УНИВЕРЗИТЕТ ,, СВ.

КИРИЛ И МЕТОДИЈ“ – СКОПЈЕ

МЕДИЦИНСКИ ФАКУЛТЕТ

Семинарска работа по предметот: Клиничка анатомија на аортниот лак

Тема:
Аберации на аортниот лак и варијации на неговите гранки поврзани со
ембрионалниот развој

Ментор: Проф. Д – р . Јулија Живадиновиќ Изработил: Станимир Трпески 19836

Скопје, 2022
Содржина:

1.Абстракт..................................................................................................................................................3
2.Ембрионален развoj на аортниот лак..................................................................................................4
2.1.Аортно ќесе......................................................................................................................................4
2.2.Аортни лаци.....................................................................................................................................4
2.3.Ембриолошко потекло на гранките од лакот на аортата- резиме.............................................5
3.Варијации во разгранување на аотриот лак.......................................................................................6
4.Аберации и малформации на аортниот лак поврзани со неговото ембриолошко потекло.........8
5.Клиничко значење...............................................................................................................................13
6.Заклучок................................................................................................................................................13
7.Кратенки...............................................................................................................................................14
8.Референци:...........................................................................................................................................15

2
1.Абстракт
Артериите и циркулаторниот систем од секогаш претставувале фасцинацја за анатомите низ
историјата, од зачетоците на анатомското проучување на хуманото тело па се до ден денес
дадени и побиени се бројни теории околу анатомијата и физиологијата на овој животоносен
ситем на човекот. Историски гледано, дисекциите низ времето покажувале многу сличности но и
голем број разлики во морфологијата на телесните структури во човечкото тело што за
истражувачите претставувало чудна и мистериозна појава. Но денес со напредокот на хуманиот
вид а воедно и напредокот на медицината и комуникацијата знаеме дека постојат отстапувања на
тој одамна поставен стандард на нормално. Меѓу клинички позначајните отстапки од таа норма се
анатомските варијации и аберации на аортниот лак и неговите гранки кои имаат големо значење
при хируршки интервенции и радиолошка дијагностика. Познавањето и свесноста за ваквите
појави е бенефицијална за секој лекар но и за секој пациент чии што телесни сруктури девиираат
и се разликуваат од ,, нормалното‘’

Целта на ова оваа семинарска е запознавање со дел од варијациите и аберациите на аортниот лак
но и нивниот ембриолошки развој како една 280 дневна приказна со среќен или тажен крај.
Ваквите разлики од нормата го прават секој пациент уникатен но и го тераат лекарот да има еден
уникатен пристап за секој пациент поединечно.

Клучни зборови: аортен лак, ембриолошки развој, варијации, аберации, малформации.

3
2.Ембрионален развoj на аортниот лак
Кај хуманиот ембрион ждрелните лаци преставуваат структури од кои ќе се создадат бројни
органи во подоцнежниод ембрионален развиток. Тие се развиваат во текот на четвртата недела
од ембрионалниот развој и претставени се со напречни набори долж фаринксот на ембрионот.
Нивната васкуларизација потекнува од примитивните аортни лаци од кои понатаму ке се создаде
финалната аорта вклучително со аортниот лак (слика1).[1]

Слика 1 Шематски приказ на ждрелните лаци и нивна васкуларизација

Аортниот лак (Arcus aortae) се развива од повеќе структури. Делот од лакот проксимален на
брахиоцефаличното стебло произлегува директно од аортното ќесе. Средниот дел на лакот,
помеѓу брахиоцефаличното стебло и левата заедничка каротидна артерија се формира од
четвртиот лев аортен лак. Делот дистално од левата заедничка каротидна артерија настранува од
дорзалната аорта.[2]

2.1.Аортно ќесе
Аортното ќесе е првиот дел од аортата што се формира а се појавува како дилатирана структура
над truncus arteriosus кој претставува една од петте дилатации од кои се формира срцето. Од
ќесето потоа се развиваат два рога кои доведуваат до формирање на важни аортни структури. Од
десниот рог настанува брахиоцефаличното стебло додека левиот рог се комбинира со стеблото на
аортното ќесе за да го формира делот од аортниот лак проксимално до брахиоцефаличното
стебло. Аортните лаци се развиваат од аортното ќесе и продолжуваат да се движат кон ждрелните
лаци.[2]

2.2.Аортни лаци
Аорните лаци се шест парни структури кои не се истовремено присутни, патуваат долж секој
ждрелен лак и завршуваат во дорзалната аорта. На почетокот тие покажуваат една билаатерална
симетрија, но со понатамошниот развој доаѓа до нивно ремоделирање при што се губи таа
симетрија а и некои лаци регресираат (се губат). [2]

Првиот аортен лак рано се губи но негов остаток ја формира максиларната артерија.[1]

Вториот лак исто како првиот, рано се губи а негов остаток ги формира хиоидната и
стапедијалната артерија.[1]

4
Третиот лак има улога во формирање на двете заеднички каротидни артерии и делови од
внатрешните каротидни артерии.[1]

Четвртиот лак има различна улога на двете страни. Од левиот лак се формира средниот дел на
аортниот лак додека од десниот го формира почетниот дел на десната потклучна артерија.[1]

Петтиот лак е рудиментиран и брзо регресира или пак воопшто не се формира.[1]

Шестиот лак на двете страни се дели на вентрални и дорзални сегменти. Левиот вентрален
сеглент придонесува за формираже на белодробните артерии и белодробното стебло. Деснот
дорзален лак дегенерира додека левиот дорзален лак го формира аортниот канал (ductus
arteriosus) кој подоцна облитерира и станува ligamentum arteriosum.[1]

Слика 2 Шематски приказ на аортните лаци во шестата и седмата недела од ембрионалниот развој

2.3.Ембриолошко потекло на гранките од лакот на аортата- резиме

- Truncus brachiocephalicus (брахиоцефалично стебло) и A.carotis externa dextra (десна
надворешна кародина артерија) потекнуваат од десниот рог на аортното ќесе.
- A.carotis communis dextra (десна заедничка каротидна артерија) и а.carotis interna dextra
(десна внатрешна каротидна артерија) потекнуваat од третиот десен аортен лак.
- A.subclavia dextra (десна потклучна артерија) - нејзиниот проксимален дел потекнува од
вентралниот сегмент на четвртиот десен аортен лак а дисталниот од седмата десна
интерсегментална артерија.
- A.carotis communis sinistra (лева заедничка каротидна артерија) и a.carrotis interna sinistra
(лева внатрешна каротидна артерија) потекнуваат од третиот лев аортен лак.
- А.carrotis externa sinistra (лева надворешна каротидна артерија) потекнува од левиот рог
на аортното ќесе.
- A.subclavia sinistra (лева потклучна артерија) во целост потекнува од седмата лева
интерсегментална артерија.

5
 Слика 3 Шематски приказ на потеклото на големите крвни садови од аортниот лак

3.Варијации во разгранување на аотриот лак

Поради комплексиот развој на аортниот лак постои предиспозиција за голем број на

вродени варијации аберации и малформации. Тие настануваат како резултат на
перзистирање на одредени структури кои обично регресираат или регресирање на
структури кои треба да перзистираат [3].
Заедничко потекло на брахиоцефаличното стебло (TBC) и левата заедничка каротидна
артерија (ACCS) – Во оваа варијанта AССЅ и TBC потекнуваат од исто стебло при што на
аортиот лак се забележуваат само две гранки (заедничкото стебло и АЅЅ). Оваа шема е
присутна кај приближно 13% од популацијата. (Слика 4).[5]
Потекло на левата заедничка каротидна артерија (АССЅ) од брахиоцефаличното стебло
(ТВС) – И во овој случај слично како кај горенаведениот, од аортниот лак има само две
гранки (ТВС и АЅЅ) но во оваа варијанта за разлика од претходнат, АССЅ потекнува дирекно
од ТВС наместо од заедничко стебло. Најчесто АССЅ излегува од ТВС на 1cm од аортниот
лак.[5]
Аберантна десна потклучна артерија - Се јавува кај приближно 1% од популацијата, ASD
артерија е последната гранка што произлегува од аортниот лак, која се јавува дистално од
потеклото на АЅЅ. Оваа формација се јавува секундарно на абнормална регресија на
четвртиот десен аортен лак, предизвикувајќи губење на нормалниот проксимален дел од
ASD. Артеријата целосно произлегува од седмата десна сегментална артерија, од
дорзалната аорта. За да стигне до десниот горен екстремитет, аберантната артерија
најчесто (80% од случаите) ја преминува средната линија зад храноводот. Другите патишта
се помеѓу дишникот и храноводот (15% од случаите) и предниот дел на дишникот (5%).
Оваа состојба е генерално асимптоматска, но може да предизвика компресија или
дисфагија на храноводот, стридор или компресија на рекурентниот ларингеален нерв.[6]

6
 Аортно потекло на вертебралната артерија (a.vertebralis – AV) – Оваа појава е присутна кај
околу 5% од популацијата каде што AV е директна гранка на аортниот лак и најчесто
настанува помеѓу АССЅ и АЅЅ. Слика 5. Кај одредени индивидуи има двоен проксимален
дел чии што делови потекнуваат од лакот на аортата и АЅЅ.[7]
Постојат и случаи каде што може да се забележи дека двете вертебрални артерии
потекнуваат од аортниот лак итоа најчесто помеѓу АССЅ и АСС. Можна е и варијанта каде
AVS излегува меѓу АССЅ и АСС, а AVD излегува дистално од ASS.[11,12,13]

Слика 4 (КТМ) стандарна шема на разгранување на Слика 5 (КТМ) потекло на АV директно од аортниот лак
аортниот лак

Слика 6 (КТМ) заедничко потекло на АССЅ и ТВС

7
Поради горенаведените варијации во гранките на аортниот лак, најчестите шеми на разгранување
се класифицирани во седум типа [10]:

- Тип 1 – класична васкуларна шема.

- Тип 2 – аортен лак со две гранки.

- Тип 3 – аортен лак со две гранки со различно потекло на АССЅ.

- Тип 4 – аортен лак со четири гранки, со аортно потекло и на каротидните и на двете

потклучни артерии, што произлегува како дистална аортна гранка.

- Тип 5 – шема на четири садови (ACCD, ACCS, ASD, ASS) во двостран и десен лак.

- Тип 5 – аберантно потекло на AVS.

- Тип 6 – аортното потекло на AVD.

- Тип 7 – аортното потекло на a. thyroidea imma.

Според литературата постојат различни податоци за процентот на застапеност на варијации на

аортниот лак [8,9]. Сепак, најчеста варијација на разгранување се јавува кога ACCS има заедничко
потекло или произлегува директно од TBC. Друга релативно честа варијација е појавата на AVS
директно од аортниот лак проксимално до ASS. Познавањето на варијациите на аортниот лак е од
важност за клиничката пракса при хируршки интервенции и радиолошка дијагностика.[4]

4.Аберации и малформации на аортниот лак поврзани со неговото

ембриолошко потекло
Truncus arteriosus – Претставува редок конгенитален срцев дефект карактеризиран со заедничко
вентрикуарно празнење и интервентикуларен септален дефект (слика 7).[14] Настанува поради
необлитерација на truncus arteriosus кој ги поврзува аортниот лак и пулмоналното стебло. О ваа
состојба е пропранетна со вентрикуларен септален дефект кој овозможува мешање на
оксигенирана и редуцирана крв од двете комори на срцето и интерферира со нормалната
физиолошка срцева работа.[15]. Ембриолошки, ваквата состојба се атрибутира на погрешна
миграција на клетките од невралниот гребен предизвикано од делеција или мутација на 22q11
генот, но оваа теорија не е дефинитивна бидејќи генетски тестирања во текот на ембриолошкиот
развој се опасни и неетички.[14]

Слика 7 Шематски приказ на truncus

arteriosus
8
Коарквација на аортата (coarquatio aortae) e вродена аномалија на аортиот лак што се
карактеризира со стеноза на неговиот проксимален или дистален дел (Слика 8). Стеноза на
проксималниот дел на лакот е поретка и доведува до значително намален проток на крв во
гранките на лакот што предизвикува намалена перфузија на крв во региите кои тие ги снабдуваат.
За ваквата појава се теоризира дека настанува поради миграција на клетки од truncus arteriosus во
аортниот лак кои се задолжедни за облитерација на каналот и тоа дејство е пренесено во лакот
при што води до негово стеснување.[15]. Најчета клиничка презентација на оваа малформација кај
новородени е различен диференцијален притисок во горните и долните екстремитети. Ваквата
состојба се решава хируршки со катетеризација на стенозата ици нејзино отстранување. [16].
Постајат и случаи каде оваа аберација е присутна и кај десен аортен лак.[17]

Слика 8 Лево: шематски приказа на нормален аотрен лак; Десно: шематски приказ на дистална коарквација

Прекинат аортен лак – Прекинатиот аортен лак пртставува екстремна форма на гореобјаснетата
коарквација. Се карактеризира со целосен луминален прекин меѓу асцендентната и
десцендентната аорта и е состојба инкомпатабилна со живот освен во случај на перзистентен
ductus arteriusus кој во овој случај овозможува вентрикумарно празнење во системска
циркулација. Прекинатиот аортен лак се класифицира во три типа(слика 9). [18]:

- Тип А – настанува дистално од АЅЅ (13% од случаите)

- Тип В – настанува помеѓу АССЅ и АЅЅ (најчест 84% од случаите)
- Тип С – настанува проксимално од АССЅ

Симптомите на оваа малформација се манифестираат брзо по раѓање при што кај новороденчето
се забележува намалена циркулација во екстремитетите.

Постои приказ на случај во кој е пронајден Тип В прекин на аортниот лак кај 70 годишен пациент
кој дотогаш не бил дијагностициран или третиран. КТМ скен покажал екстензивна колатерална
циркулација и конзервативен проток на крвта. [19]

9
 Слика 9 Шематски приказ на трите типа на прекинат аортен лак

Десен аортен лак – Ретка појава (0.1% од популацијата) каде што аортниот лак го премостува
десниот принципален бронх наместо левиот (Слика 10). Појавата на ваквата состојба е поради
перзистенција на десната дорзална аорта и регресија на левата. Најчеста презентација на оваа
појава (60% од случаите) е како слика во огледало со лево брахиоцефалично стебло, десна
заедничка каротидна артерија и десна потклучна артерија. Втора најчеста презентација на десен
аортен лак (40% од случаите) е десен лак со аберантна лева потклучна артерија. Во овој случај
прва гранка на лакот е АССЅ, по неа АССD па ASD па ASS. Ваквата презентација е доста слична со
претходно опишаната аберантна десна потлучна артерија. И во двата случаи доаѓа до формирање
на васкуларни прстени кои може да предизвикаат компресија на дишникот и храноводот. [20]

Слика 10 Шематски приказ на различни форми на десен аортен лак

10
Двоен аортен лак – Ретка малформација при која асцендентната аорта се дели на два лака. двата
лаци најчесто ги опкружуваат дишникот и храноводот формирајќи васкуларен прстен кој најчесто
се појавува поради перзистенција на четвртиот десен ембрионален аортен лак. Во вкавите
состојби лаците се воглавно асиметрични од кои 70% е доминантен десниот а 25% левиот лак.
Околу 5% од лацте се подеднакво доминатни од двете страни и типично се откриваат неонатално
со појава на есофагеална и трахеална компресија кај новороденчето. За симптоматските пациенти
се индицира хируршка интервенција при која се ремоделира васкуларниот прстен но и покрај тоа
перзистираат потешкотии при дишење поради неправилен развој на дишникот (слика 11). [21,22]

Слика 11 Шематски приказ на двоен аортен лак

Перзистентен петти ембрионален аортен лак (ППЕАЛ)– Оваа ретка конгенитална аномалија се
јавува поради неможност за дегенерација на петтиот ембрионален аортен лак унилатерално. [23]
Ваквата аномалија може да се јави во два типа. Во првиот тип перзистентниот (петти) лак ги
поврзува асцендентната и десцендентната аорта што доведува до формација на васкуларен
прстен но за разлика од претходно овој прстен не ги опфаќа дишникот и храноводот.[24] Во
вториот тип перзистентниот петти лак се спојува со шестиот што доведува до пулмонално –
системско шантирање. Бидејќи ваквата аномалија е многу често проследена содруги
конгенитални срцеви дефекти како пулмонална атрезија и truncus arteriosus, пулмонално –
системското чантирење во ваквите случаи може да биде бенефицијално бидејќи придонесува за
поголема пулмонална циркулација. Но ако оваа состојба егзистира индивидуално тогаш
шантирањето може да доведе до срцева инсуфициенција и слабост кај неонатални пциенти. [25]

11
 Слика 12 Шематски приказ на ППЕАЛ тип 1 и 2

Цервикален (вратен) аортен лак – Ретка аномалија на аортниот лак карактеризирана со многу
висока локација на аортниот лак во градниот кош која доспеа до базата на вратот (Слика 13). Ова
се случува поради перзистирање на третиот аортен лак регресија на четвртиот во текот на
ембрионалниот развој. Лакот обично се наоѓа во средината на вратот и најчесто се манифестира
со десен аортен лак. Ваквите случаи се често асимптоматски, но може да се манифестираат со
симптоми на трахеална компресија, езофагеална компресија или пулсирачка маса во вратот. [26,
27]

Слика 13 KTM снимки од цервикален аортен лак

12
5.Клиничко значење
Рекурентен ларингеален нерв (n.larygeus recurrens) – N.larygeus recurrens е ночна гранка на
нервот луталник (n.vagus) кој ги инервира мускулите на ларинксот. Кај возрсен човек двата нерва
имаат различен пат. Десниот се издвојува од вагусното стебло кај брахиоцефаличното стебло и ја
вкрстува десната потклучна артерија. Левиот ро опфаќа аортниот лак односно lig.arteriosum. Потоа
двата нерва се искачуваат по жлебовите што ги формираат дишникот и храноводот и стигаат до
ларинксот каде што завршуваат како n.laryngeus inferior.[28] Во ембрионалниот развој
рекурентните ларингеални нерви настануваат од шестиот ждрелен лак но при раст на фетусот
срцето мигрира надолу што доведува до асиметрија на нервите. Како што срцето се спушта
нервите завртуваат околу шестиот ембрионален аортен лак и се искачуваат до ларинксот. При
регресија на шестиот десен ембрионален аортен лак, десниот рекурентен ларингеален нерв се
префрла на четвртиот лак – ова доведува до неговата финална позиција под ASD. На левата страна
пак, шестиот лак перзистира и од него настанува ductus arteriosus па lig.arteriosum и поради тоа
левиот нерв не ја менува својата положба и останува да минува под аортниот лак и lig.arteriosum.
[2]

Аберантна десна потклучна артерија – Оваа аномалија е од практично значеке во торакалната

хирургија при дисекција на храноводот и есофагектомии. Присутна кај 0.5 – 1.8% од популацијата,
незнаењето и неземањето в предвид на оваа состојба може да резултира со животно
загрозувачки крварења при хируршка манипулација со храноводот.[29,30]

Слика 14 Шематски приказ на развојните фазни на n.laryngeus recurrens и

аортниот лак

6.Заклучок
Ембриолошкото потекло на аортниот лак и неговите варијации и аберации сеуште се една
мистериозна приказна и тема на истражување за биомедицинските науки. Истражувањето и
познавањето на ваквите појави е значајно за клиничката пракса на лекарите но и за олеснување
на животот на индивидуите кои патат од нив. Се надевам дека преку оваа семинарска успеав да ја
доловам важноста на познавањето на ваквите појави а воедно и важноста на индивидуалниот
пристап на лекарот при дијагностика и лекување на истите.

13
7.Кратенки
- ACCS – a.carrotis communis sinistra
- ACCD – a.carrotis communis dextra
- ASS – a .subclavia sinistra
- ASD – a.subclavia dextra
- TBC – truncus brachiocephalicus
- AVS – a.vertebralis sinistra
- AVD – a.vertebralis dextra
- ППЕАЛ – перзистентен петти ембрионален аортен лак

14
8.Референци:

1. ЖИВАДИНОВИЌ, Јулија Морфологија на аортниот лак. Јулија Живадиновиќ. - Скопје:

Медицински факултет, 2017. - 62 стр.

2. Rosen RD, Bordoni B. Embryology, Aortic Arch. Treasure Island (FL): StatPearls Publishing; 2022 Jan.

3. Kau T, Sinzig M, Gasser J, Lesnik G, Rabitsch E, Celedin S, Eicher W, Illiasch H, Hausegger KA. Aortic
development and anomalies. Semin Intervent Radiol. 2007 Jun;24(2):141-52.

4. Zhivadinovik J, Matveeva N, Zafirova B, Dodevski A, Petrovska T, 2018. Anatomical variations ov the

aortic arch. Journal of Morphological Sciences. 20 – 24.

5. Layton KF, Kallmes DF, Cloft HJ, Lindell EP, Cox VS. Bovine aortic arch variant in humans: clarification
of a common misnomer. AJNR Am J Neuroradiol. 2006 Aug;27(7):1541-2.

6. Naqvi SEH, Beg MH, Thingam SKS, Ali E. Aberrant right subclavian artery presenting as
tracheoesophagial fistula in a 50-year-old lady: Case report of a rare presentation of a common arch
anomaly. Ann Pediatr Cardiol. 2017 May-Aug;10(2):190-193.

7. Choi Y, Chung SB, Kim MS. Prevalence and anatomy of anomalous left vertebral artery originated
from aorta evaluated by computed tomographic angiography. Surg Radiol Anat. 2018 Jul;40(7):799-806.

8. Zhivadinovik J. Morphology and developmental anatomy of aortic arch. Acta morphologica. 2010. 16-
22.

9. Zhivadinovik J. Morfologija na aortniot lak kaj novorodeni i mrtvorodeni. [magisterski trud] Skopje:
Medicinski fakultet; 2000.

10. Vučurević G, Marinković S, Puškaš L, Kovačević I, Tanasković S, Radak D, Ilić A. Anatomy and
radiology of the variations of aortic arch branches in 1,266 patients. Folia Morphol. 2013; 72(2):113–22.

11. Albayram S, Gailloud P, Wasserman BA. Bilateral arch origin of the vertebral arteries. AJNR Am J
Neuroradiol. 2002 Mar;23(3):455-8.

12. Goray VB, Joshi AR, Garg A, Merchant S, Yadav B, Maheshwari P. Aortic arch variation: a unique
case with anomalous origin of both vertebral arteries as additional branches of the aortic arch distal to
left subclavian artery. AJNR Am J Neuroradiol. 2005 Jan;26(1):93-5.

13. Schwarzacher SW, Krammer EB. Complex anomalies of the human aortic arch system: unique case
with both vertebral arteries as additional branches of the aortic arch. Anat Rec. 1989 Nov;225(3):246-50.

14. Bhansali S, Phoon C. StatPearls [Internet]. StatPearls Publishing; Treasure Island (FL): Aug 11, 2021.
Truncus Arteriosus.

15. Cara T. Mai, Jennifer L. Isenburg, Mark A. Canfield, Robert E. Meyer, Adolfo Correa, Clinton J.
Alverson, Philip J. Lupo, Tiffany Riehle‐Colarusso, Sook Ja Cho, Deepa Aggarwal, Russell S. Kirby.
National population‐based estimates for major birth defects, 2010–2014. BDR Oct 2019.

15
16. Law MA, Tivakaran VS. StatPearls [Internet]. StatPearls Publishing; Treasure Island (FL): Aug 11,
2021. Coarctation of the Aorta.

17. Maxey TS, Bradner MW, Reece TB, Keeling WB, Kron IL. Coarctation of a right aortic arch. J Card
Surg. 2006 May-Jun;21(3):261-3.

18. Ramirez Alcantara J, Mendez MD. StatPearls [Internet]. StatPearls Publishing; Treasure Island (FL):
Aug 11, 2021. Interrupted Aortic Arch.

19. Chen GW, Li H, Pu H. Isolated interrupted of aortic arch diagnosed using CT angiography: A case
report and literature review. Medicine (Baltimore). 2018 May;97(21):e10569.

20. Law MA, Mohan J. StatPearls [Internet]. StatPearls Publishing; Treasure Island (FL): Aug 13, 2021.
Right Aortic Arches.

21. Fenández-Tena A, Martínez-González C. Double aortic arch diagnosed in a 44-year-old woman with
recurring respiratory infections. Respir Med Case Rep. 2017;20:176-178.

22. Alsenaidi K, Gurofsky R, Karamlou T, Williams WG, McCrindle BW. Management and outcomes of
double aortic arch in 81 patients. Pediatrics. 2006 Nov;118(5):e1336-41.

23. Warrier D, Shah S, John C, Dayananda L. A rare association with patent ductus arteriosus. Ann
Pediatr Cardiol. 2012 Jul;5(2):191-3.

24. Lambert V, Blaysat G, Sidi D, Lacour-Gayet F. Double-lumen aortic arch by persistence of fifth aortic
arch: A new case associated with coarctation. Pediatr Cardiol. 1999 Mar-Apr;20(2):167-9

25. Hwang MS, Chang YS, Chu JJ, Su WJ. Isolated persistent fifth aortic arch with systemic-to-pulmonary
arterial connection. J Thorac Cardiovasc Surg. 2003 Nov;126(5):1643-4.

26. Hyman RA, Stein HL. The cervical aortic arch anomaly. Angiology. 1975 Nov;26(10):749-58.

27. Açikel U, Uğurlu B, Hazan E, Salman E. Cervical aortic arch. A case report. Angiology. 1997
Jul;48(7):659-62.

28. Папазова М, Живадиновиќ Ј, Матвеева Н, Зафирова Б, Чадиковска Е. АНАТОМИЈА 3: за

студентите од општа медицина. Скопје: УКИМ, Медицински факултет; 2019; 143.

29. Pramesh CS, Saklani AP, Parmar V, Acharya S, Badwe RA. Aberrant subclavian artery causing
difficulty in transhiatal esophageal dissection. Dis Esophagus. 2003;16(2):173-6.

30. Temes RT, Tullis MJ, Lee P, Wernly JA. Transhiatal esophagectomy in a patient with aberrant right
subclavian artery. Ann Thorac Surg. 1999 Dec;68(6):2341-2.

16