T. C. Na. V.

....

Nafıa işleri MectTtuası

( Fenni Kısım )

SENE: e(___i_) Üc ayda

'
bir cıkar.
'
SAYI: 1

Ön s o•• z

Neşredileceğini evvelce haber vermiş ol- ve fen adamlarının değil, bilgili her Türkün
duğumuz " Nafıa İşleri Mecmuası ,, üç aylık merakla okuyup faydalanacağı bir eser ola-
fenni kısmının birincisini okuyucularımızın caktır. Okuyucular mecmuada fen dünyasının
en yeni buluşlarını ve tetkiklerini; Cümhuriyet
nazarı istifadelerine arzediyoruz. Bu mecmua
devrinde yurdumuzda viicude getirilen yeni
Nafıanın deruhte ettiği mühim ve ana vazifeler
eserlerle gelecekte yapılacak işlere ve bunların
hakkında kıymetli mühendis ve fen adamla-
kuruluşlarında istinat edilen fenni esaslara
rımızın değerli tetkiklerile Avrupa ve Ameri- ait tafsilatı, proje ve keşifler hülasalarını bula-
ka fen dünyasının tanınmış eserlerinden ve caklardır. Mecmua beynelmilel fenni terakkı­
neşriyatından istifade edecektir. ya tı daima takip etmeği de kendine düstur
Mecmuanın fenni kısmı yalnız mühendis edinmiştir.
 • de
Memleketimız Ko··prücülüg- e bir bakış

Yeni Şose Köprülerimiz

Yıızan : KOprOler BaşmUhendiıl
Kemal

_ /irinci drııir: ~arın nezaretinin . ihdasile baş­

ı. Umumi malumat ' lar· O munlı ırnltanutile beraber nıhayet _bu_lur.
Türkiyede • •·ı··k
köpriıcu u san'atı üç esaslı devir 8 , devirde kurgiı· köprülerde ilmi esa, lara ı tın_a­
geçirmiştir : . cl~n köpı·Uve kc•mer şekilleri te P!l edilmek ıs­
Birinci devir: muvaJ~net hesabatına müsten_ıt tenilmiş, fakat 10 - 15 metreden ~azla a?ı~lıkta
olmıyan kadim kargir köprüler devridi~. Bu dev_ır kargir köprlllcriıı inşa ına ce _a~et edıl_emem'.şt~r. Da-
Romalılardan başlar, Osmanlı hükümetınde Nafıa ha fazla açıklıkta köprüler ıçın demırden ıstıfa~e
nezaretinin teşekkülüne kadar devam eder .. B~ edilmiştir. Bu uretle yapılan bellibaşlı köprülerın
devirde yapılan köprüler itibarile Türkiye en ılerı adedi de çok mahduttur. altaoat Nafıası daha
gelen memleketlerden birisidir. . . ziyade memlekette artan nıünaknle ihtiyacını az
Bu köprüler mukavemet nazariyatına ıslınat zamanda çürümeğe, yıkılmağa mahkilm olan ahşap
etmez. Kemerlere verilen şekiller asrımızda oldu- köprülerle tatmin etrnege çalışmıştır. . . .
ğu gibi mukavemet hesapla~ile çıkarılmamıştır. Ruslarrlan intikal eden Kars bavalısındekı
Bunlara mimarın his ve kanaatıne, zamanın tel~k- büyük köprülerden sarfınazar edilirse eski d~vir-
kilerine ve tecrübelerin verdiği neticelere gore lerden Cürnhuriyet devrine intikal eden buyük
muhtelif şekiller verilmiştir. köprülerin adedi ancak yüze baliğ olur.
Kemerler ekseriyet itibarile sivri olarak ya-
Oçiincii devir: Cllmhuriyetin doğu~u !_le be-
pılmıştır. Bazan da irtifaı arzına nazaran fazla olan
raber memleketimizde köprücülüğün 0çuncu dev-
münhaniler şeklinde inşa edilmiştir. ri başlar.
Köprü ayakları da ekseriyet itibarile bugünkü
Daha 192:3sensinde (36) metre gibi büyük açık­
telakkilere göre kabili müdafaa olmıyacak derece-
lıkta basık kemerli Garzan köprüsünün (Şekil - 3)
de kalın kütleler halinde tertip edilmiştir.
inşasına teşebbüs ve mübaşeret edilmiştir. Garzan
Bilhassa Selçuk Türkleri zamanında memle-
köprüsü Siirt Viltiyetinde, Siirt - Diyarlrnkir yolu
ketimizde köprücülük çok ilerlemiş ve inşa edilen
ilzerinde bulunmaktadır.
köprü kemerleri muayyen şekiller almağa başla­
•mıştır. ic;tiklal Harbi yeni bitmis, hariçle irtibat he-
Osmanlı saltanatının ikbal devirlerinde de köp- nüz her tarafla teessüs etmemiş olduğu için o za-
rü inşaatına çok ehemmiyet verilmiştir. Bu zaman- man bu havaliye ı,:inıento sevki kabil olamıyordu.
da yapılan köprülerin inşaat usulü ve kemer şekil­ Bunun için inşaatta horasan harcı kullanılması
leri Selçuk Türklerinden iktibas edilmiştir. O su- kararlaştırılmıştı. Bu köprü memleketimizde ki-
retle ki her iki saltanat zamanında inşa olunan reç harcile yapılan basık kemerli köprülerin
köprUleri birbirinden tefrik etmek güçtür. en büyüğüdür. O zamana kadar yapılan hu nevi
Bu devirde kabul olunan kemer şekilleri büyük köprülerin açıklık itibarile bir kaç misline baliğ
açıklıklara pek de müsait olmamakla beraber diğer oluyordu. Böyle bir eserin inşasına memleketin
memleketlerde o zamanlarda emsaline tesadüf olu- uzak biı· yerinde ve her nevi vesaiti renniyeden
namıyacak derecede büyük açıklıkta kemeı-Ier mahrum bir· devirde başlanması, istiklAl
inşa edilmiştir.
Harbini müteakip Cümhüriyet devrinde
Elyevm mevcut olan köprüler içinde açıklığı memlekette doğan iynrnr aşkının ilk alametlerin-
en fazla olan Diyarbekir - Siirt yolu üzerinde Bat- den birini ve mühendi !erimizde heliren fenni
man çayı ( şekil - 1) köprüsüdür. Bu köprünün or- cesaret ve azmin bir misalini teşkil eder.
ta açıklığı ( 38. 60) metredir.
Mamafih bu ilk hamle tecrübesizliğin tevlit
Hasankeyf kasabası önünde Dicle nehiri üze- edebileceği arızalardan tamamile ma ı..n kalmadı.
rinde de yıkılmış bir köprünün ayakları ve sair Köprünün iskelesi dere yatağında kuııı üzerine
asarı mevcuttur.
doğrudan doğruya oturtulan kireç harçlı kargir
Bunun da 45 metre gibi büyük açıklıkları haiz
olduğu anlaşılıyor. ayaklar üzerine istinat ettirilmişti. İnşaat kış mev-
Antalyada Köprüçayı üzerinde açıklığ·ının simine kadar sllrdü. Yapı bitirildikten sonra bar-
( 50) metrı;ıyi geçtiği tahoıin edilen bir köprünün cın tasallüp etmesi için epey bil' müddet bekle-
enkazına tesadüf edilmektedir. mek lazım geliyordu. l:5u suretle iskelenin kaldı­
Bunlardan başka, Mimar Sinan tarafından inşa rılmasına vakit kalmadan feyezan zamanı geldi;
edildiği rivayet olunan Kayseride Kızılırmak vukubulan bir feyezanda ayaklarının allı oyuldu-
üzerindeki (27) metre açıklığında Tek Göz köprüsü ğundan iskele çöktü, kemer de bu yüzden tağyiri­
( Şekil - 2) de bu devirde inşa edilen büyük şeklederek hasara uğradı. Köprünün tamiri, altına
açıklıkta köprülerden biridir. yeni bir iskele inşa edilerek ve kemer kamilen
İlk zamanlarda bu derecede ileri giden köp- yıkılarak yeniden yapılmak suretile icra kılın­
mıştır.
rücülük işi Osmanlı saltanatının son asırlarında
karnilen ibmal edilmiştir. Feyezanlar dolayısıyla köprünün tekrar hasara
2 uğramasına mahal kalmamak üzere iskele, kemer
 Şekil - 1
Siirt - Diyarbekir yolunda 38.60
metre açıklığında Batman çayı
köprüsü. ( Türkiyede eskiden
kalma en büyük açıklıkta kar-
gir köprü)

Şekil - 2
Kayseri Viliyetlnde, Kıulırm k
üzerinde 27 metre nç.ıkJığıoda
Tekgöz köprüsü.

Şekil - 3
Siirt Vilayetinde, Siirt - Diyarbekir yolu
üzerinde 36 metre açıklığında Garzan
köprüsü.

3
)
kapadıldıktan 54 gün sonra indirilmiş ve bir arıza giui ka.rgir köpru taızını tercih •tınck veyahut
vukubulmamıştır. Ancak harcın layıkıyla tasallüp beton ve betonarme inşmıt tarzını intihap eylemek
etmemesine binaen anahtarda 15 saatim kadar icap ediyorrlu. Beton ve betonarme köprüler da-
basma l.ıulıııııııuştllr. yanıklılık itiburile ayni kıymeti haiz olmukla

rr
i

Şekil - 4
Adagide - Ödemiş yolunda 26X3 metre açıklığında Adagide köprüsü. ( Türkiyede ilk defa inşa
olunan büyük betonarme köprü )

Çok gayri müsait şel'ait altında inşa olnnan heraber dıılıa ucuz olduğu için son on sene zar-
bu köprü böyle bir kazaya uğramakla beraber 36 l'ında yapılan köprüler tercihen betonarme olarak
metre gibi mühim bir açıklığı haiz olması itibarile inşa edildi.
Cümhuriyet devrindeki köprücülük faaliyeti için Bu sebeple köpri.icüli.iğüınOzOn bu üçüncü
güzel bir başlangıç olmuştur. devrine aynı zamanda betonarme devri diyebiliriz.
Yeni taammüm etmeğe !Jaşlıyan betonarme Memleketimizde ilk büyük betonarme köprü-
inşaat memleketimizde Cüm lı uriyet devrinden beri nün inşaatını yapmak şerefi sabık Mühendis Mek-
köprücülüğ·ün yeni baştan canhııımasında mühim tebi Betonarme Muallimi Mühendis Galip beye
bir amil olmuştur. nasip olmuştur. Köprünün projesi de Galip Bey
Cünıhuriyet idaresi mf'mleketin iymarıoa büyük tarafından tauzim olunmuştur.

bir ·ehemmiyet verdiğinden muvakkat inşaattan Bu <'ser lzmir Vilayetinde Ödemiş - Adagide
ibaret olan ve her zaman tamire muhtaç bulunan yoiunda ki.icük Mendircs nehri üzerindeki Adagide
ahşap köprülerin mümkün olduğu kadar terki köprüsüdür ( Şekii - 4 ) 3 ✓26 metre açıklığında
lazım geliyordu. Daha esaslı bir inşaat tarzı olan Bavstring sistemindedir
demir köprülerin ise, hem malzemesinin bariçten Aynı sene zarfında ihale edilen Akçay
gelmesi ve hem de sık sık boyanması mahzuru köprüsü 5X35 metre açıklığında muazzam bir e-
vardır. Binaenaleyh ya Garzan köprüsünde olduğu serdir. Köprü ancak 1928 senesinde ikmal edile-

Şekil - 5
Bartın - Zafranbolu yolu üzerinde 49.20
metre açıklığında, betonarme Kirazlık
köprüsü.

4
bilıni~olmakla beraber helonurıııe inşant :sistenıi­ 5 - Boyabat - Kastamoni yolunda 2 < 26. 5
nin adeta nıClptedL i hulunılııııuınııı hır zıınuııırla metre açıklığ·ında iiç mafsallı kemer şeklinde Fl•v-
böyle hOyük bir köprünün ıırıza:-ıı uır :-urelle zipaşa köprüsü.
ınuvaHaki.,t-tll' ikımıli lıu ~'l'llİ inı;.aal lııızıııııı 6 - Bcılıkesir - Çanakkale yolunda 25 metre
ınemll•ketiıniz için çok fıt) cialı olacau.ırıı b;pat açıklığında Bavstring 3isteminde İncesu köprüsü.
etmiştir. Akçny köpı·ü llnlln tem<'lleri dip~iı san- 7 - Mersin - Adana yolunda 25 metre açıklı­
dıklar vasıtasıyla inşa edilmiştir. ğında Bavstring sisteminde Keloğlu köprüsü.
19~5 senesinde İstanbul Vilayeti dııhilindc Irva 8 - Balıkesir - Çanakkale yolunda 6 X 20
d('resi üzerinde inşasına başlanan Irva köprüsü metre açıklığında Gerber sisteminde Çandere
açıklık itibarile o zamanç_1 kadar yapılan kaıgir köprüsü.
şose köprülerinin en büyüğüdür. Bu köprü üç !:ı - Balıkesir - Çanakkale yolunda 3 2ô
ınafsallıdır. maf allar kurşun levhalardan müle- metre açıklığında mütedahil kemer şeklinde
Ş<'kkildir. Köprünün inşaatı 1926 sene inde ikmal Hüyük Ag9nya köprüsü.
l'dilmişlir. Kenar ayaklar arasındaki açıklık (49.20) 10 - Antalya - Ala.iye yolunda 8. 5 60 11.5
metredir. Şayanı dikkattir ki, bu köpl'ii çürük metre açıklığ·ında basit kiriş şeklinde, kenar göz-
bir zemin üzerine kurulmuştur. leri betonarme • ve orta gözü demir, .Manavgat
Kenar ayaklar ahşap kazıklar üzerine oturtul- köprüsü,
muştur. 1928 senesi başlangıcında kenar gözleri 11 - Malatya - Elaziz yolunda Fırat nehri
25 ve orta gözü 30 metre açıklığında GNher sis- üzerinde esas gözü ( 109 60) rıetre açıklı~ında
mütedahil kemer şeklinde İsrnetpaşa köprü ·ü.
temi Saray köprüsü inşaatı bitirilmiştir.
( Şekil - 6)
Bu suretle daha 926 senesinde bctoncırıııe ke-
12 -- istan1>Ul Vilayetinde Kağıthane ve Ali-
mer köprü açıklığı ( 49,20 ) metreye vasıl oldu-
hey dereleri üzerinde Bavstring sisteminde 34
ğu gibi 928 senesinde de kiriş köprüler açıklığı
metre açıklığında Silahdarağa ve Sünnet köprüleri.
30 metreye varmış bulunuyordu. Betonarme köp- 13 - Vezirhan - Gölpazarı yolunda Sakaryıı
rülerde bu açıklıklara diger memleketlerde de nehri üzerinde 2 X 45 metre açıklığında mütemadi
nadiren tesadüf olunabilmektedir. demir kiriş şeklinde Vezirhan köprüsü.
Bunlardan başka 928 senesine kadar bliyük 14 - Antalya - Ala.iye yolunda 16.60 + 18.90
köprü olarak Gazi Orman Çiftliğinde 25 metre + +42 18.90 + 13.50 metre açıklığında Bavstring
açıklığıda Orman Çiftliği, Etlik ve Keçiören yol- ile Gerber sistemlerinden müteşekkil Ak. u köp-
ları ü:1erinde 10.5+15+t0.5 metre açıklığında ve rüsü.
mütemadi kiriş şeklinde Ellik ve Ziraat Mektebi 15 - Suşehri - Koyulhisar yolunda Kelkit
köprüleri, Ankara - Etiınesut yolu üzerinde 6Xt0 ırmağı üzerinde 2 X 35 metre açıklığında Bav l-
metre açıklığıoda basit kirişli Etimcsut; Avanos ring sisteminde Akçaağıl köprüsü
önünde ve Kızılırmak üzerinde ayakları eskiden 16 - Adana civarında 72,48 metre açıklıftında
mevcut olan Avanos köprüsü, lznıir - Bergama mütedahil kemer şeklinde Körkün köprll il.
yolunda betonarme kazıklar üzerine müstenit basit - 17 -- Siirt - Diyarıbekir yolunda orta gözü
kirişlerden ibaret 11X 1l metı·e açıklığında Güzel- 50,40 metre_ açıkltğıada mütedahil kemer şeklinde
hisar; Bartın - Safran bolu yolu oda Irva köp- Paşur köprüsü.
rüsü projesine tevfikan 49. 2C metre açıklığında Bu cetvel gösterir ki, Şose ve Köprüler KH-
Kirazlık ( şekil • 5 ) köprüleri inşa ve ikmal nununun neşrindenberi beş sene geçmedigi halde
edilmiştir. Bavstriog köprülerde açıklık (42) ve mUtedahil
929 senesinde Zonguldak Viltı.yeliııde 2X24.00 kemer şeklinde açıklık (_]09.60) metreye vasıl
metre açıklığında Arslan ve 26 metre açıklığıoda olmuştur. Bu suretle betonarme büyük açıklıklı
Bavstring sisteminde Ankara köprüleri bitirilmiş­ köprüler hususunda memleketimize ancak Fran a,
tir. Amerika, Almat:!ya ve son senede İsveç tefevvuk
2 Haziran 929 tarihli şose ve köprüler kanu- edebilmektedir.
nunun neşrinden sonra lıü~0metimiz köprü inşa­ Bu köprülerden en mühim ve şayanı dikkat
atına hususi hir ehemmiyet atfetmiş ve bu sayede olan İsmetpaşa köprüsü hakkında Cümhuriyetin
o taı-ihlenberi daha mühim ve daha çok eserler •. Onuncu Yıldöoümü münasebetile neşrolunan ri o-
meydana gelnıeğe başlamıştır. Bundan sonr~ lede izahat verilmiştir.
meydana gelen eserler me~anında en mühimlerı - Bundan sonra inşalarındaki busu iyet ve açık­
şunlardır: lıkları itibarile Aksu, Kör-kün ve Paşur köprüleri
1 - 8alıkesir-Edremit yolu üzerinde 3;-(2H.80 . ehemmiyeti haiz olduklarıodan bunlar hakkında
metre açıklığında Gerber sisteminde Güngör- baz 1 malumat verilmesi faydalı görülnıüşti.ır:
mez köprüsü .
2 - Yeşilırnıak üzerinde 10 X 26.00 .. rn~t~·:e il. - Aksu köprüsü
açıklığında Gerber sisteminde Çarşamba kopr~su. ('.Şekil - 7 - 8)
3 - Nazilli - Bozdoğan yolunda Mendıres
suyun ~) nıelrP _kadur yük-
nehri üzerinde ::2 +28 +22 metre açıklığında
Köprü mevkiinde
seldiği tesbit edilmiı;tir. ~ayıo ıkı ~-urar~nda
Bavstring sisteminde Nazilli köprüsü.
arazi düz ovadır. Bu vHzı,vet ıcabı u. l ~ ~TH-
4 - İzmir . Bergama yolunda Bakırçayı Uze- nın kiriş şeklinde inşası faydalı gMıılıııuştur. ı~ a
1·inde 2 X 26. 5 metre açıklığında Uç mafsallı ke- mecrada debuşeniıı kapaıılıııaıııa:-.ı ve al• ltıusu
mer şeklinde Bakırçayı köprüsü • 5
 Şekil - 6
Orta gözü 109.60-metre açıklığında Cümhu·
riyetin muazzam iymar eserlerinden İsmet
Paşa köprüsü.

Şekil - 7
Betonarme güzel eserlerimizden orta gozu
42 metre açıldığında Aksu köprüsünün
görünüşü.

Şekil - 8
Aksu köprüsünün umumi şekil.

6
yük ek bir ayağın razla ma rafı nazarı itibara
boyundadır. Tali gözlerde kemerlere uyacak su-
alınarak yatak ortalarında ayak inşasından sarfı­
rette yalnız ikişer kiriş tertip edilmiştir. Kirişler
nazar edilmiştir. Bu urt:tle orta göze Hl.aka! 40
aynı zamanda korkuluk vazifesi görmektedir. İrti­
metre kadar bir açıklık verilmesi icap etmiştir.
faları 1.90, şose üstünden yükseklikleri 1. 12 met-
Bidayette orta gözün demir, air gözlerin beton-
redil'. Kemer ve kirişler arasındaki köprü arzı 4.00
arme olarak inşası d0şünülmOştür. Fakat köprünün metredir.
iki muhtelif inşaat müteahhidi tarafından yapılına­
Hesabatta sıkleti mütehavvile olarak 17.5 ton
sıoın masraflı olacağı anlaşıldı 0 ından bu fikirden
ağırlığında bir silindirle etrafında bulunan 350 kilo-
sarfınazar edilmiş ve nihayet en iktisadi bir şekil
gramlık bir cemmiğ·afirin en gayri müsait vazi-
olmak üzere orta gözü mümtet Bavstring ve yan yetleri nazarı itibare alınmıştır.
gözleri Gerber sisteminde olan hususi bir köprü
Beton dökme tarzı: 17 metre kadar bir irtifaı
tipi bulunmuştur.
haiz olan iskeleye bilhassa ruzgAra ve feyezanlara
Zeminin alçak sudan itibaren beş altı metro karşı kafi bir salAbet vermek maksadıyla ~vvelıi
kadar derinlikte bulunan tabakası kum ve ince
tiranlar ve arzaniler betonu mihveri bitarafa kadar
çakılrtan ibarettir. Bunun altında kalın bir kil üst satıhları çok pürüzlü olarak bırakılmak şartıyla
tabakası vardır. Zemin tabakalarının bu cinsine
dökülmüş; sırasıyla dikmeler, kemerin portafo kı­
nazaran temellerin kazık üzerine oturtulması
sımları, her biri 40-50 santim kalınlıkta üç rulodan
düşünülmüştür. Küçük orta ayaklarda ve kenar mürekkep olmak üzere kemerler betonu dökül-
ayaklarda kazık başları alçak sudan yukarıda müştür.Kemerin rulolarından her biri yarım günde
bulunduğundan betonarme kazık tercih edilmiştir.
ikmal edilmiş ve münavebe ile bir kemerden diğe­
Gerek tecrübe kazıkları ve gerekse temeller- rine geçilmiştir, Rulolar betonunun dökülmesi
de ilkönce çakılan kazıklar zemine miktarı için her kemer on kadar parçaya ayrılmak sure-
kafi girdiğ·i halde müteakip kazıklar gittikçe tile ayni zamanda muhtelif kısımlarda çalışılmış
zemine daha zor girmiş ve hatta. son kazıklar iki ve bu suretle sıkletin mümkün mertebe mütesavi-
üç metreden fazla çakılamaınıştır. yen intişarı temin edilmiştir. Her iki kem ar betonu
Kemerin Ala.iye ayağında kil tabakası diğer­ üç gün zarfında bitirilmiştir.
lerine nazaran daha yüksekle olduğundan Larsen Kemerlerin ikmalini müteakip döşeme betonu
demirleri vıısıtasıyla bu kil tabakasına kadar haf- boydan boya dökülmüştür.
riyat yapılarak temelin bu tabaka lizerine oturtul- Kemerlerde süpersiman kullanılmıştır. İ kele
ması düşünülmüş ise de, hafriyattan sonra kil 14 gün sonra indirilmiştir. E. = 300,000 kg/c~ ol-
tabakasının oldukça yumuşak olduğ·u görüldü- duğuna göre hesap edilen inhina miktarı 7 mili-
ğünden bu temelin altına da ahşap kazıklar çakıl­ metredir. Bilfiil bulunan inhina da bu miktara
ması icap etmiştir. Bu kazıklar kil içinde 10- 12 müsavi zuhur etmiştir. Bunun 2.8 milimetre i is-
metre kadar çakılabilmiştir. kelenin çaprazları kaldırıldıktan sonra ve mü-
Hafriyat küçük orta ayaklarla kenar ayaklar- tebakisi köprü iskeleden tamamen kurtulduktan
da kaplamasız ve nehir yatağındaki esas orta sonra ölçülmüştür.
ayaklarda demir palplAnşlar yardımile yapılmıştır. İnşaatı kolaylaştırmak maksadıyla gergi ve
Esas orta ayaklar yukarıda ( 1.n) diğerleri askılarda betonun, demirler gerildikten onra
( 1.1 ) metre arzındadır. dökülmesine lüzum görülmiyerek bütün göz bit-
Ayaklara her taraftan -lomiktarında bir meyil tikten sonra iskele kaldırılmıştır. Buna mukabil
demir gergilerde zati ve müteharrik ıkletler
verilmiştir.
Temellerde beton dozajı ( 160), ayaklarda tesiri altında santimetre murabbaına 1000 ve dö-
şemede 900 kiloya çalıştırılmıştır.
( 200) dür.
İnşaat 2/4/1932 tarihli mukavele ile ibale ve
Betonarme kazıklar ve üst yapı dozajı ( 350)
kilogramdır.
29/3/1933 tarihinde ikmal edilmiştir. Üst yapıda
beton dökme ameliyesi yağmur mevsimine ra t-
Ayakların inceliğfoe mukabil üşt yapıdan ge-
geldiğ'inden çadır bezleri gerilmek sureti!~ ya~-
len sıkleti bütün ayak boyunca dağıtmak için baş­
murlu günlerde bilainkıta çalışılması temın edıl­
lara kuvvetli birer beton kiriş yapılmıştır.
miş, bu suretle inşaat mukavele ile tesbit oı una~
Orta göz ve Gerber yatakları çelik, küçük
müddetten evvel bitirilmiştir. Köprü (86,292) !ı­
orta ayak üzerindeki sabit yatak kurşun ve kenar
raya malomuştur.
ayaklar üzerindeki müteharrik mesnetler b_eıo~­
armedir. Köprü döşemesi arzanner üzerine bınmış 111. - Körkün köprüsü
mütemadi kiriş şeklindedir. Ayrıca t.ulAni kirişler ( Şekil - 9 • t O )
y_oktur. Arzani kirişler de esas kirişlere istinat
eder. . Adana - Karaisalı yolunda Seyhan nehrinin
Arzaniler esas gözde ve askı kirişlerinde bır­ ayaklarından Körkün ırmağı üzerine in a edil-
birinden 2. 8C; mümtet kirişlerde 2. 70 me~re miştir. Köprü projesi bidayette 20+22 ~O ınC't­
mesafededir. Döşeme O. 20 metre kalınlığında re açı-klıklarında Gerber sisteminde olarak hrn·
yapılmıştır. zim edilmiştir. Suların fevkalaıie feyezanlardu
Kemerler anahtarlarda 0.50/1.20 maktaındadır. fazla yükseldiği ve bu seviyede cereyanl_u~ın
Altta ve üstte 12 şer adet 30 milimetre kutrunda ayaklara fazlaca mail geleceği tahakkuk etlıgın­
demir mevcuttur. Gergilerde 25 er adet 30 mm. den proje değiştirilmiş ve açıklık 10 met_re ka-
kutrunda demir konulmuştur. dar artırılarak köprünün 72,4 . metre nazarı açık­
Konsollar 3. 85 ve askı kirişleri 11. 20 metre lıkta tek gözlü olarak inşası kararlaştırılmıştır.

7
-----.--
f

Şekil - 9
Adana - Karaisalı yolu üzerinde
72.48 metre açıklığında Körkün
köprüsünün görünüşü.

Adana tarafı kenar ayağı konglomera cin- rimflsııit neticeler tevlit eder. Bunu karşılamak
sinden ve pek sağlam olrnıyan kayaya istinat için kemer eb'adını artırmak lazımgelir. Kemerin
etmektedir. Karaisalı cihetinde ise. yapılan son· yukarıda zikredildigi vPçhilc> anahtarda açılması
daj muayenesi neticesinde zeminin sıkışık ça- üzengilerdc'ki tectııhülUn le iratını ve bundan mü-
kıl veya çürük kaya olduğu anlaşılmış ve buna tevellit gayrirnüsait gerilmeleri izale eder.
nazaran köprünün mütedahil kemer şeklinde in- Arazinin vaziyeti icabı olarak tabliyenin kemer-
şasında bir mahzur görlllmemiştir. Yalnız müteda- ler üzerinden geçmesine imkftn olmadığından tabliye
hil kemerde rötre ve tağyiri şekillerin husule kemere asılmıştır. Fakat Bavstring sisteminde
getireceği gayrimüsait tesirler dolayısıyla kemer- olduğu gibi dafia tabliyedeki gerği kirişlerine
lere fazla eh'at verilmesine ve bu suretle inşaat verilmemiş, doğrudan doğruya zemine intikal et-
masrafının artmasına mahal kalmamak üzere tirilmiştir.
anahtarda bir haddifasıl bırakılarak kemerin ve- Tabliyenin çalışmamasını temin için
cerre
ren idrolikler vasıtasıyla açılması düşünülmüştür. yekdiğcrine mütenazır iki mahalde haddifasıl bı­
Malfımdır ki, mütedabil kemerlerde kemer ma- rakılmıştır. Ancak bunlarda tertip olunan çıkıntı­
ruz olduğu tazyik kuvvetinin ve rötrenin tesiri al- lar sayesinde tabliyeye gelecek ufki kuvvetlerin
tında kısalmak mecburiyetindedir; halbuki,kemerin kemerlere ve dolayısıyla ayaklara intikali temin
üzengilerde sabit olması bu tağylri şekle mani o edilmiştir, Bunun için tabliyenin kemere bitişik
lur; bunun neticesi üzengilerde dafianın aksi isti- kısımları rüzgftra kal'şı portafo olaT"ak çalıştırıl­
kamette bir kuvvet, yani tali bir cer kuvveti husule mıştır.

gelir. Bu kuvvet üzengi ve anahtarda çok gay- Kl'merlerden gelen kuvvetin arzani istikamette

__,,, ~

- ----
----====---
---
-·----

Şekil - 10
Körkün köprüsünün umumi şekli.

8
 Şekil - 11
İnşaatının hususiyeti itibarile if-
tihara deger büyük fenni eserleri·
mizden Siirt - Diyarbekir yolu ü•
zerinde, orta gözü 50,40 metre
açıklığında Paşur köprüsünbn
görünüşü,
zemine mümkün mertebe mütesaviyen intikalini
temin ve ayni zamanda kemerlerin rüzgara karşı
mukavemetini artırmak için tabliye altında kemer-
ler kuvvetli bir perde ile birbirine bağlanmıştır.
Ayni zamanda kemerlerin rüzgar kuvvetine karşı
mukavemeti ( K ) şeklinde rüzga.r kirişlerile te-
min edilmiştir. Rüzga.r kirişinden gelen kuvvetin
temele mütedahil olan bir çerçive vasıtasıyla nak-
li nazarı itibara alınmış ve buna göre iki kemeri
arzani olarak birbirine rapteden son rüzgAr kiriş­
leri gayet kuvvetli 011:1.rakyapıldığı gibi kemerle-
rin de bu kirişle birleştiği yerlere ayrıca ruzga.r
demirleri ilAve edilmiştir.
Kemerler anahtarda O. 70 X 1. 20, üzengide
ise O. 70 X 1. 96 maktaında, üzengide yukarıda ve
aşağıda 30 mm. kutrunda 10 ve anahtarda 4 demir
tertip olunmuştur. Arzaniler arasındaki mesafe 4.45
metredir; döşeme iki istikamette mücehhezdir. Şose
4 santim kalınlığında dökme asfalttan mürekkeptir.
Ayrıca tecrit tabakası yapılmamıştır; şose arzı
ve kemer arasında mesafe 4.00 metredir.
Beton dökme ameliyesi: Büyük bir kütle
teşkil eden kemerler üzengi kısımları tamam olarak
dökülmüştür. Bundan sonra döşeme arzani ve
tulanlleri, arzaniler mihveri bitarafa kadar, tula·
nller de kamilen olmak üzere dökülmüştür. Bunu
müteakip sırasıyla dikmeler ve kemerler ve döşe­
me betonu iymal olunmuştur. Kemerler üç rulo
halinde yapılmış, beher rulo her kemerde birer
gün devam etmiştir. Perdeler ikinci rulo ile be-
raber dökülmüştür.
Kemerleri açmak için her kemere ikişer ve-
ren yerleştirilmiştir. Verenlerin her biri 250 şer
ton· kabiliyetinde ve 350 kilogram sıkletindedir.
Bilhesap kemerlerin her birinde mevcut kuvvet
265 tondur.
Bilfiil bulunan kuvvet de buna müsavidir.
Alt taraftaki verenler alt rulo dökülmeden
evvel yerleştirilmiş, bu suretle alt rulo tamamen
döküldükten sonra bir kemer gibi çalışması temin
edilmiştir. Kemeri açmağa mahsus muvakkat
mafsal tertibatının ittisalindeki kısımlar 450 do-
zajlı olarak yapılmış ve ayrıca fretaj ile takviye
edilmiştir.Mafsala muvakkaten etrnfı çinko ile mu•
hat 10 mm. kalıolığında demir levhalar yerleştiı il-
miştir. Çinkolar demir levhaların bilAhare kola) ca
kaldırılmasına yaramaktadır.
Verenlerin dördU de müşterek bir tulumbaya
bağlanmıştır. Bu suretle her zaman bunlarda
ayni tazyik ve kuvvet bulunmaktadır. Kemerler
açılmazdan evvel az bir tazyik ile tertibat güzel-
ce muayene edilerek su kaçırmadığıoa ve mun-
tazaman işlediğine kanaat hasıl olduktan onra
açma ameliyesine başlanmıştır. Açma keyfiyeti
tazyik ile mütenasip olarak artmış ve 6 milimet-
!
reyi bulduğu zaman manometreler 2 6 mikttırın­
da bir kuvvet göstermiştir ki, hesap ile bulunan
neticeye uym!l,ktadır.
Demir plakayı çekebilmek ve kemerler açıl­
dıktan sonra hasıl olan boşluğu doldurmak üzere
kullanılacak betonarme plakları yerleştirebilmek
için aralık 14 milimetreye tezyit edilmiştir.
Bu suretle aralık, demir plaklardan kalacak
boşlukla beraber, 24 milimetreye iblAğ edilmiştir.
Verenler emniyet tertibatile vaziyetlerinde te bit
edildikten sonra iki saat zarfında demir plaklar
kaldırılmış ve yerine 18 er mm. kalınlığında ve
iki tarafı takriben 3 er mm. kadar çimento ha-
muru ile tıla edilmiş, betonarme plaklar sokul-
muştur. Bu plaklar evvelden ihzar edilmiş bulu-
nuyordu.
Etrafta görülen boşluklara ayrıca mala ile
çimento hamuru sıkıştırılmıştır. On dakika kadar
bu vaziyette k_almış, bu esnada manometre daima
kontrol edilmiştir. Tulumba pek az işletilerek aynı
tazyik ikame edilmiştir. Bundan sonra yavaş yavaş
musluklar açılıp verenler tazyikten kurtarılmıştır.
Tazyikten kurtarıldıktan sonra kemerlerin açılma
miktarı tahmin edildiği veçhile lO mm. bulunmuş­
tur. Anahtarda yukarıda ve aşağıda bulunan 30
milimetre kutrunda dörder demirden verenlerin
geleceği mahalle isabet eden ikisi kesilerek ağlı
sollu üç manşonla eklenecek veçbile tertibat
alınmıştır. Yan taraflara isabet eden dlger iki 1
kemerin açılmasına mani olmayacak veçlılle binme
suretile eklenmiştir. Bundan başka etriyelerl ~e-
9
 Şekil - 12
Paşur köprüsü kemerinin iske·
lesi bitmiş şekilde.

çirmek üzere ortada evvelce dökülen beton par-
çası içine borular konulmuştu. Verenler kaldırıl­
dıktan sonra borular içine etriyeler geçirilmiş,
aralık çimento ile doldurulmuş ve kesik demirler
manşonla eklendikten sonra üstte ve altta veren-
ler için açık bırakılan boşluklara beton dökül-
külmüştür.
Verenler kaldırılarak yük kemerlere verildik-
ten sonra ortada bulunan 46 cm. eb'ac'ındaki sa-
baya mütesaviyen 265 tonluk bir kuvvet intikal
etmiştir. Bu suretle santimetre murabbaına isabet
eden kuvvet 85 kiloya baliğ olur. Bundan başka
sıkleti mütehavvile ve şose dolayısıyla inzimam-
edecek kuvvetler de nazarı itibara alınırsa geril-
meler 95 kg/cm2 baliğ olur.
Temellerde gerilmeler Karaisalı tarafında 3,00
kg/ cm2 ve Adana ayağında 4,00 kg/ cm2 hesap edil-
miştir. Kemerler betonu çok soğuk bir mevsimde
dökülmüştür. Binaenaleyh vasati derecei hararetten
15 derece kadar aşağı bir derecede beton dökül-
müştür. Bu da 15 derecelik bir retreye tekabül
eder. Retre için haddizatinde kemerlerin ayrıca
açılmasına lüzum olmamakla beraber temellerin
tasmanı nazarı itibara alınarak kemerlerin tazyiki
için bulunan 6 milimetre kısalma mikdarına ~
mm. daha ilave edilerek açılma mikdarı 10 mili-
metreye iblılğ edilmiştir. İnşaat 47385 liraya mal
olmuştur.

----- --- - -·-

• -·-·-·-·- -·- ----
-·---·-·- ,~.

-ı
1
. 1
Arzanimakla J.s/c,,/,, f'!(.s ilal,
B-B .11-A

l
~Y--;-_

./t

Şekli -13
Pa,ur köprüsünün umumi ,ekli.
10
 IV. -Paşur KöprliaU
( Şekil - 11 - 13 )
Bu k~prUnUn inşasına Garzan köprüsüyle bera-
ber daha Istiklal Harbi e nasında teşebbUs edilmişti.
Evvelcede buraya bir köprünün inşa edilmiş,
fakat yıkılmış olduğu asarile sabittır. 928 sene-
sinde köprünUn inşası 102,000 liraya müteahhidine
ihale edilmiş ise de, müteahhit inşaatı idare ede-
cek fen memuru bulamadığından mukavele fesh-
edilmişti
Bi!Ahare başka bir projeye tevfikan köprü üç
gözlü kArgir olarak müteahhidine ihale idilmiş
ise de, orta ayaklar temelleri için afuymandan mü-
teessir olmayacak zemin bulunamamış, bunun
üzerine dere yatağının tek açıklıkta geçilmesi için
köprün ün betonarme olarak inşası kararlaştı­
rılmıştır.
İki tarafta arazi kayalık olduğu için kemer
mütedahil olarak tertip edilmiştir. Kemer ayakları
üzerine yüksek irtifada kenar ayak yapılmasına
mahal kalmamak üzere bu kemerden başka bir
tarafta 8 metre açıklığında bir ve diğer tarafta iki
göz ilave edilmiştir.
Mütedahil kemerlerde betonun kış mevsiminde
dökülmesi retre tesiratınm hararet tesirile ifna
edilmesi ve betonun daha mukavemetli olması
itibarile faydalı oldugundan beton dökme ame-
liyesi kış mevsimine isabet ettirilmiştir. Ancak bu
mevsimde feyezan ihtimallerine ve yatağın kısmen
kayalık olması dolaysıyla iskele kazıklarının her
tarafta çakılamamasına binaen iskelenin kazıklar
üzerine müstenit olacak yerde iki kenara müstenit
kafesli kemer olması tercih edilmiştir.
Siirt havalisinde iskele inşasına yarayacak
kuru ve muntazam eb'atta kereste yoktur. İskele
için muktazi kerestenin ta Adana havalisinden
nakli lazımgelmektedir. Kerestenin böyle uzak
mesafelerden nakli dolayısıyla köprü mahallinde
iskele kerestesi çok pahalıya malolmaktadır.
Bu vaziyeti hususiye dolayısıyla iskele inşasında
kullanılacak kereste mikdarının asğari hadde
indirilmesi icap etmiştir.
Bu husus bir taraftan iskeleye verilen hu-
susi şekil diğer taraftan beton dökme tarzı ile
temin edilmiştir. Kafes kemer kamilen 4. 5X20cm
kalınlığında kalaslardan teşkil olunmuştur. Bu su-
retle üst ve alt başlıklar birbiri üzerine iyice çivi-
lenmiş dörder sıra kalastan mürekkeptir. Bu kalas-
l~ra betonarme kemer dahili sathına uyacak veç-
hıle mukavves bir şekil verilmiştir. Bu sayede iki
düğüm noktası arasındaki kalaslardan müteşekkil
çubukların inhinaya çalışması mUmkün mertebe
bertaraf edilmiş ve kafesli kirişlerin bütun aksamı
yalnız cer ve tazyika çalıştırılmıştır.
Kafeş kemerler birbirinden 1. 16 metre mesa-
fede olmak üzere- (4 ı adettir.
İskele zemin üzerinde hazırlandıktan sonra
kemer anahtarı altına kurulan muavin bir ayak
yardımıyla tesis edilmiştir.
Beton dökme tarzı: Beton iki tabaka halinde
dökülmüş ve her tabaka da üç ruloya ayrılmıştır.
Evvela alt tabakanın orta kısmı, bundan sonra yan
taraftaki kısımlar birer gün zarfında dökülmüş
ve bir gün fasıladan sonra ayni sırayı takiben üst
tabaka betonu dökülmüştür.
Beton sıkletinin mümkün mertebe kemer üzP.-
rinde mütesaviyen intişar edebilmesi için herbir
rulo 8 -10 müsavi parçalara ayrılarak herbirinde
aynı zamanda beton dökülerek ayni gün zarfında
bütün rulo ikmal edilmiştir.
Kış dolayısıyla bütün gün çalışılamamış, ancak
havanın sıcak olduğu saatlarde, yani sabahleyin
saat dokuzdan akşam ikiye kadar beton dökUl-
mUştür. Geceleri hararet derecesi sıfırdan aşağıya
indiği halde beton üzeri çuval ve çadır bezlerile
örtülmüş olduğu için yeni dökülen betondan
husule gelen hararetin tesirile betonda derecei
hararet daima sıfırın üstünde kalmıştır.
Bu husus, örtülerin altına konulan termomet-
reler ile munta~aman kontrol edilmiştir. Alt taba-
ka betonu döküldükten sonra iskele anahtarda
2 cm. ve üst tabaka betonu döküldükten sonra
yine 2 cm. ki, cem'an 4 cm. inmiştir. Bu miktar
tamamile hesap ile bulunan neticeye tevakuf et-
mektedir. Betonarme aksamda kAmilen süpersi-
man kullanılmıştır.
Köprüde kemer ve şose arzı 3,70 metredir. Dö-
şeme üzerine parke kaldırım döşenmiştir. Kenar
ayaklar arasındaki uzunluk (74) metredir. Köprü
takriben 53.898,76 liraya malolmuştur.
11
 Muvazeneten Gayri Muayyen Kirişlerin
Hallinde Model Kullarıılması
Ya,:3n C Amerlkıı) N. Y. Prlnceton DnrOlfOnuou Pror.
Nakleden : Demiryollar inşaat Başmttbendi~i
George E. Beggs
Hıfzı

Muvazeneten muayyen olmıyan sistemlerin mutat şekillerin gayri olan inşa şekillerini de
hal ve evsafı hakkındaki malftmatımız hali hazırda intihap edebilirler.
her şeyden evvel tecrübe ve rasat sayesinde Bu usulün hututu e asiyesi (şek. 1 ve 2) den ko-
genişletilmektedir. Mu vazenetin basit davalarına, layca anlaşılır. Şekillerdeki kalın çizilmiş hatlar,
gerilme ve tağyiri Şt>killerin. mütenasip olduğuna muvazeneten gayri muayyen bir sistemin vasat
ve muhafazai kudret esaslarına istinat eden riyazi hattını gösterirler. Bir ( p) bamulesioden müte-
sureti haller pek karışık sistemlere müncer ol- vellit aksi tesirlerin şakııli ve ufki mürekkipleri
muşlardır. Tahlili riyazinin bazı mesailin hallinde ve tedahül anını bittecrübe bulmak matlOp olsun:
tam, mükemmel ve ameli bir vasıta olmadığı usul- Şuna dikkat olunmalıdır ki model usulünde, nazarı
lerinden bir kısmının muhtevi olduğu müşkülatla
itibare alınan tahmil mahaline, hakiki bir hamule
meydana çıkmıştır. Bu gibi usullere misal olarak getirilmez. Usulün esası: ( An, aksitesir, gerilme ...
zikrolunabilir: Asgari tağyiri şekil işi prensibi,
zahiri (Virtuel) tebdili mevziler usulü, elastikiyet gibi) miktarları aranan maktada mal Om bir tebdili
şekil hasıl ederek, h:ımule mevkiindeki müteka-
kat'ı nakısı, elastiki sıkletler, üç ve dört anlar da-
vası ... ilah gibi. Alelade mllstamel nazari usuller, bil t11ğyiri şekli ölçmekten ibarettir. Mesela.:
nazarı itibare alınan sistemde rü'yeti mümkün Kirişte laalettayin alınan bir ( p) lıamulesi tesirile
münasebeti görmekten çok uzaktırlar. Bu cihetten p f'
tecrübi usule müracaat mecburi gibi görünür, iş­
bu usullerde, tabiat, muvazeneten gayri muayyen ,,___
sistemlere ait pek çok ameli mesailin hallini mü- fi ·cJı. D
hendise tevdie yarar.
Tecrübi usul de riyazi usulün istinat ettiği J,ı,
pronsipler, hususile Maxwelin ( tebdili mevzilerin V::f-
cJ,
mütekabiliyeti) davası üzerine istinat eder. Riyazi Şek_ /d.
ve mihaniki bal usulleri arasındaki mühim fark B f J, C
şudur ki aranılan sebimlerin yorucu ve zahmetli ~

V
hesabı yerine, onların doğrudan doğruya mesahası p
kaim olmaktadır. Her gayri muayyen miktar, ma- -•
him hamuienin ve ölçülebilen iki sehmin bir tabii ~
D
olarak ifade edilebilrliğinden mihaniki usulün,
muadelelerin halline ve tamami hesabına ihtiyaç
göstermemesi gibi muhassenatı vardır. Bundan 1

başka bu usul, bütün kuvvet ve mürekkiplerinin, Şek. ı l,

1 1 H=f' dı
1 1 d,
1
ölçülebilen sehimler vasıtasıyla ifadesi nimümkün 1 1

kıldığından, kullanılmamış olan üç muvazenet fi- ► 1

IB C
muadelesi, bilbesap kontrol için elimizde kalmış ...;J,'
olur. Bu cihetle model usulü bizatihi kendi kont- c:lı. p
rolunu temin ediyor telakki edilebilir. Bir model, 7·

nazimi ve arzani kuvvetlerden mütevellit tebdili R D

şekillerin tesirini, atalet anının değişmesinden
mütevellit tesiri, tedahül tesirini; çerçi ve köşeleri
_civarında kendiliğinden verdiği cihetle, model M::PiJ:-
vasıtasıyla elde edileH haller. takribi nazariyelerle
...~.ı-.
bulunan hal suretlerinden hakikate daha yakın
olduğu kuvvetle muhtemeldir. Şek. /c;ı

Yüksek mertebeden muvazeneten gayri muay-

yen kirişleri biç şüphesiz daha çabuk halletmesi
itibarile model usulü. hesap usulüne nazaran çok
daha iktisadidir. Bundan başka mibaniki usul,
muvazeneten muayyen olmıyan sistemlerin saha-
sında nazari mümaresesi bulunmıyanlar tarafın­
dan da icra olunabilir.
Bu gibi modelleri kullanan mühendis ve mi-
marlar proje tanziminde, imalatın şeklinin intiha-
bında büyük serbestiye maliktirler ve iktisadi
veyahut san'at noktai nazarından arzu edilen ve
12
Şekil - 1
( B) mesnedindeki aksi tesirin ~akuli mürekkibini
bulmak matlüp olsun : Bu halde diğer ( A, C1 D)
mesnetlerini sa bit farzedelim, Modelin B mesne-
dine, mesnedi ufkan hareket veya devrettirmek-
sizin, gayet küçük bir ( d) şakuli tebdili mevzii
verilir. ( P) sıkletinin noktai tatbikınm mütekabil
tebdili mevziinin kuvvet istikametindeki ( d 2)
mürekkibi bir mikroskop ile rasat edilir. Elasti-
 kiyet nazariye_ i mucibince (8) deki aksi le irin
( V) mOrekkebı şu muadele ile muayyendir : k?pla m~ht~m yerlerde rasat edilirse, herhang;
bır aks~tesır mUrekkibi veya eğilme anı içio
V = p d_
• d, hattı tesırler pek çabuk bulunmuş olur. Bundan
sonra her mühendisin bildiği malam usullerle
_ ~u surel!e. mo~ellerin imaline. tağyiri şeklin
(ha~t~ ~esir usulü) münferit ve münteşir sıkletlerin
vuc~ıda getırılme ıo ve ölçülme ine muktazi
te~ırını ve gayri müsait vaziyeti kolayca tayin
tertıbatıo mevcudiyeti halinde. ela tiki model ·ı mumkündür.
hal usulünün şayanı hayret derecede basit ol~~
_Elastiki modellerde kullanılacak olan tağyiri
ğ~ gör~l~r: Şu~asını unutmamalıdır ki gayet k~- ~ekıl müvellidi ( Şek. - 1 ve 2) de gösterilmiştir. Bu
çuk tagyırı şekıller mevzubahi tir; zira sehimle-
alet meçhul kemiyetin arandığı maktada, mamul
ı-in mütenasip olması davası, modelin hendesi
şeklinin ancak mikroskopik derecede küçük fark-
tar göstermesi halinde caridir. Sehimler büyük
~lursa, usul tamamen gayri kat'i netice verir. Bu
sebeple, Amerika ve A vrupada salahiyet sahibi
feıı adamları, doğru netice istihsali arzu olundu- (gôps,t) fopafq~

ğu takdirde, nisbeten küçük tağyiri şekiller kulla- ı,,,;~.,.,.j { -o----0-

"""'"ı.+ ~;.,, -o e
nılmasında müttefiktirler. .ıln içi,, { -<>--o-
B) mesnedindeki aksi tesirin ufki mürekki- •• ı9,.,,_.._,,;
Jl..ıs,,.,
l~ ~
hini veyahut tedahül anını bulmak matltlp olsa, c:=:)

yukarıda şakuli mürekkip için yapıldığı tarzda vlcha,.r;>(

ı;uhuK
hareket edilir. ıaa, :?I
(Şek. - lb) B mesnedinde, şakulen hareket ve 0

ya devrettirmeksizin, gayet ufki bir ( d 1 ) ufki teb-

dili mevzii hasıl edilir. (P) hamule mahallindeki Şekil - 2
ve (P) istikametindeki ( d2 ) tebdili mevzii bir
mikroskop ile ölçülür. fakat gayet kllçük tağyiri şekli huşule getirecek
çok nazik aksaınJan ve tahmil mahallindeki teb-
EIAstikiyet nazariyatı: H = P. ~: [ Maxwell dili mevzileri ölçecek optik tertibattan murek-
davasından) muadelesini verir. keptir.
Velhasıl (Şek. - Ic) (8) tedahül Anını tayin için Tebdili mevzilerin husule getirilmesi ve ölçül-
(8) mesnedi, mesahası kabil gayet küçük bir zavi- mesi atideki izahattan ve (Şek. - 2) den mü tebaa
olmaktadır. Şekil, iki vida ile ve tağyiri şekil mü-
ye mıktarı devrettirilir (zaviye vahit mesafedeki
dı kıymeti ile ölçülür). (P) hamule mevkiinin lP) vellidi ile bir resim tahtasına tespit edilmiş olan
bir modeli gösterir.
istikametindeki d2 tebdili mevzii yine mikroskop
Her hangi bir (P) hamulesi tesiri ile elAsliki
ile ölçülür. M = P. ~: muadelesi, model mıkya­ sUtunun kaidesindeki aksitesirin mürekkiplerini
bil'amel bulmak matlOp olsun.
sındaki sistem için Eğilme Anını verir.
Hakiki büyüklükteki imali\.ta ait Anı bulmak Tağ·yiri şekil müvellidi; uçları V - kertlklerile

için, (M) mıktarı (n) adedile zarbedilir. (o) adedi
hakiki imAlata nisbetle modelin tOl mikyasını gös-
terir.)
Mesela.: modelde I - cm, hakiki eserdeki 30 cm
ye tekabül eder ve hamule de ton olarak ifade
edilirse; hakiki imaHHtaki eğilme Anı (ton - metre
cinsinden) modelde bulunan (M) kıymetini n = 0,3
ile zarbetmek suretile elde edilir. (V) ve (H) kıy­
metleri için işbu hesaba hacet yoktur.
Mürekkiplerin istikamet, cihet ve işaretleri:
Modelin tağyiri şeklini rasat etmek suretile elde
edilir. Yalnız dikkat etmelidir ki mikroskop isti-
kametleri akseder ve mikroskoptaki hayal, rasat
olunan tahmil noktasından aksi istikamette hare-
ket eder.
Buna binaen herhangi bir aksitesir mürek-
kibinin işareti ameli olarak şöyle ifade olunabilir:
Mikroskoptaki hayal, tahmil mevkiinde nazarı iti-
bare alınan hamule istikametinde hareket ederse
aksitesir veya kuvvetin mürekkibi, mesaha
aletinde husule getirilen tebdili mevzi istikame-
tinde icrayı tesir eder.
Eğer bir modelin tağyiri şekli (meçhul maka-
dirin icrayı tesir ettiği maktaa bir tebdili mevzi
vermek suretile) aynı zamanda müteaddit mikros_-
mücehhez ve birbiri arasında ancak karşılıklı ga-
yet küçük hareketler mümkün olan, yekdiğerine
yaylarla bağlı iki çelik çubuktan ibarettir.
Eğilme anı, arzanl kuvvet ve mibveri kuvvet
dolayısıyla evvelceden tesbit edilmiş olan tebdili
mevzileri husule getirmek için eb'adı kat'iyetle
muayyen tıpalar ( Stöpsel ) mevcuttur. ( Tıpaların
kat'iyet mıktarı takriben 0,005 mm. )
Arzani ve mihveri kuvvetler için mü tamel
tebdili mevzilerin miktarı takriben 1, 25 mm. ye
baliğ olur.
Tağyiri şekil müvellidinin sabH çubuğu re im
tahtasına vidalarla tespit edilmiştir.
Eğer mesnet mııtedabil kabul edilirse, tagyiri
şekil müvellidi modele bir kıskaç ile ve eğer maf-
sallı farzedilirse bir toplu iğne ile raptedilir. Mo-
delin gerilmesiz halinde iki normal tıpa, Ale-
tin iki çift V - kertiklerinde bulunurlar. Hareke-
tin delk ve temasla ibla.J edilmemesi için model.
bir cam levhası üzerindeki çelik kürrelere ufkan
istinat eder.
Bir mikrometre şebekeli mikroskop, nazarı ili-
bare alınan hamule mahalline konur, o suretle ki
mikrometre vidasına muva?.i olan şebekenin abil
~ılı, hamule istikametine muvazi vaziyete getiri-
13
 lir ve bu vaziyette modelde tertip clailmış oır ışa• Massu.chu et Fen En tilüsüod • µrore ör ( Hale -
rete rasat edilir ( Şek. - 2 ). outherlaod ) ıo riya eti altında icra edilmiş olup,
Mesela: ( Y) de aksitesirin şakuli mürekki-
bi aransın : Bu mesnette aletin normal tıpaları
çıkarılarak yerlerine daha küçük bir çift tazyik
tipaları konur; bu suretle şakuli bir tebdili mevzi
hasıl olur. Mikrometrenin diğer kılı, modelde ha-
mule mahallindeki işaretin üzerine getirilerek
mikrometrenin birinci kıraati icra edilir. Şimdi
tağyiri şekil aletinden küçük tazyik tıpaları alı­
11.ı,.ı,vl q,,, ,ı,,,
narak, yerlerine daha büyükleri konur. Bu su- H<llli fl.s,",-
retle mesnette, mıktarı evvelceden muayyen olan
şakuli bir tebdili mevzi husule getirmiş olui'. Bin-
netice işaret olunan maktada mikroskobun rü'yet
.sahası dahilinde her hangi bir ( A C ) istikame-
tinde hareket eder. Müteharrik kıl işaret noktası
üzerine tekrar getirilerek ikinci kıraat icra
-olunur.
Her iki mikrometre kıraati arasındaki fark
işaret noktasının AC hareketinin hamule istikame-
tindeki AB mtlrekkibidir.
Bundan sonra malum tebdili mevziler arasın­ bu münasebetle yazılan raporda, modeller ile-
daki nisbetin hamule ile hasılzarbı aksitesirin elde edilen netayicin pek ziyade mucibi memnu-
aranan (V) şakuli mürekkibini verir.( Şek. - 1. b, c) niyet olduğu beyan edilmiştir.
de gösterildiği veçhile diğer mürekkipler için de Üniversite laboratuvarlarında, mühendis bü-
aynı suretle yürllnür. rolarında yapılan ve model usulü ile nazari usu-
Tağyiri şekil ala.tile müştereken kullanılmak­ lün neticeleri mukayese olunan, diğer pek çok
ta olan bu modeller selltlloitten veya sağlam mu- tetkikat ve elde edilen fikirler muttefikan gös-
kavvadan mamuldurlar, alel'ade sabit sihandedir- termiştir ki, model usulü haki kata çok yaklaş­
ler. maktadır. Elıemmiyetli tetkikatta tecrübe hatası
Model; hakiki imalatın tamamen küçük mik- 1 % den küçüktür.
yasta bir nümunesi değildir. Yalnız aksamı ara- Tağyiri şekil ılleti us•ılü, dahilen muvazene-
sındaki karşılıklı rijidite nisbetleri hakiki eserde-- ten gayri muayyen sistemlere de tatbik olunabilir.
kilerin ayni -olmalıdır. Bu da . modelin makta Bu halde alet, nazımi kuvvet, arzani kuvvet veya
irtifalarını; mevzuubahis imalat maktalarının atalet eğilme anı aranan dahili maktaa getirilir ve çu-
anlarının cezri mikaplarile mütenasip olmasıyla bukları arasına muhtelif büyüklükteki tıpalar ko-
temin edilir. nulduğu zaman, modelle beraber serbesce hare-
Nazari dikkati caliptir ki, modelin ve imala-
tın elastikiyyet emsalleri hesaptan hariç bırakıla­
bilir. Zira tebdili mevzilerin nisbeti bunlara tabi
değildir. Modellerde kullanılan mukavva takri-
ben ( 1, 25 ) mm. kalınlığında olup keskin bir bi-
çakla pek güzel kesilebilir. Model için kullanı­
lan selltlloit 2 ila 2,5 mm. kalınlığında olup 50 X
100 cm lik parçalar halinde elde olunurlar. Sellü-
loit parçalarını birbirlerine yapıştırmak için
( Azeton ) Aseton kullanılabilir. ŞekU - 3 a
Modelin hududu doğrudan doğruya sellüloit
üzerine tersim edilir ve kesilip çıkarılması da ket edebilmesi için alet delk ve temastan ari bir
oymacı desteresi vasıtasıyla pek ç~buk ve doğru
satıh üzerine yerleştirilir. İşbu delksiz satıh, arala-
rında kllçük çelik kürecikler bulunan iki cam
olarak yapılabilir. Bu destere sayesinde sellüloit-
ten veya mukavvadan mamtU bir modelin kesil- levhadan teşekUl eder.
mesi için bir kaç dakika kafidir. Hamule ile harici aksitesir mllrekkipleri ara-
İyi sellüloit dayanıklılığı itibarile tercih olun- sındaki münasebatı ifade eden basit muadeleler,
makta ise de, ince mukavva ile de pek mtlkemmel aynı suretle hamule ile aranılan nazimi, arzani
neticelere vasıl olmak mümktlndür. kuvvet ve eğilme /inları arasındakı münasebat
Elastiki modeller ile yapılan tetkikatın kat'i- için de caridirler.
yet ve sıhhati tamamen mucibi memnuniyet bir Mesela ( Şekil - 3 a) de mlltedahil bir keme-
derecede olduğu gibi tecrübe ve hesapla da ekse- rin anahtardaki (M) Anını bulmak için I makta-
riya tahkik edilmektedir. ( Şekil - 3) mUtedahil ında mafsal tesis edi,ir. Tağyiri şekil aleti buraya
bir beton kemerin bir taraftan model ile diğer ta- konur ve makta devrettirilir. (2) deki tebdili mev-
raftan mutat nazari usulle bulunan hattı tesirleri- ziin kuvvet istikametindeki { d) mürekkibi ayni
ııiiı mukayesesini göster_mektedir. Bu tecrübe suretle ölçülUr. Ma:xwel davasından çıkan :
14

Şekil - 4
M =P t; muadelesi ( M) anını
I ve f1 =
sabit, olunca hattı elastiki münasip
bir mikyasla battı tesiri verir.
Bu suretle model unsulünün istimal sahası
dahilinde gayri muayyen olan ameli pek çok
mesailin hallerine kadar uzanır.
Model usul ünün bu sabadaki istimaline şa­
yanı dikkat bir misal olarak, son zamanlarda in-
şa edilmiş olan İsviçrede Freiburgta kain Grand-
fey viyadükü zikredilebilir. ( Şekil - 4)
(Şekil - 5) bu eserin hesabında kullanılmış olan
sellüloit modeli ve tağyiri şekil aletini gösterir.
İşviçre Demiryolları köprüler dairesinde şube
lüloit modelde elde edilen netice esas tutulmuştur.
Bu usul betonarmeden başka bir malzeme
ile yapılan imalata da kabili tatbiktir.
FiladeJfiyada'kain Richmond fabrikasının kö-
mür nakif köprüsü demirden mamul gayri müte-
nazır kemerlerden müteşekkildir. Bunda da elAs-
tiki model usulü kullanılmıştır.
Model usulü ile hesap edilen çelik ve beton-
arme pek çok imalat dünyanın her tarafında hali
hazırda inşa edilmektedir.
Bu usulde yapılmış olan şayanı dikkat bazı
misaller: Chicago jiı. Central R R. yolcu rıhtımı
üzerindeki işaretler ve elektrik tesisatını taşıyan
verir. p = çelik portikler.
Park comission Westschester Co. mühendisi
( Hayded) in yaptığı betonarme çerçi ve kirişli
köprü projesi.
Bu usulün tatbik sahası bulacağı sistemler
pek müteaddittir. Umumi olarak denebilir ki, ıki
buutlu muvazeneten muayyen olmıyan bütun sis-
temlerin, bil'amel tetkikleri için model usulü mu-
vtıfıktır.
Bu münasebetle atideki sistemler zikrolunur:
Atalet anı degişen mütemadi kirişler, portikler,
tünel ve kanal maktaları, büyük silolar, muhtelif
tipteki kemerler, makine ve lokomotif çerçi ve-
leri.
Balon ve tayyareler için muvazeneten gayri
muayyen çerçiveler, hususi, zelzeleye mukavim
inşa(lt, mütemadi çerçiveler, Vierendel kirişleri,
Rınai inşaat için müteaddit katlı çerçi veler. ilah ..

~ ı/).~-
Yeni inşa şekilleri bulundukça bu liste şüphe­
.. ·~'=).-' • siz daha uzar.
Beııg•
77 i

~ ~ ılr1 Newyork Telefon kumpanyası tarafından yap-

tırılacak üç alt kat ve 11 üst katlı mustatili bir
binanın temel zemini çürük ( kumlu kil % 60 su-
ıı..."<>J

J- • ~·~ lu) olduğundan ve sağlam zemin 30m. derinlikte

~ Q olduğundan iki alt katı çerçive şeklinde teşkil

.
~· C,
-
I>
,.
ederek sıklet zemine mütesaviyen intişar ettiril-
miştir. Bunun icin alt iki katın direk ve kirişleri
Şekil - 5 yekdiğerine rijit olaı-ak bağlanmış ve ber iki isti-
kamette Vierendel kirişi gibi teşkil edilerek sütun-
şefi olan Mr. Adolf Bübler raporunda usteki sıra lar vasıtasıyla 75 cm. kalınlığındaki umumi bir radye
kemerciklerin köprünün esas kemerile beraber üzerine intişar ettirilmiştir. ( 0,67 kg. cm2 ) .
çalışması imalatın hali elastiki ve muvazenetine o Lakin hesap yüksek derecede muvazeneten
derece tesir etmektedir ki malO.m tahlili hesap gayri muayyen olduğundan ve netice pek şayanı
usulü böyle kemerler için pek yanlış neticelere emniyet görülmediğinden Prof. BEGGS davet
ııevkeder demektedir. edilerek sellüloitten yaptığı model üzerinde geril-
Bu çift hatlı büyük demiryolu köprüsünün meler ve hattı tesirler tayin ettirilmiştir.
proje tanziminde evvela hesap yapılmışsa da sel- Miihendia Hıfzı

15-
 ç U BU K BARAJI
Bu barajın inşaatı eabııbınıı ve fenni beaııbatına glrl
barajlar hakkında tarihi bazı malilmot yuzılmn•ı faldell
1 - Baraj inşalarının esbabı mucibesi ve
mazide kalan ilk izleri :
Tabiatta yağmurlar bir mahale her sene ayni
miktarda yağmadığı gibi, senenin her hangi bir
gününde muhtelif mahallere yağan yağmurlarda
da bir intizam ve ittirat mevcut değildir. Yağmur­
ların bir senelik tevziatında tesadüf edilen bu ba-
riz ademi intizam ( bazı mevsimlerde fazla yağış
dolayisıylıı husule gelen feyezanlarla sel güzerga-
hındaki mamur arazinin tahribata uğraması ve bazı
mevsimlerin ise kurak geçerek mahsulatın susuz-
luktan mahvolması) gibi muzaaf zarar ve tehlike-
lere sebebiyet vermesi pek eski zamanlardanberi
bu mamur vadilerde oturan ve bilhassa zirııatla
iştigal eden halk kitlelerini tabiatın bu haksızlığı­
na karşı bir tedbir düşünmeğe sevketmiştir.
Bu tedbirlerin heyeti umumiyesi icmal edil-
mek laıım gelirse bunlar da fazla yağışlı zaman-
larda gelen ve tahribat yapan sel sularını müsait
mahallerde tevkif ederek bunları bilS.hare tedricen
ve zarar vermiyecek şekilde derelere bırakmak,
yahut da zirai mahsuıa.tın suya fazla muhtaç olduğu
_yağmursuz mevsimler için sun'i veya tabii depo-
larda iddihar ederek bunları lüzumu anında kul-
lanmak şeklinde tecelli etmiştir.
,şu halde modern tekniğin dere ve nehir sarfı­
yatlarının intizamsızlıklarına karşı müracaat eyle-
diği zirai ve sınai tedbirlerin esasları pek eski
kavimler tarafından bilinen ve tatbik edilen şey­
lerdir.
2 - Barajların tarihi :
Dere ve nehir sarfiyatlarını intizama sokmak
için düşünülen bu gibi tedbirlerin en evvel hangi
kavim tarafından ve hangi tarihte tatbik edildiği
(tarilıten evvelki) devrin henüz tenvir edilmeyen
sahifeleri arasında kaldığından layıkile tespit
edilememiştir.
Yalnız son asarı atika taharriyatı Milattan (4500)
sene evvel büyük medeniyetler kurmuş olan Orta
Asya kavimlerinin ( suların zararlarının önüne
çeçmek ve su fıkdanına çare bulmak için selleri
tabii ve sun'i göllerde toplamak) usulünü bildik-
lerini meydana çıkarmıştır.
O tarihlerde medeniyetçe pek ileri gitmiş olan
Sümerler ve Babililer bu yüksek medeniyetlerini
mahza sulardan istifade yollarını arayıp bulmağa
ve ezberi cihet istifade etmeğe medyundurlar.
SUmerlerin Orta Asyadan gelmiş ve Elcezire-
de yerleşmiş bir kavim olmasına göre bu bilgile-
rini de ana vatan olan Orta Asyadan getirmiş
olmalarına şüphe edilemez.
Sümer medeniyeti ve Orta Asya hakkındaki
ta.harriyat ilerledikçe bu husustaki tereddütler de
-:zailolacaktır. Filvaki Ankarada toplanan son Tarih
16
medeo ~eV:d
g6r0lmuflurı
Ynzıın: Naflıı \ck,ılııll Su I lcrl M0d0rQ
Selalıettin
Kongı esinde (Orta A, ya akvuıııının büyiık muha-
cir tıerini hazırlayan saikin nüfu uıı r vkalilde
tek irimi, yoksa iklimin susuz bir çöl halin inkıh\­
bımı?) olduğu münakaşa ectilmiş ve bir çok lla-
tipleı· tarafından gö terilen vesaiki tarihiye v~
hususile son a arı atika taharriyatına istinaden
bu saikin daha ziyade iklimin tahavvülü neticesi
olduğunun dabıı. kuvvetli ihlimdl dabiliocle bulun-
duğu neticesine varılmıştır.
Bu müddeayı ispat adedinde söylenen sözler
arasında bilhassa (Cümudiye devrinin geçmesile
daimi akar suların azalması, zengin vadilerin dağ­
lardan inen silikatlı teressübat altında kalmasıp
yağmurların intizamını kaybederek iklimin herse-
ne bir miktar daha kuraklığa doğru gitmesi dolayı­
sıyla arazinin mütekasif bir nüfusu beslemeğe imk!D
vermemesi nüfusun bir kısmını daha milsait yer-
ler bulmak için mulıacirete sevkettiği gibi ana
vatanda kalanları da berçibad'abat burada
yaşayabilmek için iklimin şidı.Jetile mücadeleye
ve susuzluğa ve yağmurdaki ademi intizama bir
çare bulmağa mecbur etmiştir. Bunun en büyük
del\li olarak da yapılan taharriyatta 40 metro
derinlikte silikatlı teressübi tabaka altında ktir-
girden örülmüş cesim sulama kanallarına ve sair
su işleri asarına tesadüf edilmiş olması) J)ek
ziyade nazarı dikkati celbetmektedir.
Demek oluyor ki ana vatanın zengin ve mün-
bit vadileri her sene bilnisbe artan kuraklık ve
şiddetli sellerle dağlardan inen kumla inbat ve
iaşe kudretini kaybettikçe bir kısım halkın açlık­
tan hicretine sebep olduğu gibi gel'ide kalanların
da su işlerinde harikalar yaratmasını icap ettir-
miştir.
İşte Sümerlerin bir çöl haline gelen bu öz va-
tanın iaşeye imkan bulamadığı bir muhacir kafi-
lesi olup Elcezirenin münbit ve sulak vadilerine
yerleştikten sonra ecdattan kalma görgülerile
sulardan ne büyük istifade temin ettiklerini ve
su işlerine ehemmiyet vermeleri dolayısıyla de ne
muazzam bir medeniyet kurmuş olduklarını tahar-
riyat için geçen her gün daha şa'şalı bir şekilde
nazarlarda canlandırmaktadır.
Milattan 4500 sene evvel Sümerler elinde
tarassut ettiğimiz bu su işlerinin şüphesiz ki da-
ha binlerce sene evvel Orta Asyada, ana vatanda
ihtiyaç neticesinde zuhur ve tekemmül etmiş şe- •
refli bir mazisi olması lAzımdır.
Taharriyat ilerledikçe tarihin bu karanlık
hadiseleri de nurlanmış olacak ve baraj tarihinin
çok eskiden Orta Asya kavimleri elinde bulundu-
ğunu gösterecektir.
Orta Asya kavimlerinin çöl lıaline inkilAp
eden vatanlarında payidar olabilmek için sarfet-
tikleri ilahi kudret ve sulardan azami istifade
temini için vücude getirdikleri beşeri hamle
medeniyetlerinin yükseklik derecesinin en bariz
bir misalidir.
 3 - Muhtelif kavimlerde vücude t· ·ı
b ·ı ( ge ırı en
araJ ar: tahtezzemin ve fevkezzemin bentler)
. F~~~a yafrışlı zamanlarda dere ve çayların
~et~ı·dıgı fazla suları miina ip mahallerde ceın ve
ıddıbar ve bunu bilahare kurak zamanlarda t 1
1 k .. k ara
s~ ama ıç!n u1lanmak ibtiyncını en evvela ikli-
mı ve sıcagı şedit, yağmuru mezruatıo neşvü nü-
ma zamanına tesadüf etmiyen memleketlerde
başlamış olması pek tabiidir.
Çin:
. Edvarı kadimede suları iddihar etmek için ya
tabıatan mevcut münhat mahaller ve göller kulla-
nılmış yab_ut da mecralara yakın münasip mahal-
lerde zernın kazılmak suretile büyük havuzlar ve
sun'i göller vücude getirilmb;,tir.
B~ gibi sun'i havuz ve göllerin kan· seviyesi
ekserıya sulanacak araziden münhat olabilecekleri
için meyli tabii ile akıtılamayan bu sular bambu
ağacıodan yapılan su dolapları ile sulama kanal-
larıoa verilirdi. Bu nevi terfi Aletlerinin el'an
Çinde şekli iptidaısiui muhafaza ettiği mervidir.
Mısır:
. Sümerlilerin su siyasetinden doğan medeniyet-
lerı_ne nazire olan ikinci bir medeniyet de yine ayni
tarıhlerde, yani Milattan 4500 sene evvel Mısırda
da doğrnağa başladığı görülüyor. Bu medeniyetin
büyük saikinin Mısırlılarla temas haline gelen
Sümerliler olduğunda da şüphe etmemek lazım
geliyor. Çünki su işlerinde aldıkları tedbirler
tamamile Sümerlilerin aynıdır.
Mısırlılar Nilin fazla suyunu ilk def'a ( Moris)
gölünde iddihar etmişler ve Nilin feyezan sularını
araziden tard için kanallar açmışlardır. Gölün
hacmi istiabisi 4 milyar metre mik'aptır. Bundan
daha sonraları Mısırlılar Nil sularını tabii ve
sun'i göllerde iddihar etmekle iktifa etmeyerek
ayni zamanda fevkezzemin bentler inşasına da
teşebbüs ettikleri ( Vadii Gürani) denilen vadide
elyevm enkazına tesad lif edilen bentle sabittir.
Mısırlılar, suların tahribatına mani olmak ve
sellerin getirdiği kum ve çakılları tevkif etmek için
bir çok yerlerde enkazına tesadüf edilen fevkez-
zemin muazzam taş bentle:: de vücude getirmiş­
lerdir.
Hindistan:
Hindistanda iklim şartlarının daha gayri mü-
. . Madras eyaletinde bu nevi bentlerden muhte-
lıf hacmi istiabide ( 53 000) adedinin.in mevcut
?lma_sı büyük medeniyetler kuran milletlerin su
~şlerıoe .n~ b~yük ehemmiyet atfetmiş olduklarmı
ıs~at~ kafı ~ır misal teşkil eder. Rivayete göre
Hıod_ıstan_ mıyahı cariyesinin % 90 nı bentlerde
tevkıf edılmektedir. Hindistanda yapılan bentlerin
en eskilerinden olan ve elyevm kullanılmakta bu-
lunan \. Şacrambankum) bendi 5 kilometre t0l ve
8 metre yükseklikte olup, iddibar eltigi su 60 mil-
yon metre mik'aptır. Bent ou mebazla on sulama
k~~alı~a def'atan su vı-ırir. Bu bentle 4 000 hektar
P?ınç_lık sulanmakta iken bilahare İngiliz mühen-
dısle~ı bendi bir az yükselterek hacmi istiabisini
77 mı(yo~ metre mik'aba çıkarmışlardır.
Hındıstanda yine ( Efrek ) bendi 94 milyon ve
(Muttıa) bendi 146 milyon su iddibar eder. Baıı
toprak be~llerin uzunluğu 19 kilometreyi bulmak-
tadır. ~a~ıoe bendi tesisi fikrinin Hiodistana ne-
re~e~ ıntıkal ettiği hakkında elimizde kuyudatı
tar~h~y? mevcut değildir. Ancak bütün Hindistan
tarıhının Orta Asya kavmi medeniyetinin te iri
altında kaldığı ve Garba doğru giden mubaciret
akınlarından bir kısmının da Çine ve Hinde dahil
oldıığ·una şüphe edilemez. Bugün bile balkı idare
ede~ racalarmın mühim kısmı Türk olan bir Ul-
kenın_ Orta Asya medeniyetinden çok şeyler ög-
renmış olması ihtimali kuvvetlidir.
Seba:
Su siyasetinin bir medeniyet üzerinde ne de-
rece feyiznak tesiri olduğunun ve suya ehemmiyet
vermiyen bir milletin nasıl inkiraz bulctuıı-unun
tarihte en bariz misali bir zamanlar muazzabm bir·
hükumet kurmuş olan cenubi Arabistaoda, ebalı­
larda görebiliriz.
Tarihi kayıtlara göre bu havalinin bir millete
refah temin edecek derecede mahsuldar olma ı
münhasıran fazla yağışlı zamanlarda sel sularının
sun'i su depolarında iddihar edilerek mezruatın
sulanmasile kaimdi.
Türkiye:
Memleketimiz_de evvelce yaşamış olan akvarnıo,
alelhusus Asuri, lrani ve Yunan ve Roma mede-
niyetlerine ait bentlere, akedüklere ve air su
inşaatına tesadüf edilmektedir. Maalesef bütün bu
medeni asarın layıkile tetkik ve tetebbü edilmemesi
dolayısıyla bunlar hakkında vasi ma!0mat vermek

sait olması ve yağmur mevsiminin ( Haziran ipti- imkanını bulamadık.

dasından Eylül nihayetine kadar devam etmek Yalnız topraklarımız üzerinde la.yüat sil ler
üzere) senede yalnız dört aya inhisar etmesi, buna tesis etmiş olan Yunan ve Romalıların bu şehir­
mukabil Teşrinievvelden Mayıs gayesine kadar lere isale ettikleri su yollarına memleketin hemen
hiç bir damla yağmur yağmaması Hintlileri sun'i her tarafmda tesadüf edilmekte ise de büyük
hazineler yaymağa sevketmişlir. hacmi istiabide müesses olan toprak veya kılrgir
Hindistanın ta eskiden biri yapabildiği pirinç bentler hakkında elimizde tarihi bir kayıt yoktur.
zeriyatı ve elyevm dünyanın en büyük pamuk Bu nevi iddihar bentlerinin mevcut olmama ı
istihsal merkezlerinden biri olması ancak muhakkak ise Anadolu ikliminin eski devirlerde
memleketin her tarafında yapılan binlerce bent- sulamaya lüzum göstermiyecek derecede mü 'ait
olduğuna ve Orta Anadolunun tarihin yakm ı.levlr­
lerde suyu iddihar etmekle mümkün olabilmiştir.
lerinde kuraklığa doğru gittiğine hükmetmek
Beynelahali tank denilen bu su depolarmın bir
kısmı toprağı kazmak suretile vücude getirilen lazımdır.
Filhakika Orta Anadoluda taraf taraf yük ek
sun'i göller, bir kısmı da toprak bentlerdir.
17
 Roma asarına tesadüf edildiği halde uunlar civa-
- rında su iddibarı maksadıyla yapılmış hazine bent-
leri mevcut olmadığından vaktile huraların ikli-
minin bu günkü şerait altında olmadığı ve zaman-
la tedricen Orta Asya gibi istep haline geldiğini
kabul lazımgelir.
4 - Toprak bentler, sun'i göller:
Hindistan, Çin, Japonya, Mısır, Irak, İran ve
diğer mahallerde enkaz veya mevcuduna tesadüf
edilen fevkezzemin hazine bentlerinin kısmı kül-
lisi toprak bentlerdir ve irtifaları nisbeten azdır.
Eski devirlerde topraktan yüksek bentler yapıla­
maması mabza, o zamanlar istatik hesabatı ve
kabiliyeti nüfuziye mes'elelerinin layıkıyla bilin-
memesi yüzünden, bendin yıkılmasını ve aşağı
ova kısımlarında vukua gelecek büyük fel§.keti
düşünmek korkusunrl.an ileri geliyordu. Fakat in-
şaat hususundaki bilgilerin gittikçe tekamüle uğ­
raması sayesinde münasip eb'atlı yüksek toprak
bent yapabilmek şerefi ilk def'a Fransızlara nasip
olmuştur.
Fevkezzemin bir bent yapmak etrafı dağlarla
muhat bir vadiyi toprakla, taşla, ağaçla kapaya-
rak havzai miyahiyeden • gelecek suyu bu bendin
önünde teraküm ettirmek demektir. Böyle bir dağ
bendinin sun'i bir gölden farkı, suyu iddihar
için toprak kazmak ameliyatı yerine, suyu kaçır­
mayacak derecede bir imla vücude getirmekten
ibarettir. • o
Eski devir akvamının yaptıkları yere gömülü
havuz veya sun'i göller modern tekniğin icabında
bu gün bile kabul ettiği bir iddihar şeklidir. Ne-
tekim Vilkoks Fırat ısla batında Hindiye bendi ya-
nında böyle bir sun'i göl yapmak mecburiyetini
hissetmiştir.
Ancak sun'i göl yapabilmek için zemin müsa-
it olmadıkça veya fenni bir zaruret bulunmadıkça
iddihar edilecek su miktarına muadil bir toprak
hafriyesini kabul edecek yerde daha ucuz ve
mütekamil usullerle daha fazla su iddiharı çareleri
daima aranılmıştır. Eski kavimlerin müracaat et-
tikleri iddihar usullerinin iik merhalesi sun'i göl
olup, bunun biraz daha mütekamil şekli fevkez-
zemin toprak bentlerdir.
Fakat toprak bE;lntler de nihayet mahdut bir
irtifaa kadar iktisadidir. Çok yüksek bentlerin
toprakla yapılması istabiliteyi temin için kaideye
verilecek arzın fevkalade büyümesini, dolayısıyla
pahalıya malolmasını intaç etmektedir. Bunun için
muayyen bir haddi geçtikten şonra kargir bent-
ler daha ucuza malolacağından her iki inşaat tar-
zının esaslı bir şekilde mukayesesile hangisi u-
cuzsa onun intihabı icap etmektedir.
Şurası da unutulmamalıdır ki, toprak bent in-
şaatı için temelin sağlam kaya olmasına lüzum
olmayıp bendin gayri kabili nüfuz tabakaya isti-
nadı kafi geldiğ'inden kargir bentler için temel
bulunmıyan mahallerde bugün dahi toprak bent-
lerin tekemmül etmiş şekilleri hala kullanılmak-
tadır. • etmek için bir müddet daha Orta Asyada devam
Modern teknik irtifam müsait ve ttmelin kar-
gir bentler için gayri müsait olduğu mahallerde
toprak bentler inşasına taraftardır.
18
5 - Kargir bentler:
Gerek tabii göller ve gerek e un'i hazineler-
de u iddibar etmenin faideleri yukarıda. arıedil­
digi üzeı·e senelik yağmur t vziutının ibda eltigi
intizamsızlığıo önünü alarak feyeıaoları zararsız
halr okmak ve kurak mcv imlerde ihtiyaca kAti
suyu daha evvelden ihzar etmekten ibarettir. Yani
yapılan büt0n bu inşaat birer nazım vazife ini
görmektedirler. Bıı gibi nazım inşaatlar cenup
memleketleri için hayati bir ehemmiyeti haizdir.
Onun için hazine bentle, i her yerden evvel cenup
memleketlerinde terakki ve tekamüle mazhar ol-
muştur.
Bir hazine bendinin muhtelif irtiiularıoa teka-
bül eden hazine hacmi istiabisi diyagramı tetkik
______ __ 9_Mı/yon"' __ _
11
_ _ _6 M, lyo n
10
9
8 ~ M,·fy~rJ,
7
6
s
4
.J
2
I
edilirse alelekser her hangi bir rakımdan sonra
hazinenin küç0k bir irtifa farkına büyük bir su
hacminin tekabül ettiı:ti görülür. Mesela bie ha-
zine bendinin 8 metre ietifaında yapılması halinde
3 milyon rn8 su tuttuğu halde bunun 10 metre
yapılmasında, yani iki metre daha yüksek yapılırsa
bunun birden bire 6 milyona yükseldiği ve 11
metre yapılması halinde ni betsiz bir şekilde 9
milyona çıktığı görülür.
Yani baraj irtifaı yükseldikçe yükseklerde
irtifaın küçük bir tahavvülüne büyük hacimde su
kitlesi tekabül eder. Hazine dahilinde teraküm
eden beher metre mik'Ap suyun maliyet fiatını
fevkalade küçülten bu hassa insanların tamııbım
celbetmiş ve lüzum hissedilen her noktada yüksek
baraj yapmak gayreti çoğalmıştır. Bal'aj irti[aları
git gide yükseltilirken bu işin yalnız toprak mal-
zernesile yapılmasının gayri iktisadi olduğu neti-
cesine varılmıştır. Bu iktiı;adi düşünce insanları
başka malzeme istimaline icbar etmiştir.
Taş bE:mtlerin başlangıç tarihi olmak üzere
J6 ncı asır kabul edilmektedir. Ancak bu kanaat _
tarihin kaydedebildiği hazine bentlerine aittir.
Vakaa Mısırda ve diğer bazı mahallerde kfi.rgir
bent enkazına tesadüf edilmekte ise de bunlar
iddihar bendi değil, ancak seylaplara karşı yapıl­
mış, teressübatı tevkife ait inşaattıe.
Taş bentlerin 16 ncı asırda başladığını kabul
eden taharriyattan elde edilecek kat'i neticeleri
beklemek lazımdır. Orta Asyada kargirden mu-
azzam sulama kanalları yapacak derecede canlılık.
gösteren kavimlerin yalnız topraktan bent yaptık­
larım kabul bir az müşküldür.
. Filvaki ilk taş bendin 1579 - 1594 zarfında
ispanyada Alkan ta şehri yanında l\longro deresi
üzerinde inş,ı edilen (Tibis) bendi olduğu tarihen
mazbuttur. Ancak tarihin kaydedemediği devir-
lerde buna mümasil inşaatın mevcut olup olmadıo-ı
ben_üz şüphe altındadır. (Almanza) bendi de J586
da ıoşa edildiği mervidir.
İspanyada ilk olarak inşa edilen ( Almaoza )
bendinin hacmi istiabisi (5)milyon rns ve irtifaı 41
!0~ü 67 m~trodur. Senede altı def'a dolup boşandığ:
ıçın baraJın 30 milyon metre mik'aplık bir su
te!llinine hizmet ettiği anlaşılmaktadır. Banisinin
Mımar (Herreras) olduğu zannolunuyor.
Bu tarihten sonra İspanyada buna mümasil bir
kaç bent daha yapılmıştır; bunlar ekseriyetle zira-
at için istimal olundukları gibi Madrit şehrine su
vermek için de ayrıca 51 metre yüksekliğinde ve
20 milyon metre mik'aplık bir kargir bent cte ya-
pılmıştır. Ancak bu bentlerin hiç biriri hesaplı
olmayıp gayet tahminidirler.
Cezayir:
Cenupta susuzluk hisseden memleketlerden
Cezairde de eskiden kalma toprak bentler mev-
cuttur. Burada Haziran, Temmuz, Ağustos ayları
kdmilen yağmursuz olduğundan son zamanlarda
modern b~ntler yapılmasına vüs'at verilmiştir.
Mısır:
Mısırda ilk kargir iddibar bendi Asvan barajı
olarak gösterilmektedir. 1898 de inşaatına başlanı­
lan barajın uzunluğu ( 2 ) kilometredir, yüksekliği
28 metrodur. Bendin ilk şekline göre hacmi istia-
bisi ( 1500 ) milyon metro mik'aptır. Fakat bil-
ahare bendi 7 metro daha yükseltmek suretile
iddihar edilen su miktarı ( 4 000 ) milyon metro
mik'aba çıkarılmıştır. Bu misal barajların irtifa-
larının tezyidindeki faideyi sarahaten gösterir.
Çünki yapılan hesabata göre bendin bu 7 metro
daha terfü için ( 5 ) milyon İngiliz lirası sarfedil-
diğ"i halçle Mısır halkının serveti milliyesi ( 60 )
milyon Ingiliz lirası artmıştır.
İngilizler bununla da iktifa etmiyerek Nilin
menbaını teşkil eden iki büyük gölün hazine
bendi şekline ifrağını düşünmektedirler.
Bn göllerden ( Albert Nyanza ) gölünde Ka-
nunuevvelden Mayısa kadar devam eden beş ay
zarfında yağan yağmur sularını salıvermeyerek
göl seviyesini 2 metre yükseltmek suretile gölde
7500 milyon bir su kitlesi toplanması imkanı elde
edilecektir.
( Viktorya Nyanza ) gölünde ise seviyeyi 3
metre yükseltmek için projeler ihzar edilmiştir.
İddihar edilecek suyun azametini göstermek üze-
re bu gölde seviyenin 0.23 metre terfi ile 17 mil-
yar m 3 su iddihar edilebildiğini söylemek la-
zımdır.
Afrikada yapılacak olan bu iki muazzam su
hazinesi yanında Avrupada mevcut eski ve yeni
bentler pek küçük kalır. Mabaza son zamanlarda
Fraosada, İngilterede, Belçikada, İskandinavyada,
Almanya ve Amerikada oldukça büyük hacmi is-
tiabili yüksek su bentleri yapılmıştır.
Avrupa:
Avrupada yapılan su bentlerinin ekserisi tarla
sulamaktan ziyade ( iklim sulamaya o kadar ih-
tiyaç göstermediğinden ) daha ziyade ku vvei elek-
trikiye ist!hsali ve şehirlere içme ve lavaj suları
temini ve seyrisefain kanallarının tağdiyesi için
tesis edilmiştir.
Amerika:
Son zamanlarda Şimali Amerika hazine bendi
inşaatı itibarile yüksek terakkiye mazhar olmuş­
tur.
Amerika Birleşik Devletleri arazisinin orta
kısmı tıpkı Anadolu iklimi gibi istep olduğundan
buradan ayrılan büyük nehirler üzerinde cesim
bentler yapılmak suretile büyük ziraat faaliyeti
elde edilmiştir.
Amerikada yüksekliği 220 metroyu bulan ha-
zine bentleri vardır.
6 -- İstatik lıesabatına müsteniden ilk ya-
pılan bent:
İlk kargi~ bent 1579 - 1586 da yapılan (Alkan-
ta, Almanza) Ispanyol bentleri ise de bunlarda da
modern tekniğin aradığı hesabat mevcut değildir.
Bunlar birer kale duvarı gibi çok kalın bir inşa-
, attan ibarettir.
Barajın gerek tülü ve gerekse boş iken mab-
sala kuvvetinin vasat sülüs dahilinde kalması
esasına göre hesap edilmiş ilk bent 1888 - 1892 de
Fransada inşa edilen Chartrain bendidir.
7 - Beton bentler :
Duvarın sıkleti zatiyesi ve su dafiasının mu-
vazenf-si esasına müstenit kargir bentler 1 88 de
sahai zuhura çıktıktan sonra hesabat gUo geçtik-
çe tekemmül sahasına girmiş ve her yıkılan ba-
raj duvarının sebebiyet verdiği fela.ketler hesa-
batın bir derece daha tekemmül etmesini mucip
olmuştur.
Baraj tarihinde ilk betonu 1866 - 1 70 sene in-
de Fransada Verdun feyezan tutma bendi teme-
linde kullanıldığını görüyoruz.
İlk sıkleti zatiye ile muvazene temin eden
beton baraj 1887 - 1888 de Kaliforoiyada (Sen i\!a-
tes) barajı olarak meydana gelmiştir. Baraj pro-
jesi taştan imal edilmek üzere hazırlandığı halde
kafi miktarda iyi evsafta taş bulunamadığıodao beton
kitle olarak yapılmıştır. Kullanılan dozaj 22 ka-
dem mik'abı kırma taş, 1 varil (Barı!) Portlısnd
çimentosu ve 2 varil kumdur.
Fransada 1899 - 1902 de inşa edilen (Avigno-
net) bendi de temamile betondan mamuldur. Ben-
din yüksekliği 23 metrodur.
Avustralyada 1899-1903 de 32 metre irlifaında
( Barassa) bendi keza betondan imAl edilmiştir.
Ancak beton imalatının yeni olması ve henüz
tecrübe d~vresi geçirmemesi hasebile bu tarihte
yapılan barajların arzı oldukça büyüktur ve bazı­
larında kafi inbisat derzi de yoktur.
İlk yapılan beton bentler mihveri tulAnisl
müstakim olarak yapılmıştır. Billlhare sıkleti zatiy~
ile muvazeneden uzaklaşılarak dafiayı iki tarar
dağlarına veren kavis mihverli beton barajlar
inşa edilmiştir.
19
 . Viyana Merkez Postanesinde
Türkçeye çeviren
Nafia Vekaleti Muhabere ve
Mürasele Müşaviri
M. Kadri
Avusturya Posta İdaresi, en büyük posta mer-
kezi olan Viyana merkezinin ticari esaslara tev-
fikan işlediimesi maksadıyla, senelerden beri asri
ve mihaniki nakil vasıtalarını kullanmak, çalışma
tarzını çabuklaştırmak ve daha iyi bir verim elde
etmek tasavvurunda idi. Fakat 1850 senesinden
beri Merkez Postanesinin içinde bulunduğu, 160
sene evvel inşa edilmiş olan binanın tarzı inşası
bu arzuyu tatbikte bazı engeller ihdas ediyordu.
Avusturya Posta İdaresi bu sebeple, mevkii şeraiti
nazarı itibara alarak, oldukça elverişli bir verim
temin ed~cek bir tesisat vücude getirmekle iktifa-
ya mecbur oldu. Böylece Büyük Harbi takip eden
senelerde posta çantalarını temizliyecek tesisat
vücude getirildi; muhtelif eb'at ve modelde claınga
makineleri, gazete paketlerini tartmak için otomatik
teraziler hizmete konuldu ve nihayet İdare, Mer-
kez Postanesinin muhtelif kısımları ar~sında irti-
batın maksada uygun ve zamandan tasarrufu
mucip bir şekilde temini ve Viyana mektuplarının
ayrılması projesini tetkike koyuldu.
Dakik tetkiklerden sonra, boru postaları ve
mihaniki nakil tertibatı yapmakla tanınmış olan
Berlinde ( Mix ve Genest) firmasının Viyanada
şubesi olan Emge Union 1930 senesinde Avustur-
ya Posta İdaresine Merkez Postane avlusunda
posta çantalarının nakil tertibatı hakkında bir
proje tevdi etti; zemin katı depolarından birinci
kattaki uzak tevzi merkezlerine kadar çıkan bas-
küllü nakil vasıtaları projesini ve en nihayet
kendi patentesine tevfikan inşa edilen bir ayırma
tesisatı projesini verdi. Bu firma Avusturya Posta
İdaresine yabancı değildi, daha 1928 senesinde
Viyana Paket Tevzi Dairesine bir taşıma cibaz: ve
20
Mektup Ayırma Tesisatı
Y:ıı 111
\"iyaıı:ı l'.ı t•ı )liulıırliigii
Ha~ ;\I ii nvi ri
Knrl M. lloflıaıı,1
Ta arrur 'andıgı Daire ine ele bir çek yollama
cihazı kurmuştur. Bu iki le i nt kendilerinden
beklenen hizmC'ti layikile ifa eder k tecri.ibcden
geçmiş hulunuyordu.
Mektup ayırma tesi atı proje ini tetkik eden
Postu İclaı·esi iki sual muvacehe inde kaldı :
ı - Bu le isatı yapmakla şimdiye kadar takip
edilen u ule nazaran işten ve zamandan ne kaza-
nılmış olacaktıı·? Umumi hizmet noktai nazarından
temin edeceği fevait neleı· olacaktı!'?
2 - bir neticede inşa ve işletme
Muvafrakiyelli
masrafı ne olacaktır ve bu tesisat iktisadimidir?
Ben burada Posta İdaresini mektup ayırma
tesisatını da yaptırmağa sevkeden amillerclen en
esaslılarıoı zikredeceğfoı:
Viyana Posta Şubelerine ait olmak üzere Mer-
kez Postanesine gelen ve buradan giden mektup-
ların tevzii işi müstevi dağıtma usulile yapılıyor­
du ( şekil 1 ). 21 ila 27 kişiden ibaret olan tevzi
memurları kabul masası etrafında ayakta duruyor-
lardı. Büyük zarflar, nümüneler, küçük paketler
miistesna olmak üzere mektupları şehrin mıota­
kalarına göre ayrıp istif ediyorlardı. Muhtelif
mıntakaların muamelatının vüs'atrna göre büyük
ve küçük yığınlar husule ğeliyor ve bazen daha
sevk saatinden evvel beman etiketlenip bağlanarak
el ile veya araba ile, uzakça biı· mahalde bulu-
nan çanta salonuna göturlilüyordu.
Tevzi ve bağlama işini aynı zamanda yapmak
mümkün olınıyor, tevzi ve bağlama memurları
birbirlerini.o işine engel oluyorlardı. Tevzi işi bağ­
lama işi yapılırken duruyordu; bağlama işi, çantaya
konulmaclan otuz dakika evvel yapılıyor ve ekse-
riyetle henüz seçilmemiş olarak kalan mektuplar-
Şekil - 1
Eski müstevi tevzi usulü.
 Şekil - 2
Geride ayırma mevzileri, ön
planda birikme kutuları ve tor•
baları.

da teehhür vukua geliyordu. Etiket kullanılması Tesisatın hazırlanması, kurulması mukarrer müd-
masrafı ve bunu kullanmak için geçen zamana deti zarfında yapıldı ve 21 EylOl 1931 de işlemeğe
ilavesi lazımgelen yukarıki sebepler ve bu işin başladı.
acemisi olan bazı diğ·eı· servisler memurlarının Bu müddettenberi muhtelif ve mütenevvi tec-
ekseriyetle takviye personeli olarak bu işte kul- rübelerle dolu iki seneden fazla bir zaman geç-
lanılması mecburiyetleri mibaniki ayırma tertiba- miştir. Bu firmaya beslenen itimadın yerinde
tının tesisinde hizmet noktai nazarından hasıl olduğunu, nakil ve bilhassa ayırma tesi atının
olacak fevaidi tebarüz ettiren kafi sebepler idi. işlerneğe konulduklarından biraz sonra 1931 oe-
Bu suretle ikinci sualin cevabı da kendiliğinden linde geçirdikleri sıkı imtihan ile ispat etmiş ol-
verilcııiş oluyordu. Bilhesap ayrıca 9 ila 10 memur duklarını hassaten zikredebilirim.
ile 4 yardımcının tasarrufu mümkün olacağ·ı anla- Aşağ·ıda ayırma tesisatını tarif etmek ve oku-
şıldı. Maabaza bu tasarruf edilen memurlar başka yucuların dikkat nazarlarını değişik ve en mUbim
vazifelerde istihdam edileceklerdi. İkinci safhada, hususlara çevirmek istiyorum:
yapılan paketlere yapıştırılan etiketlerden edile- Ayırma tesisatı, iki müntehasından birinin
cek tasarruf geliyordu. Hesap edilen bu tasarruf tarafeyninde dokuzar ayırma mevziini muhtevi
yekunu o kadar şayanı nazardı ki firmanın, her dümdüz uzanan bir cihazdan ibarettir. Diğer mün-
günkü 20 saatlik elektirik ceryanı da dahil olmak tehada, altında mektup torbaları asılı, ahiz tertibatı
üzere tesisat bedelinin 7 senede itfa edilebileceği bulunmaktadır ( şekil- 2 ). Her iki ayırma mevzii
hususundaki iddiasını kabul etınel< icap ediyordu. arasında 25 milimetre aralıklı ve birbiri üzerinde
Bu suretle nakil ve ayırma tesisatı sipariş edildi. 32 tane keten şerit seyretmektedir. Bu a2 şerid~

Şekil - 3
Ayırma mevzilerinde mektupla-
rın deliklere sokulması.

21
mukabil belıeı-i dörder delikli sekizer sıradan
ibaret olmak üzere 32 tane de koyma deliği var-
dır ( şekil - 3 ). Her sıranın dört deliği mun~az_a~
man birer şerit aralığı kadar mesare ile b'.rbırı
altına gelecek su rette tertip olunmuştur ( şekıl - 4)
kHdar ·cvrinc devam eder, buruda gölurOcü şeri­
de çupra~ bır i Ukamellc sryrcdcn loplııyıcı şeri_de
düşer. (şekil -6). Bu şeride lenrn clıııt'kOıere ınaılen
konulmuş olun bir l nckl• levha lizcrınde de te-
lenir. Bu de t 1 r elle alınarak h men altında
bulunan rttf Lizel'inde baglanır v<' ( şekil - 2) altta.
asılı olan torbaya atılır.
Mllleharrik a:~şeridin her biri bir çelik oluk

Şekil - 4
Ayırma mevzilerindeki iki taraflı deliklerin ve gö-
türücü şeritlerin maktaları.

ve mektup koymağı kolaylaştırmak için ağzı huni

şeklinde yapılmıştır ( şekil - 5). Her iki tarafı~ 1
ı,. 7(JtJ 1
dokuz ayırma mevzii tamamen birbirine mukabıl
bulunmaktadır. Her iki tarafta duran ayırma me-

C 7 E-·7 6--- 1 7-,

ı· ! i 1 ...
!· -.. '.
,, .

- __
.....

Şekil - 5 Şekil - 7
Ayırma deliklerile götürücü şeritlerin şematik Götürücü ve alıcı şeritlerle birikme
..-~--· -~
kut~ıa°;';nın-
görünüşü. arzani maktaı.

murlarının mektup koymalarını mümkün kılmak içinden seyreder; çift cepheli dokuz ayırma dola-
için şeride 250 milimetre kadar kafi bir genişlik bıoın müntebasında şeritler dörder dördeı- birleşe­
verilmiştir. Cihazın kullanılması yorucu değildir. rek mailen yukarı doğru suut ederler (Şekil-8). En
Müstevi ve şakuli gözlere ayırmada olduğu kadar yüksek noktaya ulaştıktan sonra şeritler tekrar
vücut hareketini de istilzam etmemektedir. Her birbirinden ayrılarak teker teker ahiz mevkiine
mektup ( Kart veya matbua ) sol kenarından deli- kadar giderler. BilAhare mesnet tertibatı altına
ğine itilir, şerit tarafından yakalanır ve o suretle yerleştirilmiş müteharrik makara, gergi terli batı
ve geri döndürme makaraları üzerinden geçerek
ufki şekilde seyirlerine devamla dönemeç nokta-
sında şakuli bir istikamet alıp ( Şekil-9 ) yeniden
seyre başlarlar.
Ayırma tertibatı işletmeye konulduğu za-
man hissettiğim ürküntüleri itiraf edebilirim. İlk
ağızda memurların bu yeni ve alışılmamış tevzi
usulüne nasıl intibak edebilece~leı·ini düşünmüş­
tüm; bir çok insanların eskiden kalma itiyatlara
uymıyan yeniliklere ve değişikliklere muhalefet
Şekil - 6
etmeğe meyilleri vardır. Bundan başka ayırma
Götürücü ve alıcı şeritlerin kuşbakışı görünüşü.
tertibatının işletmeğe vaz'ı memurinden bir kıs­
mının tenzilini intaç edeceği de meçhul değildi;
çevrilir ki adresi okunacak bir vaziyet alır ve
fakat bu memurlar başka hizmetlerde kullanılabi­
bu şekilde götürücü şeridin aşağı kıvrıldığı yere
lecekti. Yeni sistemin bazı müşkülatı ve binnetice
22
verimin azalmasını mucip olmıyacagından emin
Diğer bir tereddüt mı>vzuu da şu idi: firma
değildim. Muamelatın çoğaldıgı on bahar mev imin-
tarafından kabul edilmiş olan şeritler arasındaki

Şekil - 8 Şekil - 9
Dörder şeritlik grupların birleşerek suut kanal· Şeritlerin dönl!meç noktasından tekrar ayırma
larına girişi. merkezine girişi.

de memurlara bu yeni sistemi öğretmek için pek 25 milimetrelik mesafe, muamelatın sıkı bir za-
az imkan kalmış, belki de biç kalmamıştı. Maahaza manında, 18 ayırma mevzii birden kullanıldıaı tak-
bütün korkularımın beyhude olduğu anlaşıldı. tirde acaba kifayet edecek mi idi ? eridin tıka­
Memurlar yeni ayırma usulüne çabuk alıştılar, mp durması tehlikesi varit deti! mi idi? Aşa~ıdaki
çünki mes'ele JDektupları şeride doğruca koymak- izahattan anlaşılacağı veçlıile bu korku da rnüo-
tan ibaret kalıyordu. Memurların işini kolaylaş­ defi oldu.
tırmak için dolaplardaki ayırma vaziyetini müs- Ayırma tesisatı günde vasati olarak 400,000
tevi usuldeki ayırma şekline uydurdum; orta de- mektupluk bir iş görüyor. Bu rakkam Noel ve
likler müraselatı fazla olan merkezlere tahsis Yılbaşı yortusu gibi günlerde haddi azamiye yük-
edildi. Bu suretle ayırma memurları daha az be- seliyor ve 1,000,000 dan fazla bir miktara ulaşıyor.
den hareketleri yapmış oluyorlardı. Tesisat günde 19 ila 21 saat çalışmaktadır. lua-
Memurların yeni ayırma sisteminde çalışmayı melatı seyrek olan saatler, sık olan saatlerle mü-
öğrenmeleri için bir kaç günün geçmesi kafi navebe ediliyor. Muamelatın sıkı zamanlan ikindi,
geldi, ayırma usulünü değiştirmek müşkülatsız vuku akşam ve gece saatleridir. İşte tekmil ayırma
buldu. Iş verimi azalmak şöyle dursun memurların mevzilerinin meşgul olduğu saatler de bunlardır
kabiliyetine göre batta çoğaldı. Becerildi memur- Yapılan müteaddit tecrübeler netice i anlaşıl­
ların düzgün mektuplardan dakikada 54 ve orta dı ki bazı posta şubelerinin mevrudeleri digcrle-
hallilerin de 40 mektubu ayırabildiklerini daima rininkinden fazladır ve bu şubelere muha~- a şe­
tekrar edebilirim. Düzgün mektup tabirini kullan- ritler de sureti mahsusada meşguldürler. Bıı kabil
dnn, zira adresleri usule uygun olmayanlar iyi şeritler ahiz mevkilerine saatte 10.000 mazruf sev•
malzeme addedilemez. Bu sistemin mutat şekilde kederler, bu hesaba göre saniyede 10.000: 3.600
iki üç mektubu birden ayoı deliğe koymağa da 2,77 mazruf eder. Şeridin saniyede seyri O.~ met-
müsait olduğunu zikretmeden geçemem; fakat re kabul edildiğine göre bir saniye zııdınıln • O
mektuplar muhteviyatının sert ve çıkıntılı şeyleri santimetrelik şerit üzerinde 2,77 mazruf bulunu-
( mesela çivi, vida, ila .. ) Muhtevi olmaması ve yor. Tabiri aharla bir metre şerit üzerinde ;;, lO
böylelerinin ayırma memurları tarafından bir tarafa mazruf bulunuyor demektir. Şüphe iz bu hamule
konulması şarttır, zira bunlar şeride hasar ika ber zaman aynı değildir, fakat bazao de duba
fazladır.
edebilirler.
23
 Bundan istihsal edilen netice şudur ki ir al
yolları daha mühim miktarda mazru[ götürnıe~e
müsaittir ; yani ayırma tesisatı da ha fazla ayı ı·ıııu
mevzileri için de çalışmağa müsaittir. Avustur) 1\
Posta İdaresi yalnız yer yokluğ'u dolayısıyla 18 a-
yırma mevziile iktifa etmiş ve bu da hali hazır
ihtiyacına tekabül etmekle berabt•r bir miktar rta
müstakbel ihtiyaçlar için ihtiyat temin eylrmiştir
Bu sistemde yapılan ayırma işinin şayanı
memnuniyet bir netice vermesi münhasıran bu işe
tahsis edilmiş olan memurların kullaoılmasından­
dır. Yani mümkün oldukça memurlarıo tebdilinden
içtinap edilmekte ve diğer taraftan bu işe aşina bir
miktar memur da emre amade bulundurulmaktadır.
Bazı zamanlar ayırma tesisatının ahiz mevkiinde
desteleme işinde çalışan memurların miktarı da
çoğaltılmaktadır. Yeı· darlığı desteleme işine
daha geniş bir sabanın tahsisine mani olıııııştuı·.
Ayırma tesisatının bakımı içi □ de bic· kaç
söz:
Tesisatın sadeliği, kolayca kabili ihata olması,
her an için gerek tahrik cihazlarının, gerekse
makara ve şeritlerin tarassut ve muayenesini müm-
kün kılmaktadır. Bu hal tesisatın bakımını ve
temizlenmesini kolaylaştırmaktadır. Her gün şehre
ikinci irsalat yapıldıktan sonra saat 9 ila 9,30
arasındaki istirahat zamanında dolaplar, şeritler
ve dönemeç mahallerinin tozları üflenir ve bir
toz emme makinesile temizlenir. Haftada bir defa
da bilya yatakları, yağ·danlıklar, elektrik anahtaı·­
ları ( Enterrüptör) gözden geçirilir. Müteakiben
yağdanlıklar doldurulur, lazımsa şeritlerin sür'ati
tanzim edilir. İki sene üç aylık bir hizmet
müddeti zarfında ancak bir defa bir şeridin de-
ğiştirilmesi icap etmiştir. Tekmil hizmeti durdur-
madan bir şeridin veya bir şerit gurupunun tami-
rini yapmak mümkündür; zira tesisat ancak 28
24
şl'ritlı• çıılışıııııktadır.
Bir ı;;eril gurupu rlııimıı ih-
ti~ al olaruk bulunur. Hir dig r gurupun şeritleri
it r luıngi hir ·cbeple bir müddet içın hizmet
lrnrıci kulır"n bu ihtiyat guruı> onların yNini tutar.
Bu izuhatı bılirmt!zden vvel ayırma le i atınıo
dıgc>r Uç fnyda ını daha. zikretmek i terim:
Evvela: Te isal ayukla v ya oturarak çalış­
mu~ıl ıııü aittir. Bu son şekilde her mevziin arka-
lıksız l'akı-ıt ba anıııklı bir sandalya ı ,·ardır. Bu
şekilde ayırma. ıneıııu!'ları, halla on saatlik gece
ervi~lerindc bile, ayakta çalışmalarınu nisbelle,
duha az yorulurlar.
Diğer lnraftan le i ut ınuznııl' bir kontrol te-
min lınC'kledir: Bunlardıın lJiri uhız mevkilerin-
de baglunmadırn evvel lıialettayin birer mektup
çekC'rek doğru ayrılıp ayrılmadıklarını, diğeri de
ayırma memurlarının hizmet verimlerini bildirme-
sidir. Ayırma dolapları önünde a) ırnıa memurla-
rının mevkilerine göm taksim edilmiş tahtadan
tekneler mevcuttu,·. Bunların ıçıne ayrılacak
mektuplar doldurulur. Bunların muntazaman ihzarı
ayırma memurlarının da muntazaman çalışmasını
icap ettirir.
Ayırma tesisatı kendisile birlikte ayırma işi­
nin sürallenmesi keyfiyetini de getirmiştir ki en
büyük faydası da budur. Bu tesisat sayesinde
torbaların kapanması tınma kadar ayırma işinin
devamı mümkün olmuştur, yani torbalar kapan-
madan ancak birkaç dakika evvel ayırma işi dur-
durulur. Bu suretle ayırma işinin kapanması saııtiui
otuz dakika daha öne almak kabil olmuştur.
MürselUoileyhlerdeo bir çoğunun mürasilatı bir
devir daha evvel almaları imkanı hasıl olmuştur
ki bunun bazan bir gün kadar kıymeti vadır.
Hültısa, ayırma tesisatı kendisinden beklenen
hizmetleri tamamen ifa etmiş ve Avusturya Posta
İdaresi bu tesisattan pek memnun kalmıştır.
 Hayfa Limanı
" The Engineer,, mecmuasının 3 Teşrinisani
1933 tarihli nushasından tercüme edilmiştir.
Filistin HükOmeti tarafından 1929 senesinde
kaindir. Liman tesisatının inşasından evvel gemi-
inşasıoa başlanan Hayfa limanının re mi küşadı
lerin demirledikleri liman, garp ciheti birden
31 Teşrinievvel Salı günü Filistin Komiseı·i Sir
bire 1000 kademe kadar yükselen Carınel dağı
Artbur Wauchope tarafıodan icra edilmiştir. Bir sayesinde cenup ve cenubu ğarbi cihetlerinden
Temmuz 1932 tarihli ııusbamızda ilerlemekte olan mükemmel bir surette muhafaza altında bulunu-
inşaat hakkında biraz tafsiHU vermiştik, bugün yordu. Dağın şimal cihetindeki yamacı körfeze da-
ise daha tafsilatlı malümat verecek vaziyetteyiz. ha tedrici bir surette inmektedir ve şehir de bu
Bu sahifelerde tesisatın ikmal edilmiş şeklini gös- yamaç üzerinde kaindir. Demiryolu ise sahili ta-
teren bir kaç resim derçediyoruz. Ta 1922 se- kip etmektedir.
nesinde, Sir Frederick Palmer 150 millik bir sa-
hile malik bulunan Filistin için bir liman inşası Hayfanın Ticareti
hakkında tetkikata memur edilmiş idi. Bu zatin Hayfa Filistin sahilindeki yegane limandır ve
riyasetinde icra edilen tetkikat Hayfanın, Yafa da liman tesisatının ademi mevcudiyeti mazide mem-
dahil olmak üzere, bütün diğer mevkilerden da- leket ticaretinin inkişafma ehemmiyetli bir engPI
ha müsait olduğunu göstermiştir. Mr. Palmer ra- olmuştur. Ta Roma İmparatorlu~u zamanından beri
porunu 1923 senesinde vermişti. Fakat 1.000.000 Kudüsün limanı olarak kabul edilen Yafada gemilcı·
İngiliz lirnsına baliğ olacağı tahmin edilen bir bala açıkta demirlemek mecburiyetindedirler ve
masraf mukabilinde Hayfada bir liman inşası hak- gemilerle sahil arasında eıntea ve yolcu, mavuna
kındaki tavsiyeleri ancak Haziran 1927 tarihinde ve kayıklarla nakledilmektedir. Hayfa Filistin demir•
kabul edildi ve bu inşaatın müşavir mühendisliği yollarının merkezidir ve İngiliz mandasından beri
Rende! Palmer ve Tritton şirketine havale edildi. fili bir sanayı merkezi olmuştur.
Limanın mevkii, yapılacak sondajlar ve İrak petrol borularından birinin Hayfada niha-
1. 225.000 İngiliz lirasına baliğ olacak tesisat yet bulması iemin edilmiştir ve bu borunun naklc>-
hakkında mufassal tetkikat icra edildikten sonra debileceği senevi petrol miktarı 2.000.000 ton
planlar ihzar edildi. Şubat 1929 tarihinde liman olarak tahmin edilmektedir. Limanın planı ihzar
tesisatının mühendislerin nezareti altında doğru­ olunurken ruzgar altındaki dalğaıoranın arka-
dan doğruya inşa edilmesine karar verildi ve bu sında ve limanın cenubu şarkisinde bir petrol
maksatla Hayfa Liman Tesisatı Dairesi teşkil olun- doku için yer ayrılmıştı.Bu petrol doku ve şarkta
du. Nisan 1929 da faaliyete geçileli ve evvelce doldurulacak kısım üzerinde faaliyete geçilmiştir.
Hayfanın 10 mil cenubunda sahil boyundaki Ath- Bahri Luttan emlahın istihsali için mühim kısmı
lit de açılan taş ocaklarından ilk taş yüklü tren Yahudi sermayesinden müteşekkil bir şirkete im-
aynı senenin Teşrinievvel ayında Hayfaya müte- tiyaz verilmiştir ve senevi 100.000 ton potas
veccihen tahrik edildi. ihraç edilebileceği tahmin olunmaktadır. Fili tinin
Hayfa şehri Akka körfezinin cenup sahilinde meyva ticareti inkişaf halindedir ve Yafa porta-

Originof Foresfıcre

300 100 !JO/J 1100

l!-~-..-..:=--~-~;.;.;....-----e;M;;:,etreı
Scale

Şekil - 1

25
kalları memleketin başlıca ilınıcal maddelerinden Denizin dibindeki kumda ı ayalurın oıur­
birini teşkil
etmektedir. mıt ·ı zunn dildıginc göre• ni belen azdır. Dal..ta-
Yetiştirilmekte otan portakal bahçelerinin adedi kırıının ucu denizin ı~ ınelr dc•rin bulunduğu
üzerine yapılan bir tahmin Filistinin bu gün 4.000.000 ıııulıallin yttkıııında kfüıı olup dulgakmın edılinin
sandığı bulan portakal ihracatının on sene ZHrl'ında rtnıl'ınclııki vuı,ııtı derinlik ı, - H metredir. l)al~u-
kıranın ıızerinde blllüo lıoyunca bir bclon taba-
kuı.ı ve• siper dıvnrı ioşıı edılmiı.;lir. siper dıvarının
üstii Huyfaclaki salhıbahirden ı metre yüksektir.
Beton inşuatı munzam ı 4 numaralı şekilde gö -
teı ilmiştir. Hu şekilde dalgakınının dahili ve
garp ucu giiı·lllnı<'kh•clir. l)ulg-ukıranın orta kı -
ınınılıı :i:ı mt>lre ara ilt• ag-ır çelik b ıbıılıır vuze-
dilnıiştir. ( ı 'o lı şekildeki ı>lflncln görür, ünüz.
4 No.lı şekilde de bir tane i görülmektedir. Bun-
lar beton tC'nıCIIC'r ile kuyahırın içine gömülmüş­
tür. Bu babuların bazılurı ( 200 ) ton ve digerleri
( 150) ton çl'kişl' nıütehıtınınilctir. Hayfa limanında
katıul edilen deıııirlcnıt' si temi gemileri kıç ta-
rarındc.111 dalgakırandaki babalara bagfayıp ön
taraftan ılenıirlenıcktir. Deıııirlenıenin umumi larzı
Şekil - 2 1 No.lı şekildeki pldocla gösterilmiştıı·. Büyllk dal-
gakıran takl'iben bil' milyon yüz bin yarda mik-
9.000.000 sandığa çıkarılabileceğini göstermektedir. dbı moloz taşını ihtiva etmektedir. Bir ay
Tezayüt edecek bu ihracatın kısmı azamı Hayfa zarfında vazolunan moloz taşının azami mık­
limanından geçecektir ve bu tahminler tahakkuk tarı ( 69 000 ) yal'da mikabıdır. Taşların hepsi
edecek olursa yakın zamanda limanın tekrar ge- Atlılit den getirilmiş olup vasat derecede
nişletilmesi icap edecekiir. Bir numaralı şekilde de serl olan bu kum taşlarını ocaklardan büyük mik-
görülebileceği veçhile limanın garp kısmını ge- yasta çıkarmak mlimküodür. Bunların hepsi Fi-
nişlete bilmek için dalgakıranlar dahilinde fazla listin şimendiferi vasıtasıyla Athill den naklolun-
miktarda rıhtım inşa olunmuştur. muştur. Dalgakırnnın iç kısmını teşkil eden bazı
ufak taşlar salapuryalar ile, bu vasıta ile mümkün
Dalgakıranlar olan irtifaa boşaltılmıştır. Geri kalan miktar nısıf
Yeni limanın mahfuz kısmı
iki dalgakıranla kulru 65 kadem olan 15 tona mütehammil hususi
çevrilmiştir. ( Şekil
- 1) Asıl
ehemmiyeti olan bir amudi vinç ( şekil - 2) ile yerine konmuştur.
dalgakıranın uzunluğu 1 1/2 mildir ve Carmel Vinç, taş vagonları için yapılan ve aralarında 4
burnunda Ras - el - Kerumden şarka doğru uzan- kadem 8 1/2 pus genişliğinde mesafe olan 2 çift
maktadır. İkinci veya ruzgar altı dalgakıranı ray üzerinde hareket etmektedir. Vincin muva-
şehrin şark cihetinde evvelce mevcut olan demir- zenesi temin edilmek için 6 adet bojili ve tama-
yol iskelesinin denize doğru uzatılmasından hasıl ol- mile artiküle araba kullanılmıştır. Vinç ara-
muştur .Bu dalgakıran takriben yarım mil uzunluğun­ bası hakkındaki tafsildt, dingiller ve 931 kııounu­
dadır ve şimal istikametinde denize doğru uzan- sanisiodeki fırtınanın eğrilttiği demirler 2 numa-
maktadır. Hayfadaki met ve cezir ehemmiyetsizdir. ralı resimde görülebilir. Bu fırtına Hayfada 30 se-
Bir kademi geçtiği nadirdir ve azami taba vvülü tak-
riben üç kademdir. Tesisatın açık denize maruz
bulunduğu kısım büyük dalgakıranın cephesine
doğru şimali garbiden çizilecek mail bir ı;izginin
takip edeceği hattır. Binaenaleyh rüzgar altındaki
dalgakıran ve limanın dahili tesisatı fırtınalardan
tamamile mahfuzdur. Liman sahasındaki deniz
dibi umumiyetle sıkı kumdan ibarettir ve dal-
gakıranı teşkil eden kayalar ve rıhtım dıvarları
için iyi bir temel temin etmektedir.

Büyük Dalgakıran

Büyük dalgakıran,
tesisat masrafının en büyük
kısmını teşkil etmektedir; boylarına göre tasnif
edilmiş blok taşlarından mürekkeptir ve 15 tona
kadar olan büyükçe taşlar dalgakıranın deniz
cephesine konulmuştur. Dalgakıranın iç kısmı
Şekil - 3
bir kaç libreden 1 Cwt = 112 libre= 50 kg. 782 g. a
kadar küçük taşlarla inşa olunmuştur. Dalgakı­ nedenberi vukua gelen fırtınaların en şiddetlisi
ranın genişliği vasati deniz sathında 23 metrodur. olduğu s0ylenmektetir. Mamafih ikmal edilmemiş
Kayaların yukarı kısmı I - 4 nisbetinde meyillidir. inşaata bir zarar vermemiştir. Dalgakıranın Uze-
26
 Şekil - 4
~ -

-&°'r.
:
-:i~
,.f.c

rindeki beton tabaka ile siper dıvarının inşaatı

muvakkat vincin ışı bitip raylar kaldırıl­
dıktan sonra yapılmıştır. Beton tabakasınm yan
dıvarları kaba kum taşmdan inşa edilmiş olup
kepenk vazifesini görmektedir. Yan dıvarlar alt
tabakadaki büyük taşların aralarındaki boşlukları
~olduran çimento harcmm üzerine inşa edilmiş­
tır. Ahşap kepenkler yalnız beton kalıplarında kul-
lanılmıştır. Beton inşaatın yalnız uç kısmında kaba
dıvar yapılmıştır. Bu tarzdaki inşaat hem iktisadi
ve hem de en kolay olduğu için kabul edilmiştir.
Beton, dalgakıranın yanında demirliyen bir mavna-
da tartılıp karıştırılmıştır. Karıştırılmış beton mavna
üzerinde bulunan bir nakliye vinci vasıtasıyla dal-
gakırandaki mevkiine konulmuştur. Bu sabih be-
ton imalathanesine çimento, çakıl ve kum mav-
nalar ile taşınmıştır. Beton için kullanılan kırmataş
(Carmel) dağındaki hususi kireç taş ocaklarından
kum ise Alhilt sahillerinden getirilmiştir.
Rüzgar altı dalgakıranı
Rüzgar altı dalgakıranı, yukarıda yazıldığı
veçhile, eski demiryolu seddinin temdidi olup
230,000 yarda mikabı taşı ihtiva etmektedir. Tepe
g'enişliği yalnız beş metre olup büyük dalgakı­
randan daba dardır. Seddin harici meyli 2 ye 3
ve liman meyli :3 e 4 dür.
Kışın fırtınalarda büyük dalgakıran tarafından
muhafaza edilmesi için inşaatın başlangıcında
ruzgar altı dalgakıranının inşası tehir edilmiştir.
İkmal edilen dalgakıranın bir manzarası 5 No. 1ı
şekilde gösterilmiştir. ( Şekil - 5) de dalgakıranın
başı ve fenerin bulunduğu cenup kısmı görülmek-
tedir. Petrol doklarının ruzgar altı dalgakıranı hi-
mayesinde inşa edilmesi hususunda, vaktile talik
edilmiş olup bu kere ittihaz olunan karar muci-
bince büyük dalgakıranda olduğu gibi ruzgar altı
dalgakıranında da muvakkat istim üzerinde demir-
lemek için çelik babalar vardır. Ruzgar altı dal-
gakıranının tarzı inşası ve tesisatı büyük dalga-
kıranın aynıdır. Yalnız rU7gar altı dalgakıranının
inşasında kullanılan vinç 12 tonluktur. Dalgakıran
yamaçlarında kullanılan taşlar ise büyük dalga-
kıran taşlarından küçüktür.
Rıhtım
Dalgakıranın ihata etmiş oldu~u denizin kara
tarafmda bir kısım arazi doldurulı:ırak kazanılmış
ve arazinin harici kenarına da vapur ve mavna-
lara kolaylık olmak üzere bir rihtım inşa edilmiştir.
Büyük rıhtımın uzunluğu 1400 kadem olup
üç dört vapurun yanaşmasına müsaittir. Bu rıhtım
şark ve cenubu şarkiye temdit edilerek mavna-
lara mahsus 800 kadem tulünde bir küçük rıhtım
vücude getirilmiştir. Demirlenecek mahaldeki
derinlik G - 9,4 metredir. Derin su rıhtımının
önündeki gemi demirleme mahallinin derinligi
sathı bahirden 9,4 metredir.
Rıhtımın duvarları 5 - 7 ton ağırlıg-ında ve
üzerleri çimento ile sıvalı beton bloklarındıın inşa
edilmiştir. Blok inşaatı ( parça beton) pren, ibi
üzerine yapılmıştır. 3 No. lı şekilde büyük rıhtımın
' inşaat zamanındaki manzarası görülmektedir. Blok
inşaat sathıbalıirden 10 metre aşagıda ve a guri
bir metre kalınlığında küçük taş molozu üzerine
tesis edilmiştir. Kum, kil ve kanglomeradıın mü-
teşekkil olan temel, tarak dubası Ya ıtasıyla hııfrc­
dilerek dubalardan dökülen taşlarla doldurul-
muştur. Rıhtım duvarlarının inşa ına merkezde,
ufki yatırılarak sıralanmış bloklardan başlanmış
ve 8 tonluk vinç kullanılarak her iki tarafa dogru
parça beton blok inşaatına devam edilmiştir.
Rıhtımın garp ucunda ve küçük rıhtımın kö-
şesinde de ufki blok inşaatı yapılmıştır. Rıhtım du-
varlarının arkasına, kumla doldurmadan evvel.
moloz taşı konmuştur.
Doldurmak sııretile denizden kazanılan arasi
Rıhtım duvarile muhafaza edilmeyen dolma
arazi taş set ile himaye edilmiştir. Garp ve şark
setlerinin ikisi de ikmal edilmistir. ( ekil 1) etle-
rin inşasında (90,000 ) yarda 1J1ikabı taş kul-
lanılmıştır. Dolma ameliyatı için lazım olan mevat
dalgakıranların arasındaki derin su aha ıodan ta-
raklanmış ve bu suretle 91 Akr arazi doldurulmuştur.
Sahilin münasip yerlerile rıhtım duvarlarının ve
setlerin üzerinden tulumba ile içeri boşaltılmış ve bu
27

dolma arazi yollar ve binalar icin mükemmel bir
zemin teşkil etmiştir.
Transit antrepoları
Derin su rıhtımının arkasında direkler üzerin-
de çı:ılik
çerçeveli ve bir katlı iki antrepo inşa
edilmiştir. Bunlardan bir tanesi ilerde portakal ih-
racatı için lüzum görüldüğU taktirde, üznine
ikinci bir kat çıkılabilecek veçhile inşa edilmiştir.
Limandaki antrepo ve binaların duvarları mahal-
linde yapılmış ( Winget) çimento blokları ile inşa
edilmiştir. Antrepoların kapıları beton levhalar
ile doldurulmuş çelik çerçevelerden imal edilmis-
tir. Yolların umumi tertibatı, limanın şimendifer
hattındaki teşisat ve doldurulmuş arazi birinci şe­
kildeki planda görülür.
Tarama
Şimdiye karlar ikmal edilmiş olan limanın ilk
kısmında 175 Akr anı zi taranmıştır. Bun un 100
Akr kadarı sathı bahirden 1ı ,3 metreye kadar ta-
ranmış olup mütebakisi 9,4 nı. kadardır. Bütün
tarama ameliyatı mütteabhide ihale edilmiştir. Rıh­
tım duvarları için tarama işi Utrechteki N. V.
Baggerwerken de Vries ve Van den Bosch şirketi
tarafından taahhüt edilmiştir. Limanı derinleştirme
ameliyatında çoğu kum olmı:ık üzere iki milyon
yarda mikabını mütecaviz hafriyat yapılmış ve
bunun ile limt1nın cenup cihetinde arazi doldurl-
ınuştur.
Taş ocakları
Tesisatta kullanılan taş miktarının çokluau
nazarı itibara alınacak olursa taş ocakları faali-
yetin en mühlm. bir kısm!nı teşkil ettiği anlaşı­
lır. Yukarıda zıkrolundugu veçhile taş ocakları
Hayfanın 10 mil cenubundaki Athlit mevkiiode
açılmıştır. Bu taş ocaklarından çıkarılan kum taş-
larının kesafet itibarile dün bulunmasına ve fazla
sert olmasına rağmt>n mütecanis oldukları icin
büy?k blok halinde çıkarılması mümkün olmuştur.
Tesısatın yakınında daha sert ve kesif taş bulu-
nuyor idiy~e de mUtecanis olmayup fazla yarık ve
tabaka halınde olduğundan arzu edilen cesamette
çıkarmağa imkan vnmiyor idi. Mamafih bu sert
taş kırılıp beton imalinde kullanılmıştır. Athlitde
28
Şekil - 5
beş posta faaliyette idi. Her posta 15 tonluk bü-
yük sabit bir· vinç ile 5 tonluk 2 n.ıüteharrik vinç-
ten mürekkeptir. Bir cephesi hariç olmak üzere
taş ocakları 932 senesi sonuna doğru kapanmıştır.
Tesisatta kullanılan Portlant çimentosu Hicaz De-
miryoluna yakın ve Hayfanıo bir kaç mil şarkında
kain Nester Cement Co. ismindeki bir mahalli
fabrikada imal edilmiştir.
Müstakbel tevsiat
Yukarıda yazıldığı veçhile petrol havuzu lima-
nın cenubu ştırkisinde olup ikisi demirli ve iki
ttınesi de iskeleye bağlı olmak üzere petrol ge-
misi istiap etmektedir. Petrol havuzu 300 kadem
uzunluğunda bir sabih yanğın kolu ile kapana-
caktır. Havuza giren ve çıkan gemilere yol ver-
mek için bu kol çekildiği zaman havuz methali-
nio şimali şarkisindeki iskeleye yanaştırılacaktır.
10 metre derinligini bulacak olan bu petrol havu-
zunun inşasına başlanmıştır. Liman 30.000 ton
cesametindeki gemileri istiap edecektir. Bu gibi
gemiler seyyah mevsiminde Hayfa limanını ziya-
ret ederek dalgakırtınıo himayesinde yolcularını
karaya çıkarabileceklerdir. Eğer lüzum görülür
ise yolcuların doğru,ıan doğruya karaya çıkma­
larını temin için büyük yolcu gemilerine mahsus
bir iskele inşa edile.bilecektir. Mutasavver bulunan
Hayfa- Bağdat Demiryolunun müntehası olacak
ve aynı zamanda mahalli ihtiyaçları da karşılıya­
cak bir bahri merkez için de yer tahsis edile-
cektir. Dalgakıranın dahilindeki mahfuz limanın
mesahai sathiyesi takriben :-300Akr dır. La.kin ile-
ride rıhtımlar temdit edilir ve limanın garbındaki
arazi de doldurulur ise bu saha 250 Akra düşe­
cek tir. Birinci şekildeki planda rıhtımların müs-
takbel vaziyeti ve transit antrepoları görülmekte-
dir. Liman haritasında gösterilen bütün liman
tesisatı dahil olmak üzere Hayfa lımanı için edilen
masraf ı. 1/4 milyondur. Yalnız bu masrafta ileride
yapılacak olan dolma ameliyatı, petrol havuzu ve
tesisatı ve halihazırda devam eden şark cihetinde-
ki dolma ameliyatı masrtıfları dahil değildir. Posta-
hane, Umumi daireler ve Gümrük daireleri, temel
masrafı hariç olmak üzere, Filistin Nafia Daire-
sinin nezareti altında yapılmış olup 1. 1/4 milyon-
luk masrafa dahildir.
 "Paris müdafaasına mahsus 2000 metre irtifaında
" bir kule projesi
Tü rk(,'l'_\'C c:c,·il"l'll
Le .Genie Civit mecmuasının 23 numa-
Jliilıeııdi.~ FETII 1
ralı Haziran nüshasından
,J. L.

Tanınmış betonarme mütehassısı mühendis M. cenubunda ve şehrin hemen civarında bulunan "lssy -
Lossier ve miymar M. F aure Dujarric beraberce 2000 Les - Moulineaux,, arazisi olacağı zannedilmektedir.
metre irtifaında, betonarmeden, cüret ve orijinalli- Kuleden kalkacak tayyarelerin inmesine en müsait,
ğiyle şayanı dikkat bir kule projesi yapmışlardır. Bu
serbest ve kafi derecede vasi yegane arazi burasıdır.
proje elyevm salahiyettar mehafil tarafından tetkik
UMUMİ EVSAF: Mutasavver kule mahrut şek­
edilmektedir, akıbeti ne olursa olsun, bilhassa yapan-
linde bir boru ve (600), (1300), (1800) metre seviye-
ların şahsiyetlerini nazarı itibare alarak projenin hu-
lerindeki üç taraçadan müteşekkildir. Bu taraçaların
susiyetlerini zikretmeyi faydalı buluyoruz.
Örtülü ve ufki birer sathı, bu sathın etrafında da tay-
Projeyi yapanlar, bombardıman
tayyarelerine ka-
yarelerin her hangi bir istikamette kalkabilmesi ıçın
ra bataryalarının aşağı yukarı hayali
bir müdafaa va-
(30) metre İrtifaında ve (50) metre genişliğinde met-
sıtası olduklarını esas ittihaz etmişlerdir. Avcı tayya-
haller vardır.
relerinin ise harekete gelmeleri için lazım olan zaman-
dan dolayı, tesirleri mahdut bulunmaktadır. Demek, Dahili müruru ubur, hali tabiide asansörler vasıta­
sıyla temin edilmektedir; bunların ikisi tayyareler ve
hem büyük bir irtifadan müdafaa ateşini açmak, hem •
de, düşman tayyarelerinin vasıl olabilecekleri İrtifa • üçü eşhas içindir; hafif mail bir satıh da hini hacette
nisbetinde bir yükseklikten, mühim miktarda avcı imdada yarıyabilecektir.
tayyaresi sevketmek imkanlarını veren tertibat pa- Kulenin dibinde bulunan bir elektrik santrali tesi-
yitahtın müdafaası bakımından mühim hizmetler gö - satın heyeti umumiyesine ziya ve kuvvet vermektedir.
rebilir. Bundan maada hücum vukuunda askeri tay- Her taraçanınÜzerindeki tali merkezler de onun mü-
yare postaları muhakkak, müdafaa tayyarelerinin ha- temmimidirler. Taraçaların mahruti kaplamaları, dö-
reketini bir kat daha güçleştiren zehirli gaz bombar- şemelerle birkaç kata ayrılarak içlerinde müstahde-
dımanlarına hedef olacaklardır. Bahsedeceğimiz ( ta- min için ikametgah, me'kulat merkezleri, bürolar, has-
raça) !arın yüksekliği bu tehlikeye karşı koyabilecek- tahaneler, meteoroloji tesisatı bulunmaktadır. Her
tir. taraçaya ayrıca bir de tayyare tamirathanesi ilave edil-
Tayyareler için, aralarındaki rabıta dahili asansör- miştir.
lerle temin edilmiş üç tane taraçayı, müteaddit irtifa- KULENiN iNŞASI: Kule ve taraça
şekillerinin ba-
lara vazedilmiş hava toplarını, projektör ve sair terti- sitliği inşaatı kolaylaştıracaktır.
Zemin seviyesinde
batla mücehhez tarassut ve dinleme merkezlerini ha- kulenin harici kutru (210) ve tepesinde (40} metre -
vi iki bin metrelik kule projesi işte bu umumi prog- dir. Kalınlığı dibinde (12) metre olup her hizada ku-
rama cevap vermektedir. le ve tesisatın ''daimi hamule,, si ve rüzgar tazyikile
Kulenin kurulmasına en elverişli yer "PARIS,,in mütenasiptir. Bu suretle kulenin gövdesi mahruti sat-
hın müvellit ve müveccihleri İstikametinde takviyeye
yarıyan "nervür,, leri havi, müsavi mukavemetli bir
cisim şeklindedir. Çıkıntıları (150} metre olan her
taraça en mürtefiinde dış kutru (357), ikincisinde
(399,5) ve üçüncüsünde (459) metre olmak üzere şun­
ları havidir;
a) Müttehidürre's damarları havi ve aynı zamanda
tayyarelerin uçuş sathının iskeletini vücude getiren
madeni çatı, ara ,döşeme ve dam,
b) Madeni çatı arasındaki boşluktan geçen mah -
rutu - nakıs şeklinde kemerler.
Damın kemerleri, tayyarelerin taraça kenarına vasıl
,olmadan uçabilmeleri için ay şeklinde kesilerek li. -
zım gelen ebatta methaller vücude getirilmiştir. Bu
methaller el veya elektrikle manevra edilen kapıları
havidirler,
c) Orta döşeme ve huruç satıhlarını teşkil ve ke-
merlerin üzerine istinat eden "nervür,, lü k1sımlar,
d) Damın nakıs - mahruti şekline rağmen, tara·
-çanın içine nüfuz edecek merminin patlama tesirini
tahdide mahsus dahili cidarlar.
Taraçaların derecei hararet tebeddülahna maruz
kalan kısımlarının tulani tahavvülatına mani olacak ter
29

tibat ittihaz edilmiştir. Kulenin temeli, beton arme -
den, irtifaı mütehavvil ve ( 400) metre kutrunda, da -
_hilen mücevvef, müdevver bir tabanla vücude get.iril-
dem, • tldva
coupe. A.A
coupe. 8.8
domi-coupo:EE
.f.lL,=J...~:@<Q,:;;JJC
D
11
111
1 garın hesaba katılacak tazyiki, zemin seviyesinde (50)
i-
l!I M
1 edilmiştir. İrtifaa göre
-!an-coupc: C.l
Şekil - 1
Kulenin tulani mak'taı
·miştir. Bu tabanın kaidesi, en şiddetli rüzgarların te -
siri altında, icabında kazıklarla tahkim edilmiş olan
zemine, tehammül edebileceği tazyiklerden yüksek
tazyikleri nakletmeksizin, müvazeneti tamamen temin
edebilir.
MUKAVEMET ŞARTLARI: Kullanılan malzeme
İymalat ve tatbikatı mutat malzemedendir. Beton ola-
rak iyi da.neli bir terkip ve birinci nevi "Portland,, çi-
mentosu kullanılacaktır. Kullanılacak teçhizatı made-
niye sert ve yarım sert çelikten olacaktır, taraçaların
madeni iskeleti (Krom, Bakır) veya (Nikel) li çelik-
ten olacaktır.
Mutat inşaatın hesabı için resmi nizamnamelerin
icap ettirdiği rüzgar tazyiki (2000) metrelik kule gi-
bi bir müstesna ha.le tatbik edilemez. M. Lossier bu
mesele hakkında müteaddit meteorolojik enstitüler ta-
rafından toplanmış vesaika istinat eden, hususi bir
etüt yapmıştır. Aşağıda hulasa edilen bu etüt, nizam-
namelerce gösterilen kıymetlerin pek fevkinde olup
irtifa ile artan azami tezyikleri nazarı itibare almağı
icap ettiriyor. Müteaddit malzeme Nafıa Nezaretinin
elyevm mevkii tatbikte olan nizamnameleri talimatına
uygundur.
İMALAT: Beton ihtizazat, "pervibrasyon,, ve ba-
zen de "dezaerasyon,, ların tatbik edilmesini icap et-
tirecektir. Kule gövdesinin ve taraçanın betonarme kı­
sımlarında şekillerin gayet basit ve tahavvülatın daimi
30
olmaıı yüzünden kabili tebdil madeni sandıklar kul!.
mlacaktır. Bu sandıkların müte;c.ait bir surette tebdi-
li mevkii ve takallüsü mihaniki ve kısmen de otomatik
tıon olarak elde edilecektir.
-,- Taraçaların demir iskeleti için çatının montajı, (mü-
tenazır) olarak, ikişer ikişer merkezi bir satha göre
ve yckdiğerini tevazün ettirerek yapılacaktır.
1
~I o 6 rrı.okloı
~.{~
______ _;L --
--·-·!
Şekil - 2 ve 3
~I
Traçalar ınaktalarının tafsilAtı.
a b ( Ş. 1 de A A dı_r ), c d ( Ş. 1 de B B dir ) •
RÜZGAR TAZYlKlNlN VE TOPLARIN TEP-
MESiNDEN MÜTEVELLİT KUVVETLERİN HE-
SABI: Hava Nezaretinin nizamnamelerine göre rüz-
Klgr./M2 dan nihayet (250) Klgr./M2 a kadar tesbit
rüzgarın sürati ve hava-
nın kesafeti hakkında (ordu meteorolojik) servi-
sinin verdiği malumata istinat ederek M. Lossier
(10.000) metreye kadar işe yarıyan bir grafik vücude
ve traçaları. getirmiştir. (2000) metrede tazyik (450 Klgr./M2) a
varabilir ve hatta tecavüz edebilir. En fena vaziyeti
nazarı itibare almış olmak için M. Lossier münhaninin
(250 Klgr./M2) dan kulenin tepesinde (500 Klgr./
M2) na kadar yükseldiğini kabul etmiştir.
Eğer böylece elde edilen tazyikleri, ufki maktala-
rın müdevver şekillerine göre 2/3 emsalile zarbttik-
ten sonra kulenin muhtelif kutrani satıhlarına tatbik
edersek, kati kuvvetler ve eğilme anları yukarıdan
aşağıya doğru artar ve şu kıymetleri bulurlar:
Kat'i kuvvetler (rüzgarın kuleyi ufki ve azami su-
rette itişi) = 95400 TON
Eğilme anı = 92.200.000 TON - METRE
Bu son kuvvet, kaidesinin harici kutru (210) met-
re olan kulenin merkezi sikletini yalnız (7, 7) metre
oynatır.
Diğer taraftan, kulenin dip kutruna tatbik edildik-
te rüzgarın beton üezrinde hasıl ettiği azami yorgun-
luğun (265 T/M2), yani (26,5 Klgr./cM2) olduğu
görülür. Bu tesir nisbeten zayif ve inşaat sikleti faik
olduğundan katiyen cer yorgunluğu vermez.
Topların geri tepmesine gelince; eğer her taraçanın
üzerindeki (105 milimetre) lik (100) top, aynı cihete
hep birden atış esnasında (6) ton kadar bir iti~ hasıl
ederlerse, dinamik tesirleri de hesaba katarak (12)
tonluk itişler kale alındığı halde, ufki aksitesir olarak
300Xl2 = 3600 TON bulunur.
ı
 Dipteki eğilme anı, bu topların mahruti taraça dam-
larının yarı irtifalannda, yani zeminden (1900),
(1400), (750) metre mesafeden ateş ettikleri farzedi-
lirse, (4. 860. T/M) olacaktır. Demek ki, rüzgarın
tesirinden ufki itiş % 4 ve devirme anı da % 6 ek-
sikmiş.

Bu atışta merkezi sıkletin yerinden oynaması (210)

metrelik bir harici kutur için yalnız (0,41 M) olacak- • lıorıı,J•
,;,,;ı;r. - --
tır ve dipte beton yorgunluğunun artması (15 T/M2)
'
yani (1,5 kg.jcM2) na varır ki bu da ehemmiyetsizdir.
Hulasaten, rüzgar ve topların geri tepme azami
tazyiklerinin, (10 milyon) ton kadar muazzam bir s;k
letin faikiyeti yüzünden, yorgunluklar ve kule muva-
zenesi üzerindeki tesiri gayet azdır. Aynı zamanda, ..
e
yukarıda hesaba katılan rüzgar tazyikinin tesiri al.
tında kule tepesinin ufki olarak (1,7) metre ve güne- /0(10 2000 4-ooo 6000 8000 Jııooo

şinbir taraftan tesiri le de ( 1) metre kadar yerinden

oynayacağı kestirilmektedir . Şeki - 4

.
:•
.
~,00.... ..,,ı,s.t
: - --T-------·--
!, o,Zsııı!• p. ,, ••,
t
1
----··
S =
Bir kısmın şakuli projeksiyondaki sathı.

:,
' P = Rüzgarınnazimen çarptığı sathın metro murabbaı batına
1 isabet eden tazyik.
• ..-=-ii-,-~-------------- ----
E~= Ufki kati kuvvetler.
M =
Devrilme anı •

.
:f:!_ıtS: P • 11T••t

Şekil - 5
iki bin metrelik kulenin muhtelif kısımları üzerinde rüzgarın husule getirdiği Kat.i kuvvetleri, tazyikleri
ve devrilme anlarını gösterir grafik.

31
 Elektrik le Cerde Kullanılan Cereyan Şekilleri

Sınai ve İktisadi Tesirleri

Yııt.on: \Jııkloa - Flııklrlk \IOht-nıllıi

A. Fethi

Memleketimiz için elektrikle cer sistemi tek- Trilaze .'plilpha e Virginlan Ra-
nik bir yeniliktir. Sınai ve iktisadi bakımdan tek- il wııy orfol k
nikçilerimiz için bu, geniş ve müfit bir sahadır. ancı \\ e tern
Elektrikle cer sistemi 1879 dan (Simeos Halske - .Monofaze Monolaze :\lonofuze Almanya, A vus-
Berlin sergisi) beri cok terakki etti. (Harp arife- 11000ilA 22000V tur~ a, İsviçr<',
sinde Fransada 148 km elektrikli demiryolu mev- ıG 2 a isve ~'. orvf>ç,
cut idi, halbuki bu gün bitmiş olan Paris-Tours, ew York- <•w
Beziers - Neussargue lıatlarile beraber, bitecek lhıven l lartford.
olan Brives ve temdidi, elektrikli demiryolu şebe­ 26 Daimi Mono-Daimi 'ewYork- ew
kesini 2815 km. ye iblağ· ediyor.) Haven llartford
1930 istatistiklerinde, elektrikle işleyen de- Tril'ı:1ze
miryolu şebeke uzunlukları umum memleket şe­ Monofazc
bekesinin: Daimi Daimi Daiıııl Fran ız D. Y.
Almanyada : % 2,9 İngiliz, Belçika
İngilterede : % 2,4 llolfinda, lspan-
İtalyada % 10,6 yol, Şili, Bre-
İsviçrede % 50 sini teşkil eder. zilya. Arjantin
Elektrikli şimendiferlerde bu gün iki esaslı Japon, Avu -
süjesyon nazara alınabilir: tralya, Fas...
1 - Fransa, İngiltere, İtalya ve Japonya siya- Butte - Ana-
seti; kinda and Pa-
cıfıc, Chicago
2 - Almanya, İsviçre, Avusturya siyaseti.
;\1ilwaukie and
1 - Fransa ve emsali memleketler si-yaseti : Saint Pauı (U.
Elektrik santralleri trifaze olarak yüksek . A. ),
tevettürlü hatlar vasıtasıyla memleketin umumi Turino Lanzo-
sanayiini beslerler. Bu hatlar müteaddit mınta­ Cert<>s(İtalya)
kalardaki santralleri de " interconnexion ,, vasıta­ Şekil - 1
sıyla birbirine raptederler.
Bu trifaze cereyandan müteaddit kısımlardaki Diesel - Elektı·ik cer sistemi:
tali merkezler vasıtasıyla cer için lazımgelen kud- Bunlardan: Triraze • Monofaze, Tı·ifaze-Dainıi,
ret daimi cereyan ile tedarik edilir. Binaenaleyh Daimi - Monofaze sistemleri tatbikat sabasına
demiryollarının elektriklenmesinin inkişafı aynı girmemiştirler. Digerlerinden şimdiye kadar en
zamanda memleketin umumi sanayiinin de inkişa­ fazla tatbik edilenler: Daimi, Monofaze, Trifaze
fını temin eder. olmuşlardır. Trifaze sistemi İtalya D. D. Yolların­
2 - Almanya ve emsali memleketler siyaseti: da asenkron motörlerle sahayı tatbika vazolun-
Santraller ve şebekeler ayrı ayrı şekillerde muş ve arıza ı fazla olan mıntakalarda elvirişli
cer için lazım gelen ve sanayie lazım olan kudreti görülmekte bulunmuştur. ( Rekflperasyon - Jene-
istihsal eder. ratör asenkron ).
Sanayie lazım olan kudret mutat frekanslar ve 1 ) Trifaze sistemi ( yani tı·ifaze - trifaze ):
trifaze hatlar vasıtasıyla ; Bu sistem asıl İtalya D. D. yollarında kulla-
Cerre lazım olan kudret ise monofaze hatlar nılmaktadır. Motörler 3000 volt ile ve lokomotif
ve küçük frekanslar vasıtasıyla dağıtılır. üzerine ayrıca muhavvile koymaksızın işlerler.
Kudret nakli şimdilik 6000 voltu bu sistemle biç
Kudret nakleden hatlardaki cereyanla trolley bir yerde geçememektedir. Teller arasına veril-
den alınıp lokomotifte kullanılan cereyan arasın­ mesi lazım gelen mesafe gabari ile kabili telif
da şu dokuz kombinezon olabilir : görünmemektedir. Mamafih " Great Nortbern
şimendiferlerinde bu tevettür 6000 e vardırılmıştır."
( Parodi - Revue Generale d'electricite)
Kullanılan motörler asenkron olup yokuş
Kullanılan cereyan: aşağı Jeneratör asenkron olarak işlerler. Eğer:
temas hatlarında Motörlerde Sistem Tatbikatı 00 - O
Trifaze Trifaze Trifaze =%2 ila.0 0 .J.
İtalya D. D. Y. Oo
3.000 ila 6.000V. Monofaze ve jeneratör halinde:
( 16 2/3) Daimi O - 00
---,-- = 0
o 2 ila O
O
3
Üo
32
 olur a ·abit bir ur·ul elde edilmektedir. şeklindedir. Görülüyor ki bunun alternatif bir kısmı
{ Hıı.reket Anında Or'atin tan~imi için mayi reos- vardır. Bu kısmın frekansı da şebekenin frekansının
talar kullanılmaktadır. ...u. tazyıklı hava vasıtas; iki mislidir. ( Yani kıymeti asliyesi ademi kıyme­
ile evkedilerek motOrün lıuğlarıoa baglı elektrot- tinden saniyede 2 defa geçer ). Bu suretle azami
ların mukavemetlerini değiştirir. Bir elektro -valv kupl vasati kuplun iki misli demek oluyor. (Haki-
elektrotlara hava evkioi ve binaenaleyh sür'ati katte bu fark 0,'0 80 dir ).
tanıirne yarar. ) Bu sebepten dolayıdır ki monofaze lokomotir-
( Marş P oasıoda ür'atin tanzimi de kutup lerin imali güçleşir. Çok kerre angrönaj, biel.
adetlerini değiştirmek veya motörlerin tarzı rap- manivela ... tarın çatlamasını intaç etmektedir. Aynı
tını tebdil etmekle temin olunur: ( ekil 1 ) sebepten dolayı monofaze materiel daha ağır oh-
Trolley iki safhayı ve raylar da diğer safhayı caktır. " Poids adherent " nın fazlalaşması icap
teşkil eder.
eder, aksibalde kupl mütenavip olduğundan müte-
Bu sistemde sür'at tanziminin biraz karışık navip bir patinaj husule gelmek tehlikesi olabilir.
olması, likit reostalar, ( trolley) in cm olması b ) Müteessir devre monofaze motörlerde
birer noksan teşkil ederler ise de arızalı yerlerde alternatif bir sahanın tesirindedir. Bunun neticesi
reküperasyona elvirişli olduğunu kaydetmek la- olarak komütasyon güç görünmektedir.(Repülsiyon
zımgelir.
motörlerinde ise bu saba hemen hemen devvar
Triraze sisteminin rnonofaze ile bir kaynaşmı:ısı
gibidir. Binaenaleyh komütasyon daha düzelir.
olarak son zamanlarda Macaristanda tatbik edilen
Yalnız bu sefer de başka sebeplerden muntazam
( kando) sistemini de kaydetmek lazım gelirse de komütasyon yapmak güçleşir.)
oldukca karışık bir tarzı bal 0lan bu sistemin
c ) Telefon ve telgraf muhaberatı tesisatı üze-
şayanı tetkik olduğunu ilave etmekle iktifa
edelim. rindeki tesirler. Filhakika bu tesirler daimi cereyan
3 - Monofaze sistemi : sisteminde de vuku buluyorsa da monofaze cere-
Monofaze sistemini, bilhassa son senelerde bu yanda bu tesir çok fazlalaşıyor. Şimdiye kadar
yapılan bütün tecrübeler de iyi bir netice verme-
nevi motörlerin yapmakta oldukları terakkilerden
dolayı, dikkatle tetkik etmek lazım gelmektedir. mektedir.
Motörlerin \te sistemin basit ve kullanışlı olmaı,;ı 4 - Daimi sistemi :
caziptir. Bu sistem vasıtasıyla katenerde 15000 Bu sistem son zamanlarda yapılan cıva buharlı
volta kactar çıkmak mümkündür. Bu tevettür loko- rödresörler ve otomatik tali istasyonlar va ta ıylıı
motifler üzerinde statik mubavvileler vasıtasıyla çok tekamül etmektedir. Katenerde 1500 volt
indirilir. olarak Fransada tatbik edilen bu sistem on za-
Kullanılan motörler Seri, Kornpanse, Repül- manlarda pratiklik ve ucuzluk. bakımından Fran-
syon motörleridir. Marş ise resimde görüldüğü sızların Fasta "Coınpagnie des Cbemins de Fer
üzere lrasnforınatörlerdeki prizler vasıtasıyla du Maroc,, da yaptıkları 3000 voltluk batla en
değiştirilir. kullanışlı şeklini almıştır. 1500 voltluk si tem
Monofaze sisteme asıl iki noksan atfedilebilir. atfed.ilen tali merke'.ı'.lerin fazla masrafı husu ıın •
a) Kupl sabit olmayıp alternatiftir. Filhakika daki tenkit 3000 volt sisteminde merkezlerin ade-
bu kupl: dinin azalmasıyla zayıflamıştır.
C co Ot C. l +
cos 2 Ot
Parisle Tours şehri arasında son zanıaolardu
2 mevkii tatbika konulmuş olan hat tamamile oto-
C / 2 ~ C / 2 cos 2 Ot.
matik tali merkezleri havidir.
Sür'at tanzimi motörlerin muhteli[ şekilde
bağlanmasıyla elde edilir. Frenaj ise ya reküpe·
rasyon veyahut reostatik olarak yapılmakt~d_ır.
Motörler Seri tipinde olup reküperasyona elvırış­
lidir, reküperasyonun en şayanı kayıt tatbikatıııı
Fas fosfat mıntakalarında yapılan kı ırnlarda bu-
labiliriz. Şunu da kaydedelim ki rekUpera ·~:onu
aslmda bir fren sistemi olarak kabul etmek ıcap
eder. Yoksa bu suretle elde edilen kudret tasar-
rufu çok kerre ehemmiyetsizdir. Bilha sa Fran _a-
da çok kerre şahit olduğum gibi ihtimamla tatbık
edilmediği takdirde derhal hamule fazlatıırıyla talı
istasyon disjonktörlerinin düşme i melhuzdur.
5 - Diesel - Elektrik sistemi :
Son ;;;amanlarda "Cheminsde Fer cl'Algerie-P.
L. M. Algerıen,. de Als. Thom mamulatı otımık
muvaff 8 kiyetle bu sistem tatbik edil~e'<!edır. Hu
sistem motör, jeneratör ve santralı bır. ar~~a
lokomotif üzerinde cemetmektedir. ?enılebılır.
Trolley, mesnet gibi sermaye_ imobılızas~onla_rı
bertaraf edilmiş demektir. Aynı zamanda ı temı~
IT/J/l7 kullanışlılığı ve işçi miktarının azlıırı lrnhar cerrı
Şekil - 2 33
He mukayese edilirse kıyas kabul etmeyecek de- tai nazarındao mukaye esini yapar ak 1'rifııze-Da­
recede yüksek olduğu anlaşılır. imi i lemindeki 50 periotluk trifaze şebekenin
Bu cer tarzı haddi zatinde müteaddit silindirli memleketin ıoai inkişafını artıracagıoı kaydetmek
bir diesel motörü ile bağlanmış bir jeneratörU mecburiyetinde kalırız. Trifaze veya monofaze
ihtiva eder. Bu jeneratörden alınan cereyan ise si temleriode ise ;;o periot cer için muvafık
asıl cer motörlerini döndürmektedir. P. L. M. kum- görülmemektedir:
panyası tarafından bu lokomotiflerle yapılan tec- .Monofaze seri rnotörleri rn peri ot
rübelerde Parisle Lyon arasındaki mesafe 9 saatte Monofaze repulsion motörleri 26 il
katedilmiştir. Rubar lokomotiflerindeki su ve kö- Trifaze asenkron motörleri 26
mür almak gibi vakit kaybettiren ameliyeler de Frekans bu kıymetlerin fevkine çıktığı halde
lıazfedildiğinden sistem bilhassa şayanı tetkik gö- cerre elverişli görillmernektedir. Binaenaleyh bu
rülmektedir. noktai nazardan daimi sistemi diğerlerine faik gö-
Yukarıki sistemlerin asıl bir de frekans nok- rUlmektedir.

34
 Telli ve telsiz telgraf
fennindeki son terakkiyat
hakkında bir kaç söz
Y;;ızaıı: )luhabere Ye :'ıliira,-ı>le
M i"ışm·i rliği :'ıl ütehası:ıı!-ı
Nejat
ÖZ: Alman Posta ve Telgraf İdaresi otomatik telgraf
Malum olduğu
üzere ameli olarak on dokuzuncu as- tesisatının iktısadihayata nafi olabilmesini temin için
rın başlarında mevkii tatbika vazedilen telgraf aletle- iki yoldan yürümeğe ve evvela bu tesistaı, halihazır
rile asrımızda kullanılan telgraf aletleri arasında telefon şebeke ve aletleri ve sonradan da bu husus için
zamanla büyük farklar hasıl olmuştur. yapılacak tavassut merkezleri ve şebekeleri üzerinden
1855 tarihinde Hughes tarafından keşfedilen ve umuma açmağa karar vermiştir.
ilk defa 1866 tarihinde ameli olarak mevkii tatbika
konulan alet Morse nam Amerikalının keşfettiği nokta 1 - Telefon şebekesi vasıtasıyla uzaktan
ve hat sistemile çalışan aletin hemen hemen yerine telgraf yazma şistemi
kaim olmuş ve keza zamanın en süratli telgraf yazan Telefon tesisat ve şebekesi vasıtasıyla her hangi
Hughes aletleri de aynı prensip muhafaza edilmek üze- bir yere, mesela Ankara'dan lstanbul'a telefonla tel -
re diğer makineler tarafından ortadan kaldınlmıştır. graf verebilmek için telgrafı yazan makineden maada
içinde bulunduğumuz asnn başında artık hiç zor- bu makineden İntişar edecek olan mütemadi cereyan
luk çekilmeden doğrudan doğruya kelimelerle konu - mevcelerini mütenavip cereyana tebdil ederek telefon
şulabilmekte idi. Telgraf fenni bu son sistem makine- hattına verecek olan bazı hususi alata da ihtiyaç var -
lerle terakkiyatın zirvesine varmış, geride keşfedilebi­ dır. Mütemadiden mütenavibe tebdil edilen bu cere -
lecek bir cihet bırakmamıştı. yanlar havi oldukİarı takriben saniyedeki ( 1700) te -
Uzaktan verilen bir telgrafı alan ve aynı zamanda kerrürleri ile tabii konuşma tekerrürü hudutları dahi-
mukabil cihete telgraf verebilen bu aletlere daha geniş linde bulunduklarından telefon muhaberesine mahsus
bir saha verebilmek için, fennin terakkiyatına muvazi şebekeyi zikredilen bu tesisat için de kullanmak pek
olmak üzere bu hususta da yeni yeni yardımcı aletler mümkündür.
keşfedilmiştir. Keza ahizeye gelen mütenavip cereyan safhaları
Bu aletler, uzakta her hangi bir yere telgraf çek - aynı hususi alet vasıtasıyla teşdit edilmekte ve müte-
mek istiyen bir kimseye evinde bulunan telefon va- madi cereyana tebdil edilerek makinenin ahiz mıkna­
sıtasıyla telgraf çekebilmek imkanını verdiği gibi bu tıslarına verilmektedir.
telgrafı telsiz telgraf cihazları vasıtasıyla daha uzak- Şimdi biraz muğlak olarak izah edilen bu kısmı
lara verebilmek imkanını da bahşetmiştir. ~elefonla ameli olarak tarif edelim:
uzaktan söylenilen bir cümleyi adi telgraf cihazı gibi Bir telefon abonesinin diğer bir abone ile irtibat is-
telsiz şebekesi Üzerinden yazmak için kısa ve uzun tediğini -ve bu irtibatın temin edildiğini farzedelim.
mevcelere mahsus olmak üzere hususi aletler İmal edil- Her iki abone birbirile şifahen anlaştıktan sonra
miştir.
uzaktan telgraf yazma makinelerini devreye koyarlar.
Bundan sonra her iki tarafın konuşmaları tamamen
Esas tahriri olarak cereyan eder. Eğer uzakta bulunan
.\iman Elrktrik ;lliilıcııdisleri Cemiyeti ıııcc­
muhatap kimse bürosunu terkederken telefon devresi-
ıııuaı:ııııdan lı>reii111e edilmiştir.
ni uzaktan telgraf yazına makinesine raptetmiş ise
Telefon muhaberatını, telgraf, telefon hatları ve
(Şekil: 1) de gösterilen tertibat vasıtasıyla makine
telsiz şebekesi üzerinden otomatik olarak yazan maki-
mürsil abone tarafından harekete getirilir. Mürsil abo-
nelere kısaca otomatik telgraf makinesi derler. Bu sis-
neden uzakta bulunan bu telgraf yazı makinesinin ha-
tem makinelerin kullanılmasındaki en mühim faideler kikaten telgrafı yazıp yazmadığını kontrol edebil-
şunlardır:
1 - Adetler ve yabancı kelimeler gibi şifahi ko-
nuşmalarda yapılması daima muhtemel olan hatalar
kökünden izale edilirler.
2 - Gerek mürsil ve gerekse mürselünileyh bu
alet vasıtasıyla aralarında şifahi. olarak cereyan eden
muhaberelerin evrakı müsbitesine sahip olurlar. Bu
husus bilhassa ordulara, polise, jandarmaya, itfaiye ve
demiryol memurlarına verilecek emirlerin daima mür-
sil ve müreslünileyh tarafından tahriri olarak ahzedil-
mesi noktasından pek mühimdir.
3 - Daireler kapalı bulunduğu zaman dahi bu alet
kendiliğinden çalışarak telgrafı alır ve telgraf alın -
dıktan sonra kendi kendine durur.
Şekil - 1
4 - Bir mürsile makinesi vasıtasıyla bir çok ahi-
zelere telgraf çekmek imkanı elde edilmiştir. Uzaktan devreye koyma tertibatı.

35
 mek için şu çareye tevessül edilmiştir: kumpanyaları tarafından kabul edilen si,temdir. Bu
Mürsil (Kim o?) düğmesine basınca mürselüniley- tertibatı
delikli şerit lavanut tertibatı olarak da tarif
hin makinesi kendi kendine sahibinin isim ve telefon etmek mümkündür. Şekil (2-b) de görüldüğü üzere
numarasını mürsile rapor eder. Telgrafın nihayetinde
telgrafın hakikaten istenilen aboneye verilip verilme-
diğini bir daha kontrol için mürsil tekrar {kimo o?)
Ttl.Jır.ıl /(,,S/,ııl
düğmesine basar. Bu defa yine mürselünileyhin maki- kt,ıı, ş,neır.-,,,ı.h , i,ı ı ,,...,
Ah
nesi kendi sah'ibinin isim ve telefon numarasını mürsile t.t,J'I, [u t Alııuı, ;d f ıİ
rapor eder. Jld,.f't, ş,,.,t ,te 7iy~JJ11/- Te..t,.6~t,
Bu aletler vasıtasıyla Berlin ile Oslov, Lahey,
Şekil 2 b
Brüksel, Kopenhag gibi uzun mesafeler arasında yapı­
lan tecrübeler muvaffakiyetli neticeler vermiştir. Çe -
kilecek telgraf Ücretleri aynı mesafeye mütenazır tele- mürsil abone telgrafı mürselünileyh aboneye bilavası­
fon ücretlerinin aynı olarak tesbit edilmiştir. Böylece ta vermeyip tavassut merkezinde bulunan bir delikli
şerit ahizesine verir. Tavassut merkezine verilen bu
vaki olan telefon muhaberesi e·vrakı müsbite şeklinde
her iki taraf~ yedine teslim edilmektedir. telgrafın üzerine mürsilin isim ve lakabı yazılır. Ahi-
zeden alınan bu delikli şerit şimdi mürsileye vazedilir.
2 - Umumi otomatik uzaktan telgraf Buradan telgraf kablosuna ve nihayet diğer istasiyona
yazma tertibatı. gider. Gelen bu telgraf tekrar bir delikli şerit ahizesi
tarafından ahzedildikten sonra tekrar bir delikli şe -
Uzaktan telgraf yazma tavassut merkezi ile husu -
rit mürsilesine ve buradan mürselünileyhe verilir.
si ş-ebekesinfn tesi~i telgrafcılıkta mühim ve yeni bir
işletme tarzı olarak kabul edilmektedir. Halen Alman- Görülüyor ki bu sistem vasıtasıyla da iki abone birbi -
ya' da m~vcut bulunan telgraf şebekesi aynı zamanda rine bilavasıta telgraf yazamamaktadırlar. Konuşma

uzaktan telgraf yazma şebekesini teşkil etmekte olup Ücreti keza muhabere müddeti ve aboneler arasındaki
kullanılacak olan (12) ayrı safhalı mütenavip cereyan mesafe ile tebeddül etmektdir.
sistemi telgraf için tam arzu edilen adette kabloya Bir müddettenberi lngiltere'de de uzaktan telgraf
malik bulunmaktadır. Kıymetli ve çok vasi olan Alman yazma sistemi kullanılmaktadır. Aboneler beynindeki
telefon şebEkesi de adi telefon muhaberatına hiı:: bir irtibat (Şekil: ::S-a) da görüldüğü veçhile adi telefon
s,ekte vermeden ve bir giı.na tahdide maruz kalm;dan
bu işe hasreclilebilecektir. Binaenaleyh uzaktan tel.
graf· yazma tesisati için yeni bir hat inşasına lüzum
yoktur. Uzaktan telgraf yazma tesisatına ait kablo ve Teteftm
hatlar telefon tesisatına ait kablo. ve hatlardan daha
ucuz olduğundan Alman Posta ve Telgraf laaresi be-
rayı tecrübe Berlin ile Hamburg arasında böyle bir Şekil - 3 a
hat inşasma. karar vermiştir.
Bu iki şehir arasında uzaktan telgraf yaz . şebekesi üzerinde yapılmaktadır. Almanya'da kulla -
ma aletile vuku bulacak muhabere ücreti adi tel- nılmasına müsaade edilen bu sistemde aboneler sıra ile
graf Ücretinin yarısı kadar tesbit edilmiştir . Umumi bir defa şifahen görüşecekler
ve sonradan telgrafları -
b_ir konuşmayı temin için makineler ve kablo §ebeke . nı yazacaklardır. Her ne kadar bu sistemde tavassut
sınden maada tavass,ut merkezlerinin inşasına zaruret merkezleri inşasına lüzüm görülmemiş ise de tat -
;~rd~r •. ~merika'da tavassut merkezlerinin inşa tarzı bikatta tavassut merkezlerinin tesisi muvafık görül -
ıçın ıkı sıstem kabul edilmiştir:
müştür. Bir muhabere için alınacak ücret adi telefon
1- El ile müteharrik tavassut tertibatı: (bu ter- ücreti kadar tesbit edilmiştir.
tibat Amerika Telgraf ve Telefon Kumpanyası tara.
Nihay,et en son Almanya'da tatbikına muvaffaki -
fından kullanılmaktadır.) Aboneler görüşeceklerini
yet hasıl olan (Şekil: 3-b) de gösterilen sistem tam ma-
tavassut merkezine bildirdikten sonra tavassut mer.
kezi kendilerini arzu ettikleri aboneye kordon teller ve
anahtarlar
. . . vasıtasıyla rapteder • Bu suretle a b one 1er
bırbırlerıne
- telgraflarını yazarlar • Bir ko nu§ma ıçın
alınacak Ücret konuşmanın devam ett"ıgı ~ • mu··dd et ve
aboneler beynindeki mesafe ile tebeddül etmektedir
,(Şekil 2-a ya bakınız).

Şekil 3 b
Hamburg ile Berlin arası tavassut tertibatı.

Et ,ıe T.v.
nasile bir otomatik sistemdir. Berlin ile Hamburg
Et ,le Tava5Jvt Terf,j<1fr şehirlerinde otomatik tavassut merkezleri tesis edil .
miş (şekil: 4) olup bir tane uzaktan telgraf yazan
Şekil - 2 a
makine satın alan veya kiralıyan her aboneye kendisini
2- ikinci sistem Western Union, Postal Telgraph bu tavassut merkezine bağlamak imkanı verilmiştir.
Bu suretle her abone arzu ettiği diğer aboneye tele_
36
 Şehir dahilinde bu nevi bir telefon muhaveresi 10
feniktir. (Yani bizim para ile 5 kuruştur.)
Böyle yeni bir sistemin halk arasında ne dereceye
kadar revaç bulacağı şimdilik meçhuldür. Fakat tele-
fon tesisatına halihazırda 3 milyon abonenin bağlı bu-
lunduğu ve bunlardan 300.000 ini çok konuşan abone
ler teşkil ettiği düşünülecek olursa bunun asgari olarak
% 5 İnin bu şebekeye dahil olacağı farzedilebilir. Böy -
lece halen Almanya'da 15.000 abonenin kazanılabile -
ceği mey-dana çıkar.

:~ - 'f1elefonla konuşarak telsiz

vasıtasıyla telgraf yazmak
( Sıçrar - yazar) sistemi
Y ukarıki satırlarda mufassalan izah edilen kablo
ve havai hatlarla birbirine merbut bulunan uzaktan
Şekil - 4
telgraf yazma sistemini öylece telsiz kısmına tatbik
Berlindeki taın otomatik uzaktan telgraf yazına
etmenin imkanı yoktur. Çünki gerek fading ve gerek-
tavassut merkezinin dahili manzarası.
se havai tesirattan dolayı yazıların yanlış ve fena ya -
zılması ihtimali pek çoktur. Binaenaleyh telsizle uzak-
fonla vaki olacak muhaberatını telgraf şeklinde vere -
tan yazr_nayı temin için bu gibi tesiratı asgari hadde
bilmektedir. Arzu edilen abone otomatik telefonda
indirecek tertibafa ihtiyaç vardır. Aşağıdaki satırlarda
olduğu gibi delikli bir intihap tekerleğinin çevrilmesi-
zikredilen şeraiti ihtiva eden iki sistem tarif edilmiş­
le aranmaktadır. (şekil:5) Eğer arzu edilen abone meş-
tir.
1 - Uzun tulü mevçle çalışan sistem:
Uzun tulü mevçler için Siemensin telsiz müteaddit
telgraf usulü keşfeıdilmiş olup tesiratın izalesinde Ver-
dan metoduna İstinat edilmiştir. Malum olduğu üzere
uzun tulü mevçlerde yalnız kısa bir müddet devam
eden havai tesirat mevcuttur. Konuşma mevçlerine in-
zımam eden veya bunları tenkis eden bu tesirab izale
için alet,e bir de tesiratı izale edici alet ilave edilmit -
tir. Siemens fabrikası tarafından yapılan aletlerde
tatbik edilen Verdan metodunun esası bir harfi müte-
addit defalar arka arkaya muayyen bir tekerrürle ver-
mek ve bilhassa hu harflerin arasına bir manayi ta -
zammun etmiyen laalettayin bir tekerrürde boşluklar
koyarak tesiratı izale etmektir. Bir harf Üzerine vaki
olacak tesirat hem~n arkasından ikinci ve üçüncü defa
çekilen aynı harfa muntazaman isabet edemiyeceğin -
den mürsileden böylece bir harfin üç defa arka arkaya
Şekil - 5 gönderilmesile ahizede muntazam kayıtlar elde et-
İntilıap tekerleği ile beraber bir uzaktan telgraf mek mümkündür. Havai ve fadingten mütevellit tesi-
yazma makinesi. rat bir harfin yazıldığı ane tesadüf ettiği takdirde bu
harfin havi olduğu mevceyi kuvvetlendirir. Eğer aynı
gul değilse mürsil abone (kim o? J düğmesine bastığı tesir iki mevce arasındaki boşluğa tesadüf edecek
ande çağrılan abonenin ismi kendisine otomatik olarak olursa burada kendi tulü mevcine mütenazır bir harf
makine tarafından yazılır. Yanlış bir konuşmanın önü- yazılmasına sebep olur. Şu halde her bir harfi arka ar-
ne geçmek için buna zarureti kat'iye vardır. Mürsil kaya üç defa yazacak olursak havai ve fading tesira-
abone hemen cevap verilmesini arzu ederse yine bir hnın muntazaman her üç mevceye tesadüf etmesinin
düğmeye basarak mürselünileyh aboneyi çınğırak sa- imkanı maddsi yoktur. Her harfi üç defa iş'ar eden
dasile telefon başına çağırır. Konuşma bittikten son- mevcelerin ·bir defa muhakkak doğru alınacağı tabii -
ra (tamam) düğmesine basılınca telefonlar, uzaktan dir. Basit ahiz tarzında harflerin % 10 unun yanlış
yazıldığını farzedecek olursak (bu adet tasavvur edi-
telgraf yazan cihazlar ve otomatikler devreden ihraç
len ihtimalatın azamisini teşkil eder J harflerin iki de-
edilirler. Tamamen otomatik bir sayma makinesi ta -
.fa yazılmasıyla yanlış yazılma ihtimali o/c0,4 e ve üç
rafından konuşmanın müddeti ve aradaki mesafe kay- defa yazılmasıyla %0,016 ya düştüğünü görürüz. Ya-
dediliı-. Berlin ile Hamburg arasında 6 dakikalık böyle pılan ameli tecrübelerde bu neticeler aynile elde edil-
bir konuşma ücreti 3 dakikalık bir telefonla konuşma miştir.
Ücreti kadardır. Fazla geçecek her iki dakika için ufak Harflerin mürsile vasıtasıyla müteaddit defalar ve-
bir ücret alınmaktadır. Akşam saat 19 dan sabah 8 ze rilmesi ve ahize kısmında hepsinin cemedilerek otoma-
kadar normal ücretin 2/3 si ahzedilmektedir. tik olarak kıymetlendirilmesi elektriki kondansatörler

37
ve k:mtakt hacideleri vasıtasıyla olur. Üç defa verilen Kı ·a m ve mi
bir harfı cemederek bir harf halinde yazan cem terti• Kısaca (Harmonik) telgraf ismi verilen telıizle uzak-
batı ahizebrcle mevcut olduğu gibi manüpleye bir de- tan telgraf yaLma metodu bilhaııa kısa mevcelerde
fa basıldığı zaman bunu üçe iblağ eden cem tertibatı kendisine tatbik sahası bulmuştur. Çifte manüpülaa -
mürsilelerde mevcuttur. yonlu harmonik telgrafın eıaıı şöyledir:
Verdan metodunun layıkıyla kullanılabilmesi için (Şekil: 7) de görüldüğü veçhile SR mürsile releıi
mürsile ve ahize sür'atlerinin, havai tesirattan mütees• ve R kontaklı üzerinden taşıyıcı tekerrür dinamoıu

sir olmıyarak hatasızca birbirine tetabük etmeleri

şarttır. Bunun için mahalli bir diyapazon ve ses teker-
leği vasıtasıyla mürsile ve ahizenin sür'atleri gayet
hassas olarc>k birbirine tetabuk (sinkronize) ettirilir.
Böyle tamamile birbir İne tetabuk ettirilen ( sinkro•
nize edilen) sür'atlerin yapacakları küçük ayrılıkları
da bertaraf edebilmek için mürsile tarafından her
devirde bir işareti mahsusa verilir. Sür'atlerde tebed-
dül vaki olduğu takdirde bu işaret ahizenin fırça taşı­
yıcılarını ayar ederek ayrılığı bertaraf eder.
çekilmeden evvel malum olduğu üzere
Telgraflar,
bir kağıt şerit
üzerine zımba edilirler. Zımbalanan bu
şerit mürsileye verilir. Hadde kontaktlan vasıtasıyla
elektrik mevcelerine tahvil edilen harfler mürsilenin
cem kısmına dahil olurlar. Her bir harf burada birer
saniye aralıkla iki veya Üç defa verilmek Üzere mürsi- ..___
lenin intişar kısmına geçer. Her biri iki veya üç defa
Şekil - 7
irsal kılınan harfler ahize aleti tarafından ahzedildikten
Harmooik Telgrafın esaaı.
sonra bir cem kondansatörüne verilir. Bu kondansa -
tör o suretle İmal edilmiştir ki harf bir defa çekildiği (Tragerfrequenzgenerator) bir harfi ifade edecek olan
veyahut harfin çekildiği ande havai tesirat vaki oldu- mesela Zl = 1000 ve bir aralığı ifade edecek olan
ğu takdirde kondansatör henüz ifrağ vaziyetine gelme- Tl = 1200 esas tekerrürlerini intişar ettirebilecek şe­
miş bir halde bulunur. Ancak harfin iki veya üç defa kilde ayar edilir. Ayrı ayrı her ikisine ait olan
yazılması ile kondansatör miktarı kafi imla edilir. An- Z2= 2000 ve T2 ~ 2400 harmonik tekerrürleri
cak bundan sonra ifrağ vaki olur.Böylece doğru olarak de aynı ande mürsileden intişar ederler
bir harfin yazılması elde edilir. (Şekil:6) da gösteri- Zl ve 22 tekerrürleri ile Tl ve T2 tekerrürleri
len bu sistem cihazlar iki senedenberi Moskova ile ahize tarafından ahzedildikten ve bir müşeddi­
de vasıtasıyla teşdit edildikten sonra 1000 ve
1200 tekerrürleri ile süzgece ve 2000 ile 2400 te-
kerrürleri dahi ayrı bir süzgece dahil olurlar. Bundan
sonra her biri kendine mahsus süzgeçlere dahil olan
bu tekerrürler buradan çıkdıktan ve mütemadi cere -
yana çevrilmek üzere çevirici (mübeddile) den geç-
tikten sonra ahize relelerine giderler. Tertibat o suret-
le yapılmıştır ki bir tarafın esas tekerrürü 21 ile har-
monik tekerrürü 22 ahize relesinin kendilerine mah-
sus olan 21 ve 22 kangallarına ve iki harf arasında
bulunan ve bir aralığı ifade eden Tl esas tekerrürü ile
T2 harmonik tekerrürü relenin kendilerine mahsus Tl
ve T2 kangallarına dahil olurlar. Şimdi esas tekerrür-
de "fading,. tesiratı görülecek olursa büyük bir ihti .
malc karşı bu fading iki misli tekerrürü havi olan
"harmonik,, tekerrürünü tam tesir yapmak üzere ikaz
edecektir. (Şekil :S)de ahzedilen osilogramda da görül-

Şel.il - 6

Siemensin telsizle müteaddit telgraf yazma te.--

tibatı ( Mürsile ve .Ahize ).

Berlin arasında her iki hükumetin posta idareleri ta -

rafından muvaffakiyetle kullanılmakta olup ameliyat-
Şekil 8
ta -çok iyi neticeler vermişlerdir.
Harmonik telgraf mevceleri.
38
düğü veçhile 2800 tekerrürünün f kısmına tesadüf tmdaki kağıt da bir hat uzunluğu kadar ihri h;.reket
eden "fading., İn 5600 ''harmonik,. tekerrürünü zayıf­
eder. Bu suretle Al - AS düz hattı hasıl olur. (Vorm)
latmayıp irtibatın iyi yapılışı tesirile bilakis onu kuv-
dişlinin ikinci devrinde Bl, B3, B5 noktaları ve üçün-
vetlendirdiği açıkça görülmektedir. Bertin ile Buenos- cü devrinde dahi Cl, CS noktaları meydana çıkar. Bü-
Ayres arasında yapılan ameli tecrübelerde hatanın
tün bunlar ınürsilenin tırnaklı levhalar vasıtasıyla
% 50 nisbetinde azaldığı görülmüştür. Siemensin bu göndermiş olduğu cereyan mevcelerile (Şekil: 9 )
sistem telgraf aleti fazla aksamı havi olduğundan bu
daki (M) mrknatısının bu mevcelere mütenazır ikazı
sistem aletler yalnız büyük istasiyonlarda kullanıl -
ile olur. Hakikatte harfler daha fazla noktalara ayrı­
maktadır.
lırlar.

Harflerin kağıt şerit üzerine çift olarak yazılma­

Siemensin Hell istemi telsiz sının esaslı ve mühim faydaları vardır, şöyle ki: Her
telgraf cihazı hangi bir sebeple mürsile ve ahize arasında sür'at
Gayet kolay ve basit usullerle harfleri telsizle ver- tetabuku ( sinkronize) nin bozulması veya safha va .
mek ve almak için televizyon ( telsizle resim gönder - ziyetinin değişmesine rağmen bir harfin doğru ola-
mek ve ahzetmEk) esaslarının bu hususta tatbiki dü - rak ahzedilmesi kabildir. (Şekil: 15 ve 16 daki ahiz
şünülmüştür. Malum olduğu üzere bir resmin telsizle şeritlerine bakınız) bu suretle televiziyon aletlerinde
gönderilebilmesi için resmin küçük küçük noktalara kullanılmakta olan bahalı (sinkronize) tertibatının
taksimi ve bu noktaların elektrik mevcelerine tahvili lüzumsuz olduğu görülür. Böylece gerek mürsile ve
iktiza etmEktedir. Aynı esası harf yazmak için yapıla­ gerekse ahize motörlerini basit, normal cihazlarla
cak cihazlara da tatbik etmek ve harfleri küçük nokta- teçhiz. ve tanzim etmek kabildir.
lara taksim ettil<ten sonra bu noktaları elektrik mevce- Her ne kadar (Şekil: 10 ) da gösterilen el mürsi-
lerine tahvil etmek pek mümkündür. irsal kılınan bu
mevceler ahize tarafından ahzedildikten sonra teşdit
edilir ve harfi tekrar güzelce yazacak bir mekanizma-
ya dahil olurlar.
Arka arkaya temadi ederek gelen harflerin intişarı
için lüzumu olan cereyan mevcelerini, irsal kontaktla-
rını idare eden tırnağı levhalar vasıtasıyla kolayca is-
tihsal etmek mümkündür. (Şekil: 9) da Hell tarafın -
dan keşfedilen sistem basitçe gösterilmiştir. Resmin

..
.
,

...~..
AŞ

il
••

••• J
C0

-,
-J
':E"
<e,7~,_J
A
•
~r
.,..
. H
,·
El ile müteharrik
Şekil - 10
Siemeosin Heli yazıcısı .

-•
Şekil - 9 lesi adi bir yazı makinesini andırırsa da işletme tar-
Siemensin Hell sistemi yazıcısı ( Esas ). z~ tamamen başkıdır. Çünkü Siemensin Hell sistemi
cihazı durup tekrar çalışan sistemde yapılmamıştır.
sol tarafında mürsile ve (E) manüplesinin vaziyeti ile Gerek mürsile ve gerekse ahize hiç durmadan çalı­
bir (E) harfinin nasıl noktalara ayrıldığı görülmekte-
şırlar. Binaenaleyh harfleri muntazam ve muttarit
dir.
yazmak ve iki harf arasında lüzumundan fazla veya
Resmin sağ tarafında ahize bulunmaktadır. Ahize
az bir aralık bırakmamak lazımdır. Siemensin el ile
Sch harfile gösterilen çifte helezonlu bir ( vorm) diş­
li ile, ahzedilen cereyan mevcelerinden müteessir olarak tahrik edilen Hell sistemi cihazları ile saniyede 2,5
çalışan (M) mıknatıslarından ve bu mıknatısların tesi- harf ve otomatik tahrik edilen aynı sistem cihazlarla
ri ile ( vorm) dişli üzerine bastınlan (A) telgraf ka • saniyede 5 harf, yani dakikada 300 harf yazmak ka-
ğıdından ibarettir. Bu kağıt şerit mütemadiyen (vorm) bildir.
dişinin önünden geçirilmektedir. Harflerin renkli ola- Otomatik mürsile cihazı delikli şeritle tahrik edil -
rak kağıda çıkması ( vorm) dişli ile kağıt arasında bu- mekte olup bu şeritlerin delikleri harflere müte.nazır
lunan kömür kağıdı vasıtasıyla olur. Tırnaklı
olmak üzere el ile tahrik edilen bir makine vasıtasıyla
dişli levhanın a 1 ,den a S şe kadar bir uzun hat mik-
tarı hareketinde ( vorm) dişli tam bir devir yapar. delinir. (Şekil: 11 e bakınız) Delikler (5) li Code ıiı­
(Şekil: 9 ) a dikkat. Bu esnada ( vorm) dişlinin al- temi olup beynelmilel kabul edilen sistemin aynıdrr.

39
Ahize aleti mürsile tarafından gönderilen delikli ·şe •
ritlerin deliklerine mütenazır cereyanları ahzeder.

\
Şekil - 12
Siemensln lfell aistemi Ahize cihazı ( Anten,
Müşeddide, Ahize ).

ğu halde bu sistemde harflerin fena, az okunaklı ahz-

edilmesine rağmen yanlış alınmasına imkan yoktur.
Tabiatıyla bu sistemde de tayin edilmiş bir hudut var-
dır. (Şekil 14 a) da iki noktada havai tesiratın fazla -
Şekil - 11 ca müdahale ettiği bir ahiz şeridi görülmektedir. Tec-
Siemensin Heli sistemi yazıcısı ( Perforatör ). rübe esnasında havai tesirat o kadar fazla idi ki ahzin
bu kadar bile iyi olması şayanı memnu niyet gö-
Bunları kendi kendine harfe tahvil eder. Bu suretle rülmüştür. Havai tesiratın daha ziyade fazlalaşmasıyla
yapılan ahzi bir delikli şeride almağa lüzum kalmaz. muayyen bir hududa vasıl olunur. Bu huduttan fazla
(Şekil: 12) tesirat mevcut olduğu takdirde Siemensin bu sistem
Sieniensin Heli sistemi cihazlarını yalnız fazla arı- cihazlarıyla dahi ahiz yapmanın imkanı yoktur.

ss
C"C

14 - a.

110~ n~r
mın ~11111
~ı·ııııı:::r11111111 ımı 111
lı
14 - lı.

Şekil - 14 a. b.
Siemensin Reli sistemi clhazile çok fena şerait
altında yapılan ahiz şeritleri.
Şekil - 12
Siemensin Hell sistemi yazıcısı ( Delikli şerit,
Bu huduttan sonra alet (Morse) metodu ile çalış -
mürsile ve uzaktan telgraf yazma makinesi ). tırılabilir. (Şekil 14 b) böyle bir ahiz şeridini göster-
mektedir. Tesiratın haddinden fazla olmasına rağ­
zalı telgraf ve telefon hatlarının bulundukları mevki- men bu şerit üzerinde (Morse) işaretleri güzelce
lerde kullanmakla değil, aynı zamanda telsiz telgraf okunmaktadır. Zikredilen tecrübeler, anten takatı 8
kısmına da tatbik etmekle büyük faydalar elde etmek kilovat olan bir mürsile vasıtasıyla 3352 tulü mevç
mümkündür. (Şekil: 13) Siemensin Heli sistemi bir üzerinden ve Königswusterhausen istasyonundan ya-
ahi~esini göstermetke olup böyle bir ahizenin ne ka - pılmıştır.
dar basit ve hizmeti kolay olduğu naknazarda görül-
Ahizler Königsberg, Kolonya, Stütgard, Münih
mektedir. şehirlerinden aynı zamanda yapılmıştJr. (Şekil: 15)
Gerek uzun tul mevçler ve gerekse kısa tul mevç - te muhtelif şehirlerin ahiz şeritleri gözükmektedir.
lerle yapılan tecrübelerde yazılan bir harfin (sıçrar Aynı ande yine aynı mürsile istasyonundan telsiz te -
- yazar) sistemde yanlış ahzedilmesi mümkün oldu- lefon neşriyatı yapılmış ve telsiz telefon mürsilesi da-

40
 mek için 20 kilovat anten takatli bir kısa mevce mürsi-
lesile 31,08 tulü mevçle irsal yapılmış ve bu irsal Ati-
ne'den ahzedilmiştir. Ahiz basit bir amatör ahizesi va-
sıtasıyla yapılmıştır. Bu, şehirle Berlin arasındaki vazi-
yeti coğrafiyenin çok fena ve havai tesiratın irsalatı çok
taciz etmesine rağmen ahiz iyi neticeler vermiştir.
Daimi bir ahiz için ahizenin "Fading regüle,, cihazına
malik olması bir rüçhan teşkil eder.

Muhtelif, uzaktan telgraf yazma

sistemlerinin beraber çalışmaları
Yukarıki satırlarda tarif edilen muhtelif sistemler
o suretle yapılmışlardır ki bir hat üzerinde hepsinin
çabuk ve emin olarak beraber çalışmaları kabildir.
(Kolonya) şehrinden telefonla telgraf yazma sistemile
Şekil - 15
Berlin'de kain Yüksek Mühendis Mektebine verilen
Almanya dahilinde yapılan ahiz şeritleri.
bir havadis burada delikli şeride tahvil edilmiş ve bu
••i 8 kilovat anten takatı fakat 2525 tulü mevç ile ça- delikli şerit dahi bilavasıta bir delikli şerit mürsilesi -
lıştırılmıştır. Siemensin Hell sistemi cihazlarının havai ne verilerek Berlin'de bulunan otomatik uzaktan tel-
tesirattan çok az müteessir olduğu bu mukayeseli tec- graf yazma tavassut merkezi vasıtasıyla W olff ajansı
rübe ile bir kere daha sabit olmuştur. merkezine verilmiştir. Wolff bürosunda delikli ıerit
Tecrübeler bu suretle kanaatbahş neticeler verdik- halinde ahzedilen bu telgraf, telefon hattı vasıtasıyla
ten sonra mesafenin daha uzun intihap edilmesinde bir "Königswusterhausen,, deki mürsileye verilmiş ve
mahzur kalmamış demektir. Kolonya şehrinden verilen telgraf yukarıki mürsile
Aynı mürsile Paris, Budapeşte, Kopenhag, Bern,
Bükreş, Atina merkezleri tarafından dinlenmiş ve ümi-
din fevkinde neticeler vermiştir. (Şekil:16) Mürsilenin

J<Örıı!Jsı.ıvslerlıo •n

Xiinirpwusltrhsıı.

Şekil - 17
Şekil - 16
Muhtelif aletlerin birbirile çalışmaları.
Siemensin Hell sistemi cihazile yabancı memle·
ketlerde yapılan ahiz şeritleri.
merkezinden ahzedilmiştir. Kolonya şehrinde telgra-
fın telefona söylenmesinden tekrar ahzedilmesine ka -
daimi olarak böyle uzun mesafelere çalışması için tabi-
dar geçen zamanın 22 saniye olduğu tecrübe esnasında
atıyla 8 kilovatlık bir anten takatı kafi değildir. Daha
ayrıca tesbit edilmiştir. (Şekil: 17 ).
'uzun mesafelere bu sistem cihazlarla telgraf verebil-

41
 Elektrik İktisadiyatı
Yaz:ııı : Elrkırik )lülwıııli-.i
Hüseyin

Beşerin umumi hayatını ve medeniyet tarihini mad- trikçiler bin bir maddi ve manevi müşkülatla karşılaş­
di bir ölçü ile bugün için kısaca iki devreye ayırmak tıktan sonra yaptıkları keşiflerin ilmi kıymetini ken-
hatalı sayılamaz. Bunun biri cihan harbinden evvelki, dileri bile layikile takdir edemedikleri gibi bu keşif­
diğeri ise bu harpten sonraki devirlerdir. lerin istikbalde beşeriyetin dönüm noktalarını teşkil
Dört senelik harpten sonra bütün dünyanın coğra­ edeceğini de tasavvur edemiyorlardı. Aşağı yukarı
fi siması, insanların milli duygusile varhk gayesi, iç- bundan elli - altmış sene evvel elektrik fenni nazari
timai psikolojisi, iktisadi kuruluşu değiştiği gibi bun-
olarak yalnız kağıt veyahut, iptidai bir şekilde bulu-
larıtanzim ve sevkeden amiller, sistemler de değiş - nan laboratuvarların tecrübe masaları üzerinde tanıl­
miş oldu.
mış olup sanayi aleminde hemen hemen meçhul gibi
Bu yeni amiller srrasmda asrımızın harikalarından
idi.
birisini de şüphesiz elektrik ve elektrik sanayiinde ya-
Vaziyeti Harbi Umumiden sonra tetkik ettikte ta -
pılan terakkiyat olarak kaydedebiliriz.
mami!e başka bir manzaraya şahit oluruz.
Pilotsuz uçan çelik kartalların, kaptansız yüzen de-
Rusya ihtilalinin birinci günlerinde bu inkilabın li-
niz devlerinin, vatmansız seyrüsefer eden tramvay ve
deri olan Lenin memleketinin refahını, yaptığı inkilS.-
trenlerin vücut bulabilmesi ve göze görünmeyen dal-
bın kökleşmesini ve sağlamlığını memleketinin elek -
galarla bir saniye zarfında binlerce kilometre mesafeye
trikleşmesinde gördüğü için bu işe fevkal'ade ehemmi-
ahenk ve resim gönderilebilmesi bugün hayal mefhu -
mundan çıkarak elektrik enerjisi sayesinde bir haki - yet vermiştir. Neticede muazzam elektrikl,eşme proje -
kat olmuştur. sinin tatbikile Dinyeper nehri üzerinde "Dinyeper-
Zamanımızın v,e gelecek asırların her fen şubesine stroy'' sekiz yüz bin beygir kuvvetinde, şimalde Svir
dahil olup birinci derecede rol oynayan elektrik ener- nehri üzerinde 156. 700 beygir kuvvetinde elektrik
jisi ilel'ebet ehemmiyetini muhafaza edeoektir. santrallarıgibi birçok fabrikalar vücut bulmuş ve bu
Bilhassa harbi umumiden sonra elektriğin cihanşü­ suretle Rusya 191 7 senesindeki dokuz yüz milyon ki-
mul ehemmiyetini takdir eden ve iktrsadi savaşlarda lovat/saat miktarındaki elektrik istihsalatını 1932 se-
elektriğin ne gibi bir fevkal'ade kıymeti haiz bir silah nesinde 14 milyar kilovat/saate çıkarmıştır.
olduğunu bilen devletler elektrik sanayiinin inkişaf et- Fevkal'ade yüksek sanayi teşkilatına malik olan Al-
tirilmesini ve bundan da azami derecede istif-ıde edil- manya 191 7 senesindeki 4 milyar kilovat/saat istihsa-
,nesini kendiler,ue milli bir vazife addetmişlerdir. latını 1932 senesinde 23 milyar kilovat/saate kadar
Elektrik fenninin banileri olan İtalyan alimi Gal - yükseltıebilmiştir. Diğer medeni memleketlerin 1932
vani,Fransrz alimi Amper,Danimarka alimi Hans Örs'- senesinde istihsal ettikleri elektrik cereyanının miktan
ted, Alman alimi Simon Ohm ve İngiliz alimi Faraday bu milletlerin elektrikleşme hususunda ne gibi gay -
ile Siemens, Gram, Pacinotti, Edison gibi büyük elek- retler sarfiettiklerine parlak bir delildir:

1. - U. S. A. Amerika 1932 senesinde 99,0 milyar kilovat/saat istihsal etmiştir.

2. - Almanya 23,5
3. -· İngiltere " 18,7
4. -· Kanada 15,4
5. -· Rusya 14,0
6. -· Fransa 13, 7
7. - İtalya 10,2
8. -· Norveç ,.
5,6 •
9. - Çekoslovakya 2,9
10. - Çin ,,
2,5
11. -· Lehistan 2,4
12. -· Avusturya 2,2 "
13. -· Yugoslavya 0,7 8
14. -· Romanya 0,5 5
15. -· Türkiye 0,1 1

42
 1929 senesinde biıtun dun ya elektrik istihsalatı 300
milyar kilovat saate baliğ olup 1932 senesinde bu istih-
salat 270 milyara düşmüştür. 1929 senesinden 1932
senesine kadar dünya elektrik istihsalatı 30 milyar
kilovat saate yakın bir tenezzül göstermişse de bu te-
nezzül aynı seneler zarfında dünyayı sarmış olan iktx-
sadi buhrandan ileri gelmiştir.
Yüz milyarlarca kilovat saat istihsal etmek için mil-
yarlarca para sarfedildiğine göre elektrik işinin dünya
alışveriş aleminde yaptığı akislerle tesirin tetkiki ve
tahlili başlı başına bir mevzudur. Bu kerre yalnız elek-
trik cereyanını satın alma hususunun tetkikile elektrik
ücretinin tesbitinde ne gibi esaslar nazarı itibare alın­
dığını ve alınması lazım geldiğini araştıralım.
Evvelce de izah ettiğimiz veçhile elektrik ve elek-
trik sanayii her ne kadar son zamanlardaki fevkal'ade
terakkiyatı itibarile yüksek bir kıymet kazanmış ve
takdire layik olmuş ise de eiektrik ücreti tarifesinin
sureti tanzimi ve tatbiki elektrik fen aleminin ve bil -
hassa elektrik cereyanını istimal edenlerin mütemadi
tenkitlerinden kendini kurtaramamıştır.
Bunun da sebebi, yalnız alel'ade müşterinin değil,
fakat elektrik fen adamlarının bile kolaylıkla kavraya-
madığı tarife usullerinin gayet ince ve çapraşık olma-
sıdır.
Niçin tenvirat cereyanı kuvvei muharrike cereya -
nından birkaç misli pahalıdır, veya niçin aynı elek-
trik şebekesi hududu dahilinde bulunan sanayi mües-
seselerine tatbik olunan tarifeler birbirinden farklıdır?
Veyahut niçin bir memleket ve hatta bir iktrsadi
mıntaka dahilinde bulunan elektrik merkezlerinin ta -
rife ücretlerinde ve tarife tesbiti usullerinde fark var-
dır? gibi sualler daima münakaşaya mevzu olmuştur.
Bu suallere cevap vermeden eve! elektrik ücretinin tes-
bitine amil olan esaslan muhtasar da olsa kaydedelim.
Malum olduğu üzer,e elektrik istihsalile bunun istih -
laki aynı zamana isabet eder. Bu iki hadisenin sureti
cereyanı zaman itibarile bir vahit teşkil ettiği için ve
istihlakat derecesi istihsalat miktarını tayin etmesi ci-
hetile elektrik istihsalatının asıl umuru iktisadiyesini
istihlakatın sureti inkişafında aramak icap eder. Bir
elektrik merkezinin büyüklüğü ve bunun tesisine sar-
fedilen sermayenin verim derecesi bu merkezde sene-
lik istihsal edilen cereyanın yekunu ile ölçülmeyip ev-
velemirde elektrik fabrikasının çalıştığı esnada zuhur
eden azamı elektrik sarfiyatının yüksekliğile, yani
.elektrik fabrikasının yükleme grafiğinin zirvesile ta -
yin olunmaktadır. Binaenaleyh elektrik fabrikalarının
ve elektrik tevziatmın iktisadı cihetini anlamak için
elektrik santrallerine ait yükleme grafiğinin ne oldu-
ğunu bilmek ve bu grafikten istihraç edilebilecek ne-
tayici tahlil ve tetkik etmek lazımdır. Muhtelif fabri-
kalar için tanzim olunan grafikler daima biri diğerin­
den farklı bulunmaktadır. Mesela, tenvirata fazla ihti-
yaç olan bir şehirde elektrik fabrikasının azami cere-
yan yükü kış mevsiminde olup tahminen 1 7 ile 21 ara-
sına isabet eder. Bir elektrik santrali cereyanın kısmı
azamını sanayie tevzi ediyorsa bu santralin mevzuu -
bahs azamı yükü öğle ve öğleden sonraki saatlere te-
sadüf eder. Ziraati asri-leşmiş bir rnıntakada ziraat
makinelerinin elektrik cereyanına fazla ihtiyacı varsa
bu giJ?i mıntakalarda bulunan elektrik fabrikasının aza-
mı yükü yaz mevsiminde ve gündüz saatlerindedir ..
Buna· göre elektrik fabrikalarının azamı çalışma saat-
leri senenin ve günün muhtelif zamanlarına tesadüf et-
tiği için bu fabrikaların verimi v,e istihsal edilen beher
kilovat/saatin maliyet fiatı her fabrikanın yükleme şe­
raitine bağlı olduğundan bittabi muhteliftir. Bir elek-
trik santralinin yüklenmesile bu yükten ne suretle is-
tifade edilmesi hususunda bir fikir hasıl etmek için bu
santralin tam hamulesile istihsalat derecesinin arasın­
da bulunan nisbeti bilmek lazımdır.
Elektrik istihsalatınm iktrsadı bakımı itibarile ga -
yet_ mühim rol oynryan bu nisbet "yükleme emsali"
tabirile tamlmıştır. Bu emsal elektrik fabrikasında bir
sene zarfında (yani 8760 saat içinde) istihsal edilen
kilovat/saat miktaril,e bu santralde ayni zamanda aza-
mı istihsal olunabilecek kilovat saat miktarı arasında­
kj nisbettir.
Umumiyetle bu yükleme faktörü büyük santraller-
de % 50 - 70, orta halli santrallerde % 25 • 30 ve kü-
çük santrallerde % 10 - 20 arasında tahavvül eder.
Netice itibarile işbu yükleme emsali elektrik santral -
!erinin verim faktöru olup iki ehemmiyetli noktaya te-
mas etmektedir. Bi:- taraftan bu emsal vasıtasıyla hali
faaliyette olan santralin bir sene zarfında ne derecede
istimal edildiğini, diğer taraftan da o santralin azami
hamulesini, yani tesis olunan makine kudretinin mec -
muunu öğrenmiş oluruz. Eğer santraldeki makinenin
iktidarile azamı yük noktası malum ise muayyen biı
zaman zarfında ne kadar fazla cereyan istihlak edilmiş
ise o nisbette de yük emsali yüksek olur. Veyahut mu-
ayyen bir zaman zarfında istihsal edilen cereyan mik-
tarının y,ekfinu malum olursa tesis edilen makinelerin
nominal takati ne kadar az olursa o nisbette yük em-
sali keza yüksek olur. Mevzuubahs yük emsali mün-
kesir hatlı grafikler vasıtasıyla gösterilebilir. Bunun
için aşağıda çizilmiş olan resmin faslalar mihveri U.ze-
rinde muayJen bir mikyasta günün 24 saatini ve
tertipler mihveri üzerinde de keza muayyen bir mik -
yasta beher saat zarfında istihsal edilen kilovatın mik-
tarını kaydedelim.
s
.. ,
fo
{?l A :
O O r---~-~-9~,-o~,2.-,._~,~ô-,~..,-,-0-✓~l-Z;.--)'
Sao.'
Şekil - 1
Bu grafikte faraza saat 24 te fabrikanın istihs~l
ettiği cereyan miktarı 500 kilovat, saat 14 te 1000 ki-
lovat, saat 18 de 2000 kilovat miktarında olursa bu
rakkamları kemiyeti vaz'iye mihverleri üzerinde kay-
dedip husule gelen noktalan birbirile raptetmiş ~lursak
(O-A-B-C-D) grafiğini elde etmiş oluruz ki bu da
43
 elektrik fabrikasının karakteristik olan gündelik yük -
leme grafiğidir. Bu gündelik yükleme grafiği santra-
lin 24 saat zarfındaki faaliyet tahavvülünü göstermek-
tedir. Bu müddet zarfında zuhur eden en fazla yük
noktası "yük zirvesi" tesmiy,e edilmiştir. Santralin iş­
bu gündelik yük grafigini elde ettiğimiz gibi o santra-
lin senelik grafiğini ve ayni suretle bir müşterinin ve-
yahut bir grup müşterinin de .gündelik ve icabında se-
1
nelik istihlakat grafiklerini de tesbit etmek mümkün -
dür. Yukarıda resmi gösterilen grafiği tahlil ettiğimiz
zaman bazı mühim malumat elde edebiliriz.Bu grafiğin
yük münhanisi altında bulunan saha 24 saat zarfında
istihsal v,e aynı zamanda da istihlak olunan cereyan
miktarını göstermektedir. Günün muhtelif saatlerinde
ve senenin muhtelif mevsiminde umum istihsalat ye-
kunu tahavvül ettiği için yük miktarının vasatisini bil-
mek elzemdir. Bu vasati yük miktarını aşağıda göste-
rildiği veçhile yük grafiğinden istihraç edebiliriz.
Y ~
Çl-----...:------..----,---T
o 10 .20 Scıo.r
Şekil - 2
Bu grafikten yük münhanisinin altında bulunan sa-
tıh ayni sahayı haiz ve ayni O-B kaidesi üzerinde bu-
lunan O-A 0 -B 0 -B- müstatiline tebdil olunursa O-Ao
irtifaı, yukarıda bahsi geçen vasatı yük miktarıdır. İş­
bu vasatı yük miktarı sabit kalmak şartıyla santral 24
saat müddetince çalışır ise istihsal edilen cereyan mik-
tarı birinci şekilde gösterilen grafiğin sahasına müsa .
vidir. Vasatı yük miktarının azamı yük miktarına olan
nisbetine "yük emsali" denir. (Resmi dercedilmiş gra-
fiğin yük. emsali müsavidi.r: ~ =37 % ye)
B-E
• Yük emsali başka suretle de tarif edilebilir. Bu-
nun için birinci şekildeki yük grafiğinin sahasını,
irtifaı yük zirvesine müsavi ve ayni sahayi haiz olan
O- Co - Do - D müstatiline tebdil ,edelim. Azamı istihsal
olunabilecek cereyan miktarı şu halde O-Co-E-B müs-
tatilinin sahasına müsavidir. Bu iki müstatilin yekdi-
v • l • b • ( O - Co - Do - D
germe o an nıs etı
O _ Co _ E _ 8 ) keza yük emsali -
<lir. Bu müstatillerin O-D ve O-B kaidelerinin yekdi _
ğerlerine olan nisbeti de yük emsaline müsavidir. An-
cak bu sefer bu nisbet saat miktarı ile ifade edildiği
için buna yük emsali yerine "istimal müddeti" denilir.
44
Bu istimal muddetı dahi yük emsalinde olduğu gibi
gündelik, aylık veya senelik olabilir. Her elektrik
santralinin istimal müddeti tayin olunabileceği gibi her
müşterinin veya her grup müşterinin de istimal müd-
detleri tesbit edilebilir. Yukarıki izahattan atideki ne-
tayici istihraç edebiliriz. Bir santralin yük emsali ve-
ya buna muadil olan istimal müddeti ne kadar yüksek
olursa o nisbette mezkur santralin daha verimli bir şe­
kilde çalıştığına hükmedebiliriz, yani tesis edilen ma-
kinalardan daha fazla istifade edildiğinden bunlara
tahsis olunan sermaye daha iktisadi bir şekilde istimal
edilmiş olduğu anlaşılır. Binaenaleyh elektrik santral-
lerinin iktisadı bir surette çalıştırılması için evvelemir-
de onun yük emsalini mümkün mertebe yükseltmek
lazımdır ve bunun için de alınması rn.zım gelen teda -
birden birisi şudur: Elektrik santralleri o suretle ça-
lıştmlmahdır ki yük münhanisi mümkün mertebe müs-
takim bir hat üzerinde olsun, yani yukarıda resmi çi-
e zilen gündelik yük grafiğinde görülen azami ve asgari
yükler birbirine yakınlaşmış olsun; bunu da santralin
bir gün zarfında vuku bulan yüklenmesine göre muh-
telif tarife ücretlerinin tatbikile elde etmek mümkün-
dür.
Tabiidir ki müşterilerin güne ve mevsime göre ce-
reyan alma şeraitine tabi olan elektrik santrali tam ve-
ya üçte bir veya nısıf hamule ile çalıştırıldığı zaman
her defasında istihsal edilen kilovat/saatin maliyet fiatı
başka olduğu gibi satış fiatı da yekdiğerinden farklı
olacaktır. Bu farkların tesbitile her bir müşterinin ce-
reyan alma şeraitine göre istihlak edilen beher kilo-
vat/saate mahsus olmak üzere bir fiat takdir etme ci-
.v
heti her ne kadar haklı ve doğru bir iş ise de ayni de-
recede de bunun tatbiki ameli sahada imkan haricinde
bulunmaktadır. Ancak, müşteriler iki büyük grupa tas-
nif edilip her grupun hususiyetine göre tarifeler tat -
bik olunursa gerek elektrik istihsal eden müesseseyi,
gerekse müşterileri nisbeten memnun etmek mümkün•
dür. Müşteri gruplarından biri büyük müşteriler gru-
pudur ki elektrik cereyanını kuvvei muharrike olarak
kullanır. İkincisi ise küçük müşteriler grupudur ki bu
da elektrik cereyanını tenvirat ve ev işlerinde kullanır.
Büyük müşterilerin istimal müddetleri ekseriya e -
lektrik fabrikasının yukarıda gösterilen vasati istimal
müddeti haddinin üst tarafında, küçük müşterilerinki
ise bu haddin alt tarafında bulunduğundan ve küçük
müşterilerin vasati senelik istimal müddetleri tabmi -
nen 200-500 saat, büyük müşterilerin ise 1800-3000
saat arasında olduğundan bu iki müşteri grupu cere-
yan celbetmek hususunda birbirile pek farklı bulun-
maktadırlar. Bu sebepten dolayı tabiatile her müşteri
grupuna tatbik olunan tarifeler de muhtelif olacaktır.
Her iki grupun celbettiği kilovat/saat miktarının yek-
diğerine olan nisebti azalıp çoğaldıkça ayni nisbette de
santralin yük emsali tahavvül eder. Eğer bir tarife ten-
zilatı büyük müşterilere tesir etmiyerek küçük müşte-
rilerin sarfiyatının artmasına sebep olursa umumiyet
cereyan sarfiyatını tahdit etmek veyahut fazlalaşhr­
itibarile elektrik fabrikasının yük emsali tenezzül eder. mak imkanı hasıl olur.
Çünki küçük müşterilerin sarfiyatı yalnız yük grafi-
Diğer taraftan da elektrik fabrikası
ğinin zirvesini binnisbe yükseltmiş olur. Yük zirvesi-
nisbeten yüksüz çalıştığı zamanlarda gündelik yük
nin gayri mütenasip yükselmesi ise elektrik santraline
grafiğini daha müsbet ve verimli bir şekle ifrağ etmek
iktisaden menfi bir tesir icra eder. Tarife tenzilatı dola-
için tenzilatlı tarife tatbikile cereyanın fazla sarfedil-
yısıyla büyük müşterilerin sarfiyatı küçük müşterilerin.
mesi teşvik olunur.
kine nazaran fazlalaşmış olursa elektrik fabrikasının Elektrik sanayiinin inkişafile ihtira edilmiş bin tür-
yük emsali netice itibarile yükselmiş olur. Bu cihetten lü elektrik alatının istimali, elektrik fen adamlarının
dolayıdır ki büyük müşteriler elektrik santrallerinden dimağını ve icat kabiliyetini daima yeniliklere sevket-
daima tenzilatlıtarife koparmağa muvaffak olabiliyor- tiği gibi elektrik satış usullerinde de elektrik iktısadi­
lar. yatcılarının araştırma
kabiliyetleri bir sistem veya bir
Görüyoruz ki müşterilerin vaziyeti iktisadiyeleri- esas üzerinde durmayıp daima inkişaf etmiştir. Ondan
ne göre elektrik ihtiyaçları değiştiği gibi her santralin ötürüdür ki bugün için sırf kilovat/saat tarife usulüne
istihsalatı veya istihlakatı da muhtelif surette cereyan eskimiş bir usul nazarile bakılarak "esas ücret tarife-
etmektedir. Bu yüzden her santralca tatbik olunan ta- si", "Ştufen" - veya "Blok", -veyahut "azami tarife"
rife ve cereyan ücreti tesbit usulleri mahalli hususiye- usulleri de tatbikat sahasına geçmiştir. Bu tarife sis -
te tabi olarak muhteliftir. Asıl tarife usullerine gelin- temlerile güdülen maksat müşteriye satılmış olan bir
ce, bu mes'ele gayet geniş bir mevzu olduğundan yal- kilovat/saatin vasati fiatını tenzil etmek suretile cere-
nız esas noktalara temas edelim. yan sarfiyatının fazlalaşmasını mümkün kılmaktır.
Elektrik sanayiinin başlangıç devirlerinde elektrik Yukarıda gösterilen tarife usulleri, en geniş tatbi-
cereyanı maktu bir fiatla satılmakta idi. Mesela vazo- kat sahasını Amerika, İngiltere, Holanda ve Alman-
lunan beher lamba için muayyen bir miktarda aylık ya'da bulmuşlardır. Memleketimizde ise tatbik olunan
fiat tayin olunurdu. Ancak, elektrik ihtiyacı fazlalaş­ tarife sistemi ekseriya sırf kilovat/saat tarifesi usulü-
tıkça ve elektriğin istimal şekilleri çoğaldıkça bu "mak- dür ve memlekeıtimizin en büyük elektrik istihsal mer-
tu tarife" usulü zamana uygun gelmediğinden terke - kezleri imtiyazlı şirketlerin elinde bulunduğuna göre
dilerek yerine, otomatik bir şekilde elektrik kudretini cereyan tarifeleri imtiyaz şartnameleri ahkamrnca sa-
ölçen,elektrik saatlerinin kullanılmasıyla"saat tarifesi,, bit bir tarife düsturuna göre tayin olunmaktadır. Yu-
usulü tatbik olunmağa başlandı. Bu saatler muayyen karıda gösterilen tarife usulleri tetkik edildiği zaman
bir zaman zarfında sarfolunan elektrik enerjisini, daha her birinin kendilerine mahsus olmak üzere bir hususi-
doğrusu kilovat/saat
hesabile istimal olunan elektrik yeti görülür. "Esas ücret tarifesi" sisteminde elektrik
kudretinin miktarını ölçme,ktedir. Bu alet, bir müşte­ ücııetleri iki noktaya müsteniden tayin olunur. Esas
rinin tarifesini hakiki bir surette tesbit etmek için bi- bir ücret ile istihlak edilen beher kilovat/saatin işlet­

linmesi lazım gelen yük emsalini her ne kadar tayin me masrafı bu tarifeyi tesbit eder. Şu kadar ki bir mü~-
edemiyorsa da yine en emniyetli ölçü cihazıdır. Bun - terinin muayyen bir zaman zarfında sarfiyatına ve -
dan sonra, esası "saat tarifesi" olmak üzere, muhtelif yahut kurulmuş tesisatının nominal takatine
şekil ve tarzda tarife nevileri zuhur etmiştir. Bunlar- göre maktu bir aylık veya bir senelik ücret alınır ve
dan ehemmiyetlileri "çift" ve "üç adetli" tarifelerdir. bu ücretten maada istihlak edilen beher kilovat/saat
Bu tarife usullerile gece veya gündüz saatlerinde ve- için ayrıca bir fiat takdir olunur.

yahut elektrik santralinin en fazla yüklü olduğu za • Bu tarife sistemi ekseriyetle müşterilerin lehine

manlarda istihlak edilen elektriğin miktarım tesbit et-
mekle iktifa edilir ve ona göre de tarifeler tesbit olu-
nur. Bu gibi saatlerin dahili kuruluşu o suretle yapıl­
mıştır ki bunlar otomatik şekilde ve yalnız muayyen
saatlerde, veyahut ayar edilmiş zamanlarda harekete
geçerek istihlak edilen cereyan miktarını kaydederler.
Bununla elde edilen netice şu oluyor ki gerek elektrik
olmakla beraber bu usul layikıyla anlaşılamadığı için
fazla rağbet görememiştir. Halbuki bu tarife sistem.i-
nin ,tarzı hesabı her telefon müşterisinin malumudur.
Orada da senelik bir ücret veya kira verilir ve her
konuşma için de ayrıca bir ücret vardır. Bu tarife usu-
lü bilhassa Almanya'da tatbik olunur. "Ştafel tarife-
si" usulünde müşterinin aylık kilovat/saat sarfiyatı

santralinin, gerekse müşterilerin menfaati icabı elek - miktarı derecelere taksim olunmuş ve bu sarfiyat
trik fabrikasının en fazla yüklü olduğu zamanlarda yu derecelerine göre istihlak edilen beher kilovat saatin
karıda bahsi geçen yük zirvesinin indirilmesi suretile- fiatı tayin edilmiştir. Mesela:

100 kilovat/saate kadar aylık sarfiyatta beher ½ilovat/saat fiatı 20 kuruş.

101 - 200 " 14

" 10
201 -400
401-800 8
801 ve fazlası için " 6
45
 Yukarıki cetvelden anlaşılıyor ki istihlak miktarı İı.tihlak miktarı fazla olduk~ cereyan ucrctı ten •
yükseldikçe beher kilovat/saatin fiatı indirilmiş olu • zil edilmelidir. Çı.inki - yukarıda bahsi geçen gün-
yor. Ancak bu tarife usulünün menfi ciheti de vardır. delik grafigin t<;tkıkind<; goruldüğü veçhilc fazla
Zira müşteriler bazı ahvalde elektrik sarfiyatını yal- cereyan istihlak edildikçe yük emsali yükselmiş olur
nız bir kilovat/saat miktarında yükseltmekle daha el- ve bunun ile de istıhsal olunan beher kilovat saatın
verişli bir tarife elde etmek imkanını buluyorlar. Me- maliyet fiatı indirilmiş bulunur. Bu fiat ucuzla~ması
sela: yukarıdaki cetvel üzerinde bir müşterinin 200
da cereyan satış fiatının tesbitinde en müessir amil-
kilovat/saat için 14 k. x 200 = 2800 k. vermesi icap
lerden biri olmalıdır.
ediyorsa 201 kilovatsaat için 10 k. x 201 = 2010 k.
Maktu ve sırf kilovat saat tarife usullerinin nok-
vermesi icap edecektir. Eğer her müşteri kilovat/saat
sanlığı da zaten, müşterinin fazla istihlakatı nazarı
sarfiyatım mahsus bir kilovat derecesinde yükselte -
itibara alınmıyarak istimal olunan cereyan miktarı
rek cereyan derecelerini o suretle istimal ederse elek-
ne kadar olursa olsun, daima aynı ücret üzerinden
trik fabrikasının umum hasılatı tenakusa uğrayabilir
para tahsil edilmesidir.
ve netice itibarile de fabrikanın çalışması gayri ikti -
Memleketimizde tatbik olunan elektrik tarifesi
sadi bir şekil almış olabilir.
sistemi eks:riya sırf kilovat/saat usulü olduğundan
·sarfiyat derecelerinin sayısını artırmak suretile bu
elektrik sanayiinin en mühim mes'elelerinden biri olan
gibi tehlikelerin önüne geçmek mümkündür.
cereyan mübadele işine ilk çağında bulunduğu naza-
Fazlaca cereyan sarfolundukça kilovat/saatin vasa-
rile bakılabilir. Diğer memleketlerde cereyan tarifesi
ti ücretini tenzil etmek için tatbik olunan diğer bir ta-
işinin daima ilmi ve içtimai münakaşalara sebep oldu-
rife usulü de "Blok,, tarifesidir. Bu usulde de kilovat
ğunu görüyoruz. Amerika ve Avrupa memleketleri -
sarfiyatı miktarına sıfırdan başlanarak derecelere bö-
nin bazılarında cereyan satış fiatının tanzimi işi dai-
lünmüş ve her sarfiyat derecesi için muayyen kilovat/
mi münakaşaya mevzu olan mes'elelerden biridir.
saat fiatı tayin edilmiştir. "Ştafel" tarifesinden bu
usulün farkı şudur ki "Ştafel,, tarifesinde sarfolunan Hatta Almanya'da elektrik tarifesi işi son zamanda
ciddiyet kesbederek hükumetin bile bu işe karışması­
umum cereyan miktarının bedeli sonuncu derecenin
fiatı üzerinden hesap edilir. "Blok,, tarifesinde ise fiat- nı icap ettirecek dereceye kadar ileri gidilmiş ve elek-

lar sarfiyat derecelerine göre tesbit edilmiş ve birinci trik iktisadiyatı milli bir iş olduğu telakkisile bunun
Bloka ait fiat ikinci veya üçüncü Bloka şamil olma- bir elden idare edilmesi için bir "Enerji iktisadiyatı
yıp kendi dereceleri dahilinde kalmaktadır. Mesela: dairesi,, (Das Amt für Energiewirtschaft) namile bir

1 inci Blok - 0-50 kilovat/saate kadar olup beher kilovat/saat fiatı 20 kuruştur.

2 " " - 51-450 " 16 "

3 ,, " -· 451-1050 14
,, " 12
4 1O51 den yukarısı için

Eğer bu tarife usulile 2000 kilovat/saat satılmış bu- teşkilat vücude getirilmiştir.
lunuyorsa tahsil olunacak paranın miktarı aşağıda gös- Yalnız elektrik tarifesile meşgul olmak ve tarife
terildiği veçhile hesap edilir: usullerini tetkik etmek üzere bu memleketlerin hü -
(20k.x50) + (16k.x400) + (14k.x600) + (12x950) = kOmetleri veya sanayi birlikleri nezdinde muhtelif
27200 k. komite ve komisyonlar ihdas edilmiştir. Bu da tarife
Halbuki Ştaf.el tarifesi usulü mucibince aynı derece- mes'elesine verilen ehemmiyete bir delildir.
ler ve aynı derece fiatları kabul olunursa 2000 kilo - Hülasatan diyebiliriz ki: elektrik iktısadi hayatı­
vat/saatin bedeli:
na yeni atılmış olan memleketimizde elektrik işini
12 k. x 2000 = 24000 k. olur. adım adım takip ve elektrik nurunu fedakar ve kah -

Bahsettiğimiz tarife sistemlerinden maada "Azami" raman köylerimize kadar maletmemizi ve bunun için
"Hopkinson", "Vright" tarife usulleri mevcuttur ki de fennin ve iktisadiyatın gösterdiği en kısa yol ile
bunların tahlili ve tarifi uzun bir zamana mütevak . gitmemizi zaman ve asrımız bizden talep etmektedir.
kıftır.
Onun için Cümhuriyetimizin Devlet Demiryolu ve
Tabiidir ki herhangi bir tarife usulünü diğer bir beş senelik planlı sanayi siyasetine Devlet Elektrik
tarife usulile birleştirerek kombinezonlu tarife usul . siyasetini de ilave edeceğine kanaatimiz olduğundan
!erini vücude getirmek mümkündür.
istikbalimizin daha parlak ve daha nurlu olacağına
Umumiyet itibarile ne gibi bir tarife usulü olursa şimdiden sevinebiliriz.
olsun kabul olunacak esas şu olmalıdır:

46
 Nakil
Henüz tam bir tarifi yapılmamış olan medeniyeti,
şöyle basit bir şekilde de tarif edebiliriz:
"İnsanların birbirile olan sıkı ve şümullü müna-
sebetlerinin muhassılası.
Bu tarife göre, insanların arasındaki münasebet -
ler ne kadar srklaşrr ve şümul peyda ederse, medeni-
yetler de o nispette yükselir.
Medeniyetlerin, ta eskilerdenberi deniz kıyıların­
da ,büyük nehir kenarlarında teessüs etmesi, bu tari-
fin yüz binlerce senelik tarihi bir müeyyidesidir.
İnsanlar arasındaki her münasebet tam bir müna-
kaledir. Her münakale, mutlaka bir mübadeleyi intaç
eder. :Mübadele de muhassıla yaratır. Hayatı, daime;
eyiye ve gayeye götüren tabiatin tekamül ve ıstıfa
kanunu bir muhassıla kanunundan başka bir şey de -
ğildir.
Bu itibarla, hayatta münakale imkanları ve yolla-
n ne kadar çoğalırsa, medeniyetin de o nispette hız­
lanması ve yükselmesi tabii bir neticedir.
İnsan bu hakikati, hemen doğuşundanberi sezmiş,
her nevi münakale yollarına ve vasıtalarına, gittikçe
çoğalan bir nisbette, ehemmiyet vermiştir.
Tabiatin insanlara verdiği maddi münakale kud -
reti pek mahduttur. Çok kısa mesafelere ve küçük
miktarlara gücü yeten bu kudreti, insanlar, her şey­
de olduğu gibi, zekalarile ve müşterek çalışına kabi-
liyetlerile nisbetsiz derecelerde çoğaltmışlardır.
Gaz, mayi, enerji, ses, söz, fikir, resim gibi sey-
yaller de dahil olduğu halde her şeyi dünyanın her
mesafesine ve kolayca nakletmek imkanlarını bulan
bugünkü insanlar ülkü medeniyetine doğru hızlan -
mışlardır.
Buhar makinesi nakil vasıtalarına tatbik edilme-
den evvel mühim bir ihtira mahiyeti göstermemişti.
Dünya üzerindeki bütün fabrikalarda kullanılan ma-
kine kudreti, nakil vasıtalarında kullanılan makine
kudretinin yanında ehemmiyetini kaybeder.
Fabrika kuvvetinin işba haline geldiği memleket -
ler pek çoktur. Bu yüzden bazı memleketlerde bi.~ç~k
fabrikaların da muattal kaldığı daha şimdiden gorul-
mektedir. Fakat denizde, karada, havada birbirine
benziyen, birbirinin işini yapan bu kadar değişik ve
çok nakil vasıtasından işsiz kalanı yok gibidir.
Dünyanın her noktası insanlara başka bir. ha_Yat,
başka bir zevk vadederken, beşerin doymak bıh:nyen
değişiklik ihtiyacı ancak seri ve ucuz nakil vasıtala­
rıyla tatmin edilebiliyor.
Değişmiyen tek bir güzellik, tek bir hakikat, tek
bir büyüklük içinde yaşamak, yaşamamaktan farkSrz-
drr.
Hayatı gayesine doğru koşturan nakil vasıtal~cmın
hiç yoktan yarattığı maddi kıymetler de manevı kıy­
metlerden aşağı değildir.
Asri bir nakil vasıtasına ağız açmıyan bir orman,
bir maden, hatta bir çiftlik ne kadar zavallı, cansız
ve kıymetsiz kalır.
Vasıtaları
Yazan : D. Demiryolları Ticaret
Müdür Muavini
Ali İlhami
Refah, eyilik ve güzellik unsurlarını tebarüz etti-
rerek medeniyeti kucağında taşıyan ve yükselten na-
kil vasıtalarının tekamül gayeleri şudur:
Nakil müddet ve ücretlerini sıfıra yaklaştırmak.
Nakil müddet ve ücretinin ayn ayrı manası yok -
tur. Ancak ikisi bir arada varlık gösterebilirler. Me-
sela; alel'ade bir mesafe içinde on senede ikmal edi-
len bir naklin ücreti, sıfır da olsa, o naklin kıymeti
olmıyacağı gibi, binlerce kilometrelik mesafede ya -
rım saatte yapılacak nakil, milyonlara mal olursa bu-
nun da faydası olmaz.
Halbuki, nakil vasıtalarında, nakil müddetini azalt-
mak için, sür'at arttırıldıkça nakil masrafları da çoğa­
lır. Muhtelif mukavemetler sür'ate karşı gittikçe bü-
yüyen engeller yaratır.
Nakil müddet ve ücretlerinin teşekkülünde bir -
birinin zıddına çalışan makus kuvvetlerin, yekdiğeri­
ni ifna edici tesirlerini kırmak bu günün hedefidir.
Bu kuvvetleri, birbirinin lehinde kullanmak da yarınki
terakk;iyat için gaye olabilir.
Bugün deniz, kara, hava nakil vasıtaları birbirin-
den ilham alarak, birbirini ikmal ederek hep bu hede-
fe doğru koşuyorlar.
Yol inşasına ve bakımına para sarfetmiyen, iste -
diği gibi genişleyip yükselebilen, hacim kaygusu çek-
miyen, yokuşu inişi olmıyan den!z vasıtaları, nakil
masrafları noktasından en müsait vaziyettedir. Ancak
sür'at mes'elesi mevzuubaliis olunca bu müsait vaziyet
tamamen değişir. Muayyen bir sür'at dahilinde fazla
ehemmiyet göstermiyen su mukavemeti, sür'at çoğa­
lınca kırılamıyacak dereceye yükselir. Gemilerin bü-
yük bir satıh kısmını sıkı sıkıya saran su, seyyal zer-
relerinin birbiri üzerinden kayma kabiliyeti nisbetin-
de• yumuşaktır. Fakat bu haddi tecavüz eden mütehar-
riklere karşı parçalayıcı bir mukavemet gösterir.
Bunun için, nakil vasıtalarının karada ve havada
yapmakta oldukları sür'at yarışları,, denizde durmuş
gibidir. Bugün deniz vasıtalarında 20, 25 mil, yani
35, 40 kilometrelik sür'atin mal olduğu masraflara
bile tahammül edilmiyor.
Küçük göllerde, sakin sularda, henüz spor zevkin-
den fazla bir şey temin etmiyen motörlü küçük tek-
nelerle elde edilen fazla sür'atler de, deniz vasıtaları
için bir tekamül alameti olamaz. Bu vasıtalarla terrun
edilen sür'at, tekneyi sudan havaya kaldırmak ve is-
tinat ettirmek suretile su delkü temas sathını azaltarak
elde ediliyor ki bu netice de, deniz vasıtalarının faz-
la sür'ate mütehammil olmadığım, fazla sür'at yap -
mak istedikçe denizden havaya çıkmak lazım geldiği­
ni gösterir.
Fazla sür'at yapmak mecburiyetinde kalan balık­
ı..,rm ıhavaya fırlaması ve bu suretle havada uçan ba-
lıkların meydana çıkması da, suda fazla sür'at yapıla­
mıyacağma tabiı bir işarettir. (Bugünkü kuşlar, bu
uçan balıkların tekamül etmiş nesillerinden başka bir
şey değildir.)
47
 Deniz vasıtaları, bu tabii şartlara uyarak, sür'at-
ten ziyade nakil ucuzluğunu hedef ittihaz etmiştir.
Bu netice şöyle de ifade edilebilir:
Deniz vasıtaları ekspres olamaz, fakat ucuz bir
marşandiz olmak için lazım gelen bütün vasıfları ca-
midir.
Bu itibarla, ucuzluk noktasından, deniz vasıtala -
rıylal _rekabet, bugün, diğer vasıtalar için imkansız
gibidir.
Hava vasıtalarında ise iş tamamen aksinedir. Mu-
kavemetinin azlığı nisbetinde, muharrik kuvvetlere
istinat noktalan veren havanın içinde kalmak ve ha-
reket etmek için en evvel büyük sür'ate ihtiyaç var -
dır.
Azamiye yakın bir sür'atle havada kalabilen tay-
yareler, kısmı azamını, çok seyyal olan hava zerrele-
rini geriye itmek veya çekmek yüzünden boşuna kay-
bettiği pek büyük bir enerjiye ve bunu istihsal etmek
için de sıkletine nisbetle ağır makinelere ve mahru -
kata lüzum gösterir .
Havada cazibe kuvvetine karşı gelmek için mü -
temadiyen enerji sarfeden tayyareler, mesafeleri müs-
takim istikametlerden almak suretile mühim tasarruf
yapmalarına rağmen, daha ziyade, fazla sür'ati istil-
zam eden nakliyat için faydalı olabilir.
Bu nakliyat da, nakil müddeti zarfında kıymetini
büyük mikyasta kaybeden veyahut nakilden elde edi-
lecek kıymeti pek büyük olan, yükte hafif, pahada
(veya atfedilen kıymette) ağır şeylerden ibaret ola-
bilir.
Bu çerçevenin içine, gündelikleri ve mesaileri nis-
beten fazla kıymetli yolcularla posta, para, çicek ve
emsali nakliyatı girer.
Diğer kara ve deniz vasıtalarında da, beher yolcu
sıkletine ait ücretler, eşya sıkletleTine ait ücretlerin
10-20 misli olduğuna göre yolcu nakliyatı, tayyareler
için elde edilebilir bir nakliyat membaıdır.
Aynı zamanda kara ve bilhassa deniz vasıtalarına
ait nakil müddetlerinin uzunluğu dolayısıyla yolcu-
ya yatmak, gezinmek, yimek, istirahat etmek ım­
kanları verecek yerler tahsis ederek bu yerlere ait
sıkletleri ve hacimleri boşuna sürüklemek ve bunla -
ra seTmaye ayırmak mecburiyetinde bulunmalarına
mukabil, kısa nakil müddetleri içinde bu masraf ve
külfetlere pek mecbur kalmıyan tayyareler bu nok -
tadan da yolcu nakliyatı için rüçhanlı mevkidedir.
(Bazı tayyarelerde, lüks nev'inden yapılan yemek sa-
lonları gibi şeyler, ihtiyaçtan ziyade, henüz istikrar
bulmıyan vaz'iyetlerde gösterilen ifratlar mahiyetin-
de telakki edilebilir.)
Binaenaleyh, tayyarelerin mevzuu, yolcu nakliya-
tı, hedefi de sür'attir. Taşıdıkları sıklete ait hacmin
binlerce misli büyüklüğünde hacimler yaparak hava-
da yüzebilen motörle müteharrik balonlar, tabii ve
48
iktısadi şartlar haricinde kaldıklarından, nakil vası­
taları arasında değcrlı bır mevki almaları çok şüphe­
lidir. ıBu itıbarla, bu nevi vasıtalara bu yazıda yer ve-
rilmemiştir.
Deniz ve hava nakil vasıtalarının, her cıhetten,
tam ortasında yer alan kara nakil vasıtaları tabii ve
iktısadi şartlara çok uygundurlar.
Kuşların bile gittikçe kanatlarını bırakarak, kara-
ya istinaden sür'atle hareket eder dört ayaklılar nev'-
ine istihale etmesi, kara nakil vasıtaları için çok ümit
veren bir tabiat işaretidir.
Sür'atte tayyarelere, masrafta deniz vasıtalarına
doğru mütemadiyen yaklaşan kara vasıtaları her
ikisinin meziyetlerini nefsinde toplamağa doğru yol
alıyor. Bugün, düz yerlerde işliyen şimendiferler, tay-
yarelerinkine yakın sür'at çokluğu ve deniz vasıta -
lannkine de yakın masraf azlığı temin edebiliyorlar.
Kara nakil vasıtaları, hem kendi sıkletlerini ve
hem de taşıdıkları ağırlığı, toprağın mütehammil sır­
tına yüklemişler, cazibe kuvvetine karşı yalnız yo -
kuşlarda biraz fazla enerjiden başka bir şey sarfetmi-
yor, muharrik kuvvetlerini, yer değiştirmiyen sağlam
noktalara tatbik edebildikleri için de deniz ve hava
nakil vasıtaları gibi boşuna enerji kaybetmiyorlar.
Kara nakil vasıtalarını diğerlerine nazaran daha
müşkül mevkide bırakan şey, yol mes'elesidir. Bun-
lar kendilerine yol yapmadan müfit olamıyorlar. Bu -
nun için, kara vasıtalarını yollarıyla beraber ele almak
lazım geliyor.
Umumi ve zaruri olarak yapılan yollardan istifa-
de edemiyen trenler için hususi yollar yapılması bü-
yük sermaye masraflarını icap ettiriyor.
Ancak bu yolların, delkütemas mukavemetini as -
garı hadde indirmesi sayesinde sermaye masraflarını
kapatabiliyorlar.
Karaların iniş çıkışıve arızalan yüzünden, yol için
beşerin sarfettiğikudret pek muazzam ise de, karada
bu suretle hasıl olan nakil kolaylığı, yol masrafı yap-
madan iş gören hava vasıtalarına nazaran çok yük -
sek, deniz vasıtalarının, yolcu ve eşya nakliyatında
yaptıkları kıymet vasatisine göre de, müsavi değer­
dedir.
Meskun noktalar arasında zaruri şekilde yapıl -
makta olan umumi yollardan bedava istifade ederek
nakil maliyetlerini ucuzlatabilen otomobiller, diğer
taraftan şimendiferlere nazaran on misilden fazla nis-
bette maruz kaldıkları delkütemas mukavemetine
karşı sarfettikleri enerjiyi bu suretle kısmen telafi
edebildiklerinden dolayı müfit olabiliyor ve dünyanın
her noktasını şimendiferle bağlamak imkansızlığı yü-
zünden hasıl olan boşluklardaki nakil ihtiyacını te -
min ~tmekle beraber demir ve deniz yollarını da bes-
liyorlar.
 İtalyada yüksek tevettürlü mütemadi cereyan lokomotiflerinin:
standardize edilmesi.
Turl..çeye çc, ircn : ;\funakal,tl Rıva,cti
Fen l leyetinden Yazan : !talya Devlet Demiryolları Edevatı Muharrlke
ve Mliteharrike Dairesinden
Affan Halet
G. Bianchi

Şekil - 1
E. 428 sınıfı seri elektrik loko·
motifi. Tekerlek tertibatı 2-Bo
+ Bo - 2; beygir kuvveti 3. 750

1927- 28 ve 1930 - 31 seneleri zarfında Foggia Bu lokomotiflerin mühim bir hususiyetleri

Bencvento-Napoli ana hattının 3000 volt mütemadi gerek elektrik ve gerekse ıuakina aksamının
cereyanla elektrikleştirilmesile elde edilen netice- mümkün olduğu kadar standardize edilmiş olma-
lere istinaden İtalya Devlet Demiryolları salahiyettar sıdır. Bu dört sınıfta yalnız iki nevi dingil, trans-
makamlan bir müddet evvel Piedmont ve Liguria misyon, transmisyon kutusu ve dingil yatarrı, bir
üç safhalı şebekesinin ihtiva ettiği sahadan maada tip dış boji; sür'atli lokomotifler için de bir
diğer sahaların müstakbel tebdil ameliyesinde bu tip tahrik kolu vardır. Fren tertibatı bütün ıoıf­
sistemin kabul edilmesine karar vermiş ve mev- lar arasında değiştirilebilir. Elektrik makina ve
cut tebdil projesinin büyük bir kısmı bu esas tesisatında standardizasyon tam nıanasile temin
üzerinden hazırlanmıştır. 1600 kilometreden fazla edilmiştir. Bütün dört sınıf için aynı tipte motör
bir kısım hattın tebdiline esasen başlanmıştır. ( tek veya çift ), armatür, kontaktör, rezistans.
Etraflıca düşünülerek hazırlanmış lokomotif pro- hava kompresörleri ve ınotör jeneratörleri kabııl
jelerinin, hatların işletme kabiliyetleri noktasınd_an edilmiştir.
haiz olduğu büyük ehemmiyet aşikardır. Zıra
Lokomotiflerin bütün projeleri. evvelki loko-
umumi işletme masraflarının yüzde 37 sini sabit
motiflerin işletilmesile elde edilen kıymetli tecrü-
tesisat masrafları ve mütebaki yüzde 63 nü de
elektrik kudreti ile edevatı muharrike ve müte- belerden istifade eden, İtalya Devlet neıniryolları
harrikenin işletme ve tamir rııasranarı teşkil et-
mühendislerinden mürekkep, bir heyet tarafından
mektedir. hazırlanmıştır.

Standardizasyonun gayesi yalnız ilk tesi ·at

Elektrik lokomotifleri
masrafınıazaltmak değil, aynı zamanda işletme
Bugünkü ve müstakbel yüksek tevettürlü mü-
masraflarını da indirmektir. Bu münasebetle bü-
temadi cereyanlı hatlar için ber nevi münakaleyi yük miktarda mubtP,lif elektrik alat ve edevatile
temin edecek dört sınıf lokomotif projesi hazır­ mücehhez lokomotiflerle gerek elektrik ve ge-
lanmış olup bunların üçü elyevm servistedir. F.
rekse makina aksamı değiştirilebilir. Lokomotiflerin
424 diye sınıflanan iki bojili dördüncü tip ise ya-
tamir faturaları arasında 3 e bir gibi bir nisbet
kında şube hatlarında ve hafif trafik için hizmet~
mevcut olduğu anlaşılmıştır. Bundan maada bütün
konacaktır. E. 626, E. 326, E. 428 remizlerile tasnıf
lokomotiflerin aynı alatla mücehhez oldu&u tak-
edilen diğer üç tip elyevm ana hat üzerinde hiz-
tirde cer ve atelye müstahdemlerinin daha emni-
mettedir. Bu sınıfların umumi evsafı aşağıdaki cet-
velde hülAsa edilmiştir. niyetle çalıştıkları anlaşılmıştır. Standardiza yon

E. 424 E. 626 E. 326 E. 42

Umumi ağırlık, lon 72 96 112 12

Tekerlek ter ti batı Bo+Bo Bo--j-Bo+Bu ~-Co-2 2-Bo--rBo-2
18 16 19.5 18.7
Azami dingil hamulesi, ton
12.2 14.9 16.15 1 8
Uzunluk, metre
1.250 1.250 ı.880 1. 80
Muharrik tekerlek kutrn, metre
4 6 3 çift 3 çift
Motör adedi
1880 2915 2915 3750
Beygir kuvveti ( saatte )
90 90 150 150
Azami sür'at, km, 1 saat
49
 Şekil 2
E. 626 ■ ınıfı yük lok,>motlfi.
Tekerlek tertlb tı Bo Bo Bo;
beygir kuvveti 2.915.

aynı zamanda muayyen trafik için lüzumu olan motifler 1927 senesindenberi hizmette olup eyi
lokomotif adedinde, cer müddetini azaltmak sure- neticeler vermişlir. Şekil 2 de gösterildiği veçlıile
tile, bir tasarruf da temin eder. bu lokoınotil"lerin şasi tertibatı esas itibarile
dörder tekerlekli üç bojiden mürekkep olup orta-
Hafif hizmet Lokomo lifi daki boji diğerlerine bir putrelle ınerbultur. Lo •
E. 424 lokomotiflerinin makina aksamı bir komotifin makioa aksamının sıkleti müteaddit
hususiyet arzetmez. Her iki makina birinin cer kirişler üzerine oturtulmak suretile tevzi edildi-
kuvvetini ötekine nakl için kürrevi bir koşum takı­ ğinden her bir dingile musavi ağırlık isabet
mıyla birbirine bağlanmıştır. Karoseri her iki ma- elmektediı·. Birinci ve UçUocü bojilerin ortadaki
kinaya kürrevi mihverler üzerinden istinat et- bojiye nazaran seviyesi ortadaki bojinin şasisine
mekte olup bu mihverlerden birinde tulani hare- mevzu iki şakuli silindir içinde müteharrik mes-
ket payı vardır. netlerle lemin edilmiştir. Bu iki mesnet fazla
Diğer tipteki lokomotiflerde olduğu gibi elek- olarak dış bojilerin gövdesine bağlı iki gres ku-
trik tesisatında kabloları mümkün olduğu kadar tusunun içinde bulunan iki yüzlü satbı mailler
kısa kullanmak, lüzumsuz krovazmanlardan ka- Ustüode müteharrik makaralara tahmil edilmiştir.
çınmak ve teftiş ve tamir için serbestlik temin et- Bu tertibata illıveten her biri 680 kilogramlık bir
mek gibi hususata hUyük ehemmiyet verilmiştir. sademeye mukavim ikişer yay da mevcuttur.
Bütün yüksek tevettürlü makinalar arabanın or-
Lokomotifin içinde elektrik makinaları E. 424
tasında olup otomatik bir surette kilitlenen bir ka-
sınıfında kullanılanlara müşabihtir. Altı motörü
pı ile kapalıdır. Bir makinist yerinden ötekine,
seri halinde, üçer motörden müteşekkil iki gurup
yanda bulunan koridordan geçilmekte olup yük-
şeklinde paralel olarak ve ikişer motörden mü-
sek tevettürlü makinalar kompartımanının orta-
teşekkil üç gurup halinde seri olarak bağlamak
sından geçen bir iskele transmisyonların teftiş ve
tamirini temin eder. Dört motörü seri halinde suretile üç kombinezon elde edilebilir. Bu terti-
bağlamak veya ikişer motörü iki grup olarak pa- battan maada ikaz cereyanına paralel olarak
ralel bağlamak suretile iki elektrik kombinezonu müessir bir rezistans il3.vesile sahayı hafifleştire­
elde edilmektedir. Bu iki esas tertibe ilaveten esas rek daha üç kombinezon da temin edilebilir.
muharrik motörü ikaz cereyanına paralel olarak bir Bu tip lokomotifler yük katarları için olduğu
müessir rezistans ilavesi suretile motör sahasını kadar yolcu katarları için de kullanışlıdır. Yük
zaiflatarak daha iki kombinezon elde edilebilir. katarları hizmetlerinde saatte 46 kilometre sür'at-
Bu lokomotifler sür'atleri saatte 90 kilometre- te bir saatlik cer kuvveti 18.000 kilogram ve yol-
yi geçmeyen yolcu ve yük trenleri için düşünül­ cu katarları hizmellerinde ise saatte 104 kilometre
müştür. Transmisyon nisbetine göre budenlerde sür'atle bir saatlik cer kuvveti 8.600 kilogramdır.
bir saatlik cer kuvveti saatte 45 kilometre sür'- Cetvelde verilen eb'attan maada diğer ehemmi-
atte 10.000 kilogram ( yük treni ) ve saatte 80 ki- yetli eb'at şunlardır. Boji dingil mesafesi: 2.46
lometre sür'atte 6.000 kilogram ( yolcu treni ) dir. metre ; bütün tekerlek dingil mesafesi : 11.50
metre; azami genişlik: 2.94 metre; pautograflar
Ana bat yük Lokomotifi kilitli olduğu halde azami yükseklik: 4.15 metre-
E. 626 sımfından üç bojili, altı motörlü loko- dir.

Şekil - 3
E. 626 sınıfı yük lokomotifleri boji tertibatı.

50
 Şekil - 4
E. 326 sınıfı ekspres lokomntifi.
Tekerlek tertibatı 2- Co - 2;
beygir kuvveti 2.195.

Ana hat yolcu Lokomotifleri Bu lokomotiflerde kullanılan çift motörlerin

Bu lokomotifler 450 ton sıkletinde ekspres armatürleri Bo+ Bo ve Bo+Bo+Bo lokomotifle-
trenlerini 60 şa bir nisbetinde meyillerde saatte rinde kullanılan moförlerin armatürlerinin aynı­
106 kilometre sür'atle ve ufki yerlerde azami dır. Motörün şasisi makinist dairesinin yan kvri-
173 kilometre sür'atle ceretmek için imal edil- dorundan, tren seyir ederken bile, komütatörlere
miştir. ve fırçalara ulaşabilecek tarzda imal edilmiştir.
Makina aksamı uç muharrik dingille her iki Lokomotifin elektrik tesisatı ve levazımı standart
başta birer bojiye merbut bir iskelet üzerine mev- tiptedir. Bu lokomotifler elyevm Florence - Bo-
zudur. Lokomotifin çift motörlerinden gelen lrnv- loğna hattında işleyen ekspres trenlerinde ve
vet muharrik tekerleklere yassı, profilH yaylar- Foggia - Napoli şebekesinde hizmettedir.
dan mürekkep ( tekerlek parmaklarına müşa­
bih) kollarla intikal etmektedir. Tekerlek bıı­
YUksek sür'atli yolcu Lokomotifleri
denleri bu yayların yataklarına kadar uzanacak Bu tip lokomotif E. 326 tipinin büyiıltülm0ş
tarzda kalın dökülmüş olup nıotöı·Un muharrik şekli olarak kabul edilebilir. Yegane farkı üç ye-
müzdeviç kuvvetlerile inhina eden yaylara bir rine dört muharrik dingili bulunmasıdır. Makina
mesnet teşkil edecek tarzda imal edilmiştir. Mu- aksamı E 424 sınıfındaki Bo+ Bo lokomotiflerinde
harrik dingille kuvveti intikal ettiren kol arasın­ k.ullanılan bilyalı mafsalla birbirine merbut iki
da bir meyil husule getirmek maksadıyla buden- yassı kafesten müteşekkildir. Makinist dairesi
ler kollara mafsallarla merbuttur. kürrevi bilyalı yataklarla dört yaprak yay üzerine
Bianchi tahrik tarzı namile maruf olan bu sis- istinat etmekte •olup muharrik kol evvelki loko-
tem dört senedenberi 32 seri lokomotH üzE:rinde motiflerde izah edildiği tarzda imal edilmiştir.
muvaffakiyetli neticeler vermiş ve elyevın imal Bu tip makiilalar şimdilik Direttessima bath
edilmekte olan ekspres lokomotifleri için standart üzerinde işlemektedir, fakat asıl elektrifikas-
olarak kabul olunmuştur. yon ameliyatının 1935 senesi sonunda ikmali

Şekil - 5
Biancbi sisteminde muharrik dingil.
51
 Cl•nh•n ııııııııhı h,ll•r için luzumu olıın kudret
:ıı,oo , olt cl•rc~ nrıln çulıı;;un 1(1 kilovatlık yurdınıcı
lıir ıııotörle tıınıin t>ılilım•ktı•
olup hrıva koınpre­
siirh•rini \'l' ılıııumolun i'>ll'tııı
•ktcdir. Bu motörüıı
koıııiitnlörü '.!7!1çut,ııktan rnülc•~ekkilclir ve bobin-
lı•ri scıi hıılinılc :JI ıııırçn oluruk bıı~lıınını~lır.
At ııııılllr göb(>gi :u sııııliın kutrıınclıı ,·c• tri 1111-
liın u1.ıııılug-uııdııclır, Hclccli devri ı 100 dur.
~lotoı-leri l,!lll'llJI hıılilll' kcı) 110 konlaklörl('r
tıızyiklı ııa,ıı ill• işleyen I,ıuııahırlu çıılışmııkladır.
Dört tip lokorııotil' için bir lip guı up kontaktörlerı
kabııl ohınıııııştıır. Bunlıırılnn M•ri hıılincll' olan
iıçiı lıUliin lokomotiflrrdt• ıına <·cı-cyun nıukuttıu­
hıı-ı olarak ve ciigel'lcri hıırckc•ti iptidai) c nıuku­
vemcti için kullanılınaklııciır.
Bütün tiple lokrımolil'lerin ıııakinist daireleri
lesi atı , E' ıclaı-c tPrtibalı uynıclıı·. Re iııılerclcn de
Şekil - 6 göı·ülcct>gi veçhile makinist dairee:ine yıılnız dışa­
Makinist ve makine daireleri. rıdan bir kapı ile girilebilir.
Elı>ktrik teçhizatı beş muhtelif tipte olan bazı
ümit edilen Florensa - Roma- Napoli hattı üzerin-
lokonıoti!lcı·lc, slaodarclizc edilmiş lokoınotifleı·
de 670 ton ağırlığ·ında ekspres trenlel'i cerinc
aru ıncla işll'tıne masnıfüıl'l noktasından yapılan
tahsis edilecektir. 8u kısımda trenin sür'ati 60 da
mukayese t>tandardizasyonun ehemmiyetini gö -
bir nisbetinde meyillerde saatte lOfl kilometre ve
tcı-miştir.
urki sahada da saatte 173 kilometre olacaktır.
Standaı-cliza yon yapılmadan evvel adi tamirat
Slandar Elektrik teçhizatı i ~ıerinclo hC'r biı· 1000 lokomotif kilometresine
isabet t•clen 0,H usta saati stanclardize edilmiş lo-
Gerek adi ve gerPkse çift motörlerdc arma-
komotil'IHrde O.18 usta saatine indirilmiştir. Beher
türler, bobinler ve komiltatör bobinleri aynı tipte-
dir. Çubuklu armatür göbeği 59 santim kutrunda 100.000 lokomotif kilometresine dOşen 5 lokomotif
ve 34 santim uzunluğundadır. Armatür sargısı her arızası da standardizasyondan sonra l, e düşmüş­
biri 25 milimetre murabbaı ıııaktaında G30 telden lii r. Bu rakamlAr bilhassa slandardize edilmiş
mürekkep olup seri halinde olmak üzere 45 pa1•. lokonıotitlcrin elektrik tcçhizatilc makina aksamı-
çaya ayrılmıştır. Komiitatörde 815 çubuk vardır. 11111 tııısilliklerinden mütevellit oldug-u kadar ma-
Motörün takatı 1500 volt cereyanla saatte :-l50 kinistlc•rin aynı tipte olan makinaların idaresini
kilovat olup adedi devri 670 dir. cyicc.kavrayabi I mulcri nin neli cesidi r.

Şekil - 7
Napoli - Foggia hattında işleyen ekspres treni.

52
 Ankara Şehri İçme Suyu
A - Jfııhlasaı tarilı('r..~i:
Çok eskiden yapılnıı, ve halen hazı yerlerde
tesadüf olunan (Honıcıı) su tc isatını nazarı itibara
almaz ak Anknra şchrinın su tagdıye i için tesisat
1 90 da \'ali Abidin Pa,a zanınııında başlamıştır.
Bu te i at Elnıadııgdakı I<eblizpınar, Tellikuyu
sularını şebire i~ale eden kargirden bir kanal ile
Hanımpınar sularını cazibe ile şchire isale eden
keza hargirdeıı hir kanaldan illaı·c'tlir.
Hundan başka şehirde bir kısmı fonttan, bir
kısmı da demir borulardan mürekkep ve bir çok
umumi çeşmeleri ulayan bir şebeke tesis olun-
muştur.
1923 de Ankara merkezi hükQmet olduktan
sonra şehirin nufu u ani olarak yükselmiş ve 1927
de resmi istatistiklere nazaran takriben 30.000
miktarından 74.553 miktanna çıkmıştır. Ru kadar
bir nufusu tağdiye etmek maksadıyla Belediye
tarafından Kosunlarda bir kaptaj yapılmasıyla Ha-
mmpınar ve Şahnede iki tulumba ista~yonunun tesisi
ve 600 mm. lik bir borunun şehire kadar ferşi,
Koca tepede 1.0C'0 m 3 lık bir hazine ile bütün
şehirde bir şebeke tesisi 1925 de bir mütaalıhide
verilmiştir. 1928 de inşaat mali sebeplerden dolayı
durdurulmuş ve bu arada Kosunlarda muvakkat
bir galeri ve bir kuyu ile bir tünel yap1lmış ve
şebire kadar olan kısmına 600 mm. lik boru döşen­
miştir. Bundan maada eski şehirde bir kaç boru
döşenmiş ve YenişE>hirde Kocatepe hazinesile kıs­
mi bir şebeke ve Çankaya için bir tulumba istas-
yonu ve 2 küçük hazine ( 60.120 m3) ve su me-
hazı olarak da yalnız çok muvakkat mahiyette
olan Hanımpınar, Şahne tulumba istasiyooları ya-
pılmıştır ki umumi masarifi 1,5 milyon liraya
varm1ştır.
Bununla beraber Ankaranın su ihtiyacı daima
açık kaldığından 1931 senesinde hükOmetçe bu
maksat için 2 milyon lira vazile bu işin yapılma­
sının Nafia Vekaletine merbut hususi bir komis-
yona tevdii kararlaştırılmıştır.
B) Komisyonun ilk proğramı:
Komisyon aşağıdaki proğramı vücude getir-
mekle mükellef tutulmuştur:
a) Kosunlar kaptaj barajının ikmali,
b) Eskişehirde (Hisarda) büyük bir hazine
inşası, .
c) Elmadağdaki tanınmış men baların k~ptaJı
ve· di&er
o
menbaların taharrisi ile hepsinin bırden
şebire isalesi,
d) Lüzumlu hazinelerle birlikte bütün şehir
için bir şebekenin ihzarı ve tesisi,
e) Yeni men baların taharrisi ve yeni kaptaj-
ların icrası,
f) Hanım pınar istasyonunun ıslahı.
Bu proğrama nazaran Ankara şehrine su_isale
ve tevzii aşağıdaki şekilde vukua gelmek~edır•.
Şehir ana isale hattı iki manzumeden ıbarettır.
( 1 numaralı haritaya müracaat). Birinci manzu-
me Kosunlar, Hanımpınar hattıdır ki şehire eski
600 lük borularla suyu isale etınektedi r. Kosunlar-
dan su cazibe ile boruya alınmakta ve Hanımpı­
narındaki su ise bir tulumba istasyonu vasıtasıyla
bu boruya verilmektedir. Bu hat sarfiyatıoıo tezyidi
için Kayaş vadisinde taharriyat yapılmış ve bu
tabauiyattan da anlaşılmıştır ki bulunan sudan
istifade, yapılacak inşaat masrafile mütenasip de-
ğildir. Bu hattın hali hazır tulü Kosuolardan
Cebeciye kadaı· 10 kilometredir.
İkinci manzume Elmadağ menbalarını Çankıı­
yaya getiren hattır. Bu hat başlıca iki koldan
müteşekkildir. Bu kollardan biri Kebliz • Seki ve
Elmapınarlarmı alacaktır. Halen bu hattın eki -
Elmapınar kısmı ikmal edilmiş olup Kebliz-Seki-
pınar kısmında ise .,:alışılmaktadır. Diğer kol da
Kayaözü, Akpınar, Karapınar, Kayapıoar, Altın­
pınar menbalarıoı toplayarak ve 145,20 metrelik
bir tünelden geçtikten sonra diğer kolla birleş­
mekte ve ondan ~onra tek bir hatla sular Çanka-
yaya isale edilmektedir. Bu hattın su toplayan
kolları 24818 metre ve kolların birleştiği yerden
Çankayaya kadar olan kısım 13163 metredir.
Yukaııd!l bir nebze bahsedildiği veçbile Kayaş ve
Bayındır vadilerinde ve bunlar gibi Ankaraya
civar diğer yerlerde su taharriyatı yapılmıştır.
Bu araştırmalarda kafi miktarda tabtelurz ıı
bulunamamış ve bunun üzerine sathi sulardan is-
tifade edilmesi nazarı dikkate alınarak taharriyatın
sahası genişletilmiştir.
Netice itibarile üç imkan tetkik edilmiş olup
bunlar da Kızılırmak, Sakarya ve Çubuk bendidir.
Bu üç imkanın mukayesesinde mali noktadan
ve inşaat müddeti noktasından Çubuk iınk&oının
digerlerine nazaran her cihetçe şayanı tercih ol-
duğu görülmüş ve buna göre projenin yapılma ı
nazarı dikkate alınmıştır.
Bu projenin ana hatları şunlardır:
Çubuk bendinden itibaren 600 mın.lik bir boru
cazibesile su Ziraat Enstitüleri karşısındaki Sarı­
kışla arazisinin bir kısmı üzerinde yapılacak olan
su tasfiye tesisatına sevkedilecektir. Su ta liye
ve takimden sonra tulumba ile şehrin iki mınta­
kasına terfi edilecektir. İleride de ta fiye edilme-
miş sudan bir kısmının istasyon karşı ındaki
şetıir havuzuna isalesi için bir kolun raptına
muktazi tertibat nazarı dikkate alınmıştır. Hu va-
ziyette şehir şebekesi 3 noictadan tağdiye edile•
cektir.
Çubuk bendinden gelen su tasfiyP ,.E' takim
edildiği gibi biri Kosunlardan digeri Elmadnğdan
Çankaya deposuna gelen iki manzume ularının
da takimi nazarı itibara alınmışhr.
C - Suyun şehir dahilinde tevzii:
( 2 No. lı haritaya müracaat) Bu tevzialın
şehrin aşağıda bildirilen mıntakalarıua tak imi
suretile icrası nazarı dikkate alınmaktadır.
53
 Ankara Şehrine isale edi(<;nMenba/artnhvaziyetıle Ankara ve
civarın< gostenr Umumt arıta.

f .' . . t f
1 2
'
3
1

l~aret/er

- ı-; aptaıtar
-
•
-, 1 • .,>-

• 'o~ r. ■ Menbalar
✓ . ·o~e~
u 'iN\ r ,• __ Mevcutısa/e boruları
' __,, I' .,, ,r- 'I -

i ' ) __ Yeniyapılacak İjale boruları

: - kalab
r(\, ::.y
! ~
ı
l I r

j 1ı• Mevcut su depoları

~ filtre tesısatı

~~~~-~~~~==-,,:1
Q

! (
• '.!Balk.at
r
. ,-1 ·'

• 1 - -~

\'\. "';
' ~
' ¾~-
c"- ~
) ' \
< --:ı .ı
-~---- :.:...lL...._.--=-o_

Şekil - 1
54
Ankara Şehri ıçme suyu
1
komısyonıı •

) ANKARA
/ UMUMi Pi LAN/
~
/
~/ o 500 1000 2000m.
?

(
., b
✓ .i :
....._
#

'
,y

'
--
·-·
.....
,~~

\
\
\
\
\
'

- Ana borular dö 1enmiş

Kat~ dah ıı mıntıkası Sehir havuzu borusu

Vasat m,,ıhka Anabonı/ar döşenecek

Esas yolln
}Alçak m ntı.ı,a Sömen,fJJer
Hın faka hududu
Cebeci yüksele mırıt kası
,,.
..._.~-
• __ ..... J - • ~evcııt hazneler
Cebecı alçak mınfıkası
• Yenışehır mıntıkası
o İslik bolde ınıası mütesav.-er
Canka;a mıntıkası
\
\. @ Hidrosıat

ÇAN KAYA 6Ô,,: .,,_u -. CJ Filtre fe.sisatı

. )

·,~
,; .
"~•-
.j
-•::':im,,.,_

......_ ., .• ..,.
m

---- ---
Şekil - 2
55
 1 _ Kale dahili ve civarı mıntaka ı. nulıııu~ bıılıınıın llyflro tul üh·li \'ın,ıtıı ıylu otoıııu­
2 - Vasat ınıntaka. tik ohırıık tc•rfi tırfil •cc•ktlr.
3 - 3a ve 3b - Alçak mıntaka. ;; Ceb •ci ıılçuk nııntuku ı Burayıı liııuınu olan
4 - Cebeci yüksek mıntakası. su huli hıııırdıı h •r iki nııntaku hududu üıerinrlckl
5 - Cebeci alçak nııntakası. borulııru tuıyik vanlili konulmak . urclilc yük.-ek
6 - Yenişehir mıntakası. Cebeci deposu vıısıtnsıylıı temin c>clilcc(•ktlr.
7 - Çankaya ınıntakası. L tikbnlclc, 2 ntımımuhı hilrlirihliı?i ı:;e>kılde 181.?<liye
Emniyeti nazarı dikkate alarak bu~ _mmtaka
şebeke projeleri o suretle yapılmıştır kı hemen
hemen her mıntaka muhtelif cihetlerden. gelen

,,

....
fjll,

' ı;::
-----
. ,,.,,, ~.ıt.
•

...
~
•

~
..~
,,,.
---
...#
u• ~
.-

Şekil - 3
Kosunlar şantiyesinin uınuıni görünüşü.

sularla beslenebilecektir. Mesela Çankayaya doğ­

rudan doğruya Elmadağ· veya Kosunlar veyahut
da Çubuk suyunu vermek mümkün olacaknr.
1 - Kale dahili ve civarı mıntakası: Bu mın­
takanın kale dahilinde 2 adet 180 m 3 !ık bir depo
ile tağdiye edilmesi düşünülmüş ve halen bu
depolardan yalnız biri inşa edilmiştir. Bu depoya
su 2400 metre mikaplık depo ile 3500 m 3 lık ~ekil 4
depoyu birleştiren 400 mm. lik boru üzerine ko-
Kosunlar kaptaj inııaatı.
nulmuş olup suyun kuvvetile çalışan ve Hydrostat
denilen aletlerle otomatik olarak terfi edilmekte- edilecek ve hu taktirde CPhcci aşııgı mıntakasında
dir.
280 m 3 tık :veni bır clcpo ~ apılacaktır.
2 - Vasat mıntaka şebekesi: Hisarda inşa
edilen 2400 m 3 lık depo vasıtasıyla tağdiye edil-
mektedir. Bu depo ise balen Kosunlar suyu ile
tağdiye edilmekte olup Çubuk bendinden alınacak
ve tasfiye edilecek olan su ile de tağdiye edile-
bilecektir. Aynı zamanda bu depo Yenişehirde
1/JOOm 3 lık depoyu da tağdiye edecektir ve istik-
balde de aynı depo Cebeci alçak rnıntakasını da
tağdiye edecektir.

3 - 3 a ve 3 b alçak mıntakaları için Bedestan

civarıuda inşaatı ikmal edilmiş olan 3500 m 3 lık
depo vasıtasıyla tevziat yapılacaktır. Şehrin en
büyük kısmı olan bu mıntaka tazyik vantileri ko-
nulmak suretile ikiye ayrılacaktır. Bu suretle
~ b de fazla tazyik tenkis edilecektir.
4 - Cebeci yüksek mıntakası: Bu mıotaka
Şekil - 5
ceman 430 m 3 hacminde, biri i80 m 3 diğeri 250
m 3 olan ve inşaatı ikmal edilmiş bulunan depolar Kosunlar kaptajında erazinin tesviyesi,
vasıtasıyla tağdiye edilecektir. Bu depolara lüzumu
olan su Cebecide şehir ana borusu üzerine ko- 6 - Yenişehir rnıntakası: Halen bu mıntakauın
bir kısmı 1000 m3 lık Kocatepe deposile tağdiye
56
 edilmektedir. f tikbalde ınıntakanın heyeti umumi-
yesini tal!diye edebilmek üzere Kocatepe deposu 500 mm. lik boru ile lıazineyi şebekeye rapteden
yanına 1500 ın:ı lik y<'ni bir depo ilavesi icap 400- 450- 350 - 200 mm. lik b0rular ferşolunmuştur.
eyliyecektir. (7, 8, 9 No,lu resimler.)

7 - Çankaya mzntaka. ı:
-,
Bu mıotaka Elmadağdııo Çaokayaya isale
edilen su ile ve Çaokayada inşa edilmiş olan 1900
m:ı lık depo vasıtasıyla tağdiye edilmektedir; eski-
den bu mıntaka su ihtiyacını Kosunlar suyunu
terfi suretile temin eden Ras Sefareti karşısındaki
tulumba istasyonu ihtiyat vaziyette bulunmaktadır
ve icabında Kosunlar ve Çubuk suyunu terfi ede-
bilecektir.
Su mehazları, su tasfiye tesisatı, tulumba
istasyonla11 ve Şehir şebekesi ve depolara ait
projeler istikbalde nurusun 153 bin olacağına göre
ve nufus başıoa yevmiye ı .=;olitre lıesap edilmek
suretile nazarı dikkate alınmıştır. İleride, lüzum
görülürse bu miktarın tezyıdi mümkündür.
Şekil - 8
D) İnşaatı yap1lrrıış_olan tesisat: Ferşiyatın diger bir safhası.

ı - Kosunlar kaptaj ameliyatı tamamen ikmal

4 - Çankayadaki tulumba istasyonu' sıası
edilmiştir. (3, 4, 5, No.lu resimler.)
2 - Eski şehirde saat kulesi önünde 2i00 m3 fazlalaştırılmış ve 1080 rakamındaki hazineye kadar

Şekil - 6
2400 m3 hlc; Hisar deposu inşaatı.

lık su deposu ve bir bekçi evi inşaatı ikmal edil-

miştir. (6 No.lu resim)
3 - Hisar su hazinesini Cebeciye bağlıyan

Şekil - 9
Dar sokaklarda ferşiyat

tfi0 mm. kutrunda teferruatile bir boru döşenmiş­

tir, bu boru halen Elmadağ suyunun tevzi borusunu
Şekil - 7 teşkil etmektedir.
Cebecide şömendifer hattı altında boru tüneli 5 - Taharriyat neticesinde Elmad~ğda ~ulu-
inşaatı. nan yeni menbalar. ( 10 No.lu resim) ıle eskıden
57
 mevcut menbaların kaptajları yapılarak iki koldııo dun nuıııda ~C'lıir !;it•bı•k(•,ioın a.u~ı nııııtuku kı,rnı
müteşekkil olan ve kollardan birinin henüz 7 ki- derci• tı inşadır.
lometrelik kısmı döşenmiş bulunan 37.9 1 metrelik
bir hatla Çankayaya gelmektedir. Bu hat üzerinde
mllhim imalatı sınaiye olarak 145.20 metre tulllnde
bir tünel mevcuttur.
6 - Kale ve Cebeci şebekeleri temamen ik-

Şekil - 11
3500 m3 Jık Bedestan depnııu inşa edilirken.

E) Pro_qramdan baki!/<' kalan ı·e uapılacak

olan işler şunlardır:

1 - Kosunlar ve Elmadağ ularınıı takim

Şekil - 10
tesisatı.
Elınadağda bulunan eski bir kaptaj bakiyesi.

mal edilmiştir. Kale şebekesi tamamen ve Cebeci

kısmen: çalısmağa başlamıştır.
7 - Kale mıotakası için 180 m3 lık bir depo
inşaatı ikmal edilmiştir.
8 - Cebeci yüksek;mıntakası için 430 m:ı lık
iki kısımdan ibaret bir hazine inşa edilmiştir.
9 - Çankayada 1900-m3 lık bir bazine.,,ve bir
de bekçi evi inşa edilmiştir. ,..
ıo - Bedestan ;cıvarında alçak mıntaka için
3500 m3 lık bir hazine inşa edilmiştir.(11 No.lu re-
sim) ..
11 - Hanım pınarında yeni bir makine dairesi
binasile yeniden bir tulumba tesisatı yapıımıştır.
( 12 No. lu resim) Şekil - 12
Hanımpınarı yeni
12 - Kale ve Cebeci yüksek mıntaka su ihti- tulumba istasyonu.

yacı için iki Hyıfrostat tesisatı yapılmıştır.
13 - Kocatepe deposu için bir bekçi evi ve
mevcut depolarda bazi tamirat yapılmıştır. Bunlar-
2 - Çubuk bendinden su i ale, i ,·e bu uyu,
tasfiye tesi atında terşih ve takimden onra, şebire
terfi edecek boru ferşi yatı.
3 - Şehir şebekesinin kısmı nıütebakisi.

58
 Yollarda daimi bakımın lüzum ve ehemmiyeti
ehir, kasaba ve köylerin birbirile ve yahut
bunların en yakın bir liman merkezile muvasala
ve irtibatını temin eden yollar, demiryollar, ka-
nallar ne kadar eyi bir halde bulundurulursa mü-
nakala.t da o nisbette çabuk, ucuz ve P-min olur.
Muvasala yolları memleketin zenginliğine tabi o-
larak inkişaf eylediği şüphesizdir. Yollar iktisadi
ve içtimai hayatın kalkınmasına yardım eden baş­
lıca vasıtadır. Büyük fedakarlıklarla yapılan yol
şebekelerinin bakımsız kalması mali ve iktisadi
bir çok mahzurlar doğurur. Demiryollarının ba-
kımsız kalması nasıl seyrüseferin emniyeti nokta-
sından caiz değilse yollarda da aynı lüzum ve ih-
tiyacın bulunduğu tabiidir.
Bu gün kullanılmakta olan muhtelif yol sis-
temlerinin esası bir buçuk asır evvel kurulmuş­
tur. Makadam sistemi şoselerin zuburile beraber
daimi bakım ve tahammülleri lüzumu da hemen
kendini hissettirmiştir. Yol yapmak san'atı dene-
bilir ki insanlarla beraber doğmuştur. Yollar abi-
deler gibi inşaları anından itibaren uzun müddet
mevcudiyetlerini muhafaza etmek mazhariyetin-
den mahrumdurlar. İnşalarını müteakip yeni doğan
bir çocuk gibi daimi bakıma ihtiyaçları vardır.
Bir memlekette münakalat yollarının mamuri-
yeti refah ve saadetin ilk nişanesi gibi telakki
olunur. MalQmdur ki yollar eskiden beri cemiyet
ve insanların mütebeddil ihtiyaçlarına uyarak kud-
retli ve bil.kim milletlerin idaresi altmda daima
parlakl ve münkeşif, karışık ve anarşi içindeki
devirlerde hasta ve sönük bir manzara gösteren
bir uzviyetten ibarettir. Romalılar devrinde yapı­
lan yolların bir parçası her hangi bir iş için sö-
külmek icap ettiği zamanlar sağlamlıklarından do-
layı hayret etmemek kabil değildir. Derebeylik
devirlerinde ise komşularla münasebet olmasın
diye yolların tahrip edildiği vakidir.
Bu gün otomobillerin çoğalması yolların inşa
sistemlerinde nasıl şümullü tadilat vücuda getirdi
ise eski zamanlarda tekerleklerin zuhuru ecdadın
yürüdüğü izler üzerinde o nisbette derin ve esaslı
tadilata sebebiyet verdi.
19 uncu asır ortalarında deıniryollarının inkişa­
fı araba nakliyatını ve menzil posta ysullerini
kaldırdı. O derecede ki yollardan beklenen faide
ancak köyleri civar istasyonlara bağlamağa inhi-
sar edeceği ve rlaha mübrem bir işe yarayup
yaramıyacağı mülahaza ve münakaşa ediliyor-
du. Bu gün ise yollar kısa mesafelerde eşy~
nakliyatı ve uzun mesafelerde ser1 yolcu naklı­
yatı hususunda şömendiferlerle rekabet eylediği
görülmektedir.
Bunun için yol inşaat programlarının şöınen­
difer nakliyatını müteessir etmeyecek şartl~r da~
bilinde tanzimi zaruridir. Yol hususunda faıkıyetı
temin etmek isteyen milletler külliyetli miktarda
Yazan: Nafıa Müfettişi
Emin
para fedakarlığına katlanmak mecburiyetindedir-
ler. Bundan başka daimi bakım masraflarını da
seyrüseferin inkişafı nisbetinde mütemadiyen ar-
tırmak zarureti vardır. Ferahlık veren bir nokta
vardır ki o da daimi tamir masraflarının her nevi
münakalatın şiddeti ile mütenasip olmamasıdır. Ağaç
dikmeğe, işaret ve kilometre levhalarını, imalıltı
sınaiye ve suların cereyanını temin etmeğe tahsis
edilen masraflar mi.i.nakalata tabi olmaksızın mutat
olan bir şekilde yapılır.
Yolları umumun arzusu veçhile mühim hiz-
metler ifasına yarayacak şekle koymak için ka-
bul olunan şimdiki masrafların ı,:ok fevkınde feda-
karlıklara ihtiyaç vardır. Bunun için en lüzumlu
ve mübrem istikametlerden başlayarak esaslı bir
yol inşaat proğramı tatbik etmek lil.zımdır.
Sömendifer hatlarına muvazi yolların inşa
ve tamiri, memlekette yapılacak yol işleri kalmadığı
zamana talik edilmelidir. Bu suretle şömendifer­
lerin muvaUakiyetle işlemesine yardım edilmiş
olur. Münakale vaziyeti yalnız bir nevi va.ıtaya
inhisar etmeyecek derecede sıkıştığı zaman de-
miryollarına muvazi yol inşaatı düşünülebilir.
Aksi taktirde her gün görüldüğü gibi iktisadi ol-
mayan bir çok neticelerle karşılaşmak mümkün-
dür.
Yolların inşa ve tamiri devrimizin en çetin
fenni ve mali mes'elelerinden birini teşkil eder.
Bilhassa gittikçe artmakta olan otomobil nakliyatı
yolların bakım ve tamir masraflarını pek çok
arttırmıştır. Yol inşaatında tatbik olunan sistem
ne olursa olsun daimi bakımdan vareste kalmasına
imkan yoktur. Sistemin nev'ine göre her haldf>
hususi tamir usulleri tatbik etmek zaruridir. İnşa
ve ikmalinden sonra bakımsız bırakılan bir yol
fena idare edilen bir çiftliğe benzer. ı eresine ba-
kılırsa harabiyet eserleri göze çarpar. Esaslı su-
rette bakılan yollarda ise ümran ve faaliyet eserleri
ilk bakışta görülür. Hendekleri temiz, banketleri
yolun arzani meyline uyğun, mesafe mesafe ag-aç-
larla ihtiyaç nisbetinde işaret ve kilometre nıüş'ir­
leri ve amele barakalarile süslenmiş, çeşmelerle
bezenmiş yollarda sehayat etmek ne kadar zevkli
ise yolların dayanma müddeti de o ni bette fazla
olur.
Daimi bakımın hedefi mahallinde icabına
uygun olan bir liyakatla döşemesi saglaın. çamur
ve tozdan ari, menfez ve köprüleri her zaman
temiz, ani su hücumlarına karşı teknik bir bilgi
ile müdafaa edilmiş yolların çoğalma ıdır. Kuv-
vetli bir idare ve mürakaba altında temiz ve re,·-
mi üniformalar taşıyan amele guruplarının yollarda
çalışması münakalatın emniyet ve s:1fımetin~
tekeffül eden en canlı bir varlıktır. Malumdur kı
vollar inşalarını müteakip meşrut olan clubeli
hemen iktisap edemezler.
59
 Bu gaye ancak daimi bakım sayesinde temin tıısa,·,•ur etmiş \'e uyni zurnanda ~imdiki tl'"kiU\tın
-edilebilir. Bu teşkilat ayni zamanda nakliyata kadro e ·asını kurmuştur. ı :mda ( Dupull ) na-
elverişli olmayan bozuk yolları esaslı surette ta- mındaki başınübendi: yolların metodik tamiri •ri
mir edinceye kadar iyi bir halde tutmağa da yarar; hakkında bir not yazmıştır Bu notlarda te pil
hatta mükemmel bir program sayesine münhası­ olunan prensipler bugün yol tarnirlerile ugraşaolar
ran bakım teşkilatı vasıtasıyla ikinci derecede için mükemmel bir rehber olmak mahiyetini haizdir.
yolların ıslahı mümkündür. Buna en bariz misal Kırma taş şosclerin tamirinde göz önünde
olarak İzmir Vilayetinin Çeşme yolu gösterilebi- tutulacak iki nokta vardır. Biri i aşınan taşla­
lir. Giizergahı sağlam arazi ve nisbeten kayalık rın yerine yeni malzeme koymak, digeri şo enin
olan bu yol üzerinde münakalat az olduğu için eskimesinden basıl olan toz ve çamurları kaldır­
amele guruplarına malzemeleri temin edilmek maktır. Eskimiş bir yolun tamiri iki ·istem dahi-
sayesinde günden güne islah ettirilmektedir. linde olabilir:
Memleketimizde muhtelif yol inşaatı henüz 1 - Aşınan malzemeyi tedrici urette tekrar
teamül etmediği ve makadam şoselerin daha iade etmektir ki bundan mevzii tamir u ulu dog-
uzun bir müddet için tatbikleri mecburi olduğun­ muştur.
dan en ziyade kırma taş şoselerin bakım şartla­
2 - Yolu, profilini kabil oldugu kadar muha-
rıyla meşgul olmak icap eder.
faza etmesini temin etmek şartıyla, eskimeğe bı­
Kırma taşlı şoselerin tamiri mes'elesi mühen-
raknıak ve sonra zayi olan malzemeyi birden
dislerce şiddetle takip olunan bir mevzudur. Fran- iade etmektir ki bundan da umumi ferşiyat usulü
sada onsekizinci Rsırda şoselerin ilk zuburlarında
doğmuştur. Mutavassıt üçüncü bir usul daha var-
tamirleri, inşaları gibi angarya usulüne tabi idi.
dır ki o da mevzii tamiratı silindir ile yapmaktan
Yollarda hasıl olan iz ve çukurlara etraftan top-
ibarettir. Bu usul sayesinde nakliyat için eyi bir
lattırılan taşlar atılır ve kaynamaları geliş ve
gidişe terkedilir idi. Biraz sonra ( Tresaguet ) yol temin etmek mümkündUr. Bilhassa nakliyatı
isminde bir başmühendis mütemadi tamir için az olan yollarda bu usul saye inde mükemmel
ciddi servis vtlcude getirdi. Müteahhitlerin neticeler elde edilir.
hazırladığı tamir malzemesini yine ücretleri Daimi bakımın beden asıl döşemeye mütevec-
müteahhitler tarafından tesviye edilen amele cih olmakla beraber ter'i kısımları teşkil eden
vasıtasıyla sarf ve istimal etmekten ibaret hendek, banket, menfez, köprü ve sairenin ihmal
olan bu usul şimdiki bakım teşkilatının edilmesi katiyen tecviz edilemez. Bu teferruatta
esasını doğurmuştur. O tarihlerde gittikçe iukişaf görülecek kusurlar bakım ve disiplinin noksanlı­
eden kırma taşlı şoselerin tamire olan ihtiyaçla- ğına delalet eder. Yolların bakım ve tamir usulleri,
rını nazarı dikkate alan başka bir başmühendis mevsimlere göre nasıl iş görüleceğinin tesbiti, ba-
mevzii tamir usulü namile maruf olan sistemi kım şartlarının başında bulunan bir esastır.

60