisque positis et ipsi pedites
terrere coeperunt. Tunc Perdiccas ultro ad pedites
venit, et concione convocata pro singulari facundia
sua peroravit, atque adeo movit pedites, ut probato
consilio eius dux ab omnibus legeretur. Tum equi
tes , in concordiam revocati, in Arrhidaeum regem
LIBER VIII. 139
consentiunt. Servata est portio regni Alexandri filio,

si natus esset. Haec agebant posito in medio cor
pore Alexandri, ut maiestas eius testis decretorum
esset. His ita compositis Macedoniae et Graeciae
Antipăter praeponitur; regiae pecuniae custodia Cra
těro traditur; castrorum , exercitus et rerum mili
tarium cura Meleagro et Perdiccae assignatur; iube
turque rex Arrhidaeus corpus Alexandri in Hammő
31
nis templum deducere. Tunc Perdiccas , infensus
seditionis auctoribus, repente ignaro collega lustra
tionem castrorum propter mortem regis in posterum
edicit. Postquam armatum exercitum in campo con
stituit, de singulis manipulis, dum transit, seditiosos
evocat, et supplicio occulté tradi iubet.' Reversus
inde provincias inter principes dividit, simul ut et
e
removeret aemulos, et ut imperii munus suo ben
ficio tributum videretur.
CAP. III. Aegyptum et Africae Arabiaeque par
tem sortitus est Ptolemaeus, quem ex gregario milite
Alexander virtutis causa provexerat. Confinem huic
provinciae Syriam Laomědon Mitylenaeus, Ciliciam
Philotas , Philo Illyrios accipiunt. Mediae maiori
Atropătes, socer Perdiccae, praeponitur. Susiana
gens Scyno, Phrygia maior Antigono, Philippi filio,
assignatur. Lyciam et Pamphyliam Nearchus, Ca
5 riam Cassander, Lydiam Menander sortiuntur. Leon
nāto minor Phrygia evenit; Thracia et regiones
Pontici maris Lysimacho ; Cappadocia cum Paphla
gonia Euměni data. Summus castrorum tribunatus
Seleuco , Antiochi filio , cessit. Stipatoribus regis
satellitibusque Cassander, filius Antipătri, praefici
tur. In Bactriana ulteriore et Indiae regionibus
priores praefecti retenti. Terras inter amnes Hy
daspem et Indum Taxîles habebat. In colonias in
Indis conditas Pithon, Agenóris filius, mittitur. Pa
ropamisios et fines Caucăsi montis Oxyartesaccepit.
Arachosii Gedrosique Sibyrtio traduntur ; Drancae
et Arii Stasandro . Bactrianos Amyntas sortitur,

Sogdiānos Stasănor , Philippus Parthos, Hyrcanos
Phrataphernes, Carmånos Tleptolēmus, Persas Peu
cestes, Babylonios Archon Pellaeus, Arcesilaus Me
sopotamiam . Quum haec divisio veluti fatale munus
singulis contigisset, ita magna incrementorum ma
teria plurimis fuit:siquidem non magno post tem
pore, quasi regna non praefecturas divisissent, sic
reges ex praefectis facti, magnas opes non sibitan 意
tum paraverunt, verum etiam posteris reliquerunt.
CAP. IV . Unus ex iis, qui cum Perdiccaregiae fami
liae iura tuebatur,regnumque quominus iam tunc in
singula imperia dissolveretur, defendebat, Euměnes we
erat,Cardianus. Huius si virtuti par data esset fortuna,
non ille quidem maior sed multo illustrior fuisset atque Ww
etiam honoratior, quod magnos homines non virtute

metimur sed fortuna. Nam quum aetas eius incidisset in C
ea tempora, quibus Macedónes florerent, multum ei
detraxit inter eos viventi, quod alienae erat civitatis ; gle
neque aliud huic defuit quam generosa stirps. Etsi TA
ille domestico summo genere erat, tamen Macedónes TA
eum sibi aliquando anteponi indigne ferebant, neque
tamen non patiebantur. Vincebat enim omnes cura,
vigilantia, patientia, calliditate et celeritate ingenii.
Hic peradolescentulus ad amicitiam accessit Phi
lippi, Amyntae filii , brevique tempore in intimam CA
pervenit familiaritatem . Fulgebat enim iam in ado
lescentulo indoles virtutis . Itaque rex eum habuit ad TAS
manum scribae loco, quod multo apud Graios ho
norificentiussicut
est requam apud Romanos. Namque
apud nos , vera sunt, mercenarii scribae 2
existimantur, at apud illos e contrario nemo ad id
officium admittitur nisi honesto loco , et fide et in
dustria cognita, quod necesse est omnium consilio
rum eum esse participem . Hunc locum tenuit ami
citiae apudPhilippumannos septem . Illo interfecto
eodem gradu fuit apud Alexandrum annos tredecim .
LIBER VIII. 141
Novissimo tempore praefuit etiam alteri equitum

alae, quae Hetaerice , appellabatur. Utrique autem
in consilio semper affuit et omnium rerum habitus
est particeps.
CAP. V. Alexandro Babylone mortuo , quum
provinciae inter regis familiares dividerentur, Eu
měni, ut modo significavimus, data est Cappadocia,
sive potius dicta . Nam tum in hostium erat po
testate. Praeceptum est, ut regionem eam usque
ad Trapezunta defenderet, bellum cum Ariarăthe,
Cappadociae rege , gereret, qui solus detrectabat
Macedonum imperium . Euměnem sibi Perdiccas
adiunxerat magno studio, quod in homine fidem et in
dustriam magnam videbat, non dubitans, si eum pel
lexisset, magno usui fore sibi in iis rebus, quas appa
rabat. Cogitabat enim , quod fere omnes in magnis im
periis concupiscunt, omnium partes corripere atque
complecti. Neque vero hoc ille solus fecit sed ceteri
quoque omnes, qui Alexandri fuerant amici. Primus
Leonnātus Macedoniam praeoccupare praedestinavit.
| Is multis magnisque pollicitationibus persuadere
Eumeni studuit , ut Perdiccam desereret ac secum
faceret societatem . Quum perducere eum non posset,
interficere conatus est ; et fecisset, nisi ille clam
noctu ex praesidiis eius effugisset.
CAP . VI. Interim conflata sunt illa bella, quae A.32Ch..
ad internecionem post Alexandri mortem gesta sunt,
omnesque concurrerunt ad Perdiccam opprimendum .
Quem etsi infirmum videbat, quod unus omnibus
resistere cogebatur, tamen amicum non deseruit ne
que salutis quam fidei fuit cupidior. Praefecerat
hunc Perdiccas ei parti Asiae , quae inter Taurum
2
montem iacet atque Hellespontum , et illum unum

opposuerat Europaeis adversariis. Ipse Aegyptum
oppugnatum adversus Ptolemaeum erat profectus.
Euměnes quum neque magnas copias neque firmas
haberet, quod et inexercitatae et non multo ante
erant contractae, adventare autem dicerentur Helles
pontumque transisse Antipăter et Cratěrus magno
cum exercitu Macedonum , viri quum claritate tum
usu belli praestantes (Macedones vero milites ea tum
erant fama, qua postea Romani ferebantur : etenim
semper habiti sunt fortissimi, qui summa imperii
potirentur): Euměnes intelligebat, si copiae suae
cognossent, adversus quos ducerentur, non modo non
ituras sed simul cum nuntio dilapsuras. Itaque hoc
ei visum est prudentissimum , ut deviis itineribus
milites duceret," in quibus vera audire non possent,
et iis persuaderet se contra quosdam barbaros pro
ficisci . Idque tenuit propositum et prius in aciem
exercitum eduxit proeliumque commisit, quammilites
sui scirent, cum quibus arma conferrent. Effecit etiam
illud locorum praeoccupatione, ut equitatu potius
dimicaret, quo plus valebat, quam peditatu, quo erat
deterior.
CAP . VII. Quorum acerrimo concursu quum ma
gnam partem diei esset pugnatum ,> cadit Cratěrus
dux et Neoptolēmus, qui secundum locum imperü
tenebat. Cum hoc concurrit ipse Euměnes. Qui
quum inter se complexi in terram ex equis decidis
sent, ut facile intelligi posset inimica mente con
tendisse animoque magis etiam pugnasse quam cor
pore, non prius distracti sunt, quam alterum anima
relinqueret. Ab hoc aliquot plagis Euměnes vulne
ratur, neque eo magis ex proelio excessit, sed acrius
hostes institit. Hic equitibus profligatis, interfecto
duce Cratěro, multis praeterea et maxime nobilibus
captis, pedester exercitus, quod in ea loca erat de
ductus, ut invito Euměne elabi nonposset, pacem ab
eo petit. Quam quum impetrasset, in fide non man
sit et se , simul ac potuit, ad Antipătrum recepit.
Euměnes Cratěrum , ex acie semivivum elatum , re
creare studuit. Quum id non posset , pro hominis
dignitate proque pristina amicitia (namque illo usus
LIBER VIII. 143
erat Alexandro vivo familiariter ) amplo funere ex

tulit ossaque in Macedoniam uxori eius ac liberis
remisit.
CAP. VIII. Haec dum apud Hellespontum gerun
tur , Perdiccas apud Nilum Aumen interficitur a Se
leuco et Antigène rerumque summa ad Antipătrum
defertur. Hic, qui deseruerant, exercitu suffragium
ferente capitis absentes damnantur; in his Euměnes.
Hac ille perculsus plaga non succubuit neque eo
secius bellum administravit. Sed exiles res animi
magnitudinem etsi non frangebant, tamen minuebant.
1
Hunc persequens Antigonus, quum omni genere co- A326Ch.
piarum abundaret, saepe in itineribus vexabatur, ne
que unquam ad manum accedere licebat nisi üs
locis , quibus pauci multis possent resistere. Sed
extremo tempore, quum consilio capi non posset, mul
titudine circumitus est. Hinc tamen multis suis
amissis se expedivit et in castellum Phrygiae, quod
1
Nora appellatur, confugit. In quo quum circumse
deretur et vereretur, ne uno loco manens equos mi
litares perderet, quod spatium non esset agitandi,
callidum fuit eius inventum , quemadmodum stans
iumentum concalfieri exercerique posset, quo libentius
et cibo uteretur et a corporis motu non removeretur.
Substringebat priorem corporis partem loro altius,
quam ut prioribus pedibus plane terram posset attin
gere, deinde post verberibus cogebat exsultare et cal
ces remittere . Qui motus non minus sudorem excutie
bat, quam si in spatio decurreret. Quo factum est,
quod omnibus mirabile est visum , ut iumenta aeque
nitida ex castello educeret, quum complures menses
in obsidione fuisset, ac si in campestribus ea locis
habuisset. In hac conclusione, quotienscunque voluit,
apparatum et munitiones Antigoni alias incendit, alias
disiecit. Tenuit autem se uno loco, quamdiu hiems
fuit, quod castra sub divo habere non poterat. Ver 318
appropinquabat: simulata deditione, dum de condi- 318
tionibus tractat, praefectis Antigoni imposuit seque
ac suos omnes extraxit incolumes.
CAP . IX . Ad hunc Olympias, mater quae fuerat
Alexandri, quum literas et nuntios misisset in Asiam
consultum , utrum regnum repetitum in Macedoniam
iret, (nam tum in Epiro habitabat) et eas res occu
paret, huic ille primum suasit, ne se moveret et ex
spectaret, quoad Alexandri ex Roxane filius regnum
adipisceretur ; sin aliqua cupiditate raperetur in Ma
cedoniam , oblivisceretur omnium iniuriarum et in ne
minem acerbiore uteretur imperio. Horum illa nihil
fecit. Nam et in Macedoniam profecta est et ibi cru
delissime se gessit. Petit autem ab Euměne absente,
ne pateretur Philippi domus ac familiae inimicissimos
stirpem quoque interimere, ferretque opem liberis Alex
andri. Hanc veniam si daret , quam primum exer I
citus pararet, quos sibi subsidio adduceret. Id quo
facilius faceret, se omnibus praefectis, qui in officio
mansissent, misisse literas, ut ei parerent eiusque con
siliis uterentur. His rebus Euměnes permotus satius
duxit, si ita tulisset fortuna, perire bene meritis re
ferentem gratiam quam ingratum vivere.
CAP. X. Itaque copias contraxit, bellum adver
sus Antigonum comparavit. Quod una erant Mace
dones complures nobiles, in his Peucestes, qui cor
poris custos fuerat Alexandri, tum autem obtinebat
Persidem , et Antigěnes, cuius sub imperio phalanx
erat Macedonum , Euměnes invidiam verens , si po
tius ipse alienigena summo imperio potiretur quam
alii Macedonum , quorum ibi erat multitudo, in ca
strorum principiis Alexandri nomine tabernacu
lum statuit in eoque sellam auream cum sceptro
ac diademate iussit poni eoque omnes quotidie con
venire, ut ibi de summis rebus consilia caperen
tur, credens minore se invidia fore, si specie im
perii nominisque simulatione Alexandrı bellum vi
deretur administrari. Quod effecit. Nam quum non
LIBER VIII. 145
ad Euměnis principia , sed ad regia conveniretur at

que ibi de rebus deliberaretur, quodammodo latebat,
quum tamen per eum unum gererentur omnia.
3
CAP. XI. Hic in Paraetăcis cum Antigono con- A. Ch.
Alixit, non acie instructa sed in itinere, eumque male 316 .
acceptum in Mediam hiematum coëgit redire. Ipse
in finitima regione Persidis hiematum copias divisit,
non ut voluit, sed ut militumcogebat voluntas. Nam
que illa phalanx Alexandri Magni, quae Asiam per
agrarat deviceratque Persas, inveterata quum gloria
tum etiam licentia, non parere se ducibus, sed impe
rare postulabat. Idem postea veterani fecerunt Ro
mani, qui sua intemperantia nimiaque licentia perdi
derunt non minus eos, cum quibus steterunt, quam ad
versus quos fecerunt. Itaque, si quis illorum veterano
rum legat facta , paria horum cognoscat neque rem
nllam nisi tempus interesse iudicet. Sed ad illos re
vertar. Hiberna sumserant non ad usum belli sed
ad ipsorum luxuriam longeque inter se discesserant.
1
Hoc Antigonus quum comperisset intelligeretque, se
parem non esseparatis adversariis , statuit aliquid
>
sibi consilii novi esse capiendum . Duae erant viae

qua ex Medis, ubi ille hiemabat, ad adversariorum
hibernacula posset perveniri. Quarum brevior per
loca deserta , quae nemo incolebat propter aquae in
opiam ; ceterum dierum erat fere decem ; illa autem ,
qua omnes commeabant, altero tanto longiorem ha
bebat anfractum , sed erat copiosa omniumque rerum
abundans. Hac si proficisceretur, intelligebat prius
adversarios rescituros de suo adventu, quam ipse ter
tiam partem confecisset itineris; sin per loca sola
contenderet, sperabat se imprudentem hostem op
>
pressurum . Ad hanc rem conficiendam imperavit

quam plurimos utres atque etiam culleos compa
rari, post haec pabulum , praeterea cibaria cocta die
rum decem, ut quam minime fieret ignis in castris.
HIST. ANTIQ . 10
Iter quo habeat, omnes celat. Sic paratus, qua con

stituerat, proficiscitur.
CAP. XII. Dimidium fere spatium confecerat,
quum ex fumo castrorum eius suspicio allata est ad
Éuměnem hostem appropinquare. Conveniunt duces;
quaeritur, quid opus sit facto. Intelligebant omnes,
tam celeriter copias ipsorum contrahi non posse, 2
quam Antigonus affuturus videbatur. Hic omnibus

titubantibus et de rebus summis desperantibus Eu
měnes ait , si celeritatem velint adhibere et imperata
facere, quod ante non fecerint, se rem expediturum :
nam quod diebus quinque hostis transisse posset , se
effecturum , ut in eo non minus totidem dierum spa
tio retardaretur ; quare circumirent, suas quisque con
traheret copias. Ad Antigoni autem refrenandum
impetum tale capit consilium . Certos mittit homines
ad infimos montes, qui obvii erant itineri adversa
riorum , hisque praecipit, ut prima nocte, quam latis
sime possint, ignes faciant quam maximos atque hos
secunda vigilia minuant, tertia perexiguos reddant
et assimulata castrorum consuetudine suspicionem
iniiciant hostibus, his locis esse castra ac de eorum
adventu esse praenuntiatum ; idemque postera nocte
faciant. Quibus imperatum erat, diligenter praeceptum
curant. Antigonus tenebris obortis ignes conspica
tur. Credit de suo adventu esse auditum et adver
sarios illuc suas contraxisse copias. Mutat consilium
et quoniam imprudentem adoriri non posset , flectit
iter suum et illum anfractum longiorem copiosae
viae capit ibique diem unum opperitur ad lassitu
dinem sedandam militum ac reficienda iumenta, quo
integriore exercitu decerneret.
CAP. XIII. Sic Euměnes callidum imperatorem
vicit consilio celeritatemque impedivit eius, neque
tamen multum profecit. Nam invidia ducum , cum
A.313Ch.
. quibus erat, perfidiaque Macedonum veteranorum ,
quum superior poelio discessisset, Antigono est de
LIBER VIII. 147
ditus, quamquam exercitus ei ter ante desperatis tem

poribus iuraverat, se eum defensurum neque unquam
deserturum . Sed tanta fuit nonnullorum virtutis ob
trectatio , ut fidem amittere mallent quam eum non
perdere. Atque hunc Antigonus, quum ei fuisset
infestissimus, conservasset, si per suos esset licitum ,
quod ab nullo se plus adiuvari posse intelligebat
in iis rebus, quas impendere iam apparebat omnibus.
Imminebant enim Seleucus, Lysimắchus, Ptolemaeus,
opibus iam valentes, cum quibus ei de summis rebus
erat dimicandum . Sed non passi sunt ii , qui circa
>
erant, quod videbant Euměne recepto omnes prae

>
illo parvi futuros. Ipse autem Antigonus adeo erat

incensus, ut nisi magna spe maximarum rerum leniri
non posset.
CAP. XIV . Itaque quum eum in custodiam de
disset et praefectus custodum quaesisset, quemadmo
dum servari vellet : ut acerrimum , inquit, leonem aut
ferocissimum elephantum . Nondum enim statuerat,
conservaret eum necne. Veniebat autem ad Eumě
nem utrumque genus hominum , et qui propter odium
fructum oculis ex eius casu capere vellent, et qui
propter veterem amicitiam colloqui consolarique cu
perent; multi etiam , qui eius formam cognoscere
studebant, qualis esset, quem tam diu tamque valde
timuissent, cuius in pernicie positam spem habuis
sent victoriae. At Euměnes quum diutius in vinclis
esset, ait Onomarcho, penes quem summa imperii
>
erat custodiae, se mirari, quare iam tertium diem

sic teneretur ; non enim convenire Antigoni pruden
tiae , ut sic deuteretur victo ; quin aut interfici aut
missum fieri iuberet. Hic quum ferocius Onomar
cho loqui videretur, Quid tu ? inquit, animo si
isto eras, cur non in proelio cecidisti potius, quam
in potestatem inimici venires ? Huic Euměnes: Utinam
quidem istud evenisset ! sed eo non accidit, quod nun
quam cum fortiore sum congressus. Non enim cum
10 *
quoquam arma contuli, quin is mihi succubuerit; nec
virtute hostium , sed amicorum perfidia decidi Neque
id falsum . Nam et corporis dignitate fuit honesta et
viribus ad laborem ferendum firmis neque tam magno
corpore quam figura venusta,
CAP. XV . De hoc Antigonus quum solus con
stituere non auderet, ad concilium retulit. Hic quum
omnes primo perturbati admirarentur, non iam de eo
sumtum esse supplicium , a quo tot annos adeo essent
male habiti , ut saepe ad desperationem essent ad
ducti, quique maximos duces interfecisset, denique in
quo uno tantum esset, ut, quoad ille viveret, ipsi se
curi esse non possent, illo interfecto , nihil habituri
negotii essent : postremo, si illi redderet salutem ,
quaerebant quibus amicis esset usurus ; sese enim
cum Eumene apud eum non futuros. Hic cognita
concilii voluntate tamen usque ad septimum diem
deliberandi sibi spatium reliquit. Tum autem , quum
iam vereretur, ne qua seditio exercitus oriretur, ve
tuit quemquam ad eum admitti et quotidianum victum
removeri iussit. Nam negabat se ei vim allaturum ,
qui aliquando fuisset amicus. Hic tamen non am
plius quam triduum fame fatigatus, quum castra mo
CU
A.Ch.
315 . verentur, insciente Antigono iugulatus est a
stodibus. Sic Euměnes annorum quinque et qua
draginta, quum ab anno vicesimo, uti supra osten
>
dimus, septem annos Philippo apparuisset, tredecim

apud Alexandrum eundem locum obtinuisset, in his
unum equitum alae praefuisset, post autem Alexan
dri Magni mortem imperator exercitus duxisset sum
mosque duces partim repulisset partim interfecisset,
captus. non Antigoni virtute sed Macedonum per
iurio , talem habuit exitum vitae. Antigonus autem
Euměnem mortuum propinquis eius sepeliendum tra
didit. Hi militari honestoque funere comitante toto
exercitu humaverunt ossaque eius in Cappadociam
ad matrem atque uxorem liberosque eius deportanda
curarunt.
LIBER VIII. 149
CAP . XVI. Quanta autem fuerit de Euměne

opinio omnium eorum , qui post Alexandrum Ma
gnum reges sunt appellati, ex hoc facillime potest
iudicari, quod quum nemo Euměne vivo rex appel
latus sitsed praefectus, iidem post huius occasum sta
tim regium ornatum nomenque sumserunt, neque
quod initio praedicarant, se Alexandri liberis regnum
servare , praestare voluerunt, et uno propugnatore
sublato , quid sentirent, aperuerunt. Huius sceleris
principes fuerunt Antigonus, Ptolemaeus, Seleucus,
Lysimăchus, Cassander. Attamen bella insidiasque
in se invicem continuando, omnes fere criminis huius
deinceps poenas dederunt." Antigonus enim in proelio
apud Ipsum, Phrygiae oppidum , quum adversusSe- A. che 301.
leucum et Lysimăchum dimicaret, occisus est. Cas
sander autem , Antipătri filius, qui quum Olym
piădem , AlexandriMagni matrem ,filiosqueHercă
2
lem et Alexandrum una cum matribus Barsine et
Roxane interemisset, Macedoniam cum Graecia oc
cupaverat, naturali quidem morte defunctus est, at- 297.
tamen ipsius domus scelerum ab eo commissorum
miserrimas poenas luit. Uxor enim Thessalonice,
quum post continuas mariti et Philippi filii mortes
in divisione regni inter fratres propensior Alexan
dro videretur, ab altero filio Antipătro occiditur ;
Alexander ab Demetrio , Antipăter , regno pulsus,
ab Lysimăcho socero interficitur. At Demetrius,
Antigoni filius, Poliorcētes cognominatus, quum filiam
Seleuci in matrimonio haberet, neque eo magis fida
inter eos amicitia maneret, captus bello in custodia
soceri gener morbo periit. Iam ultimi Alexandri 283.
Magni commilitonum supererant Lysimăchus et Se
leucus, alter quattuor et septuaginta annos natus,
1
alter septem et septuaginta. Sed in hac aetaté
utrique animi iuveniles erant imperiique cupiditatem
insatiabilem gerebant: quippe quum orbem terrarum
duo soli tenerent, angustis metis sibi inclusi vide
150 HISTORIAE ANTIQUAE LIB . VIII.
bantur, vitaeque finem non annorum spatio, sed im
A281.Ch.perii terminis metiebantur. Inter quos quum bellum
ortum esset , Lysimachus pugna occidit , nec Seleu
cus diu victoria gavisus est ; nam post septem fere
menses a Ptolemaeo Cerauno, Ptolemaei Sotēris filio,
quem a patre Alexandria expulsum , alienarum opum
280. indigentem receperat , dolo interfectus est. Inter
iectis aliquot annis Macedoniae imperium familiae
267. Demetrii Poliorcétae restitutum ab eaque servatum
148. est, donec Romanorum armis Macedones simul fere
cum ceteris Graeciae civitatibus succubuerunt.
HISTORIAE ANTIQUAE
LIBER IX .
(R ES SICILIA E.)
CAP. I. Siciliam ferunt angustis quondam fau

cibus Italiae adhaesisse , diremtamque esse , velut a
corpore, maiore impetu Superi maris, quod toto un
darum onere illuc vehitur. Est autem ipsa terra
tenuis ac fragilis, et cavernis quibusdam fistulisque
ita penetrabilis, ut tota ferme ventorum flatibus pa
teat; nec non ignibus generandis nutriendisque soli
ipsius natura obnoxia est, quippe intrinsecus stratum
esse sulphure et bitumine traditur: quae res facit, ut
venti spiritu cum igne intus luctante, frequenter et
compluribus locis nunc flammas, nunc vaporem ,
nunc fumum eructet. Inde denique Aetnae montis
per tot secula durat incendium : et ubi acrior per
spiramenta cavernarum ventus incubuit, arenarum
moles egeruntur. Proximum Italiae promontorium
Rhegium dicitur, ideo, quia Graece abrupta [ øyxtą]
hoc nomine pronunciantur. Nec mirum , si fabulosa est
loci huius antiquitas, in quem res tot coiere mirae:
primum quod nusquam alias tam torrens fretum ,
nec solum citato impetu, verum etiam saevo, neque
experientibus modo terribile , verum etiam procul
videntibus. Undarum porro in se concurrentium
tanta pugna est, ut alias veluti terga dantes in imum
desidere, alias quasi victrices in sublime ferri vi 1
deas; nunc bic fremitum ferventis aestus, nunc 1

illic gemitum in voraginem desidentis exaudias. 1
Accedunt vicini et perpetui Aetnae montis ignes,

et insularum Aeolidum , veluti ipsis undis ala
tur, incendium . Neque enim in tam angustis ter
minis aliter durare tot seculis tantus ignispotuisset,
nisi humoris nutrimentis aleretur. Hinc igitur fa
bulae Scyllam et Charybdim peperere; hinc latratus
auditus ; hinc monstri credita simulacra, dum navi
gantes, magnis vorticibus pelagi desidentis exterriti,
Iatrare putant undas , quas sorbentis aestus vorago
collidit. Eadem causa etiam Aetnae montis perpe
tuos ignes facit. Nam aquarum ille concursus ra
ptum secum spiritum in imum fundum trahit, atque
ibi suffocatum tamdiu tenet, donec per spiramenta
terrae diffusus, nutrimenta ignis incendat. Tam ipsa
Italiae Siciliaeque vicinitas, iam promontoriorum
altitudo ipsa ita similis est , ut , quantum nunc ad
mirationis , tantum antiquis terroris dederit, creden
tibus , coeuntibus in se promontoriis ac rursum
discedentibus solere intercipi absumique navigia.
Neque hoc ab antiquis in dulcedinem fabulae com
positum , sed metu et admiratione transeuntium . Ea
est enim procul inspicientibus natura loci, ut sinum
maris non transitum putes : at , quum accesseris,
discedere et seiungi promontoria, quae antea iuncta
fuerant, arbitrere .
CAP. II. Siciliae primo Trinacriae nomen fuit:
postea Sicania cognominata est. Haec a principio
patria Cyclõpum fuit; quibus exstinctis , Cocălus
regnum insulae occupavit; post quem singulae ci
vitates in tyrannorum imperium concesserunt, quo
rum nulla terra feracior fuit. Horum ex numero
A.Ch
197 .
Anaxilāus iustitia cum ceterorum crudelitate cer
tabat; cuius moderationis haud mediocrem fructum
tulit. Quippe decedens quum filios parvulos reli
LIBER X. 153
quisset, tutelamque eorum Micỹtho , spectatae fidei Ama476
servo, commisisset: tantus amor memoriae eius apud

omnes fuit, ut parere servo , quam deserere regis
filios mallent; principesque civitatis, obliti dignita
tis suae , regni maiestatem administrari per servum
paterentur. Imperium Siciliae etiam Carthaginienses
tentavere, diuque varia fortuna cum tyrannis dimi
catum est.
CAP. III. Tempore quo Xerxes Graeciam inva
serat, Gelo rebus Syracusanis praefuit, qui quum 491–478
Carthaginienses a rege Persarum ad bellum reno
vandum incitatos profligasset, in victoriae praemium
regio imperio a civibus donatus est. Successores
habuit fratres Hieronem et Thrasybālum . Sed mox
eiecto Thrasybūlo et abrogata regia dignitate, po
pularis status restitutus et tanta atrocitate in regis
Gelonis stirpem saevitum est , ut quum unica eius
filia Harmonia superesset, regiae gentis inimici cer
tatim impetu in virginem facto , ferro eam confode
rent . Seditiosa deinde secuta est reipublicae ad
ministratio, dum emendata Diocle leges ferente . Haud 413
diu tamen valuit legum vis adversus malas Diony
sii artes , qui quum contra Carthaginienses res feli
citer gessisset,a factione rex Syracusarum salutatus 406
est.. Deinde Carthaginiensibus ex insula eiectis, to- 392
tius Siciliae imperium occupavit , et metuens, ne
grave et periculosum fieret regno suo tanti exercitus
otium et desidia , copias in Italiam traiecit, ut et
militum vires continuo labore acuerentur, et regni
fines proferrentur. Prima illi militia adversus Graecos
fuit, qui proxima Italici maris litora tenebant; qui
bus' devictis finitimos quosque aggreditur, omnesque
Graeci nominis, Italiam possidentes, hostes sibi desti
3 nat. Expugnatis Locris in Crotonienses profectus est,
8 qui cum parvis copiis fortiter magno exercitui eius
I restiterunt. Cui bello quum intentus esset Dionysius,
legati Gallorum , qui ante aliquot menses Romam 390.
incenderant, societatem amicitiamque petentes eum

adeunt. Grata legatio Dionysio fuit. Itaque pacta 80
cietate et auxiliis Gallorum auctus, bellum velut ex
integro restaurat. His autem Gallis causa in Italiam
veniendi sedesque novas quaerendi intestinae discor 9
diae fuere; quarum taedio quumin Italiam venissent,

sedibus Tuscos expulerunt, et Mediolanum , Comum ,
Brixiam , Veronam , Bergómum , Tridentum , Vicen
tiam condiderunt. Tusci quoque duce Rhaeto, avitis
.
sedibus amissis, Alpes occupavere, et ex nomine 1
ducis gentes Rhaetorum condiderunt.

1 Ch.
883 CAP. IV. Sed Dionysium in Siciliam adventus
Carthaginiensium revocavit, qui bellum auctis viri 2
bus repetebant . Ad postremum assiduis bellis vi

ctus fractusque, octo et triginta annos regno potitus,
367
suorum insidiis interficitur. Dionysius et manu for
tis et belli peritus fuit et id , quod in tyranno non
>
facile reperitur, minime libidinosus, non luxuriosus,

>
non avarus, nullius denique rei cupidus nisi singu

laris perpetuique imperii , ob eamque rem crudelis.
Nam dum id studuit munire, nullius pepercit vitae, 4
quem eius insidiatorem putaret. Hic quum virtuté

tyrannidem sibi peperisset, magna retinuit felicitate. 1
Maior enim annos sexaginta natus decessit florente

regno neque in tam multis annis cuiusquam ex sua
stirpe funus vidit, quum ex tribus uxoribus liberos
procreasset multique ei nati essent nepotes.
CAP . V. Dionysio mortuo , in locum eius mili
tes maximum natu ex filiis, nomine Dionysium , suf
fecere, et naturae ius secuti et firmius futurum esse
regnum arbitrati, si penes unum remansisset, quam
si portionibus inter plures filios divideretur. Sed
Dionysius inter initia regni avunculos fratrum suo
rum , veluti aemulos imperii sui hortatoresque pue
rorum ad divisionem regni, tollere gestiebat. Quod
ut excusatius facere posset, primo animum dissi
>
mulavit et ad populi favorem sibi conciliandum in .

LIBER IX . 155
tendit. Igitur nexorum tria millia e carcere dimit

tit; tributa populo per triennium remittit; et quibus
cunque delinimentis potest, animos omnium sollicitat.
Tunc ad destinatum facinus conversus , non cogna
tos tantum fratrum , sed etiam ipsos interficit. Sub
latis aemulis in segnitiam lapsus, saginam corporis
1
ex nimia luxuria oculorumque valetudinem contraxit:
adeo , ut non solem , non pulverem , non denique
splendorem ferre lucis ipsius posset. Propter quae
dum contemni se putat, saevitia grassatur; nec, ut
Formel
A4- S
pater, carcerem nexis, sed caedibus civitatem replet.

E
Ob quae non contemtior omnibus quam invisior fuit,

nec nisi occasionem exspectabant, ut regno eum pel
lerent. Ea iam data est, quum Dion Corintho, quo
a Dionysio exulatum missus erat, in Siciliam rever
teretur.
. Dion , Hipparini filius, Syracusanus,
CAP. VI.
nobili genere natus , utraque implicatus erat tyran
>
nide Dionysiorum . Namque ille superior Aristomă

chen, sororem Dionis, habuit in matrimonio; ex qua
duos filios,Hipparīnumet Nisaeum, procreavit totidem
que filias, nomine Sophrosýnen et Arěten, quarum
priorem Dionysio, filio, eidem cui regnum reliquit,
ir nuptum dedit, alteram , Arěten, Dioni. Dion autem
praeter nobilem propinquitatem generosamque ma
iorum famam multa alia ab natura habuit bona, in
his ingenium docile, come, aptum ad artes optimas,
magnam corporis dignitatem , quae non minimum
LS commendat, magnas praeterea divitias a patre re
lictas, quas ipse tyranni muneribus auxerat. Erat
intimus Dionysio priori, neque minus propter mores
quam affinitatem . Namque etsi Dionysii crudelitas
ei displicebat, tamen salvum propter necessitudinem ,
magis etiam suorum causa studebat. Aderat in ma
gnis rebus, eiusque consilio multum movebatur ty
rannus, nisi qua in re maior ipsius cupiditas inter
cesserat. Legationes vero omnes , quae essent illu
zistoricum
striores per Dionem administrabantur ; quas quidem
ille diligenter obeundo, fideliter administrando cru
delissimum nomen tyranni sua humanitate tegebat. inLway
Hunc a Dionysio missum Carthaginienses suspexe- s tiquepe
runt, ut neminem unquam Graeca lingua loquentem szquereci
magis admirarentur. ' Neque vero haec Dionysium waniliodete
fugiebant. Nam quanto esset sibi ornamento sentie- idem quan
bat. Quo fiebat, ut uni huic maxime indulgeret ne ware, amo
que eum secus diligeret ac filium . Itaque, quum aliquam
Platonem Tarentum venisse fama in Siciliam esseta e triren
stendens s
perlata, adolescenti negare non potuit, quin eum
arcesseret, quum Dion eius audiendi cupiditate fla- < i timere
q xtum uum
graret. Dedit ergo huic veniam magnaque eum
ambitione Syracusas perduxit. Quem Dion adeo ad
mir est atq
atusvero , ut se ei totum traderet. &Dionis
ue adamav delectatus ,
minus Plato it
9
Neque est Dione. Ita saim exist

que quum a Dionysio crudeliter violatus esset, quippe se salut
qui venumdari a tyranno iussus est, tamen eodem rediit mieum ir
eiusdem Dionis precibus adductus. Interim in mor- bellum fa
bum incidit Dionysius. Quo quumgravi conflictaretur, ruptum d
quaesivit a medicis Dion, quemadmodum se haberet, alugendo
simulque ab iis petiit, si forte maiori esset periculo, deaique
ut sibi faterentur; nam velle se cum eo colloqui de patriam re
partiendo regno, quod sororis suae filios ex illo na- tumferre
tos partem regni putabat deberehabere. Id medicindes,suqui
p
non tacuerunt et ad Dionysium filium sermonem re the eri
tulerunt. Quo ille commotus, ne agendi esset Dioni Sed
potestas , patri soporem medicos dare coëgit. Hoc CAP.VI
aeger sumto , ut somno sopitus , diem obiit supre eodem pe
mum . mysio, 91
CAP. VII. Tale initium fuit Diönis et Dionysii bellum
simultatis , eaque multis rebus aucta est. Sed tamen fciebant
primis temporibus aliquamdiu simulata inter eos ami wrum opu
citia mansit. Quum Dion non desisteret obsecrare societate
Dionysium , ut Platonem Athēnis arcesseret et eius i non tan
consiliis uteretur, ille, qui in aliqua re vellet patrem duab
imitari , morem ei gessit. Eodemque tempore Phi a imperi
LIBER X. 157
listum historicum Syracūsas reduxit, hominem amicum

non magis tyranno quam tyrannis. Plato autem mul.
tum apud Dionysium auctoritate potuit valuitque elo
quentia, eique persuasit, ut tyrannidis faceret finem li
bertatemqueredderet Syracusanis. A quavoluntate Phi
listi consilio deterritus aliquanto crudelior esse coepit.
Qui quidem quum a Dione se superari videret ingenio,
auctoritate, amore populi, verens ne, si eum secum
haberet, aliquam occasionem sui daret opprimendi,
navem ei triremem dedit, qua Corinthumdevehere a366cl
tur, ostendens se id utriusque facere causa, ne, quum
inter se timerent, alteruter alterum praeoccuparet.
Id factum quum multi indignarentur magnaeque esset
invidiae tyranno, Dionysius omnia, quae moveri po
terant Dionis , in naves imposuit ad eumque misit.
Sic enim existimari volebat, id se non odio hominis
sed suae salutis fecisse causa . Postea vero quam
audivit eum in Peloponneso manum comparare sibi
que bellum facere conari, Arěten , Dionis uxorem ,
alii nuptum dedit filiumque eius sic educari iussit,
bei ut indulgendo luxuriae et ebrietati iuvenilis animus
pariter atque, corpus corrumperetur. Is , postquam
in patriam rediit pater, usque eo vitae statum com
mutatum ferre non potuit (namque appositi erant
2 custodes, qui eum a pristino victu deducerent), ut
å se de superiore parte aedium deiiceret atque ita in
teriret. Sed illuc revertor.
CAP. VIII. Postquam Corinthum pervenit Dion
et eodem perfugit Heraclides ab eodem expulsus 382
Dionysio, qui praefectus fuerat equitum , omni ra
>
tione bellum comparare coeperunt. Sed non multum

a proficiebant, quod multorum annorum tyrannis ma
the gnarum opum putabatur. Quam ob causam pauci
ad societatem periculi perducebantur. Sed Dion fre
tus non tam suis copüs quam odio tyranni, maximo
animo duabus onerariis navibus quinquaginta anno .
rum imperium , munitum quingentis longis navibus,
decem equitum centumque peditum millibus, profectus

oppugnatum , quod omnibus gentibus admirabile est 2
visum , adeo facile perculit , ut post diem tertium ,
A.337.Ch. quam Siciliam attigerat, Syracusas introiret. Ex
quo intelligi potest nullumesse imperium tutum
nisi benevolentia munitum . Eo tempore aberat Dio
nysius et in Italia classem opperiebatur adversario *
rum , ratus neminem sine magnis copiis ad se ven
turum . Quae res eum fefellit. Nam Dion iis ipsis,
qui sub adversarii fuerant potestate, regios spiritus
repressit, totiusque eius partis Siciliae potitus est,
quae sub Dionysii fuerat potestate , parique modo
urbis Syracusarum praeter arcem et insulam adiun
ctam oppido, eoque rem perduxit, ut talibus pactio
nibus pacem tyrannus facere vellet : Siciliam Dion
obtineret, Italiam Dionysius, Syracūsas Appollocră
tes, tyranni filius, cui maximam fidem uni habebat
Dion.
CAP. IX. Has tam prosperas tamque inopinatas
res consecuta est subita commutatio, quod fortuna
sua mobilitate, quem paullo ante extulerat, demergere
est adorta . Primum in filio , de quo commemoravi
supra, suam vim exercuit. Nam quum uxorem redu
xisset, quae alii fuerat tradita, filiumque vellet revo
care ad virtutem a perdita luxuria , accepit gravis
simum parens vulnus morte filii. Deinde orta dis
sensio est inter eum et Heraclidem ; qui, quod prin 2
cipatum non concedebat, factionem comparavit. Ne 2
que is minus valebat apud optimates , quorum con

sensu praeerat classi, quum Dion exercitum pedestrem
teneret . Non tulit hoc animo aequo Dion et versum
illum Homēri retulit ex secunda rhapsodia * ), in quo
haec sententia est , non posse bene geri rem publi
cam multorum imperiis. Quod dictum magna invi
dia consecuta est. Namque aperuisse videbatur, omnia
*) N. II, v. 204.
LIBER II. 159
in sua potestate esse velle. Hanc ille non lenire

obsequio sed acerbitate opprimere studuit Heracli
demque , quum Syracūsas venisset , interficiundum
curavit. Quod factum optimatibus maximum timorem
iniecit. Nemo enim illo interfecto se tutum puta
bat. Ille autem adversario remoto licentius eorum
bona , quos sciebat adversus se sensisse , militibus
>
dispertivit. Quibus divisis, quum quotidiani maximi

fierent sumptus, ut et populi favorem sibi conciliaret
et militum animos devinctos retineret, celeriter pecu
nia deesse coepit ; neque, quo manus porrigeret, sup
petebat, nisi in amicorum possessiones. ld eiusmodi
erat, ut, quum milites reconciliasset, amitteret opti
mates . Quarum rerum cura frangebatur et, insuetus
male audiendi, non animo aequo ferebat de se ab
iis male existimari, quorum paullo ante in coelum
fuerat elatus laudibus. Vulgus autem , offensa in
eum militum voluntate, liberius loquebatur et tyran
num non ferendum dictitabat.
CAP. X. Haec ille intuens quum, quemadmodum
sedaret, nesciret et, quorsum evaderent, timeret, Call
ippus quidam ,> civis Atheniensis, qui simul cum
eo ex Peloponneso in Siciliam venerat, homo et cal
lidus et ad fraudem acutus, sine ulla religione ao
fide, adit ad Dionem et ait : eum magno in peri
culo esse propter offensionem populi et odium mili
tum , quod nullo modo evitare posset, nisi alicui suo
rum negotium daret, qui se simularet illi inimicum ;
quem si invenisset idoneum , facile omnium animos
cogniturum adversariosque sublaturum , quod inimici
eius dissidentes suos sensus aperturi forent. Tali con
silio probato excepit has partes ipse Callippus et
se armat imprudentia Dionis. Ad eum interficiun
dum socios conquirit, adversarios eius convenit, con
iuratione confirmat. Res , multis consciis quae ge
reretur , elata defertur ad Aristomăchen sororem
Dionis , uxoremque Arěten. Illae timore perter
ritae conveniunt, cuius de periculo timebant. At

ille negat a Callippo fieri sibi insidias , sed illa,
quae agerentur, fieri praecepto suo. Mulieres nihilo
secius Callippum in aedem Proserpinae deducunt
ac iurare cogunt, nihil ab illo periculi fore Dioni.
Ille hac religione non modo non est deterritus, sed
ad maturandum concitatus est, verens, ne prius con
silium aperiretur suum , quam conata perfecisset.
CAP. XI. Hac menteproximo die festo, quum
a conventu se remotum Dion domi teneret atque in
conclavi edito recubuisset , consciis facinoris loca
munitiora oppidi tradit, domum custodiis sepit, fo
ribus certos , qui non discedant, praeficit; navem
triremen armatis ornat Philostratoque, fratri suo,,
tradit eamque in portu agitari iubet, ut si exercere
remiges vellet, cogitans, si forte consiliis obstitisset
fortuna, ut haberet, qua fugeret ad salutem . Suorum
autem ee numero Zacynthios adolescentes quosdam
eligit, quum audacissimos tum viribus maximis, hisque
dat negotium , ad Dionem eant inermes, sic ut conve
niendi eius gratia viderentur venire . Hi propter
notitiam sunt intromissi. At illi, ut limen eius in
trarunt, foribus obseratis, in lecto cubantem inva
dunt, colligant. Fit strepitus, adeo ut exaudiri pos
set foris. Hic,, quam invisa sit singularis potentia
et miseranda vita eorum , qui se metui quam amari
malunt, cuivis facile intellectu fuit. Namque cor
poris custodes, si propria fuissent voluntate , fo
ribus effractis servare eum potuissent , quod illi
2
inermes telum foris flagitantes vivum tenebant. Cui

quum succurreret nemo, Lyco quidam Syracusanus
per fenestras gladium dedit, quo Dion interfectus
est. Confecta caede , quum multitudo visendi ' gra
tia introisset , nonnulli ab insciis pro noxiis con
ciduntur. Nam celeriter rumore dileto , Diāni vim
allatam , multi concurrerant, quibus tale facinus dis
plicebat. Hi falsa suspicione ducti immerentes ut
LIBER IX . 161
sceleratos occidunt. Huius de morte ut palam fa

ctum est, mirabiliter vulgi mutata est voluntas. Nam
qui vivum eum tyrannum vocitarant, idem libera
torem patriae tyrannique expulsorem praedicabant.
Sic subito misericordia odio successerat, ut eum suo
sanguine ab Acherunte, si possent, cuperent redimere.
Itaque in urbe celeberrimo loco, elatus publice, se
pulcri monumento donatus est. Diem obiit circiter A.303.ch
annos quinquaginta quinque natus, quartum post an
num , quam ex Peloponneso in Siciliam redierat.
CAP. XII. Interea Dionysius a Locrensibus hospi
tio exceptus arcem eorum occupaverat, et tyrannidem ,
velut iure regnaret, solita sibi saevitia exercebat. Lo
cupletissimos quosque aut civitate pellebat, aut occidi
imperabat, bonaque eorum invadebat. Quum his arti
bus per annos decem regnasset, conspiratione Locro
rum civitate pulsus, in Siciliam redit. Ibi Syracāsas, 34 .
securis omnibus post longam intercapedinem pacis,
per proditionem recepit. At quum gravior crudelior
que in dies civitati esset, Syracusani opem a Corin
thiis petierunt, ducemque, quo in bello uterentur,
postularunt. Ad hoc Timoleon mittitur, Corinthius.
CAP . XIII. Sine dubio magnus omnium iudicio
hic vir exstitit.. Namque huic uni contigit, quod
nescio an nulli, ut et patriam , in qua erat natus, op
pressam a tyranno liberaret et a Syracūsis, quibus
auxilio erat missus, iam inveteratam servitutem de
pelleret totamque Siciliam multos annos bello ve
xatam a barbarisqueoppressam suo adventu in pri
stinum restitueret. Sed in his rebus non simplici
fortuna conflictatus est et, id quod difficilius putatur,
multo sapientius tulit secundam quam adversam for
tunam . Nam quum frater eius Timophănes, dux a a
Corinthiis delectus, tyrannidem per milites mercena

rios occupasset particepsque Timoleon regnipossetesse,
tantum abfuit asocietate sceleris, ut antetuleritcivium
suorum libertatem fratris saluti et parere legibus
DIST. ANTIQ 11
quam imperare patriae satius duxerit. Hac mente
per haruspicem communemque affinem , cui soror ex
üsdem parentibus nata nupta erat, fratrem tyrannum
interficiundum curavit. Ipse non modo manus non
attulit, sed ne aspicere quidem fraternum sanguinem
voluit. Nam dum res conficeretur, procul in prae
sidio fuit , ne quis satelles posset succurrere. Hoc
praeclarissimum eius factum non pari modo proba
tum est ab omnibus. Nonnulli enim laesam ab eo
pietatem putabant et invidia laudem virtutis obtere
bant. Mater vero post id factum neque domum ad
se filium admisit neque aspexit, quin eum fratricidam
impiumque detestans compellaret. Quibus rebus ille
adeo est commotus, ut nonnunquam vitae finem fa
>
cere voluerit atque ex ingratorum hominum conspectu

morte decedere.
A. Ch.
341. CAP. XIV. Iam quum Syracusas missus esset,
incredibili felicitate Dionysium tota Sicilia depulit.
Quum interficere posset, noluit, tutoque ut Corinthum
perveniret, effecit, quod utrorumque Dionysiorum
opibus Corinthii saepe adiuti fuerant, cuius benigni
tatis memoriam volebat exstare, eamque praeclaram
victoriam ducebat, in qua plus esset clementiae quam
crudelitatis, postremo ut non solum auribus accipe
retur, sed etiam oculis cerneretur, quemet ex quanto
regno ad quam fortunam detulisset. Post Dionysii
decessum cum Hicēta bellavit, Leontinorun praefecto,
qui adversatus erat Dionysio. Quem non odio ty.
rannidis dissensisse sed cupiditate, indicio fuit, quod
ipse expulso Dionysio imperium dimittere noluit.
Hoc superato Timoleon maximas copias Carthagi
341. niensium apud Crinissum flumen fugavit ac satis
habere coëgit, si liceret Africam obtinere, qui iam
complures annos possessionem Siciliae tenebant. Ce
339. pit etiam Mamercum , Italicum ducem , hominem
bellicosum et potentem , qui tyrannos adiutum in
Siciliam venerat et Catănae tyrannidem occupaverat.
LIBER IX . 163
CAP. XV. Quibus rebus confectis quum propter

diuturnitatem belli non solum regiones sed etiam
urbes desertas videret, conquisivit quos potuit, pri
mum Siculos, dein Corintho arcessivit colonos, quod
ab his initio Syracūsae erant conditae. Civibus
veteribus sua restituit, novis bello vacuefactas pos
sessiones divisit; urbium moenia disiecta fanaque
deserta refecit; civitatibus leges libertatemque red
didit ; ex maximo bello tantum otium toti insulae
conciliavit , ut hic conditor urbium earum , non illi,
qui initio deduxerant, videretur. Arcem Syracūsis,
quam munierat Dionysius ad urbem obsidendam ,
a fundamentis disiecit ; cetera tyrannidis propugna
cula demolitus est deditque operam , ut quam minime
multa vestigia servitutis manerent. Quum tantis esset
opibus, ut etiaminvitis imperare posset, tantum au
tem amorem haberet omnium Siculorum , ut nullo
recusante regnum obtinere, maluit se diligi quam
metui. Itaque, quum primum potuit, imperium depo
suit ac privatus Syracūsis, quod reliquum vitae fuit,
vixit. Neque vero id imperite fecit. Nam quod ce
terireges imperio potuerunt, hic benevolentia tenuit.
Nullus honos huicdefuit, neque postea res ulla Sy ..
racūsis gesta est publice, de qua prius esset decretum ,
quam Timoleontis sententia cognita. Nullius un
quam consilium non modo antelatum , sed ne com
paratum quidem est. Neque id magis benevolentia
factum est quam prudentia.
CAP . XVI. Hic quum aetate iam provectus esset,
sine ullo morbo lumen oculorum amisit. Quam
calamitatem ita moderate tulit, ut neque eum que
rentem quisquam audierit, neque eo minus privatis
publicisque rebus interfuerit. Veniebat autem in
theatrum , quum ibi concilium populi haberetur, pro
pter valetudinem vectus iumentis iunctis, atque ita de
vehiculo, quae videbantur, dicebat. Neque hoc illi
quisquam tribuebat superbiae. Nihil enim unquam
11 *
neque insolens neque gloriosum ex ore eius exüt.
Qui quidem , quum suas laudes audiret praedicari,
nunquam aliud dixit quam se in ea re maxime diis
agere gratias atque habere , quod, quum Siciliam re
creare constituissent, tum se potissimum ducem esse
voluissent. Nihil enim rerum humanarum sine deo
rum numine geri putabat. Itaque suae domi sacel
lum Automatias constituerat idque sanctissime co
lebat.
CAP . XVII. Ad hanc hominis excellentem bo
nitatem mirabiles accesserant casus. Nam proelia
maxima natali suo die fecit omnia . Quo factum est,
ut eius diem natalem festum haberet universa Si
cilia. Huic quidam Laphystius, homo petulans et
ingratus, vadimonium quum vellet imponere , quod
cum illo se lege agere diceret, et complures con
currissent, qui procacitatem hominis manibus coër
cere conarentur, Timoleon oravit omnes, ne id face
rent ; namque id ut Laphystio et cuivis liceret, se
maximos labores summaque adiisse pericula. Hanc
enim speciem libertatis esse , si omnibus quod quis
>
que vellet legibus experiri liceret. Idem , quum qui

dam Laphystii similis nomine Demaenětus in con
cione populi de rebus gestis eius detrahere coe
pisset ac nonnulla inveheretur in Timoleonta , dixit
nunc demum se voti esse damnatum ; namque hoc a
diis immortalibus semper precatum , ut talem liberta
>
tem restitueret Syracusanis , in qua cuivis liceret, de

A.337Ch. quo vellet, impune dicere. Hic quum diem supre
mum obisset, publice a Syracusanis in gymnasio,
quod Timoleontēum appellatur, tota celebrante Si
cilia sepultus est.
CAP . XVII . Dionysius autem Corinthum in
exilium profectus, ibi humillima quaeque tutissima
sibi existimans, in sordidissimum vitae genus de
scendit. Non contentus in publico vagari, etiam
potabat, totis diebus in popinis desidebat, cum per
LIBER IX . 165
ditissimo quoque de minimis rebus disceptabat, pan

nosus et squalidus incedebat, risum libentius prae
bebat quam captabat, in macello , quod emere non
poterat, oculis devorare perstabat, atque omnino
talem se gerebat, qui contemnendus magis quam
metuendus videretur. Novissime ludimagistrum pro
fessus, pueros in trivio docebat, ut aut a timenti
bus semper in publico videretur, aut a non timen
tibus facilius contemneretur. Nam licet tyrannicis
vitiis semper abundaret, tamen haec vitiorum simu
latio non naturae erat, magisque haec arte quam
amisso regali pudore faciebat , expertus, quam in
visa tyrannorum essent etiam sine opibus nomina.
Laborabat itaque, ut invidiam praeteritorum contemtu
praesentium demeret, neque honesta , sed tuta con
silia circumspiciebat. Inter has tamen dissimula
tionum artes insimulatus est affectatae tyrannidis ;
neque aliter quam dum contemnitur, liberatus est.
>
CAP. XIX . Libero reipublicae statu a Timo

leonte instaurato Syracusani haud diu laetati sunt.
Inter assidua enim cum Carthaginiensibus finitimis
que Siciliae civitatibus bella fieri nequivit, quin qui ar
mis praecelleret, rerum potiretur. Sic factum est,
ut Agathocles, ex humili et sordido genere ortus,
ad regni maiestatemperveniret . Quippe in Sicilia zc . 361 .
patre figulo natus, iam puer omni infamiae generi
deditus erat, deinde etiam latrocinia exercebat. In
teriecto tempore quum Syracūsas concessisset, asci
tusque in civitatem inter incolas esset , diu sine
fide fuit, quoniam neque fortunam habebat, quam
amittere, neque verecundiam , quam inquinare po
tuisset. Deinde gregariam militiam sortitus, iam
non minus seditiosa, quam antea turpi vita in omne
facinus promtissimus erat. Nam et manu strenuus,
et in concionibus perfacundus habebatur. Brevi
itaque centurio ac deinceps tribunus militum factus
est. Primo bello adversus Aetnaeos magna sui 339.
experimenta Syracusanis dedit. Sequenti Agrigenti 1

norum bello tantam de se spem omnibus fecit, ut
in locum demortui ducis Damascõnis sufficeretur,
cuius uxorem post mortem viri in matrimonium re
cepit. Nec contentus, quod ex inope repente dives
factus esset , piraticam adversus patriam exercuit.
Saluti ei fuit, quod socii capti tortique de illo ne
gaverunt. Bis occupare imperium Syracusarum vo
luit: bis in exilium actus est.
CAP. XX. A Murgantinis , apud quos exulabat,
odio Syracusanorum primo praetor, mox dux crea
tur. In eo bello et urbem Leontinorum cepit, et >
patriam suam Syracūsas obsidere coepit: ad cuius

auxilium Hamilcar, dux Poenorum , imploratus, de
positis hostilibus odiis praesidia militum mittit. Ita
uno eodemque tempore Syracūsae et ab hoste tan
quam civili amore defensae, et a cive hostili odio
>
impugnatae sunt. Sed Agathocles , quum videret

fortius defendi urbem quam oppugnari , precibus per
internuntios Hamilcărem exorat, ut inter se et Sy
racusanos pacis arbitrium susciperet, peculiaria in
ipsum officia sua repromittens. Qua spe impletus
Hamilcar societatem cum eo metu potentiae eius
iungit: ut quantum virium Agathocli adversus Sy.
racusanos dedisset, tantum ipse ad incrementa do
mesticae potentiae recuperaret. Igitur non pax tantum
Az317.Ch. Agathocli cum civibus conciliatur, verum etiampraetor
Syracūsis constituitur. Tum Hamilcări in obsequia
Poenorum iurat. Deinde acceptis ab eo quinque
millibus Afrorum , potentissimos quosque ex prin
cipibus interficit : atque ita veluti reipublicae statum
formaturus, populum in theatrum ad concionem vo
cari iubet, contracto in gymnasio senatu , quasi
quaedam prius ordinaturus. Sic compositis rebus
immissis militibus populum obsidet, senatum tru
cidat; cuius caede peracta, ex plebe quoque locu
pletissimos et potentissimos interficit.
LIBER IX . 167
CAP . XXI. His ita gestis militem legit exerci

tumque conscribit; quo instructus finitimas civita
tes nihil hostile metuentes ex improviso aggreditur.
Poenorum quoque socios foede vexat, permittente
Hamilcăre. Qui quum brevi post mortuus esset,
Agathocles etiam in Poenos bellum movit. Duobus A.311çk.
.
proeliis infeliciter pugnavit. Quum igitur victores

Poeni Syracūsas obsidione cinxissent, Agathocles,
2
quum se neque viribus parem , neque ad obsidionem

ferendam instructum videret, super haec a sociis
crudelitate eius offensis desertus esset, mira prorsus
audacia bellum in Africam transferre statuit. Huius
consilii non minus admirabile silentium quam com
mentum fuit. Populo hoc solum professus, invenisse
se victoriae viam : animos illi tantum brevem in ob
.
sidionis patientiam firmarent ; vel, si cui status prae

sentis fortunae displiceret, dare se ei discedendi libe
ram potestatem . Quum mille sexcenti discessissent,
ceteros ad obsidionis necessitatem frumento et sti
pendio instruit; quinquaginta tantum secum talenta
ad praesentem usum aufert, cetera ex hoste melius
>
quam ex sociis paraturus. Omnes deinde servos

militaris aetatis libertate donatos sacramento adegit,
eosque et maiorem ferme militum partem navibus im
ponit, ratus, exaequata utriusque ordinis conditione,
mutuam inter eos virtutis aemulationem futuram ;
ceteros omnes ad tutelam patriae reliquit.
CAP. XXII. Septimo igitur imperii anno comi- 310
tibus duobus adultis filiis, Archagătho et Heraclide,
nullo militum sciente quo veheretur cursum in
Africam dirigit. Quum omnes aut in Italiam prae
datum aut in Sardiniam se ituros crederent, tum
primum exposito in Africae litore exercitu , consi
lium suum omnibus aperit. Quo in loco Syracusae
positae sint, ostendit: ut hostibus faciant, quae ipsi
patiantur , hortatur. Urbes Africae non muris cinctas,
non in montibus positas esse, sed in planis campis sine
ullis munimentis iacere ; quas omnes metu excidii facile

ad belli societatem perlici posse. Maius igitur Car
thaginiensibus ab ipsa Africa quam ex Sicilia exar
surum bellum , coituraque auxilia undique adversus
unam urbem , nomine quam opibus ampliorem . Nec in
repentino Poenorum metu modicum momentum victo
riae fore. Ita non solum Poenos vinci, sed et Sici
liam liberari posse : neque enim hostes in Syracusarum
obsidione moraturos, quum sua urgeantur. Nusquam
igitur alibi facilius bellum , nec praedam uberiorem in
veniri posse; nam capta Carthagine omnem Africam
Siciliamque praemium victorum fore. Gloriam certe
tam honestae militiae tantam in omne aevum futuram ,
ut terminari nullo tempore oblivione possit. Traditum
iri, eos solos mortalium fuisse, qui bella , quae domi
ferre non poterant, ad hostes transtulissent, victique
victores insecuti essent et obsessores urbis suae obsedis
sent. Omnibus igitur forti ac laeto animo bellum in
eundum , quo nullum aliud possit aul praemium victo
ribus uberius aut victis monumentum illustrius dare.
CAP. XXIII. His quidem adhortationibus animi
militum erigebantur; sed terrebat eos portenti reli
gio, quod, quum navigarent, sol defecerat . Cuius rei
rationem non minore cura rex quam belli reddebat
affirmans : si prius quam proficiscerentur, factum es
set, crediturum se adversus profecturos prodigium esse :
nunc quia egressis acciderit, illis, ad quos eatur, por
>
tendere. Porro defectu siderum semper praesentem re

rum statum mutari ; inde certum esse, florentibus Car
thaginiensium opibus et Syracusanorum adversis rebus
commutationem significari. Sic corroboratis militum
animis universas naves consentiente exercitu incendi
iubet, ut omnes scirent, auxilio fugae ademto aut
vincendum aut moriendum esse. Deinde quum omnia,
quacunque ingrederentur, prosternerent, villas ca
ellaque incenderent, obvius iis fuit cum triginta
millibus Poenorum Hanno : sed proelio commisso
LIBER IX . 169
duo de Sicėlis, tria millia de Poenis cum ipso duce

cecidere. Hac victoria et Siculorum animi erigun
tur , et Poenorum franguntur. Agathocles victis
hostibus urbes castellaque expugnat, praedas in
gentes agit, hostium multa millia trucidat. Castra
deinde in quinto lapide a Carthagine statuit, ut
damna carissimarum rerum vastitatemque agrorum
et incendia villarum de muris ipsius urbis specula
rentur. Interea ingens tota Africa deleti Poenorum
exercitus fama occupatarumque urbium divulgatur.
Stupor itaque omnes et admiratio incessit, unde
tanto imperio tam subitum bellum , praesertim ab
1 hoste iam victo ; admiratio deinde paullatim in con
temtum Poenorum vertitur. Nec multo post non
Afri tantum , verum etiam urbes nobilissimae novi
tatem secutae ad Agathoclem defecere ; frumento
y
que et stipendio victorem instruxere.
CAP . XXIV . His Poenorum malis etiam dele- A.Ch.
308 .
tus in Sicilia cum imperatore exercitus velut qui
dam aerumnarum cumulus accessit. Nam post pro
fectionem a Sicilia Agathoclis in obsidione Syracu
sarum Poeni segniores redditi , ab Antandro , fratre
regis Agathoclis , occidione caesi nuntiabantur. Ita
que quum domi forisque eadem fortuna Carthagi
niensium esset, iam non tributariae tantum ab his
urbes , verum etiam socii reges deficiebant, amici
>
tiarum iura non fide , sed successu ponderantes.

Parabant quidem Carthaginienses maximas, quas
possent, copias, at, magno utriusque exercitus san
guine, gravi proelio superati sunt. Hoc certaminis
discrimine tanta desperatio illata Poenis est, ut, nisi
in exercitu Agathoclis orta seditio esset , transi
turus ad eum Bomilcar, dux Poenorum , cum exer
citu fuisset. Ob quam noxam Bomilcar in medio
foro a Poenis patibulo suffixus est , ut idem locus
monumentum suppliciorum eius esset, qui ante fue
rat ornamentum honorum .
CAP . XXV . Interea Agathocles felicissime gestis
in Africa rebus, tradito Archagătho filio exercitu, in . la
306 Siciliam recurrit, nihil actum in Africa existimans, sro
si amplius Syracusae obsiderentur. Nam post oc- cm
cisum Hamilcărem , Gisgõnis filium , novus eo a din
Poenis missus exercitus fuerat. Statim igitur primo sodi
adventu eius omnes Siciliae urbes auditis rebus,
quas in Africa gesserat , certatim se ei tradunt:
atque ita pulsis e Sicilia Poenis totius insulae im TH
perium occupavit. In Africam deinde reversus se
ditione militum excipitur. Nam stipendiorum solutio PX
in adventum patris dilata a filio fuerat. Igitur in 10
concionem vocatos blandis verbis permulsit: stipen- air
dia illis non a se flagitanda esse, sed ab hoste quae- zats in
renda : communem victoriam , communem praedam fu PIL
turam . Paullum modo anniterentur , dum belli reli
quiae peragantur, quum scirent Carthaginem captam spes gultas
omnium expleturam . Sedato militari tumultu inter
iectis diebus ad castra hostium exercitum ducit: Pentuesit
ibi inconsultius proelium committendo maiorem par

tem exercitus perdidit. Quum itaque in castra fu
gisset versamque in se invidiam temere commissi
belli videret pristinamque offensam non depensi sti s fece
pendii metueret: concubia nocte solus a castris cum 2: Origi
athudo fili
Archăgha o profugit. Quod ubi milites cogno-
secus quam
vere , si ab hoste capti essent, soli
trepidavere, bis se a rege suo in mediis hostibus re LTB i
lictos esse proclamantes ; salutemque suam desertam **, si
ab iis esse, quorum ne sepultura quidem relinquenda
fuisset. Quum persequi regem vellent, a Numidis USU
excepti in castra revertuntur, comprehenso tamen

reductoque Archagătho, qui a patre noctis errore sorpotes
discesserat. Agathocles autem navibus, quibus re
versus a Sicilia fuerat, cum custodibus earumdem..9
Syracūsas defertur. Exemplum flagitii singulare, pra
rex exercitus sui desertor filiorumque pater prodi tu
tor ! Interim in Africa post fugam regis milites pa Dior
I
LIBER IX . 171
ctione cum hostibus facta , interfectis Agathoclis

liberis, Carthaginiensibus se tradidere. Archagă
thus quum occideretur ab Arcesilão , amico antea
patris , rogavit eum : quidnam liberis eius facturum
Agathoclem putet, per quem ipse liberis careat ? Tum
ille respondit: satishabere se, quod superstites eos esse
Agathoclis liberis sciat. Post haec Poeni ad per
sequendas belli reliquias duces in Siciliam mise
runt; cum quibus Agathocles pacem aequis condi
tionibus fecit.
CAP. XXVI. Agathocles rex Siciliae , pacifica
tus cum Carthaginiensibus,> partem civitatum a se
fiducia virium dissidentem armis subegit. Dein quasi
angustis insulae terminis clauderetur , cuius imperii
partem primis incrementis ne speraverat quidem,
in Italiam transcendit., exemplum Dionysii secutus,
qui multas civitates Italiae subegerat. Primi igitur
hostes illi Bruttii fuere, qui et fortissimi tum et
opulentissimi videbantur, simul etiam ad iniurias
vicinorum promti. Nam multas civitates Graeci no
minis Italia expulerant; auctores quoque suos Lu
cános bello vicerant, et pacem cum his aequis le
>
gibus fecerant. Tanta feritas animorum erat, ut
neque origini suae parcerent. Namque Lucāni iisdem
legibus liberos suos ,Quippe
tuere soliti erant.
quibus abet initio
Spartani, insti-.
pubertatis
1
in silvis inter pastores habebantur sine ministerio
servili, sine veste , quam induerent vel cui incuba
>
rent: ut a primis annis duritiae parcimoniaeque sine

ullo usu urbis assuescerent. Cibus his praeda ve
natica, potus aut lactis aut fontium liquor erat. Sic
Į ad labores bellicos indurabantur. Horum igitur ex
numero. quinquaginta , primo ex agris finitimorum
praedari soliti, confluente deinde multitudine, solli
I gionespraeda
citati , quum
reddebant .
plures facti essent , infestas re
Itaque fatigatus querelis socio
rum Dionysius, Siciliae tyrannus, sexcentos Afros
>
ad compescendos eos miserat: quorum castellum

proditum sibi per Bruttiam mulierem expugnave
runt; ibique civitatem concurrentibus ad rumorem
novae urbis pastoribus statuerunt: Bruttiosque se
ex nomine mulieris vocaverunt. Primum illis cum
Lucānis, originis suae auctoribus, bellum fuit: qua
victoria erecti, quum pacem aequo iure fecissent,
ceteros finitimos armis subegerunt; tantasque opes
brevi consecuti sunt , ut perniciosi etiam regibus
haberentur. Denique Alexander, rex Epiri, quum
in auxilium Graecarum civitatum cum magno ex
ercitu in Italiam venisset, cum omnibus copüs ab
his deletus est. Quare feritas eorum , successu feli
citatis incensa , diu terribilis finitimis fuit. Ad po
stremum imploratus Agathocles spe ampliandi re
gni a Sicilia in Italiam traiecit.
CAP. XXVII. Principio adventus opinione eius
concussi legatos ad eum societatem amicitiamque
petentes miserunt. Quos Agathocles ad coenam in
vitatos, ne exercitum traiici viderent, et in posterum
statuta his die, conscensa nave frustratus est. Sed
fraudis haud laetus eventus fuit : siquidem reverti
eum in Siciliam interiectis paucis diebus vis morbi
coëgit; quo toto corpore comprehensus per omnes
nervos articulosque humore pestifero grassante, velut
intestino singulorum membrorum bello, impugnaba
tur. Quum de salute eius desperaretur, bellum inter
filium nepotemque, regnum iam quasi mortui sibi
vindicantes, oritur : occiso filio regnum nepos occupa
vit. Igitur Agathocles, quum morbi cura et aegri
tudo graviores essent et inter se alterum alterius
malo cresceret, desperatis rebus uxorem suam Theo
xěnam genitosque ex ea duos parvulos cum omni
pecunia et familia regalique instrumento, quo prae
ter illum nemo regum dítior fuit, navibus imposi
tos Aegyptum , unde uxorem acceperat, remittit: ti
mens , ne praedonem regni sui hostem pateren.
LIBER LX . 173
tur. Sed uxor diu , ne ab aegro divelleretur , de

precata est, ne discessus suus adiungi nepotis par
ricidio posset, ipsaque tam turpiter deseruisse virum
quam ille impugnasse avum videretur. Discedentes
parvuli flebili ululatu amplexi patrem tenebant; ex
altera parte usor maritum non amplius visura os
culis fatigabat. Nec minus senis lacrimae misera
biles erant. Flebant hi morientem patrem ; ille ex
ules liberos; hi discessu suo solitudinem patris,
aegri senis ; ille in spem regni susceptos relinqui
in egestate lugebat. Inter haec regia omnis adsi
stentium fletibus tam crudelis discidii impleta roso
nabat. Tandem finem lacrimis necessitas profectio
nis imposuit et mors regis proficiscentes filios inse- A 289Ch.
cuta est. Dumhaec aguntur, Carthaginienses co
gnitis quae in Sicilia agebantur, occasionem totius
insulae occupandae datam sibi existimantes, magnis
viribus eo traiiciunt, multasque civitates subigunt.
CAP. XXVIII. Eo tempore et Pyrrhus adversus 280
Romanos bellum gerebat; qui imploratus a Sicílis
in auxilium , quum Syracūsas venisset multasque ci- 278
vitates subegisset, rex Siciliae, sicut Epīri,appellatur.
Quarum rerum felicitate laetus Helēno filio regnum
Siciliae, velut avitum , destinat; nam natus erat ex
filia Agathoclis regis ; Alexandro autem Italiae im
perium assignat. Post haec multa secunda proelia
cum Carthaginiensibus facit. Interiecto deinde tem
pore legati ab Italicis sociis venere nuntiantes : Ro
manis resisti non posse, deditionemque futuram , nisi
subveniat. Anxius tam ambiguo periculo incertus
que, quid ageret vel quibus primum subveniret, in
utrumque pronus consultabat: quippe instantibus
hinc Carthaginiensibus, inde Romanis, periculosum
videbatur exercitum in Italiam non traiicere , peri
culosius a Sicilia deducere ; ne aut illi non lata
ope , aut hi deserti amitterentur. In hoc aestu pe
riculorum tutissimus portus consiliorum visus est,
omnibus viribus decernere 'in Sicilia et , profligatis

Carthaginiensibus , victorem exercitum transponere
in Italiam . Itaque conserto proelio quum superior
fuisset, quoniam tamen a Sicilia abiret, pro victo
fugere visus est: ac propterea socii ab eo defece
runt, et imperium Siciliae tam cito amisit, quam
facile quaesierat. Sed neque in Italia meliore felici
A.272Ch.tate usus in Epirum revertitur, ubi paullo post ur
bem Argos obsidens saxo de muris iacto occisus est.
CAP. XXIX . Post profectionem a Sicilia Pyrrhi
magistratus Hiěro creatur; cuius tanta moderatio
fuit, ut consentiente omnium civitatum favore dux
968. adversus Carthaginienses primum , mox rex creare 9
tur. Huius futurae maiestatis ipsa infantis educa

tio quasi praenuntia fuit: quippe genitus erat patre
Hierocle, nobili viro, cuius origo a Gelone, antiquo
Siciliae tyranno, manabat: sed maternum illi genus 4
sordidum atque adeo pudibundum fuit. Nam ex

ancilla natus ac propterea a patre, velut dehonesta
mentum generis , expositus erat. Sed parvulum et
humanae opis egentem apes congesto circa iacentem
melle multis diebus aluere. Ob quam rem pater re
sponso haruspicum admonitus , qui regnum infanti
portendi canebant, parvulum recolligit omnique stu
dio ad spem maiestatis , quae promittebatur , insti
tuit. Eidem in ludo inter coaequales discenti lupus
tabulam , in turba puerorum repente conspectus,
eripuit. Adolescenti quoque prima bella ineunti
aquila in clipeo, noctua in hasta consedit. Quod
ostentum et consilio cautum et manu promtum re
gem futurum significabat. Denique adversus pro
vocatores saepe pugnavit , semperque victoriam re
portavit;a Pyrrho rege multis militaribus donis dona
tus est. "Pulchritudo ei corporis insignis, vires quoque
in homine admirabiles fuere. In alloquio blandus,
in negotio iustus, in imperio moderatus : prorsus ut
nihil ei regium deesse praeter regnum videretur.
LIBER X. 175
CAP. XXX. Tum Populus Romanus , omnibus

Italiae inferioris civitatibus superatis, arma victricia
usque ad Siciliae fretum portaverat. Hic iam more
ignis, qui, obvias populatus incendio silvas, interve
niente flumine abrumpitur, paullisper substitit. Mox
quum videret opulentissimam in proximo praedam ,
quodammodo suae Italiae abscissam et revulsam ,
adeo cupiditate eius exarsit, ut, quam nec mole,
nec pontibus posset iungere, armis belloque iun
>
gendam et ad continentem suam revocandam cen

seret. Neque occasio diu desiderata est, fätis ipsis
viam pandentibus. Mamertini enim , milites mer
cenarii, Sabella origine, qui dum Syracusani et
Carthaginienses de Siciliae imperio certant assiduis
que bellis suas invicem vires frangunt, multas Si
ciliae urbes occupaverant, ab Hierõne victi et in
Messăna obsessi , auxilium a Romanis petiverunt. Ack.
Itaque hi tum primum naves conscendunt , et duce 264
Appio Claudio consule tam celeriter in Siciliam
transgressi Hieronemque adorti sunt, ut hic ipse
se prius , quam hostem vidisset, victum fateretur.
263
.
Deinde pactus cum Romanis Hièro socius eorum

factus est, fidemque datam per primum et secun
dum bellum Punicum sancte servavit. Etiam mo
riens tutores Hieronými nepotis , cui regnum trans
laturus erat, precatus est, ut fidem erga populum
Romanum , quinquaginta annos ab se cultam , invio
latam servarent ,iuvenemque suis potissimum vesti
giis insistere vellent.
CAP. XXXI. Hierõne mortuo Andranodorus co- 218
teros quattuordecim tutores submovet, iuvenem iam
esse dictitans Hieronğmum ac regni potentem . Iam
Syracusani, qui per tot annos Hieronem filiumque
eius Gelonem nec vestis habitu, neque alio ullo insi
gni differentes a ceteris civibus viderant , conspe
xere purpuram , ac diadema , ac satellites armatosS ;
quadrigis etiam alborum equorum , more Dionysii
tyranni, rex iuvenis interdum ex regia procedebat.

Hunc tam superbum apparatum habitumque conve
nientes sequebantur contemtus omnium hominum,
superbae aures, contumeliosa dicta, rari aditus, non
alienis inodo , sed tutoribus etiam ;; deinde libi
dines novae , inhumana crudelitas. Itaque tantus
>
omnes terror invaserat, ut quidam ex tutoribus aut

>
morte voluntaria, aut fuga praeverterent metum sup 1
pliciorum . Inter eos , quibus solis familiarior ad CH
regem aditus erat, Andranodorus et Zoippus, Hieronis 2
generi, iuvenem ad Carthaginiensium partes trahere,
Thraso quidam in Romanorum societate retinere stu eli
debant. Sed quum falso coniurationis indicio Thraso Da
esset e medio sublatus , etiam unicum vinculum, 2
quod regi cum Romanis erat, abscissum est. Itaque 101
cum Poenis societas iungitur,Romanorum autem le
gati hac de re conquesti ludibrio habentur. Cum 97
Carthaginiensibus primum convenit, ut, quum Ro t1f
manos Sicilia expulissent, Himěra amnis, qui ferme
insulam dividit, finis regni Syracusani ac Puniciim . ie
perii esset ; postea vero , rex inflatus assentationibus ell
eorum , qui eum non Hieronis tantum , sed Pyrrhi an
etiam , materni avi, iubebant meminisse, legationem
misit, qua aequum censebat, omni sibi Sicilia cedi : bar
Carthaginienses proprium sibi quaererent Italiae im bu
perium . Hanc levitatem ac iactationem animi neque iba
mirabantur in iuvene furioso, neque arguebant, dum
modo averterent eum ab Romanis. Sed omnia in eo
4ch.
214 praecipitia ad exitium fuerunt. Nam quum in Leon
tinos proficisceretur, ab coniuratis, qui aedes viae
>
angustae imminentes occupaverant, interfectus est.

CAP. XXXII. Iam Syracūsis tumultus tumultum ,
caedes caedem sequebatur; praetores creantur, et ut
novis locum facerent, interficiuntur , Syracusaeque
repetitis vicibus, quum breve tempus libertas afful $
sisset, in antiquam servitutem reciderunt. Haec quum C
nuntiata essent Romanis ab iis, qui inter tumultus
LIBER IX . 177
ex caedibus effugerant, ex Leontinis mota sunt ca

di um stra ad Syracūsas. Legati, qui deditionem postula
1 SATE runt, superbe repudiati sunt. Inde terra marique АСЬ
HPIMA
simul coeptae sunt Syracusae oppugnari: terra ab ^214
..
Hexapýlo , mari ab Achradīna, cuius murus fluctu
will
alluitur ; et quia vastam disiectamque spatio urbem
CEL parte aliqua se invasuros Romani non diffidebant,,
omnem apparatum oppugnandarum urbium muris
admoverunt. Et habuisset tanto impetu coepta res
US, I
utes Tu
fortunam , nisi unius hominis ingenio Syracusae de
fensae fuissent. Archimēdes is erat, unicus specta
rennet
dicho
tor coeli siderumque , mirabilior tamen inventor ac
machinator bellicorum tormentorum operumque, qui
bus ea, quae hostes ingenti mole agerent, ipse per
besti levi momento ludificaretur.. Murum per inaequales
um ductum colles (pleraque alta et difficilia aditu , sub
missa quaedam , et quae planis vallibus adiri pos
osent),
3, 00 2 ut cuique aptum visum est loco, ita omni ge
nere tormentorum instruxit. Achradinae murum , qui
c Pani
ut ante dictum est, mari alluitur, ex quinqueremibus
entata
en Marcellus , qui Romanorum exercitui praeerat, per
sed sagittarios, funditores et velites oppugnabat, quorum
lege tela vix quemquam sine vulnere in muro consistere
icili
patiebantur. Etiam naves inter se iunctae turres
Trulia contabulatas aliaque machinamenta quatiendis muris
anime portabant. Adversus hunc navalem apparatum Ar
chante chimēdes variae magnitudinis tormenta in muris dis
posuit. In eas , quae procul erant , naves saxa in
amich genti pondere emittebat, propiores levioribus eoque
aedes
deti magis crebris petebat telis. Postremo ut obsessi ex
TIeca
tuto in hostem tela ingererent , murum ab imo ad
summum cavis cubitalibus aperuit, per quae pars
2013. sagittis, pars scorpionibus modicis hostem ex® oc
THEN culto petebant.
18287
In eas autem naves, . quae pro
pius subibant, ferrea manus firmis catenis ex tolle
Hari none super murum eminente suspensa iniiciebatur ;
1 qua quum prora correpta esset, tolleno ingenti plumbi
HIST, ANTIQ. 12
pondere ad solum reprimebatur, ita ut navis in pup

pim erigeretur. Deinde quum pondus tollenonem re
primens subito demeretur, navis, velut ex muris ca
deret, tanı vehementi impetu in undas reiiciebatur,
ut etiamsi recta reciderat, aliquantum tamen aquae
reciperet. Ita maritima oppugnatio est elusa, omnis
que vis eo est versa , ut totis viribus terra urbem
aggrederentur. Sed ea quoque pars eodem omni
apparatu tormentorum instructa erat, Hieronis im
pensis curaque per multos annos, Archimèdis unica
arte. Iuvabat etiam natura loci, quod saxum , cui
imposita muri fundamenta sunt, magna ex parte ita
proclive est, ut non solum quae tormentis missa, sed
etiam quae pondere suo provoluta essent, graviter
7
in hostem inciderent. Ita, consilio habito , quum

omnes conatus frustra essent, absistere oppugnatione,
atque obsidendo hostem terra marique commeatibus
arcere placuit.
CAP. XXXIII. Post longam Syracusarum obsi
dionem Marcellus per transfugam edoctus, diem fe
stum Diānae per triduum agi vinumque largius a
principibus populo praeberi, cum paucis tribunorum
militum collocutus , milites idoneos eligi, et scalas
in occulto comparari iubet. Ceteris praecipit, ut
mature corpora curarent, quietique darent; nocte in
expeditionem esse eundum. Inde ubi id temporis
visum est , quo epulatis et vino onustis somni prin
cipium esset, signo dato milites scalas muro admo
vent, et ad mille fere armati tenui agmine per si
lentium murum ascendunt. Custodes aut vino so
pitos , aut semigraves potantes in turribus interfi
ciunt. Iam pluribus scalis admotis maior militum
numerus in moenia evasit, neque amplius furtim sed
vi aperta res gesta est. Sub luce, Hexapýlo effracto,
Marcellus omnibus copiis urbem ingressus est , et
nunc demum Syracusani ex somno excitati et ad
arma capienda conversi sunt, ut opem, si quam pos
LIBER IX . 179
sent, iam captae urbi ferrent. Epicỹdes quoque, qui

tum Syracusarum imperium tenebat, ex urbis parte,
quae quum insula sit, Nasos appellatur, agmine ci
tato occurrit, sed ubi omnia circa Epipõlas Roma
norum armis completa conspexit, retro in Achradí
nam agmen convertit, non tam vim multitudinemque
hostium metuens, quam ne qua intestina fraus per
occasionem oriretur, clausasque inter tumultum Achra
dinae atque Insulae inveniret portas.
CAP . XXXIV . Marcellus, ut moenia ingressus,
ex superioribus locis urbem , omnium ferme illa tem
pestate pulcherrimam , subiectam oculis vidit, illacri
masse dicitur, partim gaudio tantae perpetratae rei,
partim vetusta gloria urbis. Atheniensium classes
demersae et duo ingentes exercitus cum duobus cla
rissimis ducibus deleti, et tot bella cum Carthagi
niensibus tanto cum discrimine gesta in mentem ve
nerunt; tot tam opulenti tyranni regesque ; praeter
ceterosHiěro, tot tantisque in populum Romanum
beneficiis insignis. Ea quum universa occurrerent
animo, subiretque cogitatio, iam illa momento horae
arsura esse omnia, et ad cineres reditura, priusquam
signa ad Achradinam admoveret, praemittit Syra
cusanos, qui ex urbe ad eum confugerant, ut al
loquio leni hostes ad dedendam urbem pellicerent.
Sed quum Achradīnae portas murosque maxime
transfugae tenerent, quibus veniae per conditiones
impetrandae nulla spes erat, deditio negata est. Ita
que Maroellus trinis castris per idonea loca dispo
sitis Achradīnam circumsedit, neque Carthaginien
sium classe, in Syracusarum auxilium missa, ab
obsidione deterritus est.
CAP. XXXV. At tempore auctumni pestilentia
orta est, commune malum , quod facile utrorumque
> >
animos a belli consiliis averteret. Primum intole

randa vi aestus corpora aegra reddebantur, multique
moriebantur, mox ipsa curatio et contactus aegro
12 *
pondere ad solum reprimebatur, ita ut navis in pup
pim erigeretur. Deinde quum pondus tollenonem re 1
primens subito demeretur, navis, velut ex muris ca

deret, tam vehementi impetu in undas reiiciebatur, M
ut etiamsi recta reciderat, aliquantum tamen aquae M.
reciperet. Ita maritima oppugnatio est elusa, omnis 1
que vis eo est versa , ut totis viribus terra urbem

aggrederentur. Sed ea quoque pars eodem omni
apparatu tormentorum instructa erat, Hieronis im
pensis curaque per multos annos, Archimèdis unica
arte. Iuvabat etiam natura loci, quod saxum , cui
imposita muri fundamenta sunt, magna ex parte ita
proclive est, ut non solum quae tormentis missa, sed
etiam quae pondere suo provoluta essent, graviter
in hostem inciderent. Ita , consilio habito , quum
omnes conatus frustra essent, absistere oppugnatione, "
atque obsidendo hostem terra marique commeatibus

arcere placuit.
CAP. XXXIII. Post longam Syracusarum obsi 3
dionem Marcellus per transfugam edoctus, diem fe

stum Diānae per triduum agi vinumque largius a
principibus populo praeberi, cum paucis tribunorum
militum collocutus , milites idoneos eligi, et scalas
in occulto comparari iubet. Ceteris praecipit, ut mo
44
mature corpora curarent, quietique darent; nocte in

expeditionem esse eundum. Inde ubi id temporis
visum est , quo epulatis et vino onustis somni prin
cipium esset, signo dato milites scalas muro admo
vent, et ad mille fere armati tenui agmine per si 11
lentium murum ascendunt. Custodes aut vino so

pitos, aut semigraves potantes in turribus interfi
ciunt. Iam pluribus scalis admotis maior militum
numerus in moenia evasit , neque amplius furtim sed
vi aperta res gesta est. Sub luce, Hexapýlo effracto,
Marcellus omnibus copiis urbem ingressus est, et 2
nunc demum Syracusani ex somno excitati et ad
arma capienda conversi sunt, ut opem , si quam pos
LIBER IX . 179
sent, iam captae urbi ferrent. Epicỹdes quoque, qui

tum Syracusarum imperium tenebat, ex urbis parte,
quae quum insula sit, Nasos appellatur, agmine ci
tato occurrit, sed ubi omnia circa Epipõlas Roma
norum armis completa conspexit, retro in Achradi
nam agmen convertit, non tam vim multitudinemque
hostium metuens, quam ne qua intestina fraus per
occasionem oriretur, clausasque inter tumultum Achra
dinae atque Insulae inveniret portas.
CAP. XXXIV . Marcellus, ut moenia ingressus,
ex superioribus locis urbem , omnium ferme illa tem
pestate pulcherrimam , subiectam oculis vidit, illacri
masse dicitur, partim gaudio tantae perpetratae rei,
partim vetusta gloria urbis. Atheniensium classes
demersae et duo ingentes exercitus cum duobus cla
rissimis ducibus deleti, et tot bella cum Carthagi
niensibus tanto cum discrimine gesta in mentem ve
nerunt; tot tam opulenti tyranni regesque ; praeter
ceteros Hiéro , tot tantisque in populum Romanum
beneficiis insignis. Ea quum universa occurrerent
animo, subiretque cogitatio, iam illa momento horae
arsura esse omnia, et ad cineres reditura, priusquam
signa ad Achradinam admoveret, praemittit Syra
cusanos, qui ex urbe ad eum confugerant, ut al
loquio leni hostes ad dedendam urbem pellicerent.
Sed quum Achradīnae portas murosque maxime
transfugae tenerent, quibus veniae per conditiones
impetrandae nulla spes erat, deditio negata est. Ita
que Marcellus trinis castris per idonea loca dispo
sitis Achradinam circumsedit, neque Carthaginien
sium classe, in Syracusarum auxilium missa, ab
obsidione deterritus est.
CAP. XXXV. At tempore auctumni pestilentia
orta est, commune malum , quod facile utrorumque
nos a belli consiliis av teret. Primum intole
randa vi aestus corpora aegra reddebantur, multique
moriebantur, mox ipsa curatio et contactus aegro
12 *
rum morbos vulgabat, ut aut neglecti desertique, qui

incidissent, morerentur, aut assidentes eadem morbi
vi correptos secum traherent. Quotidiana funera
et mors sub oculis erant, et undique dies noctes
que ploratus audiebantur. Postremo ita assuetudine
mali efferaverant animos, ut non modo non lacrimis
iustoque comploratu prosequerentur mortuos, sed ne
efferrent quidem aut sepelirent, iacerentque strata
exanima corpora in conspectu similem mortem ex
spectantium . Mortui aegros, aegri validos, quum metu,
tum tabe ac pestifero odore corporum conficiebant.
Quidam , ut ferro potius morerentur, soli hostium
stationes invadebant. Multo tamen maior vis pestis
in Poenorum castris, quam in Romanorum erat. Si
căli, qui in Poenorum exercitu erant, aucta morbi
gravitate in suas quisque propinquas urbes dilapsi
sunt. At Carthaginienses, quibus nusquamreceptus
erat, cum ipsis ducibus Hippocrăte atque Himilcone
ad internecionem omnes perierunt. Marcellus , ut
tanta vis mali ingruit, traduxerat in urbem suos, ubi
tecta et umbraeinfirma corpora recreabant. Multi
tamen ex Romano exercitu eadem peste absumti
sunt.
CAP. XXXVI. Deleto terrestri Punico exercitu,
Carthaginienses quidem Bomilcărem cum centum
triginta navibus longis et septingentis oneraris Sy
racusas miserunt, sed quum Marcellus classem Ro
manam occurrere iussisset, Bomilcar, incertum qua
subita re territus, vela in altum dedit, onerarias na
ves in Africam reverti iussit, ipse autern Tarentum
profectus est. Quod ubi in castra Siculorum est
nuntiatum , et quum etiam Epicýdes occulto Syra
cūsis excessisset, legati de conditionibus dedendae
urbis ad Marcellum mittuntur. Transfugarum qui
dem tumultu, qui se tradi Romanis rati, arreptis ar
mis praetores primum obtruncant , inde ad caedem
Syracusanorum discurrunt, deditio impedita est, sed
LIBER IX. 181
ad postremum Mericus quidam , unus ex Achradīnae

praefectis, natione Hispānus, pactis cum Marcello
conditionibus, Romanos intra -Achradinae moenia
immisit. Ita tertio anno , postquam urbs obsideri Aze,
212.
coepta est, proditione a Romanis est occupata . Di
ripienda militibus est data , custodibus divisis per
domos eorum , qui exules intra praesidia Romana
fuerant. Quum multa irae , multa avaritiae foeda
exempla ederentur, etiam memoriae traditum est,
Archimedem in tanto tumultu , quantus in capta
urbe discursu diripientium militum cieri poterat,
formis, quas in pulvere descripserat, intentum ab
>
milite ignaro, quis esset, interfectum . Aegre id Mar

cellum tulisse , sepulturaeque curam habuisse ; et
propinquis etiam inquisitis honori praesidioque no
men
ac memoriam Archimēdis fuisse. Paullo post
Agrigentum pari proditionis fraude captum est, reli
quisque deinde Siciliae civitatibus in fidem acceptis
210.
insula in Romanae provinciae formam redacta est.
HISTORIAE ANTIQUAE
LIBER X.
(RES ROMANORUM USQUE AD BELLORUM PUNICORUM INITIUM .)
CAP . I. Italiae cultores primiAborigines fuere,

quorum rex Saturnus tantae iustitiae fuisse tradi
tur, ut neque servierit sub illo quisquam neque
quidquam privatau rei habuerit: scd omnia commu
nia et indivisa omnibus fuerint, veluti unum cunctis
patrimonium esset. Ob cuius exempli memoriam
cautum est, ut Saturnalibus exaequato omnium iure
passim in conviviis servi cum dominis recumbant.
Itaque Italia regis nomine Saturnia appellata est,
et mons, in quo habitabat, Saturnius: in quo nunc,
tamquam a love sedibus suis pulsus esset Sa
turnus, _Capitolium est. Post hunc tertio loco re
gnasse Faunum ferunt; sub quo Euander ab Arca
diae urbe Pallanteo in Italiam cum mediocri turba
popularium venit : cui Faunus et agros et montem,
quem ille postea Palatium appellavit, benigne as
signavit. In huius radicibus templum Lycaeo, quem
Graeci Pana, Romani -Lupercum appellant, consti
tuit: ipsum dei simulacrum nudum caprina pelle
amictum est, quo habitu deinde Romae Lupercalibus
decurrebatur . " Fauno fuit uxor nomine Fatua, quae
assidue divino spiritu impleta velut per furorem
futura praemonebat. Unde adhuc, qui inspirari so
LIBER X. 183
lent, fatuari dicuntur. Ex filia Fauni et Hercule,

qui eodem tempore exstincto Geryone armenta,
victoriae praemia, per Italiam ducebat, Latinus pro
creatur. Quo tenente regnum Aeneas ab Ilio, Troia
a Graecis expugnata >, in Italiam venit ; statimque
bello exceptus , quum in aciem exercitum eduxisset,
ad colloquium vocatus tantam admirationem sui La
tino praebuit, ut et in societatem regni reciperetur
et , Lavinia in matrimonium ei data, gener ascisce
retur . Post haec commune utriusque bellum ad
versus Turnum , Rutulorum regem , propter fraudatas
Laviniae nuptias fuit; in quo et Turnus et Latinus
interierunt. Igitur quum Aeneas iure victoriae utro
que populo potiretur, urbem nomine uxoris Lavi
nium condidit. Bellum deinde adversus Mezentium ,
regem Etruscorum , gessit : in quo quum ipse occi
disset, in locum eius Ascanius filius successit ; qui
Lavinio relicto Longam Albam condidit , quae tre
centos annos caput regni fuit.
CAP . II. Post multos deinde urbis huius reges
ad postremum Numỉtor et Amulius regno potiti
sunt. Sed Amulius quum aetate priorem Numito
rem oppressisset , filiam eius Rheam perpetuae vir
ginitati , ne quis vindex regni sexus virilis ex
gente Numitoris oriretur, addixit, addita iniuriae

specie honoris, ut non damnata, sed sacerdos electa
videretur. Igitur clausa in luco Marti sacro duos
pueros enixa est. Quo cognito Amulius multipli
cato metu pueros exponi iubet ; puella autem in
Sed Fortūna origini Romanae
vinculis decessit.
prospiciens pueros lupae alendos obtulit; quae amis
sis catulis nutricem se infantibus praebuit. Quum
saepius ad parvulos, veluti ad catulos, reverteretur,
rem Faustülus pastor animadvertit, et pueros ferae
subtractos inter greges pecorum agresti vita nutri
vit. Martios pueros fuisse, sive quod in luco Martis
nati sunt, sive quod a lupa , quae in tutela Martis
est, nutriti, velut manifestis argumentis creditum .
Nomina pueris , alteri Remo, alteri Romulo fuere.
Adultis inter pastores quotidiana de virtute certa
mina et vires et pernicitatem auxere. Igitur quum
latrones de gregibus pecora frequenter submoverent,
Remus latrones oppugnans ab iisdem captus , veluti
ipse esset quod in aliis prohibebat , regi offertur :
crimini datur, quasi greges Numitoris infestare so
litus esset. Tunc a rege Numitori in ultionem tra
ditur. Sed Numặtor adolescentia iuvenis permotus
et in suspicionem expositi nepotis adductus , quum
eum nunc lineamentorum filiae similitudo, nunc aetas
expositionis temporibus congruens anxium tenerent,
poenam ab eo sumere dubitavit. Iam cum fratré
Romŭlo Faustŭlus supervenit: ex quo ubi cognita
est origo puerorum , facta conspiratione, et adole
scentes in ultionem necis maternae, et Numịtor in
vindictam erepti regni arma corripiunt. Occiso Amu
lio regnum Numitori restituitur, et ab adolescentibus
A.753Ch. ad Tiběrim amnem urbs Romá conditur.
CAP. III. Ad tutelam novae urbis sufficere val
ium videbatur: cuius quum angustias transiliendo
irrideret Remus, (dubium , an iussu fratris) occisus
est. Prima certe victima fuit: munitionemque urbis
novae sanguine suo consecravit. Romŭlus imagi
nem urbis magis , quam urbem fecerat. Incolae
deerant. Erat in proximo lucus : hunc asylum fa
cit ; et statim mira vis hominum , Latini Tuscique
>
pastores, eo confluxerunt. Nonnulli etiam trans

marini, Phryges, qui sub Aenēa , et Arcădes, qui >
sub Euandro duce in Italiam pervenerant, nova urbe

recepti sunt. Ita ex variis quasi elementis congre
gavit corpus unum , populumque Romanum ipse fecit.
At populus virorum erat, mulieres deerant. Itaque
matrimonia a finitimis petita : quia non impetraban
tur, manu capta sunt. Simulatis quippe ludis eque
stribus, virgines , quae ad spectaculum venerant,
LIBER X. 185
praedae fuere. Et haec statim causa bellorum . Pulsi,

fugati Veientes. Caeninensium captum ac dirutum
oppidum . Spolia insuper opimade rege eorum Ro
můlus Iovi Feretrio reportavit. Sabinis proditae sunt
portae per virginem Tarpéiam : nec dolo; sed puella
pretium rei petierat, quae hostes gererent in sinistris.
Dubium clipeos, an armillas virgo significaverit. Illi
ut et fidem solverent, et ulciscerentur, clipeis obruere.
Ita admissis intra moenia hostibus, atrox in ipso foro
pugna edita est, adeo ut Romulus lovem oraret, foedam
suorum fugam sisteret. Hinc templum et Stator Iuppiter.
Tandem funeribus intervenere raptae mulieres laceris
comis. Sic pax facta cum Tatio, Sabinorum rege, foe
dusque percussum : secutaque ést res mira dictu. Re
lictis enim sedibus suis novam in urbem hostes demi
grarunt, et cum generis suis avitas opes pro dote so
ciarunt. Auctis ita viribus, rex sapientissimus hoc
modo rempublicam ordinavit, ut iuventus, divisa per
tribus, in equis et in armis ad subita belli excubaret,
consilium Reipublicae penes senes esset, qui ex aucto
ritate Patres, ob aetatem Senatus vocabantur. His ita
ordinatis, repente, quum concionem haberet apud Ca- A.Ch.
716
prae paludem, e conspectu ablatus est. Discerptum 2.0.
aliqui a senatu putant ob asperius ingenium : sed 38.
oborta tempestas solisque defectio consecrationis
speciem praebuere. Cui mox Iulius Procủlus fidem
fecit, visum a se Romúlum affirmans , augustiore
forma, quam fuisset, sibique mandasse, ut eum pro
numine acciperent et Quirini nomine colerent.
CAP. IV. Succedit Romŭlo Numa Pompilius, A., 39.".
quem, Curibus Sabinis agentem , ultro petiverunt ob
inclutam viri religionem . Ille sacra et caerimonias
omnemque cultum deorum immortalium docuit : ille
Pontifices, Augures, Salios ceteraque populi Romani
sacerdotia instituit , annum quoque in duodecim
menses, fastos dies nefastosque descripsit. Ille An
cilia atque Palladium, secreta quaedam imperii pi
gnora, servanda curavit, et focum Vestae virginibus

colendum dedit, ut ad simulacrum coelestium side
rum flamma tamquam imperii custos vigilaret. Haec
omnia se monitu deae Egeriae facere simulabat,
quo magis homines rudes ac fere barbari accipe
rent. Eo denique ferocem populum redegit, ut,
quod vi et iniuria occuparat imperium , religione
atque iustitia gubernaret.
A. U.
82 CAP. V. Excipit Pompilium Numam Tullus Ho
stilius, cui in honorem virtutis regnum ultro datum .
Hic omnem militarem disciplinam artemque bellandi
condidit. Itaque mirum in modum exercitata iuven
tute, provocare ausus Albanos , gravem et diu prin
cipem populum . Sed quum pariter frequentibus
proeliis utrique comminuerentur, Horatiis* Curiati
isque, trigeminis hinc atque inde fratribus, utrius
que populi fåta singulari certamine decernenda per
missa sunt. Anceps et pulchra contentio , exituque
ipso mirabilis. Tribus quippe illinc vulneratis, hinc
duobus occisis , qui supererat Horatius, addito ad
virtutem dolo, ut distraheret hostem , simulat fugam ,
singulosque, prout sequi poterant, adortus exsuperat.
Sic unius manu parta victoria est, quam ille mox par
ricidio foedavit. Flentem enim viderat sororem ob spon
sum Curiatium a fratre occisum . Hunc tam immatu
rum virginis amorem ultus est ferro. Capitis qui
dem damnatus est, sed ob patriam virtute servatam
supplicio est liberatus . Nec diu in fide Albani.
Nam Fidenāte bello , arcessiti in auxilium ex foe
dere, medii inter pugnantes exercitus exspectavere
fortunam . Sed rex callidus, ubi inclinare socios ad
>
hostem videt, firmat animos clamando seid mandasse.

Spes inde Romanis , metus hostibus . Sic fraus prodito
rum irrita fuit. Itaque hoste victo , ruptorem foederis
Mettum Fufetium , religatum inter duos currus per
nicibus equis distrahit; Albamque ipsam , quamvis
parentem , aemulam tamen, diruit, quum prius omnes
LIBER X. 187
opes urbis ipsumque populum Romam transtulisset :

prorsus ut consanguinea civitas non perisse, sed in
suum corpus redisse rursus videretur. Quum tri
ginta duos annos regnasset , Tullus fulmine ictus
cum domo sua combustus est.
CAP. VI. Ancus deinde Marcius, nepos Pom- 40. 114 .
pilii ex filia, imperium suscepit. Hic civitati Aven
tinum montem et Ianicŭlum adiecit, quem ponte
cum urbe coniunxit. Ostiam quoque in ipso maris
fluminisque confinio coloniam posuit: iam tum quasi
praesagiens animo, futurum , ut totius mundi opes
et commeatus illo veluti maritimo Urbis hospitio
reciperentur. Vigesimo quarto anno imperii morbo
periit. Tarquinius postea Priscus, quamvis trans- 138
>
marinae originis, regnum ultro petens accepit ob

industriam atque elegantiam : quippe qui, oriundus
Corintho, Graecum ingenium Italicis artibus miscuis
set. Hic et senatus numerum ampliavit, et centurias
auxit, quatenus Attius Navius ipsarum tribuum nume
rum augeri prohibebat, vir summus augurio. Quem
rex in experimentum rogavit, fierine posset, quod ipse
mente concepisset ? Ille rem expertus augurio, posse
respondit. Atqui hoc, inquit, agitaram , num cos illa
securi novacula posset ? Et augur, Potes ergo, inquit,
et secuit. Inde Romanis sacer auguratus. Neque
pace Tarquinius quam bello promtior. Duodecim
namque Tusciae populosfrequentibus armis subegit.
Inde fasces, trabeae, sellae curules, anuli, phalerae,
paludamenta , praetextae; inde, quod aureo curru,
quattuor equis triumphatur; togae pictae, tunicae
que palmatae; omnia denique decora et insignia,
quibus imperii dignitas eminet.
CAP . VII. Servius Tullius deinceps guberna- 176.
cula Urbis invadit. Nec originis obscuritas impe
divit, quamvis matre serva natus esset. Nam pue
rum eximiae indolis uxor Tarquinii Tanăquil libe
raliter educarat: et , clarum fore, visa circa caput
flamma promiserat. Ergo post Tarquinii mortem ,
ab regina adiutus, regnum suscepit. Urbem tribus
montibus additis ampliavit, deinde primus populi
censum habuit, in quo octoginta tria millia capitum
Romanorum cum his, qui in agris erant, numerata
sunt. Cives in classes , decurias atque collegia dis
tributi : summaque regis sollertia ita est ordinata
respublica, ut omniumpatrimonia, dignitates, aetates,
artes, officia in tabulas referrentur, ac maxima ci
vitas non minori diligentia quam minima domus
administraretur.
A. U.
220. CAP. VIII. Postremus omnium fuit regum Tar
quinius, cui cognomen Superbo ex moribus datum .
Hic regnum avitum , quod a Servio tenebatur, ra
pere maluit, quam exspectare, immissisque in eum
percussoribus per scelus sibi potestatem paravit, qua
non melius usus, quam potitus est. Nec abhorrebat
moribus uxor Tullia , Servii filia, quae , ut virum
regem salutaret , supra cruentum patrem carpento
vecta est. Sed ipse in senatum caedibus, in omnes
superbia grassatus, quum saevitiam domi fatigasset,
tandem in hostes conversus est. Sic valida oppida
in Latio capta sunt , Ardea, Ocricólum , Gabii,
Suessa Pometia. De manubiis captarum urbium
templum Iovi erexit.. Cuius quum fundamenta age
rentur, humanum repertum est caput, nec dubita
vere cuncti , monstro pulcherrimo imperii sedem
caputque terrarum promitti. Inde montem , in quo
caput repertum est , quum antea Saturnius dice
retur, Capitolinum appellatum esse tradunt. Diu
superbiam regis populus Romanus perpessus est.
At quum Lucretia , uxor Collatini, propter iniuriam
ab Arunte , Tarquinii filio , acceptam mortem sibi
coram marito et amicis conscivisset : Bruto Collati
noqte ducibus et auctoribus , quibus ultionem sui
moriens matrona mandaverat, populus Romanus ad
vindicandam libertatem concitatus , regem repente
LIBER X. 189
destituit , bona diripit, agrum Marti suo consecrat, A245v ..

et imperium in eosdem libertatis suae vindices
transfert, mutato tamen et iure et nomine. Quippe
pro perpetuo annuum placuit, pro singulari duplex
imperium , ne potestas solitudine vel diuturnitate
nimis augeretur. Consulesque appellati sunt pro re
gibus , ut consulere se civibus suis debere memi
nissent. Tantumque libertatis novae gaudium omnes
incesserat, ut vix mutato statui fidem haberent,
alterumque ex consulibus , Tarquinium Collatinum ,
tantum ob nomen et genus regium , fascibus ab
rogatis, Urbe dimitterent. Itaque substitutus est
Valerius, Publicola dictus ex summo studio, quo an
nisus est ad augendam liberi populi maiestatem .
Nam et fasces in populi concione submisit , et ius
>
provocationis adversus ipsos dedit, et, ne specie arcis

offenderet, eminentes aedes suas in plana submisit.
Brutus vero favori civium etiam domus suae cladem
postponere non dubitavit. Quippe quum studere re
vocandis in Urbem regibus liberos suos comperisset,
protraxit in forum , et concione media virgis caesos
securi percuti iussit, ut plane publicus parens in
locum liberorum adoptasse sibi populum videretur.
CAP . IX . Liber iam hinc populus Romanus
prima pro libertate arma corripuit , quum Tarquinii
expulsi Urbi bellum moverent. In prima pugna
Aruns , Tarquinii filius, ab consule Bruto occisus
est, qui ipsesuper adversarium mutuo vulnere con
cidit. Iam Porsenna , rex Etruscorum , ingentibus 247.
copiis Tarquinios reducturus erat. Hunc tamen ,
quamvis et armis et fame urgeret, occupatoque
Ianicŭlo ipsi Urbi immineret , populus non modo
sustinuit et repulit , verum etiam novissime tanta
admiratione perculit, ut rex, quamquam superior,
ultro cum paene victis amicitiae foedera feriret.
Tunc illa Romana prodigia atque miracula , Hora
tius, Mutius , Cloelia : qui nisi in annalibus essent,
hodie fabulae viderentur. Quippe Horatius Cocles
(ita cognominatus, quod in proelio quodam alterum
oculum amiserat), quum hostes de Ianicŭlo per pontem INF
V
Sublicium in Urbem irruere tentarent , pro ponte

stetit, et aciem hostium solus sustinuit , donec pons lai
a tergo interrumperetur. Tum demum in Tiberim !
se coniecit, et armatus ad suos transnavit. Mutius

Cordus deinde, vir Romanae constantiae, in castra
Porsennae se contulit, regem occisurus. At scribae
purpureo vestitu deceptus, eum pro rege interficit.
lam comprehensus et ad regem pertractus, tantum
abfuit, ut supplicio imminente terreretur, ut dextram
foco ardenti ultro imponeret, donec flammis consu WAN
meretur. Quam constantiam rex admiratus, iuve 712
nem incolumen abire iussit. Tum hic , quasi bene her

ficium servatae vitae referens, ait, trecentos similes SC
in eius mortem coniurasse iuvenes. Inde perterritus
3
Porsenna bellum acceptis obsidibus deposuit. Erat
autem inter obsides Čloelia , nobilis virgo. Haec
>
1
le
deceptis custodibus noctu castris egressa equum , 1
be
quem fors obtulerat, conscendit, et Tibërim traiecit. U
A Porsenna per legatos repetita, reddita quidem

est , sed rex virtutem admiratus, virginem cum ca
ptivis, quos optasset, in patriam dimisit. Atque ita
Tarquinius, quum suscipi non posset in regnum, 41
neque Porsenna, cum Romanis pacificatus, auxilium

ei amplius praestaret, Tuscủlum se contulit, quae
civitas non longe ab Urbe abest, atque ibi per quat
4. U.
tuordecim annos privatus cum uxore consenuit.
200. CAP. X. Sexto decimo anno post reges expul
sos seditionem populus Romae fecit, tamquam a 444
senatu et consulibus nimis tributo et militia pre .

meretur. Itaque magna de plebe pars ex Urbe in
montem trans Aniēnem amnem secessit. Eo patres
turbati Menenium Agrippam legarunt, qui seditiosos
cum ipsis conciliaret, et in Urbem revocaret. Quod
ut perpetraret , Agrippa fabulam iis de ventre et
LIBER X. 191
membris humani corporis narravit. Olim , inquit,

humani artus, quum ventrem otiosum cernerent, ab eo
discordarunt et suum illi ministerium negarunt. At
quum iam et ipsi debilitarentur vires que deficerent, in
tellexerunt, ventris officio cibos per omnia membra
disseri ; et sic cum eo in gratiam redierunt. Pariter
senatus et populus, unum quasi corpus, discordia pe
reunt. concordia valent. Hac fabula animi quidem
mitigati sunt, at non prius in Urbem redierunt, quam
tribuni plebis ipsis concessi essent, qui plebem ad- 4,0.
261.
versus nobilitatis superbiam defenderent.
CAP. XI. Octavo decimo anno postreges ex 263.
actos Cn. Marcius, Coriolanus ex capta Volscorum

civitate Coriolis appellatus, Urbe expulsus est, quod
superbiorem se in plebem gesserat . Hic ad ipsos
Volscos contendit iratus, et auxiliis acceptis, Ro
manos saepe vicit. Usque ad quintum milliarium
Urbis accessit oppugnaturus etiam patriam suam ,
et legatis, qui pacem petebant, repudiatis, trepidam
>
Urbem victor invasisset, nisi ad eum mater Veturia

et uxor Volumnia ex Urbe venissent , quarum fletu
et deprecatione superatus exercitum removit. Qua
propter ab Volscis proditionis reus occisus esse dicitur.
CAP . XII. Assidui et anniversarii hostes ab
Etruria fuere Veientes. Contra eos gens Fabiorum
sola bellum suscepit, et profecti sunt trecenti sex , 275
duce Fabio consule, patricius exercitus. Quum saepe
victores exstitissent, apud Cremặram fluvium castra
posuerunt. At Veientes dolo usi in insidias eos
277 .
pellexerunt, et ad unum omnes interemerunt. Dies,
quo id factum est, inter nefastos relatus et porta,
qua Fabii egressi erant , Scelerata est appellata.
Unus ex ea gente propter puerilem aetatem domi
relictus, Romae tamquam saluti servatus est, quum
ex eo avo originem duceret Q. Fabius Maximus,
qui cunctando Hannibális vires debilitavit, ideoque
>
Cunctator appellatus est.

A. U.
302. CAP . XIII. Anno trecentesimo et altero ab Urbe
condita imperium consulare cessavit, et pro duobus
consulibus decem viri electi sunt, qui summam po
testatem haberent populoque leges scriberent, De
cemviri nominati. Ni primo quidem anno bene mu
nere functi sunt, secundo autem , quum unus ex iis,
Appius Claudius, Virginii cuiusdam , qui tunc contra
Latinos in monte Algido militabat, filiam iniuste ser
vam suo cuidam clienti vindicaret , pater eam occi
dit, ne in servitium detraheretur , et regressus ad
305. milites, movit tumultum . Sublata est Decemviris
potestas, ipsique aut morte aut exilio mulctati sunt.
CAP. XIV . Veientes, ab L. Quinctio Cincinnato,
315, magistro equitum , victi, quum denuo rebellarent,
358. dictator contra ipsos missus est Furius Camillus,
qui primum eos acie vicit, tum ipsam civitatem
longa obsidione cepit. Erat autem in urbe anti
quissima et ditissima ea praedae magnitudo, ut de
cimae Apollini Pythio mitterentur , universusque
populus Romanus ad direptionem urbis vocaretur.
Camillus deinde etiam Faliscos expugnavit, non mi
nus nobilem civitatem . Sed commota est ei invi
dia, quasi praedam male divisisset, damnatusque ob
>
eamcausamet expulsus civitate est.

CAP. XV. lam sive invidia deûm ,> sive fato,
rapidissimus procurrentis imperii cursus parumper
364. Gallorum Senonum incursione supprimitur. Quod
tempus populo Romano nescio utrum clade fune
stius fuerit, an virtutis experimentis speciosius. Ea
certe fuit vis calamitatis, ut in experimentum divi
nitus illata esse videretur , scire volentibus immor
talibus diis , virtusne Romana imperium orbis me
reretur. Erat autem Gallorum gens natura ferox,
moribus incondita, magna corporum mole, et per
inde armis ingentibus, adeoque omni genere terri
bilis , ut plane ad hominum interitum et urbium
7
stragem nata esse videretur. Qua causa permoti

LIBER X. 193
Galli in Italiam irruerint, supra in rebus Siciliae

narrandis monitum est. Positis inter_Alpes et Pa
dum sedibus per Italiam vagabantur. Tum Clusium ,
Etruriae urbem , obsidebant. Romani pro sociis ac
foederatis interveniunt. Missi ex more legati. Sed
quod ius apud barbaros ? Ferocius agunt, et inde
bellum . Conversis igitur a Clusio Romamque pe
tentibus, ad Alliam flumen cum exercitu Fabius con
sul occurrit, et tam foede victus est, ut huius cladis
diem anniversarium atrum in fastis notarent. Fuso
exercitu, iam moenibus Urbis Galli appropinqua
bant. Erant nulla praesidia. Tum igitur, ut nun
quam alias, apparuit vera illa Romana virtus.
CAP . XVI. Iam primum seniores magnifico or
natu in forum coëunt: ibi , devovente Pontifice, se
Diis manibus consecrant; statimque in suas quis
que aedes regressi, sicut in trabeis erant et amplis
simo cultu , in curulibus sellis sese posuerunt, ut,
quum venisset_hostis , in sua dignitate morerentur.
Pontifices et Flamines, quidquid religiosissimi in
templis erat, partim in terra recondunt, partim im
posita plaustris secum auferunt. Virgines simul ex
sacerdotio Vestae , nudo pede fugientes, sacra as
portant; excepisse tamen fugientes unus e plebe
fertur Albinius, qui, depositis uxore et liberis, vir
gines in plaustrum recepit. Adeo tum quoque in
ultimis religio publica privatis affectibus antecellebat.
Iuventus vero , quam satis constat vix mille homi
num fuisse , duce Manlio , arcem Capitolini montis
insedit, obtestata ipsum Iovem quasi praesentem , ut,
quemadmodum ipsi ad defendendum templum concurris
sent, ita ille virtutem eorum numine suo tueretur. Ade
rant interim Galli, apertamque Urbem primo trepidi,
ne quis subesset dolus, mox ubi solitudinem vident,
feroci clamore et impetu invadunt. Patentes passim
domus adeunt. Ibi sedentes in curulibus suis prae
textatos senes , velut deos geniosque venerati sunt;
HIST . ANTIQ . 13
mox eosdem , ubi homines esse apparuit, alioquin
nihil respondere dignantes, pari vecordia mactant;
facesque tectis iniiciunt, et totam Urbem igne, ferro,
manibus solo exaequant.
CAP. XVII. Sex mensibus barbari (quis crede
ret ? ) circa montem unum pependerunt, nec diebus
modo , sed noctibus quoque omnia tentarunt: quum
tandem Manlius noctu Capitolium subeuntes, clan
gore anseris excitatus, a summa rupe deiecit, et, ut
spem hostibus demeret, quamquam in summa fame,
tamen ad speciem abundantiae, panes ab arce iacu
latus est. Et stato quodam die per medias hostium
custodias Fabium Pontificem ab arce dimisit, qui
solemne sacrum in Quirinali monte conficeret. At
que ille per media hostium tela incolumis, religio
nis auxilio , rediit propitiosque deos renuntiavit.
>
Interea Camillus , exul dictator dictus, fugitivas

Romanorum reliquias collegerat, et quum iam bar
bari, obsidione fatigati, mille pondo auri disces
sum suum vendituri , gladio ad iniqua pondera per
insolentiam addito , vae victis increparent: Camil
lus subito a tergo aggressus adeo eos profliga
vit, ut omnia quasi incendiorum vestigia Gallici
sanguinis inundatione deleret. M. Manlius ob de
fensum Capitolium Capitolinus dictus est, et domum
ibipublice accepit. Qua re superbius elatus, quum
senatum suppressisse Gallicos thesauros argueret,
et ut popularem sibi favorem conciliaret, nexos pro
A369cl.pria
. pecunia liberaret, regni affectati suspicione in
carcerem coniectus est. Populi consensu liberatus,
quum in eadem culpa et quidem atrocius perseve
raret, iterum reus factus, in loco , ubi Capitolium
conspici nequibat , damnatus et de saxo Tarpēio
870. praecipitatus est. Domus diruta est, bona publicata.
CAP. XVIII. Galli saepius bellum renovarunt.
394. Anno Urbis . trecentesimo nonagesimo quarto trans
Aniēnem fluvium quarto ab Urbe milliario conse
LIBER X. 195
derant. Ibi nobilissimus de senatoribus iuvenis T. Man

lius provocantem Gallum ad singulare certamen pro
gressus occidit, et sublato torque aureo colloque suo
imposito in perpetuum Torquâti et sibi et posteris
cognomen accepit. Galli fugati sunt, mox per C.
Sulpicium dictatorem etiam victi. Duodecim fere
annis post novum cum Gallis bellum exortum est. 4.U.
403 .
Iterum Gallus, robore atque armis insignis proces
sit, et unum ex Romanis , qui esset optimus, provo
cavit. Tum se M. Valerius, tribunus militum , ob
tulit , et quum processisset armatus, corvus ei su
pra dextrum brachium consedit. Mox commissa ad
versus Gallum pugna idem corvus alis et unguibus
Galli ora verberavit, ita ut oculorum aciem impedi
ret. Sic a Valerio interfectus est, qui inde Corvus
dictus, propter idem meritum annorum trium et vi
ginti consul factus est.
CAP . XIX . Iam Romani potentes esse coeperunt,
et bella, quae adhuc in proxima fere Urbis vicinia
gerere soliti erant, in centesimo et tricesimo milliario
contra Samnites susceperunt, ab Campānis in auxi- 411
lium vocati. Omnium , non modo Italiae , sed toto
orbe terrarum pulcherrima Campaniae plaga est.
Nihil mollius coelo , nihil uberius solo ; bis Aoribus
vernat. Ideo Liběri Cererisque certamen dicitur.
Nihil hospitalius mari. Hic illi nobiles portus, Ca
iéta , Misēnus et tepentes fontibus Baiae; hic Lu
>
crinus et Avernus lacus ; hic amicti vitibus montes

Gaurus, Falernus, Massicus et pulcherrimus omnium
Vesuvius, Aetnaei ignis imitator. Urbes ad mare
Formiae, Cumae , Puteoli, Neapolis, Herculaněum ,
Pompēii, et ipsa caput urbium Capua, quondam inter
tres maximas cum Roma et Carthagine numerata.
Pro hac urbe, pro his regionibus populus Romanus
Samnītes invasit. Per quinquaginta fere annos cum
Samnitibus pugnatum , saepeque in extrema peri
cula ventum est. Nota imprimis est clades, quam
13 *
A.V.
433 . Romani T.Veturio et Sp. Postumio consulibus apud
Caudinas furculas acceperunt. Exercitus enim per
insidias in angustias locorum deductus, ita circum
ventus est, utnemo posset evadere. Samnitium dux
erat C. Pontius. Qui quum ex patre Herennio ro
gasset,> quid faciendum putaret, et ille, aut omnes
occidendos esse , ut Romanorum vires frangerentur,
aut liberos dimittendos, ut beneficio obligarentur, re
spondisset, Pontius, utroque consilio improbato, Ro
manos armis exutos sub iugum misit. At consules
voluntaria deditione foederis turpitudinem dirimunt,
et Samnitibus pro superba pace , quam speraverant,
445. infestissimum renatum est bellum . Primum a L. Pa
459. pirio consule, deinde a Q. Fabio Maximo et P. Decio,
novissime a P. Cornelio Rufino et Manio Curio Den
464. tāto consulibus victi et fracti ad deditionem coacti
sunt.
CAP . XX . Devictis Samnitibus, bellum ad Ta
173. rentinos prolatum est , quia legatis Romanorum in
iuriam fecissent. Hi Pyrrhum , Epiri regem , contra
Romanos auxilium poposcerunt, qui exgenere Achil
lis originem trahebat. Is mox ad Italiam venit,
tumque primum Romani cum transmarino hoste di
micaverunt. Missus est contra eum consul P. Va
lerius Laevinus,> qui quum exploratores Pyrrhi ce
pisset, iussit eos per castra đuci , ostendi omnem
exercitum tumque dimitti, ut renuntiarent Pyrrho,
quaecunque a Romanis agerentur. Commissa mox ad
474. Heraclēam pugna , quum iam Pyrrhus fugeret, ele
phantorum auxilio vicit, quos incognitos Romani ex
paverunt. Sed nox proelio finem dedit; Laevinus
tamen per noctem fugit, Pyrrhus Romanos mille octin
gentos cepit eosque summo honore tractavit, occisos
sepelivit. Quos quum adverso vulnere et truci vultu
etiam mortuos iacere vidisset, tulisse ad coelum
manus dicitur cum hac voce : se totius orbis domi
num esse potuisse , si tales sibi milites contigissent.
LIBER X. 197
Postea Pyrrhus iunctis sibi Samnitibus, Lucānis

Bruttiisque Romam perrexit, omnia ferro ignique
vastavit, Campaniam depopulatus est atque adPrae
neste venit milliario ab Urbe octavo decimo. Mox
terrore exercitus , qui cum consule sequebatur , in
Campaniam se recepit. Legati ad Pyrrhum de re
dimendis captivis missi ab eo honorifice suscepti
sunt. Captivos sine pretio Romam misit. Unum
ex legatis Romanorum , Fabricium , sic admiratus
est, ut quum eum pauperem esse cognovisset, quarta
parte regni promissa sollicitare vellet, ut ad se
transiret , sed contemtus a Fabricio est. Quare
quum Pyrrhus ingenti Romanorum admiratione tene
retur, legatum misit praecipuum virum , Cineam
nomine, qui pacem aequis conditionibus peteret, ita
ut Pyrrhus partem Italiae, quam iam armis occu
paverat, obtineret.
CAÉ. XXI. Pax displicuit remandatumque Pyr
rho a senatu est, eum cum Romanis, nisi ex Italia
>
recessisset, pacem habere non posse. Tum Romani

iusserunt captivos omnes , quos Pyrrhus reddiderat,
infames haberi, quod armati capi potuissent , nec
ante eos ad veterem statum reverti , quambino
rum hostium occisorum spolia retulissent. Ita le
gatus Pyrrhi reversus est. A quo quum quaereret
Pyrrhus, qualem Romam comperisset, Cineas dixit:
regum se patriam vidisse ; scilicet tales illic fere omnes,
qualis unus Pyrrhus apud Epīrum et reliquam Grae
ciam putaretur. Missi sunt contra Pyrrhum duces 475
A. D.
P. Sulpicius et Decius Mus , consules. Certamine
ad Ascălum commisso Pyrrhus superior quidem
discessit, sed ipse vulneratus est, elephanti inter
2
fecti, viginti millia suorum caesa, et ex Romanis

>
tantum quinque millia. Itaque Pyrrhus Tarentum se

recepit. Interiecto anno contra Pyrrhum Fabricius est 478.
missus, qui prius inter legatos sollicitari non potuerat
quarta parte regni promissa. Tum , quum vicina
198 HISTORIAE ANTIQUAE LIB . X.
castra ipse et rex haberent, medicus Pyrrhi ad eum
nocte venit, promittens se veneno Pyrrhum occisu
rum , si praemium sibi polliceretur. Hunc Fabri
cius vinctum reduci iussit ad dominum Pyrrhoque
renuntiari, quae contra caput eius medicus spopon
disset. Tunc rex animi magnitudinem in hoste ad
miratus dixisse fertur : Ille est Fabricius , qui diffi
cilius ab honestate, quam sol a cursu suo averti potest.
Tum rex ad Siciliam profectus est, cuius expeditionis
in superiori libro mentionem fecimus. Fabricius victus
Samnitibus et Lucānis triumphavit. Consules deinde
Curius Dentātus et Cornelius Lentŭlus adversus Pyr
Am rhum ex Sicilia reversum missi sunt. Curius contra
479
eum pugnavit, exercitum eius cecidit, ipsum Taren
tum fugavit, castra cepit. Eo die caesa hostium
XXIII millia. Curius in consulatu triumphavit. Pri
mus Romam elephantos quattuor duxit. Pyrrhus
etiam a Tarento mox recessit et apud Argos, Grae
ciae civitatem , occisus est.
HISTORIAE ANTIQUAE
LIBER XI.
(RES ROMANORUM INDE A BELLORUM PUNICORUM INITIO

USQUE AD NUMANTIAE EXCIDIOM .)
CAP . I. Pyrrho devicto bellum contra Cartha

ginem susceptum est, civitatem illo tempore non
>
tam agriculturae quam_navigationis et mercaturae

studio florentissimam . Huic enim gens et locorum
natura et sua ipsius indole nec non maiorum insti
tutis deditissima, prudens imprudens omnes suas
rationes consiliaque accommodabat. Unde factum
est, ut Carthaginienses magis utili quam honesto
studerent, fidesque Punica in malam famam abiret.
Re navali potentissimi non modo proximam Africae
oram sub ditionem suam redegerant, verum etiam
Corsicam et Sardiniam occupaverant, atque in ipsa
Hispania civitates quasdam stipendiarias fecerant.
Quo successu de Siciliae imperio cum Syracusanis
pugnaverint, supra in enarrandis Siculorum rebus
patefecimus. Iam Romanos hostes sortiti sunt, qui,
ut diximus, Mamertīnis auxilium laturi in Siciliam A4:10U.
transierant. Nec dubium est, fertilissimam insulam
occupandi cupiditatem Romanis et Carthaginiensibus
veram belli causam fuisse , licet alia dicerentur.
Romani enim arguebant, Tarentinos post Pyrrhi ex
Italia discessum contra foedus a Carthaginiensibus
A U
491 . esse adiutos, Poeni contra, societatem cum Hierone
adversus ipsos initam esse, criminabantur. Ceterum
utraque civitas iam eo potentiae pervenerat, ut evi
tari nequiret , quin aliquando quacunque de causa
colliderentur.
CAP. II. Iam quum bellum coeptum esset , et
Carthaginienses navibus hic illic ex improviso ap
pulsis non modo Siciliae urbes, verum etiam Ita
liae litora ex tuto vexarent , Romani intellexerunt,
si Poenos superare vellent, sibi quoque rem navibus
esse gerendam . Itaque classis fabricandae cura
400. mandata est Cn. Cornelio Asinae et C. Duellio con
sulibus, qui ad exemplar navis quinqueremis, quam
locis vadosis et brevibus impeditam ceperant, clas
sem exaedificari iusserunt tantoque studio operi in
stiterunt, ut sexagesimum intra diem , ex quo caesa
erat materia, classis centum sexaginta navium in
ancoris staret. Interim consules, quum neque im
peritos remiges in proelii discrimenadducere, neque
post navium fabricationem nautis exercendis tempus
terere vellent, commenti sunt rem , uti prima specie
ridiculam , ita usu eventuque maxime commendabi
lem . Nam dum naves compinguntur , futuri remi
ges in litore sedentes et iisdem ordinibus, quos in
ipsis navibus mox servaturi erant, dispositi , ad vo
cem hortatoris, in medio collocati, remos movere et
impellere haud aliter, quam navigantes solent , iu .
bentur. Atque ita tantum profectum est , ut post
quam navibus paratis in his ipsis paucos dies in
dustriam suam probavissent, consules suam legio
numque salutem iis credere non dubitarent.
CAP. III. At Romanos latere nequibat , naves
tam rudi arte constructas , Punicis velocitate et
ad pugnam habilitate longe superari. Quo quum
animi solliciti essent, machina ad comprehendendas
tenendasque hostium naves inventa est, cui corvo
nomen fecerunt. Navibus ita instructis Duellius
LIBER XI. 201
cum hostium classe apud Mylas congressus est. AJU

494 .
Corvos ex proris suspensos Carthaginienses pri
mum utpote rude commentum deriserunt. At quum
classes in se invicem inveherentur , corvi repente
demissi hostium naves perforato tabulato retinebant,
iamque Romani milites facili negotio in eas insi
luerunt, et aeque atque in solido pugnarunt. Ita
Carthaginienses, leviter armati, neque amplius na
vium agilitate adiuti, gravissimam cladem acceperunt.
Triginta naves captae, quattuordecim mersae sunt,
septem millia hominum capta , tria millia occisa.
Nulla victoria Romanis gratior fuit, quod inde pri
mum apparuit , eos terra marique pariter invictos
esse. Itaque Duellio honores habiti sunt, quales
praeter eum Romanorum imperatorum nemini. Nam
non modo navalis triumphus ei est concessus , ve
rum etiam , ut, quoties a coena rediret, inter tibici
nis cantum pueri funalia praeferrent, ita ut quoti
die quasi triumphum ageret. Columna quoque ro
strata in eius victoriae memoriam ex senatus con
sulto in foro posita est.
CAP. IV . Aliquot annis post, L. Manlio Vul
sõne M. Atilio Regŭlo coss. contra Hamilcărem , 498
: Carthaginiensium ducem , in mari pugnatum est.
Perditis sexaginta quattuor navibus retro se recepit,
Romani viginti duas amiserunt. Iam in Africam
bellum translatum est. Quo quum venissent, tan
tus terror hostici adventus Poenis fuit, ut apertis
paene portisCarthāgo caperetur. Primum belli prae
mium fuit civitas Clypea ; prima enim a Punico li
tore, quasi arx et specula , procurrit. Et haec et
FH trecenta amplius castella vastata sunt. Alter con
sul, Manlius , victor Romam rediit, et viginti se
optem millia captivorum secum duxit, collega autem
li Atilius Regŭlus in Africa remansit. Primum qui
dem feliciter contra tres Carthaginiensium duces pu
li gnavit, duodeviginti millia hostium occidit, quinque
millia cum octodecim elephantis cepit, septuaginta
quattuor civitates in fidem accepit; deinde autem
fortuna paullum mutata est. Victi enim Carthagi net
nienses pacem a Romanis petierunt , sed Regulus

nisi durissimis conditionibus dare noluit.. Itaque a C
Lacedaemoniis auxilium petierunt,missusque est ab MICE
Agillis
499 Xanthippus, vir militiae peritissimus. Eo duce CH
Romani ultima pernicie victi sunt. Nam duo millia 1
tantum ex omni Romanoexercitu refugerunt, triginta
millia occisa sunt, Regŭlus ipse captus et in catenas 91
coniectus est. MO
CAP. V. Anno sequenti multa quidem terra ma ste
rique feliciter gesta sunt ab consule M. Aemilio ‫תנו‬
Paulo , qui in Africam transgressus haud dubie le

eam subegisset, nisi fame oppressus litora vastata ses
relinquere coactus fuisset: at quum victrix classis OSL
rediens circa Siciliam esset , tantum naufragium
passa est, ut ex quadringentis sexaginta quattuor
navibus octoginta vix reliquae essent. Neque ullo IV
tempore tanta maritima tempestas audita est. Ro
manis tamen animus infractus erat. Classis repa 114
.
rata, et tam prospere bellum contra Poenos admi
nistratum est, ut post tanta mala Carthaginienses le
a Regŭlo peterent, ut Romam proficisceretur, et ICE
pacem a Romanis obtineret, ac permutationem capti
604. vorum faceret. Ille Romam quum venisset, inductus 101
in senatum nihil quasi Romanus egit, dixitque se ex 10
illo die, quo in potestatem Afrorum venisset, Romanum
esse desüsse. Itaque et uxorem a complexu removit,
et senatui suasit, ne pax cum Poenis fieret; illos
enim fractos tot casibus spem nullam habere ; se tanti
non esse, ut tot millia captivorum propter unum senem
et paucos, qui ex Romanis capti essent, redderentur.
Haec sententia obtinuit. Nam Afri pacem petentes PE
non sunt admissi. Ipse Carthaginem rediit, offerenti 9
busque Romanis, ut eum Romae tenerent, negavit se
in ea urbe mansurum ,> in qua , postquam Afris ser 8
LLIBER XI. 203
visset , dignitatem honesti civis habere non posset.

Regressus igitur in Africam omnibus suppliciis ex
stinctus esse dicitur. Iam Hamilcar Carthaginien A. U.
sium exercitui praefectus est. 507 .
CAP . VI. Hamilcar, Hannibális filius, cognomine
Barcas, Carthaginiensis, admodum adolescentulus in
Sicilia praeesse coepit Poenorum exercitui. Quum
eius adventu et mari et terra male res gererentur
Carthaginiensium , ipse, ubi affuit, nunquam hosti
cessit, neque locum nocendi dedit, saepeque e con
trario occasione data lacessivit semperque superior
discessit. Quo facto, quum paene omnia in Sicilia
Poeni amisissent, ille Erýcem sic defendit, ut bellum
eo loco gestum non videretur. Interim Carthagini
enses classe apud insulas Aegătes a C. Lutatio,
consule Romanorum , superati, statuerunt belli facere 510
finem , eamque rem arbitrio permiserunt Hamilcăris.
llle etsi flagrabat bellandi cupiditate, tamen paci
serviendum putavit, quod patriam exhaustam sum
ptibus diutius calamitates belli ferre non posse in
telligebat, sed ita ut statim mente agitaret, si paullum
modo res essent refectae, bellum renovare Romanos
que armis persequi, donec aut virtute vicissent aut
victi manus dedissent. Hoc consilio pacem cum Ca
tělo conciliavit. In quo quum tanta esset ferocia,
ut negaret bellum compositurum , nisi ille cum suis,
qui Erýcem tenuerunt, armis relictis Sicilia decede
rent, Hamilcar succumbente patria ipsum periturum
se potius dixit, quam cum tanto flagitio domum re
dire ; non enim suae esse virtutis arma a patria ac
cepta adversus hostes adversariis tradere. Huius per
tinaciae cessit Catălus, et duodevicenis denariis
in singula canita praestitis ab Erộce dimissi sunt
Poeni. Pax deinde facta est his conditionibus, ut
a Carthaginiensibus mille talenta statim , deinde proximo
decennio duo millia ducenta penderentur ; ut praeter
Sicitiam omnibus insulis, quae inter hanc etItaliam essent,
excederetur ; neve longis navibus in Italiam aut Ro
mani iuris insulas Poeni navigarent, neve militem mer
cenarium ex iis conducerent. Hispaniae quoque pars,
quae citra Ibērum est, Romanis permissa.
CAP. VII. At Hamilcar, ut Carthaginem venit,
multo aliter ac sperarat rem publicam se habentem
cognovit. Namque diuturnitate externi mali tantum
exarsit intestinum bellum , ut nunquam pari peri
culo fuerit Carthāgo , nisi quum deleta est. Primo
mercenarii milites, qui adversus Romanos fuerant
conducti, desciverunt. Quorum numerus erat viginti
millium . Hi totam abalienarunt Africam , ipsam Car
thaginem oppugnarunt. Quibus malis adeo sunt
Poeni perterriti , ut etiam auxilia ab Romanis pe
terent. Sed extremo, quum prope iam ad despe
Art.
513 rationem pervenissent, Hamilcărem imperatorem fe
cerunt. Is non solum hostes a muris Carthaginis
removit, quum amplius centum millia facta essent
armatorum , sed etiam eo compulit, ut locorum an
gustiis clausi plures fame quam ferro interirent.
Omnia oppida abalienata, in his Uticam atque Hip
põnem , valentissima totius Africae, restituit patriae.
Neque eo fuit contentus, sed etiam fines imperii
propagavit, tota Africa tantum otium reddidit, ut
nullum in ea bellum videretur multis annis fuisse.
Rebus his ex sententia peractis fidenti animo atque
infesto Romanis, quo facilius causam bellandi
repe
riret, effecit, ut imperator cum exercitu in Hispa
517. niam mitteretur, eoque secum duxit filium Hanni
bălem annorum novem. Magnas ibi res secunda
gessit fortuna. Maximas bellicosissimasque gentes
subegit. Equis , armis, viris, pecunia totam locu
>
pletavit Africam . Hic quum in Italiam bellum in

ferre meditaretur, nono anno postquam in Hispa
niam venerat, in proelio pugnans adversus Vettones
occisus est. Huius perpetuum odium erga Romanos
maxime concitasse videtur secundum bellum Puni
LIBER XI. 205
cum . Namque Hannibal, filius eius, assiduis patris

obtestationibus eo est perductus,> ut interire quam
Romanos non experiri mallet. Hamilcăre occiso
Hasdrúbal, qui filiam eius in matrimonio habebat,
exercitui praefuit magnasque res gessit, princeps
tamen largitione vetustos pervertit mores Cartha
giniensium .
CAP. VIII. Post eius mortem Hannibal, Ha- A. 333
U
milcăris filius, qui sub Hasdrubăle imperatore equi
tatui omni praefectus erat, ab exercitu accepit im
perium . Id Carthaginem delatum publice compro
batum est. Sic Hannibal quinque fere et viginti
annos natus imperator factus est. Si verum est,
quod nemo dubitat, populum Romanum omnes gen
tes virtute superasse , non est infitiandum Hannibă
lem tanto praestitisse ceteros imperatores prudentia,
quanto populus Romanus antecedat fortitudine cun
ctas nationes. Nam quotienscunque cum eo con
gressus est in Italia, semper discessit superior. Quod
nisi domi civium suorum invidia debilitatus esset,
Romanos videtur superare potuisse. Sed multorum
obtrectatio devicit unius virtutem . Hic autem velut
hereditate relictum odium paternum erga Romanos
sic conservavit, ut prius animam quam id deposue
rit, quippe qui, quum patria pulsus esset et aliena
rum opum indigeret, nunquam destiterit animo bel
lare cum Romanis . Imperator factus proximo tri
ennio omnes gentes Hispaniae bello subegit. Iam
quum Saguntum obsideret, veterem Hispaniae civi- 535.
2
tatem et opulentam , Romanis amicam , hi per legatos

ei denuntiaverunt, ut bello abstineret. Sed repu
diati sunt ab Hannibăle legati; itaque Carthaginem
profecti postularunt, ut Hannibăli mandaretur, ne
bellum contra socios populi Romani gereret. Ter
giversantibus Poenis, dux legationis, quae, inquit,
mora est ? In hoc ego togae sinu bellum pacemque
porto : utrum eligitis ? Bellum quum clamarent: Bellum
igitur, inquit , accipite, et togae gremium excussit,
tamquam bellum inde effusurus esset.
CAP. IX . Saguntini interea fame victi sunt capti
que ab Hannibăle ultimis poenis afficiuntur. Deinde
nihil moratus, ad bellum contra Romanos conversus
tres exercitus maximos comparavit. Ex his unum
in Africam misit, alterum cum Hasdrubåle fratre in
Hispania reliquit, tertium in Italiam secum duxit.
Saltum Pyrenaeum transiit. Quacunque iter fecit,
cum omnibus incolis conflixit. Neminem nisi victum
dimisit. Ad Alpes posteaquam venit , quae Italiam
ab Gallia seiungunt, quas nemo unquam cum exer
citu ante eum praeter Hercủlem Graium transierat,
quo facto is hodie saltus Graius appellatur, Alpicos
conantes prohibere transitu concidit. Loca patefecit,
itinera muniit , effecit ut ea elephantus ornatus ire
2
posset , qua antea unus homo inermis vix poterat

repere. Hac copias traduxit in Italiamque pervenit.
A U.
336
CAP. X. Conflixit apud Rhodănum cum P. Cor
526" nelioScipioneconsuleeumquepepulit .Cum hoc
eodem apud Ticinum decernit sauciumque inde ac
fugatum dimittit. Tertio idem Scipio cum collega
Tiberio Longo apud Trebiam adversus eum venit.
Cum his manum conseruit, utrosque profligavit.
537. Inde per Ligúres Apenninum transiit petens Etru
riam . Hoc itinere adeo gravi morbo afficitur ocu
lorum , ut postea nunquam dextro aeque bene usus
sit. Qua valetudine quum etiamnum premeretur lecti
caque ferretur, C. Flaminium consulem apud Trasi
ménum cum exercitu insidiis circumventum occidit
neque multo post C. Centenium praetorem cum de
lecta manu saltus occupantem . His pugnis pugnatis
nullo resistente Romam proficisci potuisset , sed in
Campaniam exercitum abduxit. Tum Q. Fabius
Maximus, adversus Hannibălem dictator dictus, no.
vam de eo victoriae viam commentus est , non pu
gnare. Hinc illi cognomen novum , et reipublicae
LIBER XI. 207
salutare, Cunctator.
vocatus est.
Etiam imperii
Is Hannibălem scutum a populo
in Campaniam prose
cutus , locorum angustiis in agro Falerno Poenos
circumvenit, totumque exercitum cepisset, nisi Han
nibal, callidissima arte usus , e periculo se expe
disset. Namque obducta nocte sarmenta in cornibus
iuvencorum deligata incendit eiusque generis multi
tudinem magnam dispalatam immisit. Quo repen :
tino obiecto visu tantum terrorem iniecit exercitui
Romanorum , ut egredi ex valle nemo eum ausus sit
prohibere. Hanc post rem gestam non ita multis diebus
M. Minucium Rufum , magistrum equitum pari ac
dictatorem imperio, dolo productum in proelium,
fugavit.
CAP.XI. Quingentesimo duodequadragesimo anno
A. .U
a condita Urbe L. Aemilius Paulus , P. Terentius 438
Varro contra Hannibălem mittuntur , Fabioque suc
cedunt, qui Fabius ambos consules monuit, ut Han
nibălem , calidum et impatientem ducem , non aliter
>
vincerent, quam proelium differendo. Verum quum et

impatientia Varrõnis consulis , contradicente consule
altero, apud vicum , qui Cannae appellatur, in Apulia
pugnatum esset , ambo consules ab Hannibăle vin
cuntur. Hic enim observata loci natura ita aciem
constituerat, ut Romanis et solis radii et eurus ab
oriente pulverem afflans adversi essent. Itaque Ro
mani ad hostium satietatem caesi sunt, donec Han
nibal diceret militi suo, parce ferro. Nullam in Pu
nicis bellis graviorem cladem Romani acceperunt.
Consulum alter periit, alter, proelii commissi auctor,
cum paucis effugit. Consulares aut praetorii occi
derunt viginti, senatores capti aut occisi triginta,
nobiles viri trecenti, militum quadraginta millia,
>
equitum tria millia et quingenti. In quibus malis

nemo tamen Romanorum pacis mentionem habere
dignatus est ; quin etiam civibus eo tempore animus
adeo magnus fuit, ut consuli ex tanta clade redeunti,
obviam irent et gratias agerent, quod de republica

non desperasset.
CAP . XII. Post eam pugnam multaeItaliae civi
tates, quae Romanis paruerant, se ad Hannibălem
transtulerunt. Hannibal Romanis obtulit , ut capti
vos redimerent, responsumque est a senatu , eos e08
cives non esse necessarios, qui, quum armati essent,
capi potuissent. Ille omnes postea variis suppliciis
interfecit, et tres modios aureorum anulorum Car
thaginem misit, quos de manibus equitum Romano
rum , senatorum >, et militum detraxerat. Dubium
non est , quin ultimum illum diem habitura fuisset
2
Roma , quintumque intra diem epulari Hannibal in

Capitolio potuisset, si (quod Poenum illum dixisse
Maharbălem , filium Himilconis, ferunt) Hannibal,
quemadmodum sciret vincere, sic uti vicioria scisset.
Sed tum quidem illum aut fatum Urbis impera
turae, aut ipsius mens mala et aversi a Carthagine
dii in diversum abstulerunt. Quum victoria posset
uti, frui maluit relictaque Roma Campaniam Ta
rentumque peragrare; ubi mox et ipse et ipsius
exercitus ardor elanguit: adeo ut verum dictum sit,
Capuam Hannibăli Cannas fuisse. Siquidem invictum
Alpibus, indomitum armis, Campāni (quis crederet !)
soles, et tepentes fontibus Baiae subegerunt. Inte
rim respirare Romanus , et quasi ab inferis emer
gere. Arma non erant: detracta sunt templis; de
erat iuventus : servi manumissi et milites facti
sunt ; exhaustum erat aerarium : opes suas libens
senatus in medium protulit; nec praeter quod in
bullis singulisque anulis erat, quidquam sibi auri-reli
querunt. Eques secutus exemplum , imitataeque equi
tem tribus. Denique vix suffecere tabulae, vix scri
barum manus, quum privatae opes in publicum de
ferrentur. Interea in Hispania frater Hannibălis
Hasdrúbal, qui ibi remanserat cum magno exercitu,
ut eam totam Afris subigeret, a duobus Scipioni
LIBER XI. 209
bus, Romanis ducibus, vincitur, perditque in pugna

XXŃv
XXXV millia hominum .. Ex his capiuntur x millia,
occiduntur xxv. Mittuntur ei a Carthaginiensibus
ad reparandas vires XII millia peditum >, lv millia
equitum , XX elephanti.
CAP. XIII. Anno quarto post, quam in Italiam A. o.
Hannibal venit, M. Claudius Marcellus consul apud
Nolam , civitatem Campaniae, contra Hannibălem bene
pugnavit. Hannibal multas civitates Romanorum
per Apuliam , Calabriam et Bruttios occupavit, quo
tempore etiam rex Macedoniae Philippus, Demetrii
Poliorcētis pronepos, ad eum legatos misit, promit
tens auxilia contra Romanos sub hac conditione, ut
deletis Romanis ipse quoque contra Graecos ab Han
nibăle auxilia acciperet. Captis igitur legatis Philippi
et re cognita , Romani in Macedoniam M. Valerium
Laevinum ire iusserunt, in Sardiniam T. Manlium
Torquātum proconsulem . Nam etiam ea sollicitata
ab Hannibåle Romanos deseruerat. Ita uno tempore
quattuor locis pugnabatur; in Italia contra Hanni
bălem , in Hispaniis contra fratrem eius Hasdrubă
lem , in Macedonia contra Philippum , in Sardinia
contra Sardos et alterum Hasdrubălem Carthagi
niensem. Is a T. Manlio proconsule , qui ad Sar- 540.
diniam missus fuerat, vivus est captus, et Sardinia
Romanis subacta. Interea etiam Philippus a Lae
vino in Macedonia vincitur, et in Hispania a Sci
>
pionibus Hasdrúbal et Mago, tertius frater Han

>
nibălis .
CAP. XIV . At quum biennio ferme nihil admo
dum memorabile in Hispania factum esset , Scipio
nes, ut bellum finirent hibernis egressi, copias divi
dunt, ut eodem tempore Hasdrubălem , Hannibális
fratrem , alterumque Hasdrubălem , Gisgõnis filium,
aggrederentur; sed a sociis Celtiberis destituti uter
que interficiuntur, exercitus tamen integer mansit.
Casu enim magis erant, quam virtute, decepti. Fe
HIST. ANTIQ . 14
licius Romanis in Sicilia res cesserunt. Nam eodem
tempore a consule Marcello Siciliae magna pars
capta est , quam tenere Afri coeperant, et nobilis
simae urbis Syracusarum ' praeda ingens Romam
perlata est. Interim Hannibal in Campania com
moratus quum Capuam oppugnatam ab consulibus
Q. Fulvio Flacco et Appio Claudio Pulchro fru
stra ab obsidione liberare conatus esset , repente
Romam conversus , usque ad quartum milliarium
Urbis accessit, equites eius usque ad portam . Mox
consulum metu cum exercitu venientium Hannibal
in Lucaniam se recepit. lam Capua expugnata
crudelissimas societatis cum_hostibus poenas de
dit. Anno post M. Valerius Laevinus, qui in Ma
cedonia cum Philippo et multis Graeciae populis
et rege Asiae Attălo amicitiam fecerat, ad Siciliam
profectus Hannonem , Afrorum ducem , apud Agri
A.344v. gentum civitatem cum ipso oppido cepit, eumque
Romam cum captivis nobilibus misit. XL civitates
in deditionem accepit, XXVI expugnavit. Ita omni
Sicilia recepta, Macedonia fracta, cum ingenti gloria
Romam regressus est.
CAP. XV . Interea in Hispaniam , ubi occisis
duobus Scipionibus nullus Romanus dux erat, P.
Cornelius Scipio mittitur , filius P. Scipionis , qui
>
ibidem bellum gesserat, annos natus quattuor et vi

ginti, vir Romanorum omnium et sua aetate et po
steriori tempore fere primus. Is Carthaginem Hispa
niae capit, in qua omne aurum et argentum et belli
apparatum Afri habebant; nobilissimos quoque ob
sides, quos ab Hispănis acceperant. Magonem etiam ,
fratrem Hannibălis , ibidem capit, quem Romam cum
aliis mittit. Romaeingens laetitia post hunc nun
tium fuit. Scipio Hispanorum obsides parentibus
reddidit. Quare omnes fere Hispaniae civitates ad
eum uno animo transierunt. Itaque desperans Han
nibal Hispanias contra Scipionem ducem diutius
LIBER XI. 211
posse retineri, fratrem suum Hasdrubălem in Italiam

cum omnibus copiis evocavit. Is veniens eodem iti- A.548
. v.
nere, quo etiam Hannibal venerat, apud Senam , Piceni
civitatem , in insidias a consulibus compositas incidit,
et strenue pugnans cum maxima exercitus parte 547.
occisus est. Inde Romanis ingens animus accessit,
Hannibal autem diffidere de belli eventu coepit. Et
quum Hasdrubălis caput telo in castra sua pro
iectum vidisset, se Carthaginis infelicitatem agnoscere
dixisse fertur. Iam omnes civitates, quae in Brut
tiis ab . Hannibăle tenebantur, Romanis se tradi
derunt.
CAP. XVI. Anno XIV. post, quam in Italiam 549
Hannibal venerat, Scipio, qui multa in Hispania
bene egerat, consul est factus et in Africam missus.
Cui viro divinum quiddam inesse existimabatur, adeo
ut putaretur etiam cum numinibus habere sermo
nem. Is in Africa contra Hannonem , ducem Afro- 350.
rum , pugnat, exercitum eius interficit. Secundo
proelio castra capit cum quattuor millibus et quin- 352
gentismilitibus, XI millibus occisis. Syphax quoque,
Numidiae rex , qui se Afris coniunxerat , capitur et
cum nobilissimis Numidis et infinitis spoliis Romam
ab Scipione mittitur. Qua re audita omnis fere
Italia Hannibălem deserit. Ipse a Carthaginiensibus
redire in Africam iubetur , quam Scipio vastabat.
Ita anno XVI. ab Hannibăle Italia liberata est. Le
gati Carthaginiensium pacem a Scipione petiverunt;
ab eo ad senatum Romam missi sunt; quadraginta
et quinque diebus his induciae datae sunt, quous
que Romam ire et regredi possent; etiam XXX millia
pondo argenti ab his accepta sunt. Senatus quum
ex arbitrio Scipionis pacem cum Carhaginiensibus
fieri iussisset, Scipio his conditionibus dedit , ne
amplius quam XXX naves longas haberent, ut D millia
pondo argenti darent, captivos et perfugas redderent.
CAP. XVII. Interim Hannibăle in Africam trans
14 *
gresso pax turbata est. Sed quum repetitis proeliis

à Scipione esset superatus, ipse pacem petiit. In
colloquium duces convenerunt, et diu mutua admi
ratione defixi steterunt. At Carthaginiensibus con
ditiones displicuerunt, iusseruntque Hannibălem pu
Homegnare. Itaque proelium ab utroque duce instructum
est, quale vix aliud hominum memoria fuit, quum
peritissimi duces ad pugnam congrederentur. Etiam
constat utrumque de altero confessum esse, nec me
lius instrui aciem , nec acrius potuisse pugnari. Scipio
superior recedit, paene ipso Hannibale capto , qui
>
cum paucis admodum equitibus Hadrumētum evasit.

Hoc apud Zamam certamine finitum est secundum
Punicum bellum post annum duodevicesimum , quam
563. coeperat. Pax Carthaginiensibus data est: ut liberi
legibus suis viverent; urbes, agros, pines, quos ante
bellum tenuissent, tenerent; perfugas fugitivos que et
captivos omnes redderent Romanis, et naves rostratas
praeter decem triremes traderent elephantosque quos
haberent, domitos, neque domarent alios ; bellum neve .
in Africa neve extra Africam iniussu populi Romani

gererent; decem millia talentům auri, aequis pensionibus
in annos quinquaginta descripta , solverent Scipio
Romam reversus ingenti gloria triumphavit, atque
Africani cognomen accepit.
CAP . XVIII. Hannibal nihilo secius exercitui
postea praefuit resque in Africa gessit itemque
554. Mago, frater eius, usque ad P. Sulpicium C. Au
relium consules. His enim magistratibus legati Car
thaginienses Romam venerunt, qui senatui populoque
Romano gratias agerent, quod cum iis pacem fecis
sent , ob eamque rem corona aurea eos donarent
simulque peterent, ut obsides eorum Fregellis essent
captivique redderentur. His ex senatus consulto re
sponsum : munus eorum gratum acceptumque esse ;
obsides, quo loco rogarent, futuros ; captivos non re
missuros, quod Hannibălem , cuius opera susceptum
LIBER XI. 213
bellum esset, inimicissimum nomini Romano, etiamnunc

cum imperio apud exercitum haberent.itemque fratrem
eius Magonem . Hoc responso Carthaginienses co
gnito Hannibălem domum et Magonem revocarunt.
Huc ut rediit, praetor factus est , anno secundo et
>
vicesimo postquam sufes fuerat, quo nomine sum

mum regiae fere dignitatis imperium Carthagine
appellant. Ut enim Romae consules, sic Carthagine
quotannis annui bini sufetes creabantur. In eo ma
gistratu pari diligentia se Hannibal praebuit ac
fuerat in bello. Namque effecit ex novis vectigali
bus non solum ut esset pecunia, quae Romanis ex
foedere penderetur, sed etiam ut superesset , quae
in aerarioreponeretur.
CAP . XIX . Interea Romani contra Philippum ,
regem Macedonum ,bellum gesserunt. Superatus est 557. U.
rex a T. Quinctio Flaminino ad Cynoscephålas , et
pax ei data est his legibus: ne Graeciae civitatibus,
quas Romani contra eum defenderant, bellum inferret ;
ut captivos et transfugas redderet ; quinquaginta solum
naves haberet, reliquas Romanis daret ; per annos de
cem quaterna milliapondo argentipraestaret, et obsidem
daret filium suum Demetrium . T. Quinctius etiam
Lacedaemoniis intulit bellum . Ducem eorum Nabi.
dem vicit, et quibus voluit conditionibus in fidem
accepit. Eodem anno, quo pax cum Philippo facta
est , senatus, metu perculsus, ad speculanda, quae
ab Hannibåle agerentur, legatum in Africam Cnae
um Servilium mittit; eique tacitis mandatis praeci
pit: si posset , eum per aemulos eius interficeret
metuque invisi nominis tandem populum Romanum
liberaret. Sed res Hannibălem non diu latuit, virum
ad prospicienda cavendaque pericula paratum ,> nec
minus in secundis adversa, quam in adversis secunda
cogitantem . Igitur quum toto die in oculis princi
pum legatique Romani in foro Carthaginiensium ob
versatus fuisset, appropinquante vespere equum con
scendit, et praedium urbanum , quod propter litus
maris habebat, ignaris servis iussisque ad portam
revertentem opperiri, contendit. Habebat ibi naves
cum remigibus occulto sinu litoris absconditas; erat
etiam grandis in eo agro pecunia praeparata ,7 ut,
quum res exegisset, nec facultas fugam neque inopia
moraretur. Lecta igitur servorum iuventute, quo
rum copiam Italicorum captivorum numerus auge
bat, navem conscendit, cursumque ad Antiðchum ,
Syriaeregem, dirigit. Postero die civitas praetorem
suum in foro exspectabat. Quem ut profectum nun
tiatum est, non aliter, quam si urbs capta esset,
2
omnes trepidavere, exitiosamque sibi fugam eius omi

nati sunt. Legatus vero Romanus, quasi bellum
iam illatum Italiae ab Hannibåle esset , tacitus Ro
mam regreditur, trepidumque nuntium refert. Poeni
autem Ảannibális bona publicarunt, domum a fun
damentis disiecerunt, ipsum exulem iudicarunt.
CAP . XX. Hannibal in Syriam ad Antiochum
profugit, cui Romani tum bellum denuntiaverant,
>
quod post mortem Ptolemaei Philopatóris, regis

Aegypti, parvulum eius filium patrio regno orbare,
et Aegyptum occupare tentarat. Itaque quum ad An
tiðchum pervenisset, velut deorum munus excipitur;
tantusque eius adventu ardor animis regis accessit,
ut non tam de bello quam de praemiis victoriae co
gitaret. Sed Hannibal, cui nota Romana virtus erat,
negabat opprimi Romanos, nisi in Italia , posse. Ad
hoc sibi centum naves et decem millia peditum et
mille equitum poscebat, promittens, hac manu non
minus bellum , quam gesserit, Italiae se restauraturum .
Hispānis belli cupidine flagrantibus non nisi ducem
deesse ; neque Carthaginem quieturam , sociamque se
ei sine mora praebituram . Quum regi consilia pla
AV.
561 cuissent, Hannibal ipse cumquinque navibus Afri
cam accessit in finibus Cyrenaeorum , si forte Car
thaginienses ad bellum Antiöchi 'spe fiduciaque pos
LIBER XI. 215
set inducere. Huc Magonem fratrem excivit. Id

ubi Poeni resciverunt, Magonem eadem, qua fratrem ,
absentem poena affecerunt. Illic desperatis rebus
quum solvissent naves ac vela ventis dedissent, Han
nibal ad Antiochum pervenit: de Magonis interitu
duplex memoria prodita est. Namque alii naufra
gio, alii a servulis ipsius interfectum eum scriptum
reliquerunt.
CAP. XXI. Carthaginienses ultro rem Romam
per legatum deferunt. Romani autem ad Antiochum
legatos misere, qui sub specie legationis et regis
apparatum specularentur, et Hannibălem aut Ro
manis mitigarent, aut assiduo colloquio eum in su
spicionem regi adducerent , tamquam ab ipsis cor
ruptus alia atque antea sentiret. Neque id frustra
fecissent, nisi Hannibal quum se ab interioribus regis
consiliis segregari videret, legatorum insidias perspe
xisset. Itaque occasione data adiit ad regem , et
quum multa de fide sua et odio in Romanos com
memorasset , Pater meus, inquit, Hamilcar puerulo
>
me, utpote non amplius novem annos nato, in Hispa

niam imperator proficiscens Carthagine Iovi Optimo
Ilaximo hostias immolavit. Quae divina res dum con
ficiebatur, quaesivit a me, vellemne secum in castra pro
ficisci. Id quum libenter accepissem atque ab eo petere
coepissem , ne dubitaret ducere : tum ille, Faciam , in
quit, si mihi fidem , quam postulo, dederis. Si
mul me ad aram adduxit, apud quam sacrificare insti
tuerat, eamque ceteris remotis tenentem iurare iussit,
nunquam me in amicitia cum Romanis fore. Id ego
iusiurandum patri datum usque ad hanc aetatem ita
conservavi, ut nemini dubium esse debeat, quin reliquo
tempore eadem mente sim futurus. Quare , si quid
amice de Romanis cogitabis, non imprudenter feceris,
si me celaris. Quum quidem bellum parabis, te ipsum
frustraberis, si non me in eo principem posueris.
CAP. XXII. At rex, sive quod suspicio de Han
nibălis fide non plane remota erat, sive quod metue

bat, ne ex bello cum Romanis feliciter gesto maior
ad Hannibălem quam ad se gloria redundaret, non
nisi segniter
luxuriam bellumparabat.
lapsus Imo perest.hiemem
belli paene oblitus in
Contra
Acilius Glabrio, Romanus consul, qui ad hoc bel
lum missus erat, copias, arma ceteraque bello ne
cessaria summa industria parabat; civitates socias
confirmabat, dubias illiciebat: neque alius exitus
belli quam apparatus utriusque partis fuit. Nam
quum congressi essent in Graecia ad Thermopýlas,
A. 0. et cedentes suos rex cerneret, non laborantibusauxi
SE3.
lium tulit, sed fugientibus se ducem praebuit castra
que opulenta victoribus reliquit. Maxima pars exer
citus , quum sine ducibus per ignota itinera fuge
rent, ab equitibusRomanis oppressa est, nec praeter
quingentos, qui circa regem fuerunt, ex toto exer
citu quisquam in Asiam effugit. Tum poenitere
neglecti consilii Antiochum coepit; revocatoque in
amicitiam Hannibăle omnia ex sententia eius actu
rus erat. Interim nuntiatur L. Aemilium Regillum ,
Romanum ducem , cum octoginta rostratis navibus
in bellum navale a senatu missum adventare : quae
res illi spem restituendae fortunae dedit. Itaque
priusquam sociae civitates ad hostem deficerent,
decernere navali proelio statuit, sperans cladem in
Graecia acceptam nova posse victoria aboleri. Tra
dita igitur Hannibăli classe proelium ad Myonne
BB4. sum committitur. Sed nec Asiani milites Romanis
neque naves eorum pares rostratis navibus fuere;
minor tamen clades ducis sollertia fuit. Romam
nondum victoriae fama venerat, et idcirco in con
sulibus creandis suspensa civitas erat.
CAP. XXIII. Sed adversus Hannibălem quis
melior dux quam Africani frater crearetur, quum
vincere Poenos opus Scipionum esset ? Creatur igi
tur consul Lucius Scipio, eique datur legatus frater
LIBER XI . 217
Africanus: ut intelligeret Antiochus, non maiorem

fiduciam se in Hannibåle victo, quam Romanos in
victore Scipione habere. Traiicientibus in Asiam
Scipionibus exercitum , iam utrobique profligatum
bellum nunciatum est , victumque Antiochum terre
stri, Hannibălem navali bello invenerunt. Primo
igitur adventu eorum Antiochus legatos pacem
petentes mittit, peculiare donum Africano ferentes
ipsius filium , quem rex parvo navigio trajicientem
ceperat. Sed Africanus , privata beneficia a rebus
publicis secreta esse dixit, aliaque esse patris officia,
alia patriae iura. Itaque nec de redimendo filio un
quam tractavit, nec senatum de eo agere permisit;
sed, ut dignum maiestate eius erat, armis se re
cepturum filium dixit. Post haec leges pacis dicun
tur : ut Asia Romanis cederet; contentus Syriae regno
esset; naves universas, captivos et transfugas traderet ;
sumptumque omnem belli Romanis restitueret. Quae
quum nuntiata Antiocho essent , nondum ita victum
>
se esse, respondit, ut spoliari se regno pateretur ; bel

lique ea irritamenta, non pacis blandimenta esse.
CAP. XXIV. Igitur quum ab utrisque bellum
pararetur, ingressique Asiam Romani Ilium venis
sent , mutua gratulatio Iliensium ac Romanorum
fuit : Iliensibus Aeneam ceterosque cum eo duces
a se profectos, Romanis se ab his procreatos refe
rentibus. Tantaque laetitia omnium fuit , quanta
esse post longum tempus inter parentes et liberos
solet. Iuvabat Ilienses, nepotes suos Occidente et
Africa domita Asiam ut avitum regnum sibi vin
dicare, optabilem Troiae ruinam fuisse dicentes , ut
tam feliciter renasceretur. Contra Romanos avitos
lares et incunabula maiorum templaque ac deorum
simulacra inexplebile desiderium videndi tenebat.
Profectis ab llio Romanis Euměnes rex cum au
xiliis occurrit, nec multo post proelium circa Ma
gnesiam ad Sipýlum montem cum Antiocho com
missum. Quum in dexteriore cornu pulsa legio

Romana maiore dedecore quam periculo ad castra
fugeret, M. Aemilius, tribunus militum , ad tutelam
castrorum relictus , cum suis militibus occurrit,
et mortem fugientibus minatur, nisi in proelium re
verterentur. Attonita tam ambiguo periculo legio,
comitantibus commilitonibus, qui fugere eos prohi
buerant, in proelium revertitur, magnaque caede
edita initium victoriae fuit. Caesa hostium quin
4.
565
quaginta millia , capta undecim . Antiocho pacem
petenti nihil ad superiores conditiones additum ,
Africano praedicante : neque Romanis , si vincantur,
animos minui ; neque si vincant, secundis rebus inso
lescere.
CAP.XXV. Antiocho victo Hannibalverens, ne de
deretur, quod sine dubio accidisset, si sui fecisset po
testatem , Cretam ad Gortynios venit, ut ibi, quo se con
ferret, consideraret. Vidit autem vir omnium calli
dissimus magno se fore periculo, nisi quid provi
disset, propter avaritiam Cretensium . Magnam enim
secum pecuniam portabat, de qua sciebat exisse fa
mam . Itaque capit tale consilium . Amphoras com
plures complet plumbo, summas operit auro et ar
gento. Has praesentibus principibus deponit in templo
Dianae, simulans se suas fortunas illorum fidei cre
dere. His in errorem inductis statuas aëneas, quas
secum portabat, omni sua pecunia complet easque
in propatulo domi abiicit. "Gortynii templum ma
gna cura custodiunt, non tam a ceteris quam ab
>
Hannibăle, ne ille inscientibus ipsis tolleret secumque

duceret. Sic conservatis suis rebus Poenus illusis
Cretensibus omnibus ad Prusiam in Pontum pervenit.
Apud quem eodem animo fuit erga Italiam neque
aliud quidquam egit quam regem armavit et exer
cuit adversus Romanos. Quem quum videret dome
sticis opibus minus esse robustum , conciliabat ce
teros reges , adiungebat bellicosas nationes. Dissi
LIBER XI. 219
debat ab eo Pergamenus rex Euměnes, Romanis

amicissimus, bellumque inter eos gerebatur et mari
et terra. Quo magis cupiebat eum Hannibal opprimi.
Sed utrobique Euměnes plus valebat propter Ro
manorum societatem : Quem si removisset, faciliora
sibi cetera fore arbitrabatur. Ad hunc interficien
dum talem iniit rationem . Classe paucis diebus erant
decreturi. Superabatur navium multitudine. Dolo
erat pugnandum, quum par non esset armis. Impe
ravit quam plurimas venenatas serpentes vivas col
ligi easque in vasa fictilia coniici. Harum quum
effecisset magnam multitudinem , die ipso , quo fa
cturus erat navale proelium , classiariosconvocat iis
que praecipit, ut omnes in unam Euměnis regis con
currant navem , a ceteris satis habeant se defendere.
Id illos facile serpentium multitudine consecuturos .
Rex autem in qua nave veheretur ul scirent, se factu
Quem si aul cepissent aut interfecissent, magno
praemio fore.
iis pollicetur
CAP . XXVI. Tali cohortatione militum facta
classis ab utrisque in proelium deducitur. Quarum
acie constituta, priusquam signum pugnae daretur,
Hannibal , ut palam faceret suis, quo loco Euměnes
esset , tabellarium in scapha cum caduceo mittit.
Qui ubi ad naves adversariorum pervenit episto
lamque ostendens se regem professus est quaerere,
statim ad Euměnem deductus est , quod nemo du
>
bitabat, quin aliquid de pace esset scriptum . Ta

bellarius, ducis nave declarata suis, eodem unde erat
egressus se recepit. At Eumenes soluta epistola
nihil in ea reperit, nisi quod ad irridendum ipsum
pertineret. Cuius etsi causam mirabatur neque re
periebatur, tamen proelium statim committere non
dubitavit. Horum in concursu Bithynii Hannibălis
praecepto universi navem Euměnis adoriuntur. Quo
rum vim rex quum sustinere non posset, fuga salu
tem petit. Quam consecutus non esset, nisi intra
sua praesidia se recepisset , quae in proximo litore

erant collocata. Reliquae Pergaménae naves quum
adversarios premerent acrius, repente in eas vasa
fictilia, de quibus supra mentionem fecimus, coniici
coepta sunt. Quae iacta initio risum pugnantibus
concitarunt, neque, quare id fieret, poterat intelligi.
Postquam autem naves completas conspexerunt ser
pentibus, nova re perterriti, quum quid potissimum
vitarent non viderent, puppes verterunt seque ad
sua castra nautica retulerunt. Sic Hannibal con
silio arma Pergamenorum superavit, neque tum so
lum sed saepe alias pedestribus copiis pari prudentia
pepulit adversarios.
CAP. XXVII. Quae dum in Asia geruntur, ac
cidit casu , ut legati Prusiae Romae apud L. Quin
ctium Flamininum consularem coenarent atque ibi
de Hannibăle mentione facta ex his unus diceret,
eum in Prusiae regno esse. Id postero die Flami
ninus senatui detulit. Patres conscripti, qui Hanni
båle vivo nunquam se sine insidiis futuros existi
marent, legatos in Bithyniam miserunt, in his Fla
mininum , qui ab rege peterent, ne inimicissimum suum
secum haberet sibique dederei. His Prusias negare
ausus non est. Illud recusavit, ne id a se fieri po
stularent, quod adversus ius hospitii esset ; ipsi , si
possent, comprehenderent ; locum, ubi esset, facile in
venturos. Hannibal enim uno loco se tenebat in
castello , quod ei a rege datum erat muneri, idque
sic aedificarat, ut in omnibus partibus aedificii exi
tus haberet, scilicet verens, ne usu veniret quod ac
cidit. Huc quum legati Romanorum venissent ac
multitudine domum eius circumdedissent, puer ab
2
ianua prospiciens Hannibăli dixit, plures praeter con

suetudinem armatos apparere. Qui imperavit ei , ut
omnes fores aedificii circumiret ac propere sibi nun
tiaret, num eodem modo undique obsideretur. Puer
quum celeriter, quid esset, renuntiasset omnesque exi
LIBER XI. 221
tus occupatos ostendisset , sensit, id non fortuito

.
factum sed se peti, neque sibi diutius vitam esse

retinendam . Quam ne alieno arbitrio dimitteret,
memor pristinarum virtutum venenum , quod semper
secum habere consueverat, sumsit. Sic vir for
tissimus multis variisque perfunctus laboribus anno
acquievit sexagesimo tertio. Quibus consulibus inter- A.571U..
ierit, non convenit.
CAP. XXVIII . Philippo rege Macedoniae mor
tuo, filius eius Perseus , ingentibus copiis paratis
>
rebellavit. Dux contra eum missus P. Licinius con

sul gravi proelio victus est. Neque tamen Romani, 388.
quamquam superati, regi pacem petenti praebere
voluerunt nisi his conditionibus: ut se et suos senatui
et populo Romano dederet. Licinü loco deinde missus
est L. Aemilius Paulus consul, qui quum apud 586
Pydnam Perseum superasset, urbes Macedoniae, quas
rex tenuerat, in deditionem accepit. Ipse rex , quum
desereretur ab amicis, venit in Pauli potestatem ,
qui tamen honorem ei quasi non victo habuit. Nam
quum ad pedes accidere vellet, non permisit , et
iuxta se in sella collocavit. Macedonibus et Illy
rüs cum Perseo coniunctis hae leges a Romanis
datae sunt: ut liberi essent, et dimidium eorum tri- 587.
butorum praestarent, quae regibus praestitissent, ut
>
appareret, populum Romanum pro aequitate magis,

quam ex avaritia dimicare. Aemilius Paulus Ro
mam
cum ingenti pompa rediit in nave Persei,
quae inusitatae magnitudinis fuisse traditur; nam
sedecim ordines remorum habuisse dicitur. Tri
umphavit autem magnificentissime in curru aureo
cum duobus filiis, utroque latere adstantibus. Ducti
sunt antecurrum duoregis filii et ipse Perseus.
CAP. XXIX. Paullo post susceptum est tertium
cum Africa bellum , tempore quidem exiguum (nam
quadriennio patratum est) et, in comparatione prio
rum, minimum labore, sed plane maximum eventu :
quippe eo tandem Carthago finita est. Causa autem
belli exhibita est >, quod Carthaginienses contra foe
deris legem classem et exercitum reparassent , et
Masinissae, regis Numidarum , fines territarent. Huic
enim populus Romanus ut bono socioque regi fa
vebat . Quum bellum decretum esset , de belli fine
tractatum est. Cato inexpiabili odio delendam esse
Carthaginem pronuntiabat ; contra Scipio Nasica :
servandam esse, ne , metu sublato demulae, luxuriari
Urbs inciperet. Medium senatus elegit , ut urbs
tantum loco moveretur. Igitur, Manilio Censori
4. U. noque consulibus, populus Romanus, aggressus
$08 .
Carthaginem , classem pacis spe traditam sub ipso
ore urbis incendit. Tum evocatis principibus, im
peratum est, si salvi esse vellent, ut migrarent finibus.
Quod pro rei atrocitate adeo movit iras, ut extrema
mallent. Comploratum igitur publice, et statim ad
arma clamatum est, seditque sententia, quoquo modo
rebellandum : non quia iam spes ulla superesset,
sed quia patriam suam mallent hostium ,> quam suis
manibus everti. Qui rebellantium fuerit furor, vel
hinc intelligi potest , quod in usum novae classis
tecta domusque resciderunt, in armorum officinas
aurum et argentum pro aere ferroque contulerunt,
et in tormentorum vincula matronae crines Suos
praebuerunt. Duce Manilio consule terra marique
fervebat obsidio . Iam portus et tres muri expu
gnati erant; Byrsa tamen , quod nomen arci fuit,
quasi altera civitas resistebat. Scipio tunc, Sci
pionis Africani nepos, in Romanorum exercitu tri
bunus militabat. Huius apud omnes ingens metus
et reverentia erat.Nam et paratissimus ad dimi
candum et consultissimus habebatur. Itaque per
eum multa prospere in obsidione gesta sunt, nec
quidquam magis Carthaginiensium duces Hasdrúbal
et Phamea vitabant, quam contra eam Romanoruin
partem committere, ubi Scipio dimicabat.
LIBER XI. 223
CAP. XXX . Quum igitur clarum Scipionis nomen A.607.U

esset , iuvenis adhuc consul est factus et contra
Carthaginem missus. Sed quemadmodum maxime
mortiferi esse morsus solent morientium bestiarum ,
sic plus negotii fuit cum semiruta Carthagine, quam
integra. Compulsis in unam arcemhostibus, por
tum quoque Romanus obsederat. Illi autem sibi
portum ab alia urbis parte foderunt; et inde quasi
subito enata classis erupit: quum interim iam die
bus iam noctibus nova aliqua moles, nova machina,
nova perditorum hominum manus,, quasi ex obrutó
incendio subita de cineribus flamma, prodibat. De
ploratis novissime rebus, quadraginta se millia vi
rorum dediderunt, inter quos etiam dux Hasdrúbal.
Quanto fortius egit uxor ducis ! quae, comprehensis
duobus liberis, a culmine se domus in medium mi
sit incendium , ut captivitatem effugeret. Quanta
urbs deleta sit, ut de ceteris taceam , vel ignium
mora probari potest : quippe per continuos decem
et septem dies vix potuit incendium exstingui, quod 608
domibus ac templis Poeni sponte immiserant , ut,
quatenus urbs eripi Romanis non poterat, triumphus
arderet. Ita Carthăgo septingentesimo anno , post
quam condita erat, deleta est. Scipio nomen , quod
avus eius acceperat , meruit, scilicet ut propter vir
tutem etiam ipse Africanus Iunior vocaretur.
CAP . XXXI. Interim in Macedonia quidam Pseu
dophilippus arma movit , et Romanum praetorem ,
>
P. Iuventium , contra se missum ad internecionem

vicit. Post eum Q. Caecilius Metellus dux a Ro
manis contra Pseudophilippum missus est et XXV
millibus ex militibus eius occisis Macedoniam rece
pit, ipsum etiam Pseudophilippum in potestatem
>
suam redegit. Corinthiis quoque bellum indictum

est, nobilissimae Graeciae civitati, propter iniuriam
legatorum Romanorum . Hanc Mummius consul'ce- All
pit ac diruit. Tres igitur Romae simul celeberrimi
triumphi fuerunt: Africani ex Africa , ante cuius
currum ductus est Hasdrúbal; Metelli ex Macedonia,
cuius currum praecessit Andriscus, ille Pseudophi
>
lippus; Mummii ex Corintho, ante quem signa aënea

et pictae tabulae et alia urbis clarissimae orna
menta praelatasunt.
CAP. XXXII. Eodem tempore grave bellum
populo Romano apud Lusitanos a Viriatho quodam
movebatur, qui ex pastore latro, ex latrone subito
dux atque imperator factus tantos ad bellum popu
los concitavit , ut assertor contra Romanos Hispaniae
putaretur. Nec contentus libertatem suorum defen
dere, per quattuordecim annos omnia citra ultraque
Ibēruin et Tagum igni ferroque populatus est.
Castra etiam Romanorum aggressus, Claudium Uni
mănum paene ad internecionem exercitus oppressit,
et tropaea in montibus fixit, trabeis et fascibus Ro
manorum insignia. Tandem eum Fabius Maximus
A.612.0. Serviliánus consul superavit; sed a successore Q.
Caepione Servilio violata victoria est: quippe qui,
conficiendae rei cupidus, fractum ducem et extrema
deditionis agitantem , per fraudem et insidias et
614. domesticos percussores aggressus, hanc hosti gloriam
dedit , ut videretur aliter vinci non potuisse.
CAP. XXXIII. Sed interemto Viri,tho gravius
cum Numantia bellum exarsit, quae urbs sine muro,
sine turribus, modice edito in tumulo apud flumen
Durium sita, quattuor millibus Celtiberorum qua
draginta millium exercitum per annos undecim sola
sustinuit : nec sustinuit modo, sed saevius aliquanto
perculit, et quum alios duces , tum Pompeium ,
615. magni nominis virum , ad turpissima deduxit foe
dera, neque ad minus turpia ac detestabilia Man
2
Sed Pompeium apud

613. cinum Hostilium consulem .
populum gratia impunitum habuit; Mancinus .per
feciales nudus ac post tergum religatis manibus
hostibus deditus est. Quem illi recipere se nega
LIBER XI. 225
verunt, sicut quondam Samnites post foedus Cau

dinum fecerunt, dicentes , publicam violationem fidei
non debere unius lui sanguine. Novissime quum in
victam esse Numantiam constaret, opus fuit eo , qui
Carthaginem everterat, P. Scipione Africano. Is
primum militem vitiosum et ignavum exercendo
magis quam puniendo sine aliqua acerbitate cor
į rexit, tum multas Hispaniae civitates partim bello
>
cepit, partim in deditionem accepit, postremo ipsam

. Numantiam , diu obsessam , fame confecit et a solo 4.62 U.
evertit, reliquam provinciam in fidem accepit. Eo 04 .
dem tempore Attālus, rex Asiae , frater Euměnis,
* mortuus est , heredemque populum Romanum reli
quit. Ita imperio Romano per testamentum Asia
I accessit.
A00
HIST. ANTIQ. 16
HISTORIAE ANTIQUAE
LIBER XII .
(RES ROMANORUM INDE A GRACCHORUM MOTIBUS USQUE

AD CAESARIS AUGUSTI OBITUM.)
CAP .. I. Hactenus populus Romanus pulcher

egregius, pius, sanctus atque magnificus: iam cum
ipsa magnitudine imperii etiam vitia creverunt, et
morum depravatorum mox triste experimentum in
testinis discordiis factum est. Primam certaminum
facem Tiberius Gracchus accendit, genere >, forma,
eloquentia facile princeps, vir alioqui vita innocen
tissimus, ingenio florentissimus, proposito sanctissi
>
mus, tantis denique adornatus virtutibus, quantas

perfecta et natura et industria mortalis conditio ca
pere potest. Sed hic , sive Manciniana deditione,
quia tum quaestoris munere fungens sponsor foe
deris fuerat, perterritus, et iudicii discrimen metuens,
inde popularis: sive aequo et bono consilio ductus,
quia depulsam agris suis plebem miseratus est , ne
populus, gentium victor orbisque possessor, laribus
acfocis suis exularet: quacunque mente, rem ausus
4.
621 .". est ingentem . Tribunus plebis creatus, pollicitus
?
toti Italiae civitatem , simul etiam promulgatis agra

riis legibus omnium statum concutientibus, summa >
imis miscuit et in praeruptum atque anceps pericu

lum adduxit rempublicam . C. Octavium collegam
HISTORIAE ANTIQUAE LIBER XII. 227
rogationi intercedentem contra fas collegü Rostris
depulit, adeoque metu praesentis mortis exterruit,
ut abdicare se magistratu cogeretur. Sic triumvir
creatus est agris dividendis colonisque deducendis,
collegis Appio consulari et Caio fratre, admodum
iuvene.
CAP. II. Quum ad perpetranda coepta Tiberius
comitiorum die prorogari sibi vellet imperium , P.
Scipio Nasica, quum esset consobrinus Gracchi, pa
triam cognationi praeferens , et quidquid publice
salutare non esset, etiam privatim alienum existi
mans, circumdata laevo brachio togae lacinia ex
superiore parte Capitolii, summis gradibus insistens,
hortatus est , qui salvum vellent rempublicam , se se
querentur. Tum optimates, senatus atque equestris
ordinis pars melior et maior et intacta perniciosis
consiliis plebs irruere in Gracchum stantem in area
cum catervis suis et concientem paene totius Italiae
frequentiam : is fugiens decurrensque clivo Capito
lino, fragmine subsellii ictus vitam , quam gloriosis
sime degere potuerat, immatura morte finivit. Hoc
initium in urbe Roma civilis sanguinis gladiorumque
impunitatis fuit: inde ius vi obrutum : discordiae
civium , antea conditionibus sanari solitae , ferro di
iudicatae, bellaque non causis inita sed, prout eorum
merces fuit. Quod haud mirum est ; non enim ibi
consistunt exempla, unde coeperunt, sed quamlibet
in tenuem tramitem recepta, latissime evagandi sibi
viam faciunt, et ubi semel recto deerratum est, in
praeceps pervenitur, nec quisquam sibi putat turpe,
>
quod alii fuit fructuosum .

CAP. III. Scipionibus Gracchi caedes exitiosa
fuit. Nasīca enim, ut piebis furori subtraheretur, a
senatu in Asiam legationis specie exulatum missus
est, Scipionem autem Aemilianum , qui Carthaginis et
Numantiae excidio nomen suum perpetuae memoriae
commendavit, ob liberius de Gracchi morte latam
15 *
sententiam insidiis Papirii Carbonis, qui in Tiberi
locum triumvir agris dividendis suffectus turbulen
tissimum eius vindicem agebat, interfectum esse veri
simile est. Nam , interrogante eum Carbone, quid de
Ti. Gracchi caede sentiret, respondit: si is occupandae
reipublicae animum habuisset, iure caesum ; et quum
omnis concio tribunicio furore instincta obstreperet:
hostium , inquit, armatorum totiens clamore non ter
>
ritus, qui possum vestro moveri, quorum noverca est

Italia ? Orto deinde murmure, non efficietis, ait, ut
solutos verear, quos alligatos adduxi. Reversus in Ur
A. o.. bem, intra breve tempus M '. Aquilio, C. Sempronio
consulibus post duos consulatus duosque triumphos
et bis excisos terrores reipublicae mane in lectulo
repertus est mortuus , ita ut quaedam elisarum fau
cium in cervice reperirentur notae. De tanti viri
morte nulla habita est quaestio eiusque corpus ve
lato capite elatum est, cuius opera super totum ter
rarum orbem Roma extulerat caput. Decessit ae
tatis anno ferme quinquagesimo sexto.
631. CAP. IV . Decem annis post idem , qui Ti. Grac
chum , Caium fratrem occupavit furor, virum tam
virtutibus omnibus, quam hoc errore eius similem ,
ingenio etiam eloquentiaque longe praestantiorem .
Tribunus plebis factus, ut et mortem et leges fra
tris vindicaret, dabat civitatem omnibus Italicis, ex
tendebat eam usque ad Alpes, dividebat agros, ve
tabat quenquam civem plus quingentis iugeribus
agri publici" habere, quod aliquando lege Licinia
cautum oblivione obrutum erat, nova constituebat
portoria, novis coloniis replebat provincias, iudicia a
senatu transferebat ad equites, frumentum plebi dari
instituebat, recentem Attali hereditatem in alimenta
populo pollicebatur, nihil immotum ,> nihil tranquil
fum , nihil quietum , nihil denique in eodem statu
>
relinquebat ; quin etiam alterum continuavit tribu

natum . Iam quum Minucius Rufus, tribunus plebis,
LIBER XII. 229
ex Gracchi legibus aliquas abrogaret, et tumultu

facto Antyllius , praeco Opimii consulis, in turba A. U.
esset occisus, Gracchus in forum descendit, et im- 633.
prudens concionem a tribuno plebis avocavit. Qua
re arcessitus quum in senatum non venisset, armata
familia Aventinum occupavit. Hic collega eius Ful
vius Flaccus, triumvir, cum filio ab iis, quos Opi
mius miserat, iugulatus est; a quibus quum iam
Gracchus comprehenderetur , profugiens cervicem
Eupõro servo praebuit, qui non segnius se ipse in
teremit, quam domino succurrerat. Quo die singu
laris Pomponii, equitis Romani, in Gracchum fides
fuit, qui more Coclitis sustentatis in ponte hostibus
eius, gladio se transfixit. Ut Ti. Gracchi antea cor
pus, ita Caii mira crudelitate victorum in Tiberim
deiectum est , caput autem a Septimulēio , amico
Gracchi, ad Opimium relatum auro expensum fer
tur, propter avaritiam infuso plumbo gravius effe
ctum . Crudeles mox quaestiones in amicos clientes
que Gracchorum habitae sunt. Sed Opimium , virum
alioqui sanctum et gravem , damnatum postea iu
dicio publico , propter memoriam ipsius saevitiae
nulla civilis prosecuta est misericordia. Eadem
Rupilium Popiliumque, qui consules asperrime in Ti
berii Gracchi amicos saevierant, oppresserat in
vidia .
CAP. V. Mox coeptum est bellum Iugurthinum
dictum , quo Romanos a pristina morum integri
tate iam nimis degenerasse satis apparuit. Micipsa
rex Numidarum , regni heredes filios Hiempsălem et
Adherbălem et fratris filium Iugurtham reliquerat. Hic 641
agitatus regni cupiditate Hiempsălem interfecit, et 612.
quum se in Adherbălem convertisset, isque Romam
profugisset, missa per legatos pecunia,, traxit in sen
tentiam suam senatum . Et haec fuit prima eius de
Romanis victoria. Missos deinde, qui regnum inter
illam Adherbalemque dividerent, similiter sibi con
ciliavit, Adherbălem autem , qui Cirtam confugerat,
urbe expugnata occidit. Sed non diu latent scelera.
Corruptae nefas legationis erupit, placuitque bello
persequi parricidam . Primus in Numidiam Calpur
nius Bestia consul immittitur. Sed rex expertus,
fortius adversus Romanos aurum esse quam ferrum ,
a
pacem emit. Cuius flagitii reus quum Romam a
senatu arcesseretur, pari audacia et venit, et com
A.643.u. petitorem imperii Massivam immisso percussore in
ipsa Urbe confecit. Haec altera contra regem fuit
causa bellandi. Igitur sequens ultio mandatur consuli
Albino. Sed huius quoque (proh dedecus !) ita cor
rupit exercitum , ut voluntaria Romanorum fuga vin
ceret Numida, castrisque potiretur.
CAP. VI . Eo tandem tempore in ultionem non
cam imperii Romani, quam pudoris, Metellus assur
CAE git, qui callidissime hostem , nunc precibus nunc
>
minis, iam simulata iam vera fuga eludentem , ar

tibus suis aggressus est. Agrorum atque vicorum
populatione non contentus, in ipsa Numidiae capita
impetum fecit. Tum urbibus exutum regem, et iam
646 profugum per Mauros atque Getuliam sequebatur.
Postremo Marius, auctis admodum copiis, Iugurtham
et Bocchum , Mauretaniae regem , iure sanguinis Nu
mặdae auxiliatum , apud oppidum Cirtam graviter ce
647. cidit. Iam Bocchus metuens, ne in se Romanorum
ultionem traheret, pretium foederis atque 'amicitiae
Iugurthae deditionem pepigit. Sic fraudulentissimus
regum fraude soceri sui in insidias deductus, Roma
648. nis traditur, tandemque opertum catenis Iugurtham
in triumpho populus Romanus aspexit. Mox iussu
consulis in carcere strangulatus est Iugurtha .
CAP. VII. Dum bellum in Numidiacontra Iugur
tham geritur, aliud inde ab Alpibus malum imminebat.
Cimbri enim , Teutoni atque Tigurini, ab extremis
Galliae profugi, quum terras eorum inundasset Oceň
nus, novas sedes toto orbe quaerebant: exclusique
LIBER XII. 231
et Gallia et Hispania, quum in Italiam demigrarent,

misere legatos in castra Silāni , inde ad senatum ,
petentes, ut Martius populus aliquid sibi terrae daret,
quasi stipendium : ceterum , ut vellet, manibus atque
armis suis uteretur. Quum repulsi essent, quod ne
quiverant precibus , armis petere constituunt. Sed A. U
nec primum impetum barbarorum Silānus , nec se 649.
cundum Mallius, nec tertium Caepio sustinere po
tuerunt. Omnes fugati, exuti castris. Actum erat,
nisi Marius illi saeculo contigisset. Ille quoque non
ausus congredi statim , militem tenuit in castris, do
nec invicta illa rabies et impetus, quem pro virtute
barbari habent, consenesceret. Recessere igitur in
crepantes, et (tanta erat capiendae Urbis fiducia !)
consulentes, si quid ad uxores suas mandarent. Nec
segnius, quam minati fuerant, tripertito agmine per
Alpes, id est claustra Italiae, ferebantur. Marius,
mira statim velocitate occupatis viarum compendiis,
praevenit hostem, prioresque Teutònos sub ipsis Al
pium radicibus assecutus(locum Aquas Sextias vo
cant ), proelio oppressit. Vallem fluviumque mediúm 082.
hostes tenebant. Romanis aquarum nulla copia.
Consultone id egerit imperator, an errorem in con
silium verterit, dubium . Certe necessitate aucta vir
tus causa victoriae fuit. Nam flagitante aquam exer
citu, Si viri, inquit, estis : en illic habetis ! Itaque
tanto ardore pugnatum eaque caedes hostium fuit,
ut victor Romanus de cruento flumine non plus
aquae biberit, quam sanguinis barbarorum . Rex ipse
Teutoböchus, quum fugeret, proximo in saltu com
prehensus, insigne spectaculum triumphi fuit : quippe
vir proceritatis eximiae super tropaea sua eminebat.
CAP. VIII. Sublatis funditus Teutonis, in Cimbros
convertitur. Hi jam (quis crederet !) per hiemem ,
quae altius Alpes levat, Tridentinis iugis in Italiam
descenderant. Athèsin flumen non ponte, nec navi
bus, sed quadam stoliditate barbarica primum cor
poribus aggressi, postquam retinere amnem manibus
et clipeis frustra tentaverant, ingesta silva obrutum
transiluere : et, si statim infesto agmine Urbem pe
tissent, grande discrimen fuisset : sed in Venetia,
quo fere tractu Italia mollissima est, ipsa soli
coelique clementia robur elanguit. Ad hoc panis
usu carnisque coctae et dulcedine_vini mitigatos,
Marius in tempore aggressus est. Diem pugnae аa
Romano imperatore petierunt, et sic proximum de
o dit. In patentissimo, quem Raudium vocant, campo
683.
concurrere. Barbarorum sexaginta millia cecide
runt; Romanorum trecenti: per omnem diem con
ciditur barbarus. Istic quoque imperator addiderat
virtuti dolum, secutus Hannibălis artem apud Can
nas : primum , nebulosum delegerat diem , ut hosti
inopinatus occurreret: tum ventosum quoque , ut
pulvis in oculos et ora ferretur: tum aciem con
verterat in orientem , ut, quod ex captivis mox co
gnitum est, ex splendore galearum ac repercussu
quasi ardere coelum videretur. Nec minor cum
uxoribus eorum pugna, quam cum ipsis fuit: quum
obiectis undique plaustris atque carpentis, altae de
super , quasi e turribus lanceis contisque pugna
rent. Perinde speciosa mors earum fuit, quam pu
gna. Nam quum , missa ad Marium legatione, liber
tatem ac sacerdotium non impetrassent (nec fas
erat), suffocatis elisisque passim infantibus suis,
aut mutuis concidere vulneribus, aut, vinculo e cri
nibus suis facto, ab arboribus iugisque plaustrorum
pependerunt. Boiorix rex in prima acie dimicans
impigre neque inultus occubuit. Tertia Tigurinorum
manus, quae, quasi in subsidium , Noricos insederat
Alpium tumulos, fuga ignobili et latrociniis dispersa
est. Hunc tam laetum tamque felicem liberatae
Italiae assertique imperii nuntium non per homines
populus Romanus accepit, sed per ipsos, si credere
fas est, deos. Quippe eodem die , quo gesta res
LIBER XII. 233
est, visi pro aede Pollūcis et Castöris iuvenes lau

reatas praetori literas tradere : frequensque in spe
ctaculo rumor victoriae Cimbricae Feliciter ! dixit.
CAP. IX . Sexcentesimo sexagesimo tertio anno
ab Urbe condita, quum prope alia omnia bella ces- 4.63.v.
sarent, in Italia gravissimum bellum Picentes, Marsi
Pelignique moverunt, qui, quum annis numerosis
iam popalo Romano obedissent, ius civitatis sibi
flagitabant. Perniciosum admodum hoc bellum fuit.
P. Rutilius consul in eo occisus est, Caepio legatus 664
et Porcius Cato, Cn. Pompēii in consulatucollega. A
Romanis bene contra eos pugnatum est a C. Mario, qui
sexies consul fuerat, et a Cn. Pompéio, maxime tamen
a L. Cornelio Sulla, qui inter alia egregia ita Clu
entium , hostium ducem , cum magnis copiis fudit,
ut ex suis unum amitteret. Per quadriennium
cum gravi utrorumque calamitate hoc bellum tra
ctum est. Quinto demum anno finem accepit per 666
L. Cornelium Sullam consulem , nec multo post Ro
mani ius civitatis, quod antea ut darent, ne belli
quidem metu adduci poterant, sociis devictis ultro
tribuerunt.
CAP . X. Anno Urbis conditae DCLXVI. primum
Romae bellum civile commotum est , eodem anno
etiam Mithridaticum . Causam bello civili C. Marius
sexies consul dedit. Nam quum Sulla consul contra "
Mithridatem regem Ponti, qui Asiam et Achăiam
occupaverat, mitteretur, isque exercitum in Campa
nia paullisper teneret, ut belli socialis, de quo dixi
mus, quod intra Italiam gestum fuerat, reliquias tol
leret , Marius affectavit , ut ipse ad bellum Mithri
daticum mitteretur. Qua re Sulla commotus cum
exercitu ad Urbem venit. Illic contra Marium et
Sulpicium dimicavit. Primus urbem Roinam arma
tus ingressus est , Sulpicium interfecit, Marium fu
gavit , atque consulibus in proximum annum Cn.
Octavio et L. Cornelio Cinna designatis contra Mi.
thridatem profectus est. Causa autem belli cum Mi

thridate erat, quod regem Nicomēdem , amicum populi
Romani, Bithynia expellere studebat. Praetenderat
quidem Mithridates, regni sui terminos a Nicoméde
violari, revera autem Asiae totius , et si posset,
Europae imperium affectabat .
CAP. XI. Huius futuram magnitudinem etiam
coelestia ostenta praedixerant. Nam et quo genitus
est anno et eo , quo regnare primum coepit , stella
cometes per utrumque tempus septuaginta diebus
ita luxit , ut coelum omne conflagrare videretur.
Nam et magnitudine sua quartam partem coeli occu
paverat et fulgore solis nitorem vicerat; et quum
oriretur occumberetque, quattuor spatium horarum
consumebat. Puer tutorum insidias passus est , qui
eum fero equo impositum equitare iacularique co
gebant: qui conatus quum eos fefellissent, supra aeta
tem regente equum Mithridate, veneno eum appe
tivere. Quod metuens antidota saepius bibit et ita
se adversus insidias exquisitis tutioribus remediis
corroboravit, ut ne volens quidem senex veneno
mori potuerit. Timens deinde, ne inimici, quod
veneno non potuerant, ferro peragerent, venandi
studium finxit, quo per septem annos neque urbis
neque ruris tecto usus est: sed per silvas vagatus
diversis montium regionibus pernoctabat, ignaris
omnibus , quibus esset locis ; adsuetus feras cursu
aut fugere aut persequi, cum quibusdam etiam vi
ribus congredi. Quibus rebus et insidias vitavit et
corpus adomnem virtutis patientiam duravit.
CAP. XII. Felicissime Sulla contra praefectum
668 V.
1. .
Mithridatis Archelaum in Graecia apud Athēnas,
669. Chaeroneam , Orchoměnon dimicavit , statimque in
Asiam transgressus regem ipsum superavit, et pe
nitus debellatum esset, nisi Sulla de Mithridate
citius quam verius triumphare maluisset. Foedere
670. icto Sulla Romam festinavit, ubi denuo bellum ci
LIBER XII. 235
vile exarserat. Nam dum Sulla in Achăia atque

Asia Mithridatem vincit, Marius , qui fugatus erat,
et Cornelius Cinna , unus ex consulibus, bellum in
Italia reparaverant et ingressi urbem Romam nobi
lissimos ex senatu et consulares viros interfecerant,
multos proscripserant, ipsius Sullae domo eversa
filios et uxorem ad fugam compulerant. Universus
reliquus senatus ex Urbe fugiens ad Sullam in Grae
ciam venit, orans, ut patriae subveniret. Marius
quidem paullo post reditum mortuus erat, sed ex eius A.U.
668
partibus duces imperium Urbis et totius fere Italiae
tenebant. Iam Sulla in Italiam traiecit, Norbāno 671.
et Scipione consulibus, quorum exercitus partim
fudit, partim in deditionem accepit. Deinde Urbem
ingressus, quum ad portam Collinam partis Marianae
reliquias devicisset , crudelissima supplicia ex civi
>
bus sumsit, donec admonente Fufidio : Vivere ali

guos debere, ut essent, quibus imperarent, proposita
est ingens illa tabula, qua duo millia equitum et 672.
senatorum proscripta sunt. Possis singulorum ferre
poenas; sed municipia Italiae splendidissima sub
hasta venierunt, Spoletium , Interamnium , Praeneste,
Florentia . Etiam Sulmonem , vetus oppidum , so
cium
iussit
atque amicum , non expugnatum Sulla deleri
>
.
CAP. XIII. Bellum deinde Sertorianum Sullanae 676.
proscriptionis hereditas fuit. Hostile potius , an ci
vile dixerim , nescio : quippe quod Lusitāni Celti
berique Romano gesserint duce. Nam Sertorius,
qui partium Marianarum fuerat,2 vir summae qui
dem sed calamitosae virtutis, exul et profugus,
ad bellum commovit Hispānos. Missi sunt contra
eum duces Q. Caecilius Metellus, filius eius, qui Iugur
tham
regem vicit, et L. Domitius Ahenobarbus prae.
tor. A Sertorii duce Hirtulēio Domitius occisus est.
Metellus vario successu contra Sertorium dimicavit.
Postea quum impar pugnae solus Metellus putare
A. v. tur, Cn. Pompeius ad Hispanias missus est. Cum say
678 .
his duobus ducibus Sertorius varia fortuna saepe
682. pugnavit. Septimo demum anno a suis occisus est,
et bello finis factus. Sic recepta est in fidem Hi- FLAT
spania. Victores duces , externum id magis quam
civile bellum rati, triumpharunt. ant
CAP . XIV . Interim anno Urbis conditae DCLXXX.

13
L. Licinio Lucullo et M. Aurelio Cotta coss. mortuus
est Nicomedes, rex Bithyniae, et per testamentum bu
populum Romanum fecit heredem . Mithridates pace vins
rupta Bithyniam et Asiam rursus voluit invadere. Bila
Adversus eum ambo consules missi variam habuere greit
fortunam . Cotta apud Chalcedonem victus ab eo
acie , etiam intra oppidum coactus est et obsessus. maden
Sed quum se inde Mithridātes Cyzicum transtu- din
lisset, ut Cyzico capta totam Asiam invaderet, fpo
Lucullus ei alter consul occurrit. Ac dum Mithri- ta
dătes in obsidione Cyzici commoratur ,> ille eum a ret
tergo obsedit, fameque consumsit, et multis proepen
liis vicit , postremo Byzantium , quae nunc Con At
stantinopolis est , fugavit. Navali quoque proelio di
duces eius Lucullus oppressit. Ita una hieme et qe
aestate a Lucullo centum fere millia regis ex QUO
stincta sunt. De
CAP . XV . Quae dum in Asia geruntur, in misi

Italia novum bellum subito commotum est. Se- CA
ptuaginta enim quattuor gladiatores ducibus Spar- deur
tắco , Crixo et Oenomão, effracto Lentůli ludo, eru ati
perunt Capuam ; servisque ad auxilium vocatis, quum nitat

statim decem amplius millia coissent homines , non kera
effugisse contenti, iam vindicari volebant. Prima
sedes velut beluis mons Vesuvius placuit. Ibi quum ser
obsiderentur a Claudio , Varinii praetoris legato, mida
per fauces cavi montis vitineis delapsi vinculis,
ad imas eius descendere radices: et exitu in sen
viso, nihil tale opinantis ducis castra subito impetu

rapuerunt; inde Variniana castra . Deinceps oram
LIBER XII . 237
totamque pervagantur Campaniam . Nec villarum

atque vicorum vastatione contenti. Nolain atque
Nuceriam , Thurios atque Metapontum terribili strage
populantur. Affluentibus in diem copiis, quum iam
esset iustus exercitus, e viminibus pecudumque te
gumentis inconditos sibi clipeos, e ferro ergastu
I lorum recocto gladios ac tela fecerunt. Ac ne quod
I decus iusto deesset exercitui, domitis obviis etiam
#gregibus parantur equitatus , captaque de praetori
e bus insignia et fasces ad ducem detulere.' Is iam A ..0.
consulares quoque aggressus, in Appennino Lentůli 68
exercitum cecidit; apud Mutinam Caii Cassii procon
sulis castra delevit. Quibus elatus victoriis , de
invadenda urbe Romana deliberavit. Tandem etiam
TE
totis imperii viribus contra mirmillonem consurgi
tur, pudoremque Romanum Licinius Crassus asse
ruit : a quo pulsi fugatique hostes in extrema Ita- 683.
cliae refugerunt. Ibi in Bruttio angulo inclusi, quum
fugam in Siciliam pararent, neque navigia suppe
terent, ratesque ex trabibus et dolia connexa vir
gultis in rapidissimo freto frustra experirentur, tan
dem eruptione facta dignam viris obiere mortem :
set quod sub gladiatore duce oportuit, sine mis
sione pugnatum est. Spartăcus ipse in primo agmine
fortissime dimicans, quasi Imperator, occisus est.
CAP . XVI. Interim L. Lucullus bellum Mithri
$ daticum persecutus, Sinopen et Amison , civitates
Ponti nobilissimas , cepit , et proelio apud Cabira
civitatem , quo ingentes copias ex omni regno ad
duxerat Mithridates, regem ipsum fugavit et castra
eius diripuit. Armenia quoque minor , quam rex
tenuerat, ei sublata est. Susceptus tamen est Mi
thridātes post fugam a Tigrāne, Armeniae rege, qui
tum ingenti gloria imperabat. Ergo Lucullus re
: petens hostem fugatum etiam regnum Tigrānis in
#gressus est. Tigranocerta , civitatem nobilissimam
regni Armenii, cepit, ipsum regem cum magno ex
4.695U.. ercitu occurrentem ita vicit, ut robur militum Ar

meniorum deleret. Inde Nisibin profectus eam quo
686. que civitatem cum regis fratre cepit; sed quum contra.
687. Persas expeditionem pararet, successor ei est datus.
CAP. XVII. Dum haec geruntur, piratae omnia
maria infestabant, ita ut Romanis, toto orbe victo
ribus, sola navigatio tuta non esset. Quare id bel
lum Cn. Pompeio decretum est. Quod intra pau
cos menses ingenti et felicitate et celeritate confe
6i88. cit. Mox ei delatum bellum etiam contra regem
Mithridatem et Tigránem . Quo suscepto Mithrida
tem in Armenia minore nocturno proelio vicit, ca
stra diripuit, quadraginta millibus eius occisis viginti
tantum de exercitu suo perdidit et duos centurio
nes. Mithridātes cum uxore fugit et duobus . comi
tibus, Neque multo post , quum in suos saeviret,
Pharnăcis, filii sui, apud milites seditione ad mor
tem coactus venenum hausit. Cui quum nulla plane
apud regem vis esset (causam supra patefecimus),
Bitoetus quidam Mithridātis precibus commotus gla
dio eum transfixit. Hunc finem habuit Mithri
dates, vir ingentis industriae, consiliique. Regna
vit annos sexaginta , vixit septuaginta duo ; con
tra Romanos bellum habuit annos quadraginta. Ti
grāni deinde Pompēius bellum intulit. lile se ei
dedidit, et in castra Pompēii venit , ac diadema
suum , quum procubuisset ad genua Pompéii, in ma
nibus ipsi collocavit. Hoc ei Pompeius reposuit,
honorificeque eum habuit, regni tamen parte mul
ctavit et grandi pecunia. Ademta est ei Syria,
Phoenice, Sophēne; sex millia praeterea talentorum
argenti populo Romano iussus dare est , quia bel
lum sine causa Romanis commovisset. Pompēius
mox etiam alios reges populosque vicit et subegit;
Armeniam minorem Deiotăro , Galatiae regi, do
navit, quia socius belli Mithridatici fuerat. Deinde
Ituraeos et Arăbas vicit. Et quum venisset in Sy
LIBER XII. 239
riam , Seleuciam , vicinam Antiochiae civitatem , li

bertate donavit, quod regem Tigranem non rece
pisset. Inde ad Iudaeam transgressus, Hieroso
lýma, caput gentis, tertio mense cepit , duodecim
millibus Iudaeorum occisis , ceteris in fidem ac
ceptis. His gestis in Asiam se recepit , et finem
antiquissimo bello fecit.
CAP. XVIII. M. Tullio Cicerone oratore et C. A. U.
Antonio consulibus L Sergius Catilina, nobilissimi 618.
generis vir sed ingenii pravissimi, ad delendam
patriam coniuravit cum aliquot, claris quidem , sed
audacibus viris. Catilinam luxuria primum , tum
hinc conflata egestas rei familiaris, simul occasio,
quod in extremis finibus mundi arma Romana pe
regrinabantur, in nefaria consilia opprimendae pa
triae suae compulere. Senatum confodere , con
sules trucidare, distringere incendiis Urbem , di
ripere aerarium , totam denique rempublicam fun
ditus tollere, et quidquid ne acerbissimus quidem
Romani imperii hostis optasset, tentare non dubi
tavit. Ipse patricius; sed hoc minus est. Curii,
Portii, Sullae, Cethegi, Autronii, Vargunteii, Longini,
quae familiae ! Quae senatus insignia ! Lentulus
quoque, tum maxime praetor ! Hos omnes imma
nissimi facinoris satellites habuit. Additum est pi
gnus coniurationis sanguis humanus, quem circum
latum pateris bibere. Actum erat de pulcherrimo
imperio, nisi illa coniuratio in Ciceronem et An
tonium consules incidisset, quorum alter industria
rem patefecit , alter manu oppressit. Tanti sceleris
indicium per Fulviam emersit , vilissimam mulierem ,,
sed parricidii innocentem . senatu, prae
CAP. XIX . Tum consul, habito in
sentem reum peroravit : sed nihil amplius profecit,
quam ut hostis evaderet et ad praeparatum a Mallio
in Etruria exercitum proficisceretur, signa illaturus
Urbi. Lentulus , destinatum familiae suae Sibylli
nis versibus regnum sibi vaticinans, ad praestitu E

tum a Catilina diem Urbe tota viros, faces , tela
disponit. Nec civili conspiratione contentus, lega
tos Allobrăgum , qui tum forte aderant , in arma
sollicitavit , issetque ultra Alpes furor, nisi al
tera proditione Volturcii praetoris literae tenerentur,
Statim Ciceronis imperio iniecta est barbaris ma
nus . Palam praetorin senatu convincitur. De .
supplicio agentibus, Caesar parcendum dignitati :

Cato animadvertendum pro scelere, censebant. Quam
sententiam quum omnes sequerentur, in carcere par
ricidae strangulantur. Quamvis pars coniurationis 1
oppressa esset, ab incepto Catilina non destitit; sed

infestis ab Etruria signis patriam petens , obvio
Antonii exercitu opprimitur. Quam atrociter dimi
catum sit , exitus docuit. Nemo hostium bello su A
perfuit. Quem quis in pugnando ceperat locum , 3

eum amissa anima corpore tegebat. Catilina ipse
longe a suis inter hostium cadavera repertus est,
pulcherrimam mortem nastus, si sic pro patria con
cidisset.
1
098
CAP. XX . Anno Urbis conditae sexcentesimo
nonagesimo quinto C. Julius Caesar cum L. Bibălo
consul est factus. Decreta quum ei esset Gallia et
Illyricum cum legionibus decem, vincendo per bella
gravissima usque ad Oceánum Britannicum proces
sit. Domuit autem annis novem fere omnem Gal
liam , quae inter Alpes, flumen Rhodănum , Rhenum
tyy. et Oceánum est. Britannis mox bellum intulit, qui
bus ante eum ne nomen quidem Romanum cogni
tum erat; Germānos quoque trans Rhenum aggres
sus acerrimis proelis vicit. Circa eadem tempora,
M. Licinius Crassus, collega Cn. Pompeii Magni in
consulatu secundo, contra Parthos missus est , et
quum circa Carras contra omina et auspicia dimi
casset, a Surēna, Orõdis regis duce, victus et inter
901, fectus est cum filio clarissimo et praestantissimo iu
LIBER XII. 241
vene. Reliquiae exercitus per C. Cassium quaesto

rem servatae sunt, qui perditas res tanta virtute
restituit, ut Persas rediens trans Euphrătem cre
bris proeliis vinceret.
CAP . XXI. Hinc iam bellum civile successit ex
secrandum et lacrimabile, quo praeter calamitates,
quae in proeliis acciderunt, etiam populi Romani
fortuna mutata est. Caesar enim rediens ex Gallia A. U.
703.
victor coepit poscere alterum consulatum . Con
tradictum est à Marcello consule , a Bibŭlo , a
Pompeio , a Catone , iussusque dimissis exercitibus
ad Urbem redire. Propter quam iniuriam ab Ari
mino , ubi milites congregatos habebat, adversum
patriam cum exercitu venit. Consules cum Pom
pēio senatusque omnis atque universa nobilitas ex
Urbe fugit et in Graeciam transiit. In Epiro, Ma
cedonia,Achāia, Pompeio duce senatus contra Cae
sărem bellum paravit. Caesar vacuam Urbem in
gressus dictatorem se fecit. Inde Hispanias petiit,
ibique Pompēii exercitus validissimos et fortissi
mos sub ducibus L. Afranio, M. Petrēio , M. Var
rõne superavit. Inde in Graeciam transgressus ad- 606 .
versum Pompeium dimicavit. Primo proelio victus
est et fugatus, evasit tamen , quia nocte interveni
>
ente Pompeius sequi noluit, dixitque Caesar, nec

Pompēium scire vincere, et illo tantum die se potuisse
superari. Deinde et in Thessalia apud Pharsalum pro
ductis utrimque ingentibus copiis dimicaverunt. Nun
quam adhuc Romanae copiae neque maiores, neque
melioribus ducibus convenerant, totum terrarum or
bem facile subacturae , si contra barbaros duceren
tur. Pugnatum est ingenti contentione, victusque
ad postremum Pompeius et castra eius direpta sunt.
Ipse fugatus Alexandriam petit, ut a rege Aegypti,
cui tutor a senatu datus fuerat propter iuvenilem
eius aetatem , acciperet auxilia. At hic fortunam
magis quam amicitiam secutus occidit Pompēium ,
HIS : ANTIQ . 16
caput eius et anulum Caesări misit. Quo conspecto
Caesar etiam lacrimas fudisse dicitur, tanti viri in
tuens caput et generi quondam sui.
CAP .XXII. Mox Caesar Alexandriam venit. Quum
ipsi quoque Ptolemaeus pararet insidias, bellum illa
tum est regi; is proelio ad Nilum victus in amne
periit. Caesar Alexandria potitus regnum Cleopă
trae dedit , Ptolemaei sorori. Rediens inde Caesar
Pharnăcem , Mithridatis Magni filium , qui Pom
pēio in Thessalia auxilio fuerat, rebellantem in
Ponto atque multas populi Romani provincias occu
AV. pantem , vicit acie ad Zelam , postea ad mortem coëgit.
707
708 Inde Romam regressus tertio se consulem fecit cum
M. Aemilio Lepido, qui ante annum Caesări dicta
tori magister equitum fuerat. Inde in Africam pro
fectus est, ubi infinita nobilitas cum Iuba, Maureta
niae rege, bellum reparaverat. Duces autem Romani
erant P. Cornelius Scipio, ex genere antiquissimo
Scipionis Africani (hic etiam socer Pompeii Magni
fuerat ), M. Petreius, Q. Varus, M. Portius Cato,
>
L. Cornelius Faustus, Sullae dictatoris filius. Contra

hos post multas dimicationes proelio apud Thapsum
commisso victor fuitCaesar. Scipio , Petrēius, Iuba
ipsi se occiderunt. Faustus, Pompēii gener, a Cae
săre interfectus est. Cato non interfuit proelio sed po
sitis ad flumen Bagrădam castris, Uticam , velut altera
Africae claustra , servabat. Sed accepta sociorum
clade, nihil cunctatus , ut sapiente dignum erat, mor
tem sibi etiam laetus accivit. Nam postquam filium
comitesque ab amplexu dimisit , in noctem lecto ad
lucernam Platonis libro, qui immortalitatem animae
docet , paullum quieti dedit: tunc circa primam vi
giliam stricto gladio revelatum pectus semel iterum
que percussit. Medici quidem vulnus obligarunt,
sed quum abscessissent, Cato rescidit plagas : secu
taque vi sanguinis moribundas manus in ipso vul
nere reliquit.
LIBER XII. 243
CAP. XXII . Post annum Caesar Romam regres- 4.0.

709 .
sus quarto se consulem fecit et statim in Hispanias
est profectus , ubi Pompēii filii, Cnaeus et Sextus,
ingens bellum reparaverant. Multa proelia fuerunt,
ultimum apud Mundam civitatem , in quo adeo Cae
sar paene victus est, ut fugientibus suis se voluerit
occidere, ne post tantam rei militaris gloriam in po
testatem adolescentium natus annos sex et quinqua
ginta veniret. Denique reparatis suis vicit. Ex Pom
pēii filiis maior occisus est, minor fugit.Inde Cae
sar bellis civilibus toto orbe compositis Romam re
diit. Agere insolentius coepit et contra consuetu
dinem Romanae libertatis. Quum ergo et honores ex
sua voluntate tribueret, qui a populo antea defere
bantur, nec senatui ad se venienti assurgeret, alia
que regia ac paene tyrannica faceret , coniuratum
est in eum a LX vel amplius senatoribus equiti
busque Romanis. Praecipui fuerunt inter coniura
tos duo Bruti, ex eo genere Bruti, qui primus Ro
mae consul fuerat et reges expulerat, C. Cassius
et Servilius Casca. Ergo Caesar, quum senatus die
inter ceteros venisset ad curiam , XXIII vulneribus 710
confossus est.
CAP. XXIV . Populus Romanus, Caesăre et Pom
pēio trucidatis , redisse in statum pristinum liberta
tis videbatur : et redisset, nisi Caesar testamentum
reliquisset. Ea enim prima civilium motuum causa
fuit , quum secundus heres Antonius, collega quon
dam , mox aemulus Caesarianae potentiae , furens,
quod praelatus sibi esset iuvenis Octavianus, primum
cunctas artes, deniqueetiam arma ad deprimendum
iuvenem moliretur. Hic autem revocatis ad arma
veteranis, privatus ( quis crederet ?) consulem aggre
ditur. Antonius a senatu hostis iudicatus et Octa
vianus pro praetore iussus est una cum consulibus
designatis Hirtio et Pansa bellum contra Antonium
gerere. Ab his ducibus Antonius victus est. Eve- 711.
16 *
nit tamen , ut victores consules ambo ex proelio

perirent, unde factum est, ut tres exercitus uni Octa
viano, vix annos viginti nato , parerent. Fugatus
Antonius amisso exercitu confugit ad Lepidum , qui
Caesări magister equitum fuerat et tum copias mi
litum grandes habebat. A quo susceptus est. Mox
Lepido operam dante Caesar cum Antonio pacem
fecit et quasi vindicaturus patris sui mortem , a quo
per testamentum fuerat adoptatus, Romam cum exer
citu profectus extorsit, ut sibi annum vicesimum
agenti consulatus daretur. Senatum proscripsit cum
Antonio et Lepido et rem publicam armis tenere
coepit. Per hos etiam Cicěro orator occisus est mul
tique alii nobiles.
CAP. XXV. Interea Brutus et Cassius , inter
fectores Caesăris , ingens bellum moverunt. Erant
enim per Macedoniam et Orientem multi exercitus,
quos occupaverant. Profecti contra eos Caesar
Octavianus et M. Antonius (remanserat enim ad de
fendendam Italiam Lepidus ) ad Philippos , Mace
. doniae urbem , contra eos pugnaverunt. Primo proe
712.
lio victi sunt Antonius et Caesar, periit tamen dux
nobilitatis Cassius, secundo Brutum et infinitam no
bilitatem victam interfecerunt. Iam victores rem
publicam ita inter se diviserunt, ut Octavianus Hi
spanias , Gallias et Italiam teneret, Antonius Asi
am , Pontum, Orientem , Lepidus Africam acciperet.
Sublatis percussoribus Caesăris, supererat Sextus
>
Pompeius, qui post cladem apud Mundam fuga eva

serat. Hic contractis iis , qui supererant ex par
tibus Bruti Cassiique, ingens bellum in Sicilia com
movit. Dimicatum est cum eo ab Octaviano et M.
: 18. Antonio . Perditis rebus in Asiam profugit, ubi
paullo post a percussore occisus est.
CAP. XXVI. Quamvis in Cassio et Bruto par
tes sustulissct, in Pompēio totum partium nomen
LIBER XII. 245
abolevisset, nondum tamen pacis stabilitatem effe

cerat Caesar, quum scopulus et mora publicae se
curitatis superesset Antonius. Nec diu desiderata
est occasio eius debellandi ; nam , repudiata sorore
Caesăris, Antonius Cleopátram , reginam Aegypti,
uxorem duxit. Quae quum muliebri cupiditate etiam
in Urbe regnare optaret, Antonium ad bellum
contra Caesărem incitavit. Hic autem ad primam
novorum motuum famam a Brundisio traiecit , ut
venienti bello occurreret: positisque castris in Epiro,
Leucădem insulam montemque Leucăten et Am
bracii sinus cornua classe succinxit. Caesări qua
dringentae amplius naves, ducentae hostibus fue
runt; sed numerum magnitudo pensabat. Quippe
senis amplius remorum ordinibus instructae et
ad hoc turribus munitae , castellorum vel urbium
speciem praebebant. Sed haec ipsa moles exitio
fuit, quum naves inde retardarentur et ad flexus
faciendos praepedirentur. Prima dux fugae regina 4723
cum aurea puppe veloque purpureo in altum se de
dit. Mox secutus Antonius ; qui fugientis Cleo
pătrae quam pugnantis militis sui comes esse ma
luit; sic imperator, qui in desertores saevire debu

erat, desertor exercitus sui factus est.
CAP . XXVII. Proximo deinde anno Caesar re
ginam Antoniumque Alexandriam persecutus, ulti
mam bellis civilibus imposuit manum . Antonius se 724.
ipse non segniter interemit, adeo ut multa desidiae
crimina morte redimeret; at Cleopătra, quum frustra,
ad pedes Caesăris provoluta , oculos eius tentasset
(non de vita,quae concedebatur, sed de regni parte sibi
restituenda laborabat), et quum se triumpho servari
videret, frustrata custodes in mausoleum se recepit,
et admotis ad venas serpentibus expers muliebris
metus spiritum reddidit.
CAP. XXVIII. Ita bellis civilibus penitus con
fectis Octavianus Romam rediit, ubi iam rempu
plicain, quam duodecim annos cum Antonio e Le

přdo tenuerat, solus per quadraginta et quattuor an
nos obtinebat. Nullo tempore res Romana magis
florebat. Nam Octavianus Caesar Romano adiecit
imperio Aegyptum , Cantabriam , Dalmatiam , saepe
ante victamsed penitus tunc subactam , Pannoniam ,
Aquitaniam , Illyricum , Rhaetiam , Vindélicos et Sa
lassos in Alpibus, omnes Ponti maritimas civitates,
in his nobilissimas Bosporum et Panticapaeon. Vi
cit etiam proeliis Dacos, et Germanorum ingentes
copias cecidit, ipsos quoque trans Albim fluvium
submovit, qui in barbaris longe ultra Rhenum est.
Armeniam a Parthis recepit. Obsides , quos nulli
antea, Persae ei dederunt. Reddiderunt etiam signa
Romana, quae Crasso victo ademerant. Scythae et
Indi, quibus antea Romanorum nomen incognitum
fuerat, munera et legatos ad eum miserunt. Galatia
quoque sub hoc provincia facta est , quum antea
>
regnum fuisset. Tanto autem amore etiam apud

barbaros fuit, ut reges , populi Romani amici , in
honorem eius conderent civitates , quas Caesarēas
nominarent, sicut in Mauretania a rege Iub , et in
Palaestina, quae urbs mox facta est clarissima. Multi
autem reges ex regnis suis venerunt, ut ei obseque
rentur, et habitu Romano, togati scilicet, vehiculum
vel equum ipsius prosecuti sunt. Sic ubique in toto
terrarum orbe aut pax fuit aut pactio. Aususque
tandem Caesar, septingentesimo vicesimo quinto
ab Urbe condita anno , Tanum Geminum cludere,
bis antea clusum : sub Numa rege , et victa pri
mum Carthagine. Hinc conversus ad pacem , pro
num in omnia mala et in luxuriam seculum gra
vibus severisque legibus multis coërcuit. Ob haec
tot facta ingentia Dictator perpetuus et Pater pa
triae appellatus est. Tractatum etiam in senatu , quia
condidisset imperium , Romulusne yocaretur ; sed
sanctius et reverentius visum est nomen Augusti,
LIBER XII . 247
ut iam tum, dum colit terras, ipso nomine et titulo

consecraretur. Obiit autem LXXVI . aetatis anno A U
767.
morte communi in oppido Campaniae Atella. Ro- p.cha
mae in campo Martio sepultus est , vir , qui non 14
immerito ex maxima parte Deo similis est putatus,

Neque enim facile ullus eo aut inbellis feliciorfuit
att in pace moderatior. XLIV annis, quibus solus
gessit imperium , civilissime vixit, in cunctos libe
ralissimus, in amicos fidissimus, quos tantis evexit
honoribus, ut paene aequaret fastigio suo. Post
>
mortem Divus appellatus est.
8 MACO
Im Verlage von Carl Gerold's Sohn in Wien
sind ferner erschienen :
1. Griechische Classiker :
Herodoti de bello persico librorum epitome. In usum
scholarum edid . Andreas Wilhelm . A. 48 kr.

Homeri Iliadis « pitome. In usum scholarum edidit Francis
cus Hochegger.
Pars prior : Iliadis lib . I --- X . Iterum edita A. 24 kr.
Pars altera : Iliadis lib . XI-XXIV . ' A. 36 kr .
Platons Apologie des Sokrates und Kriton. Mit erklärenden

Anmerkungen für den Schulgebrauch v . A. Ludwig. A. 24 kr .
Chrestomathie aus Xenophon. Aus der Kyropädie, der Ayaba
sis , den Erinnerungen an Sokrates zusammengestellt, mit erklären
den Anmerkungen und einem Wörterbuche versehen von Dr. Carl
Schenkl A. 54 kr.
ii . Lateinische Classiker :
1
M. Tulii Ciceronis oratio de imperio Cnæei Pompei. ( Pro
lege Manilia. ) Col commento di Carlo Halm A. 24 kr.
Horatii Flacci Carmina selecta. Edidit atque interpretatione
in usum scholarum accommodata instruxit C. J. Grysar. Vol I.
f. 38 kr .
T. Livii ab irbe condita librorum partes selectae. In
usum scholarum edidit C. J. Grysar. Vol . I. . fi . 52 kr.
Vol. II .. . fi . 52 kr.
P. Ovidii Nasonis Carmina selecta . In usum scholarum edidit
C. J. Grysar A. 36 kr.
C. Salusti Crispi Catilina Iugurtha ex his riis quae extant
orationes et epistulae. . Recognovit G. Lukcrus fil 24 kr.
P. Virgilii Maronis Aeneidos. Epitome. Accedit ex Georgicis
et Bucolicis delectus. In usum scholarum edidit Einanuel Hoff
mann . Editio altera . fl. 30 kr.
1

Hoffmann - Historiae Antiquae Usque Ad Cæsaris Augusti Obitum Libri XII PDF

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Hoffmann - Historiae Antiquae Usque Ad Cæsaris Augusti Obitum Libri XII PDF

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

wwwv

LOCIS EX SCRIPTORIBUS LATINIS

CAESARIS AUGUSTI OBITUM

LOCIS EX SCRIPTORIBUS LATINIS EXCERPTIS

EMANUEL HOFFMANN, ‫با ما‬

CAESARIS AUGUSTI OBITUM

LOCIS EX SCRIPTORIBUS LATINIS EXCERPTIS

EMANUEL HOFFMANN . ‫مه‬

CAESARIS AUGUSTI OBITUM

LOCIS EX SCRIPTORIBUS LATINIS EXCERPTIS

CAESARIS AUGUSTI OBITUM

LOCIS EX SCRIPTORIBUS LATINIS EXCERPTIS

EMANUEL HOFFMANN. ‫ ما‬.

CAESARIS AUGUSTI OBITUM

LOCIS EX SCRIPTORIBUS LATINIS EXCERPTIS

EMANUEL HOFFMANN. ‫با ما‬

Quot quantisque incommodis obnoxium sit, in

roborandi in adhibendis grammatices legibus , vix

materiam , ex omni parte in usum tironum quadret.

Unus fere Cornelius Nepos ille esse videbatur,

tionem alliciendi , tot et

rum aetati et scientiarum modo adaequatas deli

Unus fere Cornelius Nepos ille esse videbatur,

quot annos “) satis copiosam locorum Cornelia

praetermittam , qui provectiori modo aetati conve

Unum igitur viris doctis horum incommodorum

*) „Die lateinische Chrestomathie , eine philologisch-päda

gogische Abhandlung “, in Mützelii Ephemeridibus Gymnasiorum

rum aetati et scientiarum modo adaequatas deli

excerpendam sed ab integro ad Godofredi Schützii

Attamen hac in re haud multos cum eo facturos

Itaque in hoc libello rem ita administravi, ut ex

riora ubique apertiora constituerem , et quum ipsa

Probe quidem futurum esse scio , ut aliis ni

Scriptores , ex quibus libelli materia exhausta

naeus Florus; nonnulla ex Aurelio Victore, pauca

supplementis usus sum. Quod Vitarum Cornelia

Singulis locis auctores adscribere nolui , ne

LIB. 1. Cap. I, II : Iust. VII, 5. 6 ; Cap. III — VI : Iust. VIII,

LIB . VII. Cap. I : Iust. XI, 15 ; Cap. II : Iust. XII, 3, 8. 5, 1 ; Cap.

LIB . X. Cap. I, II : Iust. XLIII, 1. 2 ; Cap. III–VIII : Flor. I,

II, 4, 4. Valer. Max. VI, 2, 3 ; Vell. Pat. ib ; Cap. IV : Vell.

Eutr. V, 4 ; Cap. XI : Iust. XXXVIL 2 ; Cap. XII : Eutr. V ,

Flor. III, 22, 9 ; Cap. XIV : Eutr. VI, 6 ; Cap. XV : Eutrop.

CAP. I. Antiquissimis temporibus gentes sub

Ninus, rex Åssyriorum , veterem et quasi avitum gen

quem morem vestis exinde gens universa tenet. Sic

bellum progreditur. Victus in regiam se recipit, et

rex constituitur interfector eius Arbactus, qui prae

Asia obumbraretur. Consulti harioli, ex eadem filia

neque civi filiam dare voluit, ne paterna maternaque

rogaret , suum filium pro illo exponeret , permitte

postero die obvium habuisset, socium coeptis assu

in Medos reverti ipse noluit. Hic finis Medorum im

ludicras artes exercere. Et sic gens, industria quon

CAP. VIII. Cyrus , subacta Asia , et universo

quem sitisti, cuiusque insatiabilis semper fuisti. Cyrus

CAP. IX . Huic successit filius Cambỹses, qui im

religione obstringit.. Septem tantum conscii fuere

Dario etiam cognatio erat cum pristinis regibus.

cipes, quos secum ex Ionia et Aeolide duxerat;

quibus singulis ipse earum urbium perpetua dederat

quibus, se oppresso , nulla spes salutis relinquere