Su Migpunga ku K to 12: Tagpan-alawun sa mga damugu

daw tagpalubaylubaya duun ku Wulung hu Kalugun

Gerum O. Salatan
Head Teacher III
Lanise ES, DepEd-Claveria Central

A graduation message delivered before the graduates of Kinanao Pamalihi Elementary School, Balingasag South
District, on its First Graduation Exercises on June 27, 2022, 8:00 o’clock in the morning

Si Dr. Jose P. Rizal, askuwa minikagi, “Pinaagi ku pugkinanau, nailawan sa banuwa

taw” (Through Education our Country Receives Light).

Kanak ha pugtahud hu amangel ta Banuwa ta Pamalihi, Datu Kailingan Cesar Asapon;

su pinalangga taw ha mga datu daw bae, mga basbasunun daw babaiyun; mga palagnau din
ta nauwa yu ta Kinanao Pamalihi, ha pigpanguluwan hi Sir Jaime Camiguin Olinan, ha
tungkay mabigul sa kandan ha panigudu ta daw hadi maunda sa pugkinanau hu mga ligsek
yu taliwada hu mga naula-ula taw iman ha pandemic; mga laas hu mga agpunga, ha tungkay
nabayabaya hu nagawhat ha pugkinanau hu kandan ha mga ligsuk; ta mga agpunga imanto
ha taliwada hu mga kalugun tumungud hu dalu ha COVID-19, huda gayud malaagi hu gana
duun hu pugpadayun hu pugtuun; mga munahu, alan-alan, madagway ha masulum.

Kabayaan ku ngaay ugbinukira ala-alan hain ha minsahi ku ba para daan hu mga sulud
daw duma ha hadi’g katuun, sagul sagulun kud un lang. Magbinasaya a daan daw mag
iningles ta sure a man ha alan ki pakatuun pugbinisaya, pugtinagalug daw pug ininglis. Laus
ba? Iyan tagpamatuud ha sa mga Higaonon tungkay matatau, o mga bright ta paka-ikagi ki
man hu madakul ha inikagiyun iling ku English, Tinagalog daw binisaya.

Sangi-sangi sa nagugudam ku iman. Su maaha ku inyu ha migpasu daw impinaksuy

sayana ha pinaksuy, anuba pakalaksu hu kabaybaya sa pusung ku ta huda hinama, ha
nakauma un gayud sa aldaw ha sa damugu hu Pamalihi dini ta Sitio Iba, natuman un. Nabaya-
baya a, ta bisan ku hadi a taga pamalihi ba sa panalaytayan hu kanak ha langusa iling da inyu.
Agud man, su miggusa si Sir Domo ha iyan a sa mag-ila inyu hu minsahi iman, saguna kud un
dinawat ta kagi ku iyan hai iman sa hustu ha panahun ha tungkay ku mapaaha ha bisan ku
tribu ki man, amin ta gayud maabut, daw pinaagi hu pugkinanau o edukasyun malumu taw
da magawhat sa mga damugu taw.
 (Sa patukudanan hu iman ha pugpunga ha tagyanaun “Su Migpunga ku K to 12: Tagpan-
alawun sa mga damugu daw tagpalubaylubaya duun ku Wulung hu Kalugun tagpaaha ha sa
kalampusan yu iman isip graduate hu elementarya, kalampusan taw alan daan puun hu mga
naula-ula taw ha kalugun tungud hu COVID-19.) Our graduation theme, K to 12 Graduates:
Pursuing Dreams and Fostering Resilience in the Face of Adversity” is very timely because
your success today as elementary graduates summed up the challenges that all of us have
experienced along the havoc and fear that COVID-19 had caused us.

While we strive to make education continue, you also never ceased to chase your
dreams and come out victorious with your white academic gown today. Su mga
pagpanigudu day isip mga palagnau, huda gayed ka dagmal ta huda kaw daan kalaagi hu
paglaum ha alawun yu sa mga damugu yu ta impadayun yu giyapun sa pugkinanau yu, aman
nigmalampusun kaw iman) This is history in your place and history in our lives for you are the
first cream of the crop of this beloved institution built by the dreams and aspirations of the
forefathers and elders of the tribe. (Kasaysayan hai ku tribu ta iyan kaw sa una ha bunga hu
kaduugan hu taina ha nauwa ha pinanday hu mga damugu hu mga laas ta tribu)

While I was reflecting on the theme, K to 12 Graduates: Pursuing Dreams and

Fostering Resilience in the Face of Adversity (Su Migpunga ku K to 12: Tagpan-alawun sa mga
damugu daw tagpalubaylubaya duun ku Wulung hu Kalugun),

I found out that a K to 12 graduate possesses these three great attributes, namely:
persistent (malugut), resilient (malubay), and firm (mabigul).

Imba naikagi ku ha ku graduate ka hu K to 12, malugut ka or persistent? Ku huda kaw

maglugut hu pugtuun yu, hadi kaw imantu maka pinaksuy tayana ha pinaksuy iman. Iyan sa
toga, sabuwa hayan ha tanduka hu puglugut yu. Ku malugut ki, amin ta gayud masagkaw,
amin ta gayud magawhat.

Hadi ku gayed agkalipatan su mga naula-ula ku gabi anay su iyan a pa iling inyu tag-
uskwila ta elementarya. Madiyu tungkay sa taghipanawaun ku kasi aldaw makadiya a lang ta
nauhanan. Su diya kay pa ta Claveria migtima, madani ra sa uskwilahan. Ba su pug grade 3 ku,
minuli man si inay diya ta Cabulig ta Plaridel. Matod pa sa akong mama, iyang giingnan akong
papa nga mouli lang tas Plaridel kay mas daghan tag panginabuhian didto kay sa dinhi sa
centro. Dawbe kay nakaeskwela naman ko sa Claveria Central sa Grade 1 taman grade 3 dili
nako ganahan mag transfer. Nanghangyo ko sa ila mama ug papa nga humanon ko lang sa
ang Grade 3 ayha na pagkagrade 4 ko motransfer sa Plaridel. Su laus nakabalhin kay diya ta
Plaridel daw siak padayun gihapun hu kanak ha pug-grade 3 diya ta claveria central. Sayu
ayuwa ku masulum mga alas 4 ta kaaldawun sugud a tagbaklay Plaridel pailing ta hinaplanan
daw diya a dayon tag-angat ku first trip ta daw makalulan a pailing ta Claveria ta daw hadi a
ma-late hu kanak ha kalasi. Daw ku mahapun, sakay a daan ku last trip pailing ta hinaplanan
daw baklay a daan pauli ta Plaridel..na usahay agkadalumanan a ta lugay man sa last trip
duun. Usahay pakabangga nakos baka nga gitigway sa daplin sa dalan kay ngitngit man
kaayo. Swerte nlang kung magkilat kilat kay memorayson man nako dayon ang dalan.

Why I am telling this, buot ko nga ipaabot diha kaninyo nga walay kumo sa
pagpaningkamot. Sa paglugot, pag-antos, atong makab-ot atong mga gitinguha. Sa inyong
gipakita nga paglugot sa inyong pagtuun, sama ra kana sa paglugut sa atong mga elders
dinhi sa Pamalihi nga matukod kining maong tunghaan. Suklian yu hu puglugut sa panigudu
daw puglugut hu mga laas yu ha mailahan kaw hu nauhanan ha hadi kaw maluyahan su
pughinapaw ta madani da man iman sa skwelahan yu hadi iling kandan askuwa ha madiyu
tungkay daw ba da sidan tagsawaya hu kandan ha mga klasmit labi un gayud ku
pagpakauma dan diya ta eskwelahan na taglalamigsing sa mga paa dan ta huda dan man
sanilas. Imantu madagway kaw ta amin yu mga sanilas, amin 4ps program, amin madakul ha
bulig hu gubernu duun kanit. Askuwa, huda duun. Aman, muglugut kaw. Hadi kaw malaagan
hu paglaum ha alawun yu sa mga damugu yu. Ta siak damugu ku ha pinaagi hu hintuluk ha
pugkinanau, huda duun bisan sabuwa ha ligsuk ha maawaan diya ta balay ha hadi
makatungha. Ta damugu ku ha mausaban a daw sa mga duma ha mga professional ha
lumad, ha tribu; ta damugu ku ha sa mga iling kanay ha professional ha lumad, lumiku duun
ku tribu daw alimahan sa tribu.

Ikadaduwa, be resilient (malubay) or be flexible. A K to 12 graduate is like a bamboo,

which dances with the wind and can survive a heavy storm. Kanang pareha kuno sa kawayan
nga magsayaw sayaw taliwala sa tamparos sa hangin ug makaasdang sa makusog nga
bagyo. What does being resilient mean as a student, as a learner? Inu diay hain sa resilient o
iyan hai sa taglubaylubaya duun ku kalugun kagi pa hu tima taw iman? Sa mga naula-ula taw
iman, ha bisan ku malugun ayuwa tungud hu pandemic, nakaaha kiw hu mga pamaagi ha
mugpadayun gihapun sa kanit ha pugkinaau. Aman nahinang hai sa modular distance
learning. Ta ku hadi ki pa flexible, dayon kiw da minunda hu pugtuun taw. Laus ba? So sa
impasabut duun hu resilience or flexibility, iyan sa katakus o kapasidad taw ha maka-adjust,
sa tinagalog pa, makasabay sa agos ng buhay. Iling ku mga maestro daw maestra, sa mga
palagnau yu, bisan ku hadi sidan artista, na agkahinang sidan ha artista ta kinahanglan man
hu video lessons o mga alahaun ta daw panday daan masabut sa mga igtultul duun ku
module. Sa mga laas yu, bisan ku huda sidan naka.gradwit hu pagka-maestra, ba nahinang
sidan ha mga maestra ta kinahanglan man sa kandan ha bulig diya ta balay ta daw matubag
yu sa mga module yu. Daw duun hu hadi gayud pakabulig hu kandan ha mga bata, na
tagpangaha un lang hu silingan ha makabulig duun. Sa umaw tai ha mga naula-ula o mga
experiences, iyan sa resilience. Ang atong abilidad sa pag-atubang sa lain-laing matang sa
hagit nga bisan lisod, gakapangitaan gyud og paagi daw solusyon.

When I was in high school, life became harder. I had to stay away from my family. I
studied in MOSCAT now USTP Claveria and I stayed in my relative as a working student. Kay
working man so bisan walay sweldo, libre man sa balay ug pagkaon. Walay allowance. Ang
high school daghan kaayo projects ug mga requirements. In order for me to help myself with
my projects, amuton etc. I offered my skills in drawing, writing, editing sa akong mga
classmate. Akoy buhat sa ilang assignments, mga project, magbayad dayon sila. In that way,
maka.kwarta ko, makabayad ko sa akong mga requirements. Daw ku makauli a diya ta
Plaridel, mangarbis a dayun ku kupis, daw mamaligya a dayon. Even before, I could attest
that resilience is a skill or an attribute that a person should develop to survive. Instead of
countering the waves, why not flow with waves.

I could recall my grandma when she shared to me one of her stories when their
neighbor said, “hahai naa na sab ning mga lutaw’ng bunot”. Do you know what is bunot?
While she was telling that experience, I cried because I feel the experience. That because of
poverty, the cycle has reached my father’s generation until mine for at a young age, I
experienced a lot of bullying. Pobre, pobre, pobre. So when I heard the lutaw’ng bunot story
of Apo, I really cried. But you know what, she said, “Ayawg hilak. Magpasalamat kita nga
lutaw’ng bunot kita kay sa atong paglutaw-lutaw basin diay makatugpa ta sa maanindot nga
baybayon.”

And I am proud now, nga sa akong pagkalutaw’ng bunot, nakadunggo ko sa

maanindot nga baybay sa kinabuhi. I became resilient in all forms of afflictions. And because
of that I was able to overcome the multifarious challenges in my life. Sabuwa ha makahinang
kanit ha resilient o malubay duun hu kalugun, kay iyan sa pug skwela. Ta diya ta pugkinanau,
matunluan ki man daw maandam sa kanit ha kaugalingun duun hu pugkinabuhi.

Abi yu, gabi anay su high school a, kinahanglan ha magsapatus gayud ku mug-iskwila,
ba bisan ku inuhun ku hadi agkaa-ul sa paa ku duun hu sapatus ha pinalit hi inay ta kagi pa hu
ante ku, nainu man hayana sa mga paa nu, anu ba su luy-a? Na laus man gayud ha iling ku luy-
a, agud ba da tagkusi hi inay ta daw mahimos daw un dayon sapatusi, da naaul lagi.

Hai daw sa mga duma pa ha mga tultulanun ta kinabuhi tagpahinumdum kanit ha

impurtanti sa pugpanlubaylubay labi un ku tag-alubang ki hu kalugun.

Natun-an tad un man sa una, persistent, ikadaduwa resilient. Diya ki man ta ikatatulu,
iyan sa pagka mabigul o being firm or strong. Ku gradwet ka hu K to 12, mabigel ka, hadi ka
basta basta mahiplay ku mga kalugun.

People with high sense of intrinsic motivation are strong people. Dili dali maluya or
ma-discourage. Successful people are strong people. Mabigel. I can prove it myself. Being an
eldest among the six children in the family, I have witnessed how our family suffered from
the claws of poverty. Makadumdum ko, sa dili pa mangaon, hipuson sa kami sa among
ginikanan sa kwarto, kay di ay, gibahin pa ang lugaw nga bugas (before basta makapalit sa
bugas, lugawan ra man aron dugay mahurot). Ug sa dihang ipagawas nami, maglumba
dayon mi ug pili sa plato, apan bisan unsaon namog pili, pareha ra gyod kadaghan, pareha
pud and plato. And samtang kami nangaon, akong malantawan si mama ug si papa nga tua
tawon sa abuhan nagpunay og kutkut sa kaldero sa dinukutan sa lugaw.

On the year 1998, katong time nga naglansad si Erap pagka president, our country
that time experienced El Niño Phenomenon. The small field cultivated by my father did not
yield a good harvest. Nangubol among binggala, mura rag kumagko ang kadak-on. Ang
among binuhing baboy, niwang na kay iyang bahog binggala ra man at the same time mao ra
pud among pagkaon. It’s still vivid to me dihang tadtaron daan ni mama ang mga binggala
ayha lat-an para sa baboy, inigkaluto, matingala sya nga gamay na ang bahog tungod kay
una na mi mikaon sa maong bahog sa baboy. Ang uban among balonon. That phenomenon
lasted long hinungdan nga miabot jud ang time nga manabok daw magsubay kami sa
Cabulig River aron manguha og Lab-o, a wide vine diin iyang unod pwede lutu-on apan
panitan una dayon ihulum sa sulog aron mawala iyang hilo. That’s why I could not avoid nga
maibog jud ko sa uban nga tsada ilang kahimtang pero wala nagtarong pag-eswkela. But
instead of getting discouraged, I strive hard believing that my education could take me away
gikan sa yanang sa kapobrehon.

Life has never been that light and easy as years went by in my studies. I could still but
linger those times that my parents had nowhere to go to look for money for my allowance
while I was in high school. There were times that I had to eat only twice a day just to tighten
the purse string. That situation had pushed me even to really go on and keep going. Good
that I have classmates and friends who are willing to lend a parcel of their allowance to me.
Life wasn’t that easy at all. But despite from that I devoted myself not only on academics but
also on extra-curricular activities. I did volunteer works in church and in other organizations.
Every summer, I used to teach children in remote places during the Vacation Church School
program of our church. So even at a young age, I was positive that I already contributed
something to our country.

That innate control in me enabled me to find ways and source out possibilities to
keep my spirit fighting. The children are tagged to be the hope of the future. What would
happen if our generation become weak? Weak intellectually, weak emotionally, weak
spiritually, and weak in all aspects? What would our future look like if values and virtues
taught by our forefathers continue to deteriorate? Dear graduates, you are the future. As
the future of our tribe, be strong. How? Go to school. Padayun hu pugkinanau yu ta daw
makauma sa aldaw ha madakul en tribu ha engineer, doctor, teachers, scientist, daw duma
pa. Madakul un tribu ha professional ha sa kaguna huda lipati ba bisan ku naprofessional un,
agkilala daw ughinang gihapun hu mga hinangunun hu tribu iling ku pugsingampu,
panalabugta, pamulalakaw pamahandi, daw duma pa. Makauma sa aldaw ha amin taw mga
mangunguyamu ha license, or mga midwife ha huda gihapun lipati sa kaguna hu
pangunguyamo, instead interfaced it with the modern science of giving birth and the IP
science of giving birth. Being strong is being prepared in nation building.

I am always indebted to my parents, who are the people behind all these. They raised
me well. Taliwala sa among kawalad-on, naningkamot ang akong ginikanan nga
mapaeskwela mi nila sa hustong pamaagi. Gipadako mi nila nga matarong. Bisan sa
makadaghang panahon kami giyatakan sa ubang tawo, apan nagpabiling ligdong ang among
pamilya tungod sa grasya sa Dios. Dili gayod gakawagtang sa akong panumduman kung gi-
unsa kami pag-abog sa amo mismo nga pinuy-anan. We were ousted from our own property
by that greedy sister of my mother. What they did to us has inspired me to really pursue my
studies because this is the only property that they cannot steal from me. Makuha man nila
ang tanan, but the education I have would be my armor to fight them and restore what had
been taken away from us. I am telling you this, dear graduates, because I want you to use
your education wisely. Do not take for granted the opportunity to study. It may be difficult
at the start but it is eventually gratifying when you reap it at the end.

With regards to the future, this is what I want to say to you be persistent. Always
strive to grow personally. Be persistent in chasing your dreams. Persisting is to persevere.
Perseverance is being steadfast in doing something despite difficulty and delay in achieving
success. I could still recall how I suffered from delayed allowance. Wala pa man gud ML Pera
Padala before. Ipadala ra sa jeep ang kwarta. Pagdili ko makit-an sa driver, back to sender
akong allowance hangtod nga imbis para sa July, August na nako nadawat. But still I did not
lose hope. I learned to tighten the purse string; I learned to prioritize things, I learned to
spend wisely even if usually I have nothing to spend, hehehehe.

Dream Big and do not give up despite failures and setbacks. Dreams help you to do
great things in life. Dreams will help you make the impossible things possible, to set
direction in your lives and to make changes for the better. To dream big allows great
inventions and discoveries to be made. To dream big makes you continue to seek for
excellence in everything you do. I could still reckon how I started my passion in writing.
Grabe nga pagsaway kay maot kaayo the way I write essays. But what I did was to consider
that criticism as my springboard to be a good writer. I practiced a lot. I write, write and write
until my efforts were all paid off. I became a campus writer and had represented the region
in the 2005 National Press Conference in News writing, news script writing and radio
broadcasting. By learning continuously, I have learned a lot. A dream will remain a dream if
you do not work for it.

Life puts challenges and problems on the path to success and achievement, and in
order to rise above them, you have to act with perseverance and persistence, and this of
course, requires self-discipline. Success and failures are partners. If other people helped you
to be successful, acknowledge and thank them; if others were involved in disappointing you,
thank them too, in any way, they have helped you to be strong.
 Aman, adagi gayud sa kadagu ku ki Magbabaya ta pinanday din tungkay sa kanak ha
pagkaetaw. Now I thank God because I have been molded well. I thank God because my
parents were strict in imposing discipline. I thank God for my teachers who patiently taught
us the magic of knowledge and the formula of learning of course with their unique way of
enforcing discipline at school. I thank God for guiding my way and for choosing the path
where I am now taking these days.

To you my dear graduates keep in your heart the value of education. Believed in
education as a way of improving the quality of our existence and of course a tool to keep
our culture alive, not forgotten. Be grateful that you have spent your significant years here
at Kinanao Pamalihi ES. You seemed like a meaningless sheet of paper when you first
entered school but now, you’re all have marked and made different and ready to take
another step of a new horizon.

Andam kaw un ba hu sunud ha ang-ang hu pugkinanau yu? Are you ready to take a
step forward? A step for a higher quest for education? Hadi kaw mahalduk. Dayun yu timan-
an ha tiya un si Magbabaya sa giya yu. Ku maluyahan kaw, ahaa hai sa banuwa yu, ahaa hai
sa iskwelahan yu daw hunhunaa ku inu sa hinungdan imba hai natukud?

Kinanao Pamalihi ES Graduates, congratulations and mabuhay! Mauyag kuy alan!