Bieda / Ubóstwo 0 prawdy i sensu istnienia właściwe jest nie tylko bohaterom istotne kwestie związane z życiem i kondycją
lko bohaterom istotne kwestie związane z życiem i kondycją człowieka w świecie, dlatego
• romantycznym, ale przecież dotyczy każdego, kto wchodzi na drogę
(L) Bolesł
aw Prus, Lalka
W ósmym rozdziale powieści Bolesława Prusa główny bohater, Stanisław
Wokulski, spaceruje po Powiślu, dzielnicy Warszawy, zamieszkałej przez
najuboższą warstwę społeczną. Domy są zrujnowane, ulice zaniedbane,
ludzie chodzą brudni, chorzy, zdemoralizowani. Snując refleksje na temat
przyszłości narodu, Wokulski nazywa to miejsce „chorym kątem” i
porównuje krzyżujące się uliczki do leżącej drabiny. To zestawienie służy
wyrażeniu opinii Stacha dotyczącej szans biedoty na polepszenie swojego
bytu. Drabina powinna stać, by spełniać swoją funkcję i umożliwiać
człowiekowi sięgnięcie wyżej i dalej. Skoro drabina leży, to nie wypełnia
swojego zadania, a zatem ludzie zamieszkujący Powiśle nie mają żadnych
perspektyw na rozwój. Tym bardziej, że ani państwo nie troszczy się o
nich (mamy przecież zabory), ani sami nie potrafią znaleźć w sobie
determinacji i sił, aby przeciwstawić się marazmowi i beznadziejności.
Szczegółowy, naturalistyczny opis Powiśla oraz powątpiewanie w
słuszność ideałów pozytywistycznych przez Wokulskiego pozwala
Prusowi zająć stanowisko na temat przyczyn i skutków biedy, panującej
nie tylko w Warszawie, ale i na pozostałych ziemiach polskich.
• uroków ojczystych krajobrazów, Hrabia zaś nie dostrzega w litewskich
(L)
Stefan Żeromski, Ludzie
bezdomni
Problem biedy w powieści Stefana Żeromskiego jest kluczowym
elementem fabuły. Główny bohater pochodzi z biednej rodziny (jest
synem szewca). Zdobywa wykształcenie wyłącznie dzięki pieniądzom
ciotki. Aby spłacić „dług przeklęty”, poświęca się leczeniu pacjentów,
których nie stać na wizyty u drogich lekarzy. Odrzuca z tego powodu
miłość Joasi i postanawia prowadzić samotne życie, oddając swój czas i
wysiłek wyłącznie chorym, zaniedbanym robotnikom. Liczne opisy fabryk,
dokładne odwzorowanie warunków pracy w hucie czy kopalni oraz
przyjęcie punktu widzenia Tomasza w narracji sprawia, że obraz biedy w
robotniczych dzielnicach miast jest bardzo sugestywny. Widzimy
wyraźnie, że większość lekarzy nie wykonuje swojego zawodu z
zaangażowaniem. Ograniczają się oni jedynie do zapewnienia opieki
lekarskiej bogatym pacjentom. Na przykładzie brata Tomasza,
Wiktora Judyma, oraz innych postaci, obserwujemy skutki zaniedbań i
krzywdy, jakich doświadczają rodziny. Ludzie chorują z powodu złych
warunków panujących w zakładach pracy i w mieszkaniach; kaleczą się
podczas wykonywania niebezpiecznych czynności w kopalniach i hutach,
nie mają pieniędzy na leczenie i leki, umierają bądź zmuszeni są do
opuszczenia rodzin i wyjazdu w celach zarobkowych.
Motyw Apokalipsy
•
alipsa św. Jana 
(L) Apok
W ostatniej księdze Nowego Testamentu opisane zostało objawienie,
jakiego doświadczył św. Jan. Dotyczy ono czasów ostatecznych:
katastroficzna wizja końca świata i dnia Sądu Ostatecznego łączy się tu z
wiarą w sprawiedliwość Bożą i w życie wieczne. Tekst ten pełen jest
symboli, które na stałe weszły do kultury europejskiej, np. czterech
jeźdźców apokalipsy, siedem pieczęci, siedem trąb. Obrazy zagłady zaś
(trzęsienia ziemi, kataklizmy, kosmiczne zjawiska) do dziś inspirują
poetów, malarzy i twórców filmowych.
• (F) 2012, 
(Kanada/USA 2009), reż.
Roland Emmerich
Widowiskowa produkcja filmowa ukazuje spełniającą się przepowiednię
Majów, według której 21.12.2012 miał nastąpić koniec świata. Ziemia
dosłownie (i efektownie) rozstępuje się pod stopami, obserwujemy
potężne tsunami, dzieją się inne kataklizmy, które mają przynieść
zagładę. Dzięki filmowym środkom wyrazu (szczególną rolę pełnią tu
efekty specjalne) koniec świata został ukazany w sposób niezwykle
realistyczny i widowiskowy, choć całość pozbawiona jest grozy typowej
dla motywu apokalipsy.
Motyw Miasta
•aw Prus, Lalka
(L) Bolesł
Jednym z bohaterów powieści Prusa jest miasto – Warszawa. W
szczegółowy sposób, typowy dla gatunku powieści realistycznej –
narrator opisuje wygląd ulic, budynków i wnętrz oraz charakteryzuje
mieszkańców. Warszawa w Lalce jest przestrzenią niezwykle
zróżnicowaną – mieszkają w niej zarówno bogaci arystokraci, jak i
biedota pozbawiona jakichkolwiek perspektyw rozwoju. Na uwagę
zasługuje dokładność, z jaką Prus przedstawia topografię miasta. Znamy
nazwy ulic i charakterystyczne budynki znajdujące się w mieście. Co
ważne – miasto poznajemy z różnych perspektyw: mówi o nim sam
narrator, swoje refleksje włącza również Wokulski, Rzecki i kilku innych
bohaterów. Dzięki temu opis ten jest bogatszy i bardziej wiarygodny. W
powieści pojawia się również obraz innego miasta – Paryża – bardziej
kolorowego, weselszego i przyjaznego mieszkańcom i przyjezdnym.
Stolice Francji poznajemy z punktu widzenia Wokulskiego.
• (L) Adam
Mickiewicz, Dziady
część III – Ustęp  zwłoki syna i pozwolił go pochować zgodnie z tradycją. Ojciec całuje dłoń
W kolejnych częściach Ustępu Mickiewicz opisuje przedmieścia,
topografię Petersburga, jego niezwykłą architekturę (wzorowaną na
miastach europejskich), pomnik Piotra Wielkiego oraz mieszkańców,
którzy są źle traktowani przez władzę. Poeta ukazuje tę przestrzeń z
punktu widzenia Pielgrzyma (którego utożsamiać można z
Konradem/Gustawem) – obcego przybysza, obserwującego dokładnie to,
co dzieje się w mieście. Sam Petersburg sprawia wrażenie ogromnego i
wręcz przytłaczającego miejsca, w którym ludzie nie mogą czuć się
bezpiecznie i są uciskani przez carską władzę.
Motyw Młodości
n
• (L) Johan
Wolfgang
Goethe, Cierpienia
młodego Wertera
Johann Wolfgang Goethe w powieści epistolarnej Cierpienia młodego
Wertera kreuje postać mężczyzny reprezentującego typowy portret
młodego romantyka. W listach do przyjaciela Wilhelma Werter opisuje
swój światopogląd i zwierza się z uczucia, jakim obdarzył Lottę. Z jego
wypowiedzi wynika, że chłopak jest bardzo wrażliwym, delikatnym
człowiekiem, postrzegającym świat i przeżywającym emocje dużo
intensywniej niż inni. Werter nie potrafi dostosować się do ram
społecznych – nie akceptuje podziału na warstwy społeczne, nie
odnajduje się w towarzystwie, nie uznaje rygoru, jaki narzuca na niego
pracodawca. Miłość traktuje jako najważniejszy element życia – idealizuje
ukochaną i pielęgnuje zakazane uczucie. Gdy okazuje się, że związek z
Lottą nie jest możliwy, popełnia samobójstwo. Wszystkie cechy opisane
przez Goethego pokazują, że młodość to czas burzliwych emocji,
trudnych wyborów, buntu i wewnętrznych rozterek. Na ten wizerunek
postaci nakłada się jeszcze typowo romantyczny zbiór cech, które razem
tworzą barwny i ciekawy charakter.
• (L) Julius
z Słowacki, Kordian
Kordian to tytułowy bohater dramatu Juliusza Słowackiego. W Akcie I
poznajemy go w momencie, w którym jako 15-letni chłopak przeżywa
nieszczęśliwą miłość do starszej od siebie Laury. Jednocześnie poszukuje
sensu życia, w czym pomaga mu stary opiekun, Grzegorz, opowiadając
dawne historie. Nie mogąc odnaleźć swojego miejsca w życiu, wyrusza w
podróż (Akt II). Jako młody, niedoświadczony mężczyzna, poznaje prawa
rządzące światem. Wszystkie wartości, w które młodzieniec wierzył,
rozczarowują go: miłość, literatura, wiara. To młodzieńcze poszukiwanie
dorosłości. Naiwność Kordiana, jego niewinność i idealizm zostają
złamane przez brutalne realia świata. Ostatecznie mężczyzna poświęca się
idei wyzwolenia narodu (Akt III) – tu jednak również do głosu dochodzi
brak doświadczenia. Zamach na cara nie udaje się, ponieważ Kordiana
dopada Strach i Imaginacja.
Motyw Natury
•
Mickiewicz Pan
(L) Adam
Tadeusz
Przyroda litewska opisana przez Adama Mickiewicza w Panu
Tadeuszu jest nie tylko tłem wydarzeń, ale staje się jakby kolejnym
ważnym bohaterem epopei. Przedstawiona została przez poetę w sposób
bardzo szczegółowy (wraz z nazwami gatunków roślin czy owadów),
zdradzający zachwyt narratora nad jej pięknem i wyjątkowym
charakterem. Za przyrodą można tęsknić, można ją wychwalać, można
powierzyć jej największe sekrety. Tadeusz w rozmowie z Hrabią broni
lasach niczego wyjątkowego, co mogłoby zainteresować artystę. Zosia
czuje się w ogrodzie bezpiecznie, lubi w nim przebywać. Wojski prowadzi
szlachciców na polowanie, które odbywa się wśród wysokich i starych
drzew. Plastyczność opisów, zastosowanie wielu środków stylistycznych i
umiejętność zatrzymania się poety nad pięknem natury świadczy o
emocjonalnym związku między autorem dzieła a przedmiotem opisu.
•
(L) Johan
n Wolfgang
Goethe Cierpienia
młodego Wertera
W powieści epistolarnej Goethego pt. Cierpienia młodego Wertera (z epoki
preromantyzmu), przyroda stanowi nie tylko tło wydarzeń, ale też jest
świadkiem miłosnych rozterek bohatera, towarzyszy mu w jego
rozmyślaniach czy w lekturze dzieł literackich. Natura odzwierciedla stany
psychiczne Wertera: gdy bohater jest szczęśliwy, przyroda rozkwita, świeci
słońce, krajobraz jest harmonijny i przynosi spokój. Gdy zaś mężczyzna
odczuwa rozpacz, natura staje się groźna, gwałtowna i nieprzyjazna.
Motyw obyczajów
•
Mickiewicz Pan
(L) Adam
Tadeusz
W epopei Adama Mickiewicza odnajdziemy barwnie opisane obyczaje
szlacheckie, kultywowane na początku XIX wieku. Zamiarem poety – jak
dowiadujemy się z jego listów – było utrwalenie i ocalenie od
zapomnienia tych tradycji polskiej i litewskiej szlachty, które powoli
zanikały. Wystrój domostw świadczący o patriotyzmie mieszkańców
(obrazy, zegar wygrywający Mazurka Dąbrowskiego, herby rodowe),
polowania, gościnność, parzenie kawy, zachowanie się przy stole,
grzybobranie, potrawy, nawet kolejność, w jakiej goście spacerowali po
okolicy, oraz polonez – wszystko to zebrał Mickiewicz i opisał w swoim
dziele.
•
(L) Henry
k Sienkiewicz Krzyżacy
Sienkiewicz opisał w swojej powieści historycznej bogactwo tradycji
rycerskich. W utworze znajdziemy między innymi opis ślubowania,
zwyczaj nakładania chusty na głowę rycerza skazanego na śmierć
(Danusia uratowała w ten sposób Zbyszka przed wyrokiem), wyzwanie na
pojedynek poprzez rzucenie rękawicy, szacunek dla posłów obcego
wojska i przysługująca im nietykalność, posiadanie damy serca i służba
dla dobra jej imienia, odśpiewanie pieśni przed bitwą (wojsko polskie na
polach Grunwaldu zaśpiewało Bogurodzicę).
Motyw Ojca
•
owieść o
(L) Przyp
synu
marnotrawnym
Biblijna przypowieść – mimo że w tytule mowa jest o synu – tak
naprawdę ma przekazać prawdę o ojcu. Na prośbę syna mężczyzna zrzeka
się części swojego majątku, który miał być przekazany dzieciom dopiero
po jego śmierci. Ojciec cierpliwie znosi odejście syna i jego nieobecność.
Cały czas czeka jednak na powrót lekkomyślnego potomka. Gdy ten
pojawia się z powrotem w domu, mężczyzna jest szczęśliwy i przyjmuje
go do siebie. Postać ojca odczytywana jest w tej historii jako alegoria Boga
kochającego i wybaczającego, który pozwala człowiekowi decydować o
swoim życiu i  mimo jego błędów pozwala mu wrócić, gdy ten wyrazi żal.
•
r Iliada
(L) Home
W starożytnym eposie Homera motyw ojca realizowany jest w kreacji
postaci króla Troi, Priama. Wielki i mądry władca z żalem żegna swojego
syna, Hektora, przed pojedynkiem z Achillesem. Okazuje mu wielki
szacunek i docenia honor swojego potomka, choć sprawia mu to ogromny
ból. Jeszcze większego cierpienia doświadcza Priam, gdy po przegranej
walce Achilles bezcześci zwłoki Hektora. Król potrafi też poświęcić swoją
godność, gdy po śmierci Hektora błaga zwycięzcę, by ten zwrócił mu
greckiego wojownika, upokarza się, ale jest gotowy na każde poświęcenie,
żeby uzyskać spokój duszy Hektora.
Motyw Podróży
•
z Słowacki, Kordian
(L) Julius
W dramacie romantycznym Słowackiego (w akcie II) główny bohater
odbywa podróż po Europie, szukając sensu swojego życia. Sytuacje, w
których się znalazł, uświadamiają mu, że świat jest zupełnie inny, niż do
tej pory sądził młody chłopak. Kordian odwiedza Londyn, Dover, Włochy
i Watykan. Dowiaduje się, że światem rządzą pieniądze, że literatura
prezentuje zniekształcony obraz rzeczywistości i że ówczesny papież nie
popiera niepodległościowych dążeń Polaków. Ostatecznie bohater na
szczycie Mont Blanc znajduje swój cel: chce poświęcić się dla dobra
narodu
• (L) Henry
k Sienkiewicz, W
pustyni i w puszczy
Powieść przygodowa opowiada historię Stasia i Nel, którzy zostali
porwani i muszą wędrować przez rozległe obszary Afryki oraz stawiać
czoła niebezpieczeństwom. Podróż ta miała szczególne znaczenie dla
chłopca. Opiekując się młodszą przyjaciółką i wielokrotnie stając w jej
obronie, Staś dojrzał, zmierzył się z własnymi słabościami i stał się
odpowiedzialnym mężczyzną.
•
Juliusz Verne, W
(L)
osiemdziesiąt dni
dookoła świata
Znana wszystkim historia zakładu angielskiego
dżentelmena Fileasa Fogga, który chciał udowodnić, że okrąży kulę
ziemską w ciągu 80 dni, jest pretekstem do ukazania potęgi rozumu
człowieka. Bohater, opierając się na obliczeniach i korzystając z
dostępnych środków komunikacji, pokonuje kolejne mile, poznając nowe
kultury i ciekawych ludzi. Kontynuując podróż, bohater myśli przede
wszystkim o wygranej, ale wraz z rozwojem akcji zaczyna traktować ją
również jako okazję do przewartościowania swojego życia.
(L) Antoine de Saint-Exupéry, Mały Książę
Podróż Małego księcia opisana w baśni jest nie tylko podróżą w
przestrzeni. Odwiedzając planety i spotykając ich mieszkańców, bohater
poszukuje odpowiedzi na pytania o sens życia, o wartości, o istotę miłości
i przyjaźni. Doświadczenia nabyte podczas tej drogi pozwoliły chłopcu
odnaleźć te odpowiedzi. Książka – mimo baśniowej konwencji – porusza
nie należy jej traktować jak historii dla dzieci, lecz – aby odczytać ją
właściwie – trzeba odnaleźć w niej ukryte znaczenia i przesłania.
Motyw Rycerza
•
o Rolandzie
(L) Pieśń
Pierwsza francuska epopeja, określana pod względem gatunkowym
jako pieśń o czynach (chanson de geste) opisuje losy wielkiego rycerza
Rolanda. Wśród cech tej postaci, typowych dla etosu rycerza, na plan
pierwszy wysuwa się walka w obronie wiary chrześcijańskiej. Najbardziej
znana scena z udziałem Rolanda przedstawia moment jego śmierci na
polu walki. Bohater, dowodząc oddziałem walczącym z poganami, nie
wezwał pomocy króla, ponieważ był przekonany, że jako przywódca zdoła
poprowadzić swoich rycerzy do zwycięstwa. Popełnił jednak grzech
pychy, zbyt mocno wierząc we własne umiejętności. W rezultacie jego
oddział został pokonany, sam Roland poniósł śmierć. Ten właśnie
moment jest często przywoływany, gdy mowa jest o etosie rycerza.
Bohater przed śmiercią patrzy w stronę wrogiego kraju, aby pokazać, że
nie zginął podczas ucieczki. Wspomina ukochaną ojczyznę – Francję – i
swojego króla. Ze wzruszeniem i miłością myśli o rodzinie. Przywołuje
momenty, w których wykazał się wielką odwagą podczas walki.
Ostatecznie błaga Boga o wybaczenie i uzyskuje je, dzięki czemu jego
dusza zostaje przez aniołów zabrana do raju.
•
(L) John
R.R. Tolkien Władca
pierścieni
Średniowieczny etos rycerza wykorzystany został przez autora
powieści fantasy do zbudowania kilku postaci należących do świata
Śródziemia. Jedną z najciekawszych jest postać Aragorna. Bohater ten
posiada wszystkie cechy dobrego rycerza. Jest przez pisarza ukazywany
niemal jako ideał. Jedyną jego słabością jest lęk przed powtórzeniem się
w jego losach losów przodka, który przyczynił się do zapanowania zła.
Czytając kolejne części powieści możemy obserwować, jak z cichego
Strażnika Aragorn dojrzewa do bycia wielkim rycerzem i władcą.
• (F) Gwiez
dne wojny (USA 1977 –
2005), reż. George Lucas
Współczesne kino science-fiction chętnie korzysta z etosu rycerza.
Przykładem może być saga stworzona przez George’a Lucasa.
Rycerze Jedi kierują się podobnymi zasadami postępowania, co
średniowieczni rycerze. Mają określony kodeks moralny, którego
złamanie jest czymś niewłaściwym. Mimo że akcja filmów toczy się w
świecie fantastycznym, pojęcia takie jak honor, szlachetność, uczciwość,
poświęcenie, lojalność, obrona słabszych oznaczają dokładnie to samo, co
oznaczały wiele wieków wcześniej. Rycerz Jedi, podobnie jak dawny
wojownik, musiał uczyć się rycerskiego rzemiosła: w średniowieczu
mówimy tu o giermku, w świecie stworzonym przez Lucasa mówimy
o Padawanie.  Dlatego też mówiąc o etosie rycerza, śmiało można odwołać
się do serii filmów opowiadających historię z odległej galaktyki. Warto
przy tym wskazać typowe dla rycerzy Jedi cechy, np. zdolność wpływania
na czyjeś myśli i wolę czy specyficzny styl walki.
Motyw Szaleństwa
• (L) Julius
z Słowacki, Balladyna
Balladyna, bohaterka dramatu Juliusza Słowackiego, opętana żądzą
władzy, postanawia za wszelką cenę zasiąść na tronie w królestwie.
Zdrowy rozsądek i poczucie moralności zagłuszone zostały przez
pragnienie bycia królową. Kolejne zbrodnie i intrygi, których się
dopuszcza, są dowodem na to, że straciła umiejętność rozpoznawania
dobra i zła. O jej szaleństwie świadczy choćby krwawy ślad na czole,
będący piętnem zbrodni. Balladyna zabija każdego, kto może stać się jej
rywalem. Pierwsze zabójstwo dokonane na siostrze Alinie pociąga za sobą
kolejne. Kobieta wypiera się nawet własnej matki, bojąc się wyjawienia
prawdy o swoich czynach. Jej szaleństwo doprowadza ją do tragicznej
śmierci – wydając wyrok na samą siebie, ginie rażona piorunem.
Motyw wladzy/władcy
• (L) Sofok
les Król Edyp
Król Edyp Sofoklesa to tragiczna opowieść o władcy, nad którym ciążyło
fatum. Edyp, kochany przez tebańczyków, troskliwy i sprawiedliwy,
nieświadomie sprowadził na nich klęski. Choć uwolnił Teby od ucisku
Sfinksa, przyczynił się do cierpienia swojego ludu, sprowadzając klątwę
na kraj z powodu zabójstwa Lajosa. Chcąc uwolnić poddanych od chorób
i głodu, za wszelką cenę stara się odnaleźć osobę odpowiedzialną za
śmierć poprzedniego króla. Nie wie, że tym człowiekiem jest on sam. Gdy
ta straszliwa prawda zostaje mu wyjawiona, dla dobra kraju opuszcza
Teby, a wraz z nim ustępują klęski. Tragizm postaci i jej szlachetność każą
nam spojrzeć na Edypa jako na człowieka nieszczęśliwego, którego życie
było od dawna przesądzone ze względu na przepowiednię wyroczni.
•
m Szekspir Makbet
(L) Willia
Makbet, główny bohater tragedii Szekspira, dochodzi do władzy po
zabójstwie prawowitego króla, Dunkana. Działania Makbeta wynikają z
żądzy władzy, z chorej ambicji, która tkwiła w sercu bohatera, podsycana
przez jego żonę. Makbet nie był dobrym władcą. Nie troszczy się o swoich
poddanych, lecz dbał o to, by utrzymać władzę i by jego zbrodnie nie
zostały wyjawione. W przeciwieństwie do Edypa, nad jego życiem nie
ciążyło fatum. Decyzje podejmowane przez Makbeta były autonomiczne,
a bohater świadomie czynił zło.
W dramacie Szekspira – oprócz tytułowej postaci władcy – pojawia się
dobry król: Dunkan. Sam Makbet uznawał go za wielkiego i szlachetnego
człowieka, dlatego na początku wahał się, czy go zabić. Prawowity władca
był sprawiedliwy, doceniał dokonania swoich poddanych (na przykład
nagrodził Makbeta tytułem i majątkiem, co było wyrazem wdzięczności
za bohaterstwo na polu bitwy). Panowanie Dunkana zapewniało państwu
dobrobyt i bezpieczeństwo. Śmierć króla przyniosła krajowi wiele lat
życia w strachu i nieszczęściu. Władza ukazana została tu zatem jako siła
niszcząca nie tylko poddanych, ale i osobę, która tę władzę posiada
Motyw Zbrodni i Kary
• (L) Fiodo
r Dostojewski Zbrodnia
i kara
Tekstem kultury, jaki warto przywołać przy okazji motywu winy i kary,
jest powieść Fiodora Dostojewskiego. Raskolnikow zabił lichwiarkę (i
przypadkowo również jej siostrę), chcąc udowodnić sobie, że należy do
grupy ludzi „niezwykłych”. Według jego teorii tacy ludzie mogą łamać
prawa moralne, jeżeli wymaga tego dobro ogółu i postęp.
Zbrodnia Rodiona oraz konsekwencje, jakie bohater odczuwał po
dokonaniu zabójstwa, nie przyniosły oczekiwanych rezultatów. Psychika
mężczyzny nie uniosła ciężaru winy, zaś po przyznaniu się do
czynu Rodion został zgodnie z prawem osądzony i skazany na katorgę.
Kara ta okazała się jednak dla bohatera czasem przemiany i można ją
odczytywać jako oczyszczenie i dar drugiej szansy na życie w zgodzie z
sumieniem
•
(L) Sofok
les Król Edyp
Król Edyp jest bohaterem tragicznym. Oznacza to, że stoi przed wyborem
dwóch równorzędnych, ale przeciwstawnych wartości. Każdy zaś wybór
sprowadza na bohatera klęskę. Edyp zabijając swojego ojca w wąwozie,
dopuszcza się zbrodni. Jako król Teb służy ludowi i opiekuje się
poddanymi. Dlatego też bardzo chce odnaleźć zabójcę Lajosa, nie mając
świadomości, że to on jest odpowiedzialny za śmierć dawnego władcy
Teb. Ostatecznie prawda zostaje odkryta, a Edyp pokornie poddaje się
karze – zostaje wygnany z miasta. Tragizm Edypa wynikał z fatum, jakie
na nim ciążyło. Każda próba rozwiązania problemu skończyłaby się dla
bohatera porażką. Jego los był z góry przesądzony, dlatego charakter
jego winy różni się od winy Makbeta, który świadomie wybierał drogę
zbrodni.

Motyw Zemsty

• (L) Adam
Mickiewicz, Dziady cz.
III
W III części Dziadów pod koniec I sceny Konrad wraz z Chórem wykonuje
pieśń, w której wyraża pragnienie zemsty na wrogu. Bohater porównuje
tę pieśń do upiora, który „żąda krwi”. Zemsta ma się dokonać „z Bogiem
i choćby mimo Boga”. Konrad zatem chce podjąć się zadania sprzecznego
z moralnością. Zwraca na to uwagę Ksiądz Lwowicz, nazywając słowa
bohatera „pieśnią szatańską”. Konrad jednak mówi dalej o tym, że uczyni
z rodaków „upiory”, by wspólnie zaatakować nieprzyjaciela i razem z nim
zostać potępionym. Słowa Konrada są przejawem desperacji patrioty,
który gotowy jest poświęcić własną duszę dla dobra narodu. Zemsta jest
jednak krytycznie oceniona przez autora, ponieważ w następnej scenie
bohater wygłasza słynną improwizację, którą kończą słowa szatana.
Konrad, będąc pod wpływem złego ducha, buntuje się przeciwko Bogu.
Dopiero egzorcyzmy dokonane przez Księdza Piotra przynoszą
Konradowi wewnętrzny spokój i pogodzenie się ze Stwórcą.

•
Mickiewicz Konrad
(L) Adam

Wallenrod
Aktu zemsty na Zakonie Krzyżackim za krzywdy wobec państwa
litewskiego dokonuje porwany w okresie dzieciństwa chłopiec.
Wychowany wśród Niemców, otrzymuje imię Walter Alf. Patriotyczne
uczucia wobec Litwy oraz pragnienie zemsty wzbudza w nim stary
wajdelota Halban, który opowiada mu dzieje państwa. Po ucieczce na
dwór księcia litewskiego Kiejstuta, zakochuje się w jego córce i poślubia
ją. Rozstaje się jednak z ukochaną, by podstępem przybrać imię Konrada
Wallenroda i zyskać sobie uznanie wśród Krzyżaków. Zakon wybiera go
na wielkiego mistrza, a on tak dowodzi wojskami, by ponosiły kolejne
klęski. Wyrok śmierci za zdradę, wydany na Konrada przez rycerzy
niemieckich, przyśpiesza jego decyzję o samobójstwie. Bohater ma
jednak świadomość, że jego zemsta przyniosła wielkie szkody Krzyżakom.
Utwór Mickiewicza podejmuje trudny problem moralny, dotyczący
słuszności postępowania głównego bohatera: czy podstęp i zemsta są
właściwym sposobem walki za ojczyznę? Konrad Wallenrod osiąga swój
cel (osłabia państwo krzyżackie), jednak sam również ponosi ogromne
konsekwencje (rozstaje się z żoną, a potem traci ją bezpowrotnie i sam
ginie, wypijając truciznę). Jego czyny będą jednak rozsławiane przez
wajdelotę, który zobowiązał się rozgłaszać historię Konrada wśród
Litwinów.
Przyjaźń

•ne de Saint-
(L) Antoi

Exupery Mały Książę
Narrator tej opowieści – pilot, który wylądował awaryjnie na pustyni –
spotyka chłopca. Podczas długich rozmów mężczyzna stopniowo poznaje
historię Małego Księcia i odkrywa, że jest on mieszkańcem odległej
planety, który po długiej podróży trafił na Ziemię. O przyjaźni poucza go
lis, który stwierdza, że Dobrze widzi się tylko sercem. Najważniejsze jest
niewidoczne dla oczu. Zaprzyjaźnić się z kimś oznacza „oswoić go”,
przebywać z nim długo w milczeniu, poznawać powoli i stopniowo. Z
przyjaźnią wiąże się również odpowiedzialność za drugą osobę oraz
uczucie smutku, gdy przyjaciel odchodzi. Takiej właśnie przyjaźni
doświadczył pilot, który spędził tydzień w towarzystwie Małego Księcia.
Chłopiec podczas pobytu na Ziemi uświadamia sobie, że silna nić
przyjaźni łączy go również z różą, która pozostała na jego planecie.
Odkrywa, że mimo iż wygląda ona tak samo jak inne róże, to jest ona
wyjątkowa, ponieważ należy do niego. Mały Książę odchodzi z Ziemi i –
jak twierdzi narrator – powraca na swoją planetę do ukochanej róży.

•
Joanne
(L)

Kathleen Rowling, Harr
y Potter i Kamień
Filozoficzny (i następne
części)
Popularna seria książek dla młodzieży – poza wątkiem fantastycznym –
opisuje znany od wieków model przyjaźni między młodymi bohaterami
powieści. Harry Potter, Hermiona Granger i Ron Weasley to troje
nierozłącznych towarzyszy. Od chwili poznania w Hogwarcie młodzi
czarodzieje razem się uczą, bawią i rozwiązują tajemnice magicznego
świata. Wielokrotnie ich przyjaźń była wystawiana na próbę, a groźne
sytuacje wymagały lojalności i poświęcenia. Zawsze jednak
Harry, Hermiona i Ron trzymali się razem i wspierali w trudnych
momentach. Przywołując ten przykład, warto powołać się na konkretne
sytuacje, w których bohaterowie stawiali czoła przeciwnościom losu i
rozwiązywali problemy dzięki sile przyjaźni. Sytuacji takich znacie na
pewno wiele – począwszy od zmagań z nauką i profesorami (choćby z
profesorem Snapem), przez konfrontację z Tomem Riddlem, po
ostateczny pojedynek z Voldemortem.

• (L) John
Ronald Reuel Tolkien, 
Władca pierścieni
Powieść fantasy ukazuje piękny portret przyjaźni, jaka zrodziła się między
czwórką hobbitów – Frodem, Samem, Pipinem i Merrym. Rzuceni w wir
przygody i niebezpieczeństw zawsze troszczyli się wzajemnie o siebie, byli
gotowi poświęcić zdrowie i życie, aby wspierać towarzyszy i bronić ich
przed niewolą czy śmiercią. Szczególną postacią jest tu Sam, który
przyrzeka Gandalfowi, że zaopiekuje się Frodem. Do ostatnich
momentów trwania wyprawy na Górę Przeznaczenia ogrodnik
wspierał Froda i współczuł mu brzemienia, z jakim hobbit się musiał
mierzyć. Nawet intrygi Golluma, mające na celu skłócenie
obu hobbitów, oraz niechęć Froda, nie przyniosły efektów. Sam,
odkrywając złe zamiary Smeagola, powrócił po kłótni z przyjacielem i do
ostatnich chwil towarzyszył mu w misji zniszczenia pierścienia władzy. Być
może, gdyby nie zaufanie, jakim darzyli się członkowie Drużyny
Pierścienia, pierścień trafiłby do Saurona, a Śródziemie pogrążyłoby się w
ciemnościach zła.