‫ ‬ ‫   ‬ ‫ اور  ا‬ ‫ن   و ت ا‬

‫ا رت ‬
‫ ‬ ‫ اور  ‬ ‫  ر‪،‬‬
‫ا ا م  دل ‬
‫  ر‬ ‫ ر   روا‬ ‫ ‬ ‫ و‬

‫دا ۃ ا رف ا‬

‫  ر ر‬ ‫ ‬ ‫ ر   روا‬

 ‫‪1‬‬

‫  ظ   ‬ ‫  ق   ‬
‫(‬ ‫ اور  ‬ ‫  ر‪،‬‬ ‫ )‬ ‫ا رت ‬ ‫م  ب‪:‬‬
‫ل‬
‫ ا ا م  د  ‬ ‫ ‪:‬‬ ‫م ‬
‫‪ ١٤٣‬‬ ‫ت ‪:‬‬
‫ ‪٢٠٢٣‬؁ ء ‬ ‫ ‪١٤٤٥‬؁ ھ ‬ ‫ ‪-:‬‬ ‫ ا‬ ‫ ‬
‫  ر  ر ‬ ‫ ‬ ‫ ر   روا ‬ ‫ ‬ ‫ دا ۃ ا رف ا‬ ‫ ‪- :‬‬
‫‪٣٠٠‬‬ ‫ ‪ -:‬‬ ‫ ‬

‫   ‬
‫  ر  ر ‬ ‫ ‬ ‫ ‪،‬‬ ‫ ‬ ‫ ‪،‬‬ ‫ ر   روا ‬ ‫ ‬ ‫ى ‬ ‫٭‬
‫   ‪9473136822:‬‬ ‫‪ 848207‬‬
‫ٹ‬
‫ ر  ‬ ‫  غ ‪،‬ا ا‬ ‫ ا م ‪، 212  ،‬ا م  دل  ل ‪ ،‬اؤ   ر ‪،‬‬ ‫٭‬
‫   ‪9934082422 :‬‬ ‫   ‪  ،‬د  ‪25‬‬ ‫‪ ، ٢‬او  ‪،‬‬
 ‫‪2‬‬

‫  ر ت‬
‫ت‬ ‫ ‬
‫‪ ٧‬‬ ‫  ض ‬ ‫‪١‬‬
‫‪٨‬‬ ‫  ر‬ ‫ –‬ ‫ا رت ‬ ‫‪٢‬‬
‫‪٨‬‬ ‫ت دوراں ‬ ‫ا‬ ‫‪٣‬‬
‫‪٩‬‬ ‫ں‬ ‫ اور‬ ‫ى ودرد ى –آز‬ ‫   ‬ ‫ء ا‬ ‫‪٤‬‬
‫‪١٢‬‬ ‫د ‬ ‫آ  دور ا م اور‬ ‫‪٥‬‬
‫‪١٤‬‬ ‫‪ -‬وداور ر‬ ‫ ‬ ‫ ٴا رت   ‬ ‫‪٦‬‬
‫‪١٤‬‬ ‫ ‬ ‫ ا رت ‬ ‫‪٧‬‬
‫‪١٥‬‬ ‫ب ‬ ‫ ا م   ‬ ‫ وا‬ ‫‪٨‬‬
‫‪١٧‬‬ ‫ رہ ‬ ‫ ‬ ‫ ا رت ‬ ‫اورا‬ ‫ ‬ ‫ا م ا‬ ‫‪٩‬‬
‫‪٢١‬‬ ‫ ‬ ‫  و د ورى ‬ ‫ ا‬ ‫‪١٠‬‬
‫‪٢١‬‬ ‫ ا رت‬ ‫  ت   ‬ ‫‪١١‬‬
‫‪٢١‬‬ ‫ر‬ ‫ت  ت ‬ ‫ ا‬ ‫ ‬ ‫دارا‬ ‫‪١٢‬‬
‫‪٢٤‬‬ ‫ ‬ ‫   ‬ ‫ ‬ ‫‪١٣‬‬
‫‪٢٦‬‬ ‫ں    را‬ ‫ ‬ ‫ت   دو ے ‬ ‫‪١٤‬‬
‫‪٢٦‬‬ ‫   ا ب ا‬ ‫دارا ب ‬ ‫‪١٥‬‬
‫‪٢٨‬‬ ‫ت‬ ‫ ‬ ‫‪١٦‬‬
‫‪٣١‬‬ ‫   ‬ ‫ ‬ ‫ ا رت ‬ ‫ہ   ‬ ‫ت ‬ ‫‪١٧‬‬
‫‪٣٤‬‬ ‫ ‬ ‫ ا رت ‬ ‫  ر    ‬ ‫ا‬ ‫‪١٨‬‬
‫‪٣٥‬‬ ‫ح‬ ‫ (  ا‬ ‫)‬ ‫ ‬ ‫  ر    وا  و‬ ‫‪١٩‬‬
 ‫‪3‬‬
‫ت‬ ‫ ‬ ‫ ‬
‫‪ ٣٧‬‬ ‫ ‬ ‫ہ  ط ‬ ‫ت ‬ ‫    م ا رت ‬ ‫ ‬ ‫‪ ٢٠‬‬
‫‪٣٨‬‬ ‫  ر‬ ‫ ا رت ‬ ‫ا‬ ‫‪٢١‬‬
‫‪٣٩‬‬ ‫اد‬ ‫ ‬ ‫   ا م ‬ ‫‪٢٢‬‬
‫‪٤٠‬‬ ‫ ‬ ‫ت ‬ ‫‪٢٣‬‬
‫‪٤٢‬‬ ‫    ورت‬ ‫ ‬ ‫ا رت ‬ ‫‪٢٤‬‬
‫‪٤٥‬‬ ‫ؒد ‬ ‫رے  ‬ ‫ء   ا رت  ٰى ‬ ‫دارا‬ ‫‪٢٥‬‬
‫‪٤٧‬‬ ‫ اور  ‬ ‫‪ -‬م‪،‬‬ ‫ ا رت ‬ ‫‪٢٦‬‬
‫‪٤٧‬‬ ‫ؒد  ‬ ‫ت ‬ ‫م ‬ ‫ ‬ ‫ا رت ‬ ‫‪٢٧‬‬
‫‪٤٨‬‬ ‫ت وا ادارہ ‬ ‫ ا‬ ‫ ا‬ ‫ت   ‬ ‫ا‬ ‫‪٢٨‬‬
‫‪٤٩‬‬ ‫د   ل‬ ‫ء‬ ‫ا ا م آزاداورد‬ ‫‪٢٩‬‬
‫‪٥٢‬‬ ‫رى  رت ‬ ‫   وا‬ ‫ ا‬ ‫ ‬ ‫ ا رت ‬ ‫دارا‬ ‫‪٣٠‬‬
‫‪٥٥‬‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫ں ‬ ‫دہ  و ن   ا رت   ‬ ‫‪٣١‬‬
‫‪٥٦‬‬ ‫   وا  ‬ ‫ ا‬ ‫   ‬ ‫ا‬ ‫‪٣٢‬‬
‫‪٥٨‬‬ ‫ں ‬ ‫ ا رت   ‬ ‫‪٣٣‬‬
‫‪٦١‬‬ ‫ر‬ ‫ ‬ ‫ ؒ ذ    ا رت ‬ ‫ت  ا ا‬ ‫‪٣٤‬‬
‫‪٦١‬‬ ‫  د‬ ‫ ‬ ‫م ا رت ‬ ‫‪٣٥‬‬
‫‪٦٢‬‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫ا س دوم   ا رت   ا‬ ‫  ء ‬ ‫‪٣٦‬‬
‫‪٦٣‬‬ ‫ا ا ؒ ا ب   د ار ں‬ ‫‪٣٧‬‬
‫‪٦٣‬‬ ‫ؒى ‬ ‫ د‬ ‫د‬ ‫ت   ا‬ ‫‪٣٨‬‬
‫‪٦٤‬‬ ‫ا ا م آزا ؒد‬ ‫‪٣٩‬‬
 ‫‪4‬‬
‫ت‬ ‫ ‬
‫ ‪٦٧‬‬ ‫  ؒ‬ ‫ا رى ‬ ‫ت ‬ ‫ ‬ ‫ ‪٤٠‬‬
‫‪٦٩‬‬ ‫ؒى  ا ف‬ ‫ ا‬ ‫ ا‬ ‫ت ‬ ‫‪٤١‬‬
‫‪٧٣‬‬ ‫ا س  م   ا ا‬ ‫  ء ‬ ‫‪٤٢‬‬
‫‪٧٧‬‬ ‫م   ر و‬ ‫ ‬ ‫  ا رت ‬ ‫‪٤٣‬‬
‫‪٧٩‬‬ ‫ر‬ ‫   ‬ ‫ ‬ ‫ وارا ر  ‬ ‫‪٤٤‬‬
‫‪٧٩‬‬ ‫  ر   د‬ ‫ا رت ‬ ‫‪٤٥‬‬
‫‪٨١‬‬ ‫ ‬ ‫    م ا رت ‬ ‫ء ر ا س در‬ ‫‪٤٦‬‬
‫‪٨٣‬‬ ‫ؒد ر   ب ‬ ‫ت ‬ ‫‪٤٧‬‬
‫‪٩٣‬‬ ‫ل ‬ ‫د ت    ا‬ ‫‪٤٨‬‬
‫‪٩٣‬‬ ‫ؒى  اب‬ ‫ ‬ ‫ہ ‬ ‫ت ‬ ‫‪٤٩‬‬
‫‪٩٥‬‬ ‫ؒ‬
‫اروى  اب‬ ‫ ‬ ‫ہ  را‬ ‫ت ‬ ‫‪٥٠‬‬
‫‪٩٨‬‬ ‫ؒ‬
‫اروى   ‬ ‫ن ‬ ‫ہ ‬ ‫ت ‬ ‫‪٥١‬‬
‫‪٩٩‬‬ ‫اب‬ ‫ دارا م د‬ ‫ ؒ‬ ‫ا‬ ‫ت ‬ ‫‪٥٢‬‬
‫‪١٠٠‬‬ ‫ ا س‬ ‫  ء  ر‬ ‫ ا رت ‬ ‫‪٥٣‬‬
‫‪١٠٠‬‬ ‫ ا‬ ‫‪٥٤‬‬
‫‪١٠٣‬‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫رى وار ب   و‬
‫  ٰ‬ ‫‪٥٥‬‬
‫‪١٠٤‬‬ ‫ ا‬ ‫ و‬ ‫و ا ب ا‬ ‫‪٥٦‬‬
‫‪١٠٤‬‬ ‫رى‬ ‫ب ‬ ‫ل‬
‫ او  ‬ ‫ت ا‬ ‫‪٥٧‬‬
‫‪١٠٥‬‬ ‫روا  آ ى ا س  م ‬ ‫‪٥٨‬‬
‫‪١٠٧‬‬ ‫ ا رت‬ ‫ً‬ ‫ ‬ ‫ؒد‬ ‫ت ‬ ‫‪٥٩‬‬
 ‫‪5‬‬
‫ت‬ ‫ ‬
‫‪ ١٠٨‬‬ ‫رى‬
‫  ٰ‬ ‫   ‬ ‫‪ ٦٠‬‬
‫‪١١٠‬‬ ‫  ا ت ‬ ‫  ف  ا  ‬ ‫ ‬ ‫ہ ر‬ ‫‪٦١‬‬
‫‪١١١‬‬ ‫  م ‬ ‫د ا رت ‬ ‫‪٦٢‬‬
‫‪١١٢‬‬ ‫ن ‬ ‫ل‬
‫ او  ‬ ‫ت ا‬ ‫‪٦٣‬‬
‫‪١١٤‬‬ ‫ل  آ ى  ا  ‬
‫ او  ‬ ‫ت ا‬ ‫‪٦٤‬‬
‫‪١١٤‬‬ ‫ ") (‬ ‫ ا ب ا‬ ‫"‬ ‫‪٦٥‬‬
‫‪١١٦‬‬ ‫ ا س‬ ‫ ‬ ‫  ء  ر   ‬ ‫‪٦٦‬‬
‫‪١٢١‬‬ ‫ ‬ ‫ و‬ ‫   ‬ ‫ ا رت ‬ ‫   ‬ ‫ت ا‬ ‫‪٦٧‬‬
‫‪١٢١‬‬ ‫  ا ن ‬ ‫   ‬ ‫ا رت ‬ ‫‪٦٨‬‬
‫‪١٢٢‬‬ ‫رت ا ر‬ ‫‪٦٩‬‬
‫‪١٢٣‬‬ ‫دہ‬ ‫‪٧٠‬‬
‫‪١٢٧‬‬ ‫ ‬ ‫ؒد ‬ ‫ت ‬ ‫ ‬ ‫ا رت ‬ ‫‪٧١‬‬
‫‪١٢٧‬‬ ‫دارا ء‬ ‫‪٧٢‬‬
‫‪١٢٨‬‬ ‫دارا ء‬ ‫‪٧٣‬‬
‫‪١٢٨‬‬ ‫ د ت و‬ ‫‪٧٤‬‬
‫‪١٢٩‬‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫‪٧٥‬‬
‫‪١٢٩‬‬ ‫ ‬ ‫‪٧٦‬‬
‫‪١٣٠‬‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫‪٧٧‬‬
‫‪١٣١‬‬ ‫  وا‬ ‫‪٧٨‬‬
‫‪١٣١‬‬ ‫ ا ل ‬ ‫‪٧٩‬‬
 ‫‪6‬‬
‫ت‬ ‫ ‬
‫ ‪١٣١‬‬ ‫    ى ‬ ‫ ‬ ‫‪ ٨٠‬‬
‫‪١٣٢‬‬ ‫ ا‬ ‫د    ‬ ‫    م ‬ ‫ا‬ ‫‪٨١‬‬
‫‪١٣٢‬‬ ‫  رى  ا   د را س ‬ ‫ؒد   ارت   ‬ ‫ت ‬ ‫‪٨٢‬‬
‫‪١٣٢‬‬ ‫ى و‬ ‫   ‬ ‫   ‬ ‫ا‬ ‫‪٨٣‬‬
‫‪١٣٤‬‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫      ان ‪،‬ا ب اور‬ ‫ا رت ‬ ‫‪٨٤‬‬
‫‪١٣٥‬‬ ‫   ‬ ‫   ‬ ‫ھ  ا رت ‬ ‫ ‬ ‫ا‬ ‫‪٨٥‬‬
‫‪١٣٦‬‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫   ‬ ‫ا رت ‬ ‫‪٨٦‬‬
‫‪١٣٨‬‬ ‫ ‬ ‫ل   ‬ ‫ل ‬ ‫ اس  ہ  م وا‬ ‫ ‬ ‫‪٨٧‬‬
‫‪١٣٨‬‬ ‫  ا رت  اب  را  ‬ ‫‪٨٨‬‬
‫‪١٤٢‬‬ ‫  ‬ ‫ؒد‬ ‫ت ‬ ‫‪٨٩‬‬
 ‫‪7‬‬

‫ ‬ ‫ض ‬
‫‪ ،‬ت   و‬ ‫  راور ‬ ‫    ر  ‪،‬‬ ‫  و‬ ‫   ‬ ‫ ا رت ‬ ‫اس  ب   ‬
‫ن‬
‫ا   ا ت  ا ال او  ر از  ‬ ‫ت و ا  ‬ ‫م   ‬ ‫ا ت ‪،‬اورا رت ‬ ‫ا ا ت ‬
‫ اور‬
‫د  ا رت  ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫   ‬ ‫ ا رت ‬ ‫      ‪،‬‬ ‫ اور ر  ‬ ‫ ‪،‬‬ ‫ ‬ ‫ ‬
‫    ب ‬ ‫ ر‬ ‫ا‬ ‫ت ‬ ‫  – ت و ا ت "اور‬ ‫ل   ب "ا رت ‬
‫ او  ‬ ‫ا‬
‫ؒ    ب  " ر  ‬ ‫ ر‬ ‫ا‬ ‫  ا رت"  ‪،‬اورا رت    ر   اور ت     ‬ ‫" و ن  اور‬
‫رو  ‬ ‫  –د   و‬ ‫ؒ    ب "ا رت ‬ ‫ ‬ ‫ا‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫ت ا ذ ‬
‫ ‬ ‫ا رت "اور‬
‫ت‬
‫  ‪  ،‬‬ ‫ں   ‬ ‫رہ ‬ ‫  ذ‬ ‫ ا     ‪ ،‬‬ ‫   ا  ‬ ‫   ‪ ،‬‬ ‫ ‬ ‫ب "‬
‫ت‬
‫  ور  ‬ ‫م ‬ ‫    ر  ‬ ‫ ا س  ا   ا رت ‬ ‫   و  ‬ ‫   ‬ ‫ا ا‬
‫    ا   ب   ‬ ‫  م ا     ۔     ت ا ا‬ ‫‪،‬‬ ‫ ‬ ‫ ا  ا س   ‬ ‫‪  ،‬‬
‫ ‬ ‫ ‬ ‫   ‪،‬‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫  رت   ‬ ‫ ‬ ‫   ‬ ‫   ‬ ‫   ا‬ ‫‪  ،‬ا  ‬
‫ ‬ ‫ ‪،‬ا   ك ا   ل ‬ ‫ر‬ ‫ ‬ ‫ت  ‬
‫  ب    ر  ‬ ‫   اب اس   ‬ ‫ا ب    ا‬
‫ آ  ۔ ‬ ‫‪،‬اور   م  ذر  ‬
‫ ‬ ‫ا ا م  دل ‬
‫ ‬ ‫ ر   روا‬ ‫                                  دم ‬
‫‪  /٣٠‬م ا ام ‪١٤٤٥‬؁ ھ ‬
 ‫‪8‬‬
‫﷽‬

‫  ر‬ ‫ –‬ ‫ا رت ‬
‫ ‬ ‫  رو   ان اورآپ ‬ ‫ ‬ ‫ؒد   ت ‬ ‫ت ‬ ‫ ‬ ‫ا م ا ا‬
‫ ‬ ‫ ‬ ‫ اور‬ ‫ ا ار     آپ ‬ ‫ " م  ‪ ،‬ا‬ ‫  ر "ا رت ‬ ‫   و‬
‫ل‬
‫   ‬ ‫   آپ   ‬ ‫  و ن ‬ ‫  ب  ‪ ،‬ا‬ ‫وج اورآپ    م  د  و   و‬
‫ ‬ ‫ ر    وا  اور‬ ‫ں  ‬
‫ ‬ ‫  ا ء‪،‬‬ ‫ ا‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫  ‪،‬ا‬ ‫ ا‬ ‫اور ى ‬
‫   ‪،‬‬ ‫ ‬ ‫ل ‬ ‫   اس و  اس   ز د  ہ‬ ‫  اس ‬ ‫ط    ‪،‬‬ ‫ ‬ ‫ا‬ ‫ ‬ ‫ا‬
‫  رى  ا اروروا ت  ا   ا  ‬ ‫ں ‬ ‫‪،‬‬ ‫ ‬ ‫  م ‬ ‫ا‬ ‫ں ‬ ‫و ن ‬
‫    ۔‬ ‫ں    و ن   ‬ ‫ اور د‬ ‫    ر  ‬

‫ت دوراں ‬ ‫ا‬
‫    ؒد‪:‬‬ ‫ا ا‬ ‫ل  ت ‬
‫‪،‬آج وہ   م ‬ ‫اں ‬ ‫  ‪    ،‬آزاد‬ ‫ج ك ‬
‫آ  ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫"    ‬
‫ وزر     ‬ ‫اروں  ءو  اء  دا ں ‬ ‫  م   ‪    ،‬‬ ‫اور ‬
‫ آ دو رو  ‬ ‫ت‬
‫    د  ‬ ‫ا ‪  ،‬‬ ‫‪،‬آج وہ  د ‬ ‫ ‬ ‫د ‬
‫ار‬
‫ اور د  ‬ ‫ ‬ ‫وں   ‬ ‫ن اورو ان  ‪      ،‬‬ ‫  ‪،‬آج وہ ‬
‫   ‬ ‫ ‬ ‫وں ‬ ‫ں   رو  ‬ ‫‪،‬آج ا‬ ‫ا م و ذن  ر‬
‫ں‬
‫ ‬ ‫ ‬ ‫‪    ،‬‬ ‫ر‬ ‫ و ذ  ‬ ‫  گ ا‬ ‫  اور ‬
‫ ‬ ‫    ‪ ،‬‬ ‫وں ‬ ‫‪،‬آج وہ ان ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫    ا‬ ‫ آ‬
‫   ‬ ‫ر   ‪  ،‬‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫ن‬
‫ ‬ ‫  ‪،‬‬ ‫ؤ‬
‫ ‬ ‫ ‬ ‫وں   داد  ر    ‬ ‫ں  اور‬ ‫  ا ام  ا‬ ‫ا ں ‬
‫   ‬ ‫       ‬ ‫ ور   ا ں   ‬ ‫ ‪،‬آج وہ  د وں   ‬
 ‫‪9‬‬
‫ و‬ ‫ ‬ ‫  ا    ‬ ‫‪       ،‬ا‬ ‫و‬ ‫ ‬
‫  ا ر   "‪ 1‬‬ ‫ ان ‬ ‫ج‬
‫‪،‬آ  ‬ ‫ ‬ ‫     ر‬

‫ں‬ ‫ اور‬ ‫ى ودرد ى –آز‬ ‫   ‬ ‫ء ا‬

‫ ‬ ‫ىز‬
‫ں    ا اد  ‬ ‫‪،‬‬ ‫ت ‬ ‫  ان  زوال ‬ ‫ں ‬ ‫ ‬ ‫ء  ا‬
‫ ‬ ‫ ‬ ‫ ز‬ ‫ں   ا‬ ‫    اور‬ ‫ ا‬ ‫  د ‬ ‫‪،‬‬ ‫وہ  ‬ ‫ ‬ ‫ت در‬
‫  ‪،‬ا ار   و  ‬ ‫ زوال   ‬ ‫ر   وہ  ى اورا‬ ‫ں  ا ہ اور‬ ‫م ‬ ‫‪،‬‬
‫ ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫‪،‬اور‬ ‫  ا ‬ ‫ذ  د ا    ‬ ‫   ‬ ‫رى ‬
‫  ؒد ‪:‬‬ ‫ت ‬ ‫ آ ‪،‬اس    ل ‬ ‫ا ن ‬
‫ ‬ ‫ن دا‬
‫ ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫وں ‬ ‫ن  ا‬
‫" و  ‬
‫ ‬ ‫ اورا ر    ‬ ‫  ا‬ ‫‪،‬‬ ‫ ‬ ‫  م ‬ ‫ وا‬ ‫ ‬ ‫ا‬
‫ ‬ ‫ ‬ ‫ازم  ا ر   ‪،‬‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫ظ  ر ‪،‬اوران  ا ں ‬ ‫ ‬
‫ ‬ ‫وى ‬
‫  ٰ‬ ‫    اوراس   ‬ ‫ ‬ ‫    ف ‬ ‫اس  ا  ‬ ‫ء ‬ ‫ا‬
‫‪: ،‬‬
‫ت  ہ ‬ ‫ ‬ ‫  ‪  ١٨٢٣‬؁ء ‬ ‫    ‪  ١٢٣٩‬؁ھ ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫ى ‬ ‫و ن    ا‬
‫  ٰى   رى  د ‪،2‬اور ا   ٰ  ‬
‫وى‬ ‫ؒ    و ن   دارا ب ‬
‫   وہ   م ‬ ‫   ‬ ‫ ‪،‬‬ ‫ ‬ ‫ن  د ا ا  ‬ ‫ ‬ ‫ اس  ت   زور د‬
‫ آ  ‬ ‫ ‬ ‫    رو  ‬ ‫  ا و‬ ‫  م  ا م د  ‬ ‫ اور ا‬
‫ ‬ ‫ ‬ ‫‪،‬‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫ح‬
‫وں   رى   ‬ ‫  ا‬ ‫   ا  ‬ ‫‪3‬۔  ‬
‫۔۔۔۔  ا   ۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔‬
‫ت  دص ‪١٣٢‬۔‬ ‫‪-1‬‬
‫ ‪١٩٠٤‬؁ ء‬ ‫ ‪١٣٢٢‬؁ ھ ‬ ‫ د  ‪  ،‬‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫ى ص ‪  ١٦،١٧‬ر  ا‬ ‫وى ‬
‫  ٰ‬ ‫‪ - 2‬‬
‫ ‪١٩٠٤‬؁ ء‬ ‫ ‪١٣٢٢‬؁ ھ ‬ ‫ د  ‪  ،‬‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫ى ص ‪  ٣٣، ٣٢‬ر  ا‬ ‫وى ‬
‫  ٰ‬ ‫‪-3‬‬
 ‫‪10‬‬
‫       ‬ ‫  س ‬ ‫    ہ   ‬ ‫  ہ ‬ ‫ ) ‬ ‫ اب     ‬
‫‪4‬‬
‫ ‬ ‫  ٰى ‬ ‫  ا‪،‬آپ ‬ ‫ ا‬ ‫   ‬ ‫ف ‬
‫ ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫ ‬
‫خ ‬ ‫ات ‬ ‫ ‬ ‫وں    ا‬ ‫ )‪ (٤٠‬ل    ‪ ١٨٦٢‬؁ء    ا‬
‫ف‬
‫ ‬ ‫ں    رى ‬ ‫ ‬ ‫ات    ذ  ‪  ١٨٦٤   ،‬؁ء   ا‬ ‫ ‬
‫ى  ‪،‬۔۔۔۔۔(   ‬
‫خ  د  ‬ ‫  ن  دت    ‬ ‫ى  ‪،‬اور‪ ١٨٧٢‬؁ء   ا‬
‫د  ‬
‫ى‬
‫و  اور  ور  ‬ ‫ ‬ ‫وں ‬ ‫  زوال اورا‬ ‫ ا‬
‫ ‬ ‫   ‬ ‫ں ‬ ‫ى ش ‬
‫م  ے ےذ  ‬ ‫   ‪،‬اس ‬ ‫ان    ا‬
‫ ‬ ‫ں ‬ ‫در‬
‫    ے  ے   ‬ ‫‪١٨٥٧‬؁ ء ‬ ‫د ‪،‬اوراس ‬
‫ ‬ ‫ ‬ ‫ں ‬ ‫ ادارے‬ ‫ ا‬ ‫  د ‪،‬۔۔۔ ‬ ‫ ‬
‫  ر ‬ ‫‪  ،‬‬ ‫ا د  ‬ ‫   ا  ا  ‬ ‫‪،‬وہ ‬ ‫ ‬ ‫ ر‬
‫ ا م" ‬ ‫ "‬ ‫‪   ،‬ں ‬ ‫م   ر‬ ‫  را ور‪  ،‬او ف ‬ ‫‪  ،‬‬
‫ں‬
‫و  ‬ ‫  و ہ  ا‬ ‫ہ ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫ہ  ‪،‬ا ض    ا‬ ‫ ‬
‫ ‬ ‫  ‪ ،‬ا    ‬ ‫      دى  ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫   ‬ ‫  ‪ ،‬‬ ‫ ر  ‬
‫      دو                  ‪   ،‬وہ     ‬ ‫ ‬ ‫ار ں   ‬ ‫وں اورز‬
‫۔۔۔۔  ا   ۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔‬
‫ں    ے  ے  ڑ ٹ ‬ ‫ادہ ‬ ‫    دآپ ‬ ‫‪،‬‬ ‫س ‬ ‫ن‬
‫ ‬ ‫ز دہ اس  ہ ‬ ‫ ‬ ‫ت  ہ ‬ ‫‪-4‬‬
‫ن‬
‫ ‬ ‫  ب ‬ ‫ وہ ‬ ‫‪ ،‬‬ ‫  ر اد  ‬ ‫ا وا‬ ‫ت  ہ و  ا   ث د ىؒ  ‬ ‫‪،‬آپ  وا‬
‫رات ‬ ‫گ  ‬
‫   دو ں  ر  ‬ ‫ اس  ح ‬ ‫ ؒ د  ‬ ‫ ‬ ‫ ؒاور ہ ر  ا‬ ‫ ‬ ‫‪ ،‬د ہ  ا‬ ‫ ‬
‫ (    ‬ ‫ )‬ ‫ وہ ‬ ‫ ‬ ‫‪،‬‬ ‫ى    ‬
‫رات      ح  ار  ‬ ‫‪،‬اس ‬ ‫ ‬ ‫  ل ‬ ‫ر  ہ‬
‫‪،‬او  ر  ہ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫ ؒ ل ‬ ‫ ‬ ‫    ‪ ،‬ہ  ر   ا‬ ‫ ‬ ‫    ا زت ‬ ‫ارى  ‬ ‫ں ‬ ‫‪ ،‬ان  دو ں ‬
‫    ا   ہ ‬ ‫ ‬ ‫‪،‬‬ ‫ ‬ ‫   ر  ‪،‬اور   ارى ‬ ‫ ‬ ‫ دو ں ‬ ‫‪    ،‬‬ ‫ روا  ‬ ‫ر‬ ‫ؒ ‬ ‫ا‬
‫ ‬ ‫  زش      ‪ ،‬د  و‬ ‫وہ ان    ن ‬ ‫‪،‬اس ‬ ‫  ٴ‬ ‫  ‪،‬اور ان   آ ں   ‬ ‫   را    ‬ ‫ ‬ ‫ا‬
‫‪،‬اﻧﺎ واﻧﺎ اﻟﯾہ راﺟﻌون‬ ‫ام اور ص ‬ ‫ آپ ‬ ‫ ‬ ‫اد ‪،‬‬ ‫ ‬ ‫   ا   رے ‬ ‫ ‬ ‫ان  ز د ‪،‬ا  ‬
‫  ‪١٣٦٧ -‬؁ ھ( ‬ ‫  ارى ‬ ‫ ‪    -‬ا رت ‬ ‫ر‬ ‫ا‬ ‫ ‬ ‫) ر  ا رت ص ‪ ٦ ،٥‬‬
 ‫‪11‬‬
‫‪5‬‬
‫ "‬
‫ ‪  ،‬‬ ‫ ‬ ‫  ى ‬ ‫راد‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫   اس ڈو  ‬ ‫  ا‬ ‫د ءاور‬
‫ ‬ ‫  ء  "    ‬ ‫ہ ‬ ‫  د  ہ ب "‬ ‫ؒد   ‬ ‫ت ‬ ‫  ذ‬ ‫ ‬
‫ت‬
‫ ‬ ‫وہ ‪،‬‬ ‫ؒد ‬ ‫ ‬ ‫ت ا ا‬ ‫  ا اوراس ‬ ‫ ‬ ‫ ٴا‬ ‫‪ ١٩٤٠‬؁ء    را‬
‫ ‬ ‫ت ‬ ‫ؒ‪ ،‬ن ا‬ ‫ ا  ‬ ‫ ‬ ‫ت ‬ ‫ ‬ ‫ ا‬ ‫ؒ‪،‬‬ ‫ ا‬ ‫م ‬ ‫ ا‬
‫س‬
‫‪،‬اس   ا  ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫ ا د‬ ‫ؒ ‬ ‫ ‬ ‫ا‬ ‫ت ‬ ‫ د ؒى‪ ،‬اور ‬ ‫ا  ‬
‫ ا   ‪:‬‬
‫‪   ،‬و ن    م ‬ ‫ورى ‬ ‫  ا ر‬ ‫ اس ‬ ‫ ‬ ‫"اس ‬
‫ ‬ ‫  ‪،‬‬ ‫    س ‬ ‫ اس  ‬ ‫    ورت وا‬ ‫ا رت اور م  ‬
‫ؒ  ا  و  ‬ ‫ہ  ا‬ ‫ت ‬ ‫    اغ     ر ‪،‬‬ ‫ ‬ ‫  ا‬
‫اس و  ‬ ‫ ‬ ‫ اس  ٰى ‬ ‫  م ا رت  و ب  ٰى د ‪،‬‬
‫ اس ‬ ‫‪،‬‬ ‫ ‬ ‫ؒ   ا م   و ا‬ ‫ى ‬ ‫ت  ا  ‬ ‫   ‬ ‫‪،‬‬ ‫ ‬
‫ ‬ ‫ى‬
‫  د  ‬ ‫‪،‬ز ن و      و  ‬ ‫  ت  ز ر‬ ‫ ‬ ‫ا ب ‬
‫ ‬ ‫ ر ‪،‬اور‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫‪   ،‬رےا   دل ود غ اس ‬
‫    ت  ز  ر‬ ‫ر ‪،‬‬ ‫ل رہ  اس و   ا ر‬ ‫  د ت   ‬
‫ "‬ ‫ ‬ ‫   ‬ ‫ ا ل و ا  ‬ ‫   و‬ ‫  م ‬ ‫ں‪،‬اورا‬
‫ى ‬ ‫ ‬ ‫ورت ‬ ‫ ‬ ‫  ا‬ ‫   ‬ ‫( اور ‬ ‫وں ‬ ‫)‬
‫۔۔‬
‫"۔۔۔۔۔۔۔۔   ‬ ‫ى‬
‫ د  ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫  اور م ا رت   ا‬ ‫م ‬
‫  او  ر‬ ‫  ‬ ‫  و‬ ‫ ‬ ‫ں ‬ ‫۔۔۔  ۔۔۔۔۔۔۔۔۔"‬
‫ ‬ ‫   ر‬ ‫ ‬ ‫ و رت ا ر ےاس  ا ر ا‬ ‫ ‬ ‫  اہ ‬
‫۔۔۔۔  ا   ۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔‬
‫ت  دص ‪١٣٦ ١٣٤‬۔‬ ‫‪ - 5‬‬
 ‫‪12‬‬
‫ ‬ ‫اس ‬ ‫ر‬ ‫و‬ ‫  ا ل  وا م ‬ ‫ ا‬ ‫ظ  ر ‪ ،‬ا‬
‫‪ ،‬اور ‬ ‫ط ‬ ‫ں ‬ ‫  ء  اوراس   ‬ ‫ن ‬ ‫‪  ،‬ا   ف ‬
‫ ‬ ‫ و‬ ‫  رو‬ ‫‪،‬اوراس  د اور ں ‬ ‫ ‬ ‫اس    آواز‬
‫ ر ۔‬ ‫ ‬ ‫ل وزر ا‬
‫  دل و ن   ز دہ ‬ ‫ اور م ‬ ‫ ‬ ‫   ا رت   ا‬ ‫دو ى  ف وہ ‬
‫ ‬ ‫  ء ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫‪،‬اور م  و ن   اس  م ‬ ‫ر‬
‫‪ 6‬‬
‫"‬
‫ ‪،‬‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫ا  ‬ ‫    ر ں   ‬ ‫ں   دا ں اورد‬
‫ ا  ‬
‫د  ‪7‬۔‬ ‫ں   ‬ ‫  ر    ‬ ‫ت  رى ‬ ‫   ‬

‫د ‬ ‫آ  دور ا م اور‬

‫   ‬ ‫م  ‪،‬اورآپ  اس ا‬ ‫ؒد‬ ‫ ‬ ‫ت ا ا‬ ‫ا م ‬ ‫  ل ‬ ‫   ‬
‫ دور  آپ  ا  ‬ ‫ ‬ ‫ ‪،‬‬ ‫ ‬ ‫   ‬ ‫  ا   رخ دے اس  ا رت ‬ ‫د  ا‬
‫۔۔۔۔  ا   ۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔‬
‫ ‬ ‫  دہ ‬ ‫‪ ،‬‬ ‫ دارا م د‬ ‫ ‬ ‫ؒ ‬ ‫ ‬ ‫ى‬
‫ر  ‬ ‫م ‬ ‫ ا‬ ‫ت ‬ ‫ ‬ ‫م  ص  ‪ ١٢،١٣‬‬ ‫‪ -‬م ‬ ‫‪6‬‬

‫  ء  "ص ‪٣٣،٣٤‬۔‬ ‫ہ ‬ ‫ "‬ ‫  ء رڈ د  ‪٢٠١٦‬؁ ء٭ ر  ا رت ص ‪  ١٣٦، ١٣٥‬ا  ر‬

‫ ‬ ‫  ‪ ١٢٤٢‬؁  ھ ‬ ‫ىا‬
‫)‪ /١٢‬د  ‬ ‫  ا رت  ا‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫دت ‬ ‫ز‬ ‫ىؒ  ‬ ‫را  ‬ ‫ت ا‬
‫ ‬ ‫‪: -‬٭‬ ‫‪7‬‬

‫ ‬ ‫ٹ   ا‬ ‫  ا م ‬ ‫     ‬ ‫  ڑ   ر ل( ‬ ‫ ‪١٨٣١  /٦‬؁ ء‬ ‫ى ہ ‪١٢٤٦‬؁ ھ ‬

‫‪ /١١‬رى‪١٨٢٧‬؁ ء  ‪/٢٤‬ذ  ‬
‫    وىؒ (‬ ‫ ا ا‬ ‫  ت ‬ ‫‪،‬‬ ‫ا۔) ت  ا‬ ‫    دت ‬ ‫ا رت ا‬
‫ ‬ ‫ ‬ ‫ ا اد ا  ‬ ‫ت ‬ ‫ ‬ ‫    ا‬ ‫   آ‬ ‫  م ‬ ‫ن   ا رت ا‬
‫   ‬ ‫٭‪  ١٨٥٧‬؁ ء   ‬
‫ ‬ ‫ ‬ ‫ ؒ‬ ‫ر ا‬ ‫ت ‬ ‫ ‬ ‫ىؒ     را اج ‪،‬اور  ا‬ ‫ ‬ ‫ت ‬ ‫م ‬ ‫‪   ،‬ا‬ ‫ ؒ ا ا‬
‫ج ‪ ١‬ص ‪(٧٤‬‬ ‫ۃ ا‬ ‫)‬ ‫ ‬ ‫   ‬ ‫‪    ،‬‬ ‫ر ‬
‫ع‬
‫  و  ‬ ‫ ‬ ‫ى ؒ  ا  ‬ ‫ د‬ ‫د‬ ‫ت   ا  ‬ ‫   ‬ ‫  ى   آ ز  ا  ‬ ‫٭ ‬
‫ت‬
‫   ‬ ‫ دم  ڑد )‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫  ل   ‬ ‫ ‬ ‫ ‪،‬اس ‬ ‫ر ‬ ‫ ‬ ‫ رو ل    م ‬ ‫ ر‬ ‫   ‬ ‫ ‪،‬‬
‫ؒ ص ‪ (٤٣‬‬ ‫ ا‬ ‫م ‬ ‫ت   ا‬
 ‫‪13‬‬
‫ ‬ ‫‪،‬‬ ‫ او‬ ‫‪،‬اور  ‬ ‫‪،‬وہ ا  ا ى   آ ى  ود   ر ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫آ‬
‫ ‬ ‫ ‬ ‫ں    ك ‬ ‫ڑ ٹ ڈا اور‬ ‫   ر و ں ‬ ‫ى  اور‬ ‫آپ   ‬
‫ٴ  ر  آپ  ا  ‬ ‫  و ن ‬ ‫  ‪  /٢٦‬ن  ‪  ١٩٢١‬؁ء‬ ‫‪ /١٩‬ال ا م  ‪  ١٣٣٩‬؁ھ ‬
‫‪8‬‬
‫ت‬
‫   ا ر  ‬ ‫ ر ہ ا س ‬ ‫ؒ  د‬ ‫ت ‬ ‫ ‬ ‫    در  دى  ‬ ‫   ا رت ‬ ‫   ‬
‫ ا س ر  ‬ ‫  ز‬ ‫‪،‬ا   ح ان  اس ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫و ن   ڈ ھ  )‪  (١٥٠‬س   ‬
‫‪9‬۔‬ ‫ ‬ ‫     ‬ ‫  ف ا  ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫ ‬
‫۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔‬

‫۔۔۔۔  ا   ۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔‬
‫ ‬ ‫ ‪،‬اس     اس      م ا رت   ‬ ‫ ‬ ‫  و ن   ‬ ‫ا‬ ‫     ا رت   ‬ ‫ ا  ‬ ‫ ا رت ‬ ‫‪-8‬‬
‫ ‬ ‫ ا ار‬ ‫ ا   ا‬ ‫ ‬ ‫  ‪ ،‬‬ ‫   آ  ‬ ‫   ‬ ‫   ا رت ‬ ‫ ‬ ‫   ‬ ‫ ‬ ‫ وہ ‬ ‫ ‬
‫   ‬ ‫   ا رت ‬ ‫    ‪ ،‬‬ ‫   ‬ ‫ ا‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫ ا‬ ‫ ‬ ‫ ‪،‬‬ ‫وع     ‬ ‫    م   ‬ ‫ ا‬
‫   ‬ ‫ ‬ ‫   ز دہ  ز دہ و‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫ ا‬ ‫ ‬ ‫   ‪،‬‬ ‫ و ت   ا  ‬ ‫ اورا‬ ‫ ‬ ‫ ا ار  ر  ‬
‫ ا ‪،‬اس     وہ ‬ ‫  ف  ال ‬ ‫   ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫ں   ‬ ‫ ‬ ‫     ‬ ‫   ۔۔۔ا    ا رت ا‬
‫   ‬ ‫ ‬ ‫   آ‬ ‫  اج ‬ ‫ و‬ ‫ ا‬ ‫ں ‬ ‫‪،‬او  ر‬ ‫ آ  ‬ ‫ ‬ ‫ د‬ ‫ں ‬ ‫ ‬ ‫  ا‬ ‫ر  ‬ ‫ا   وف  ‬
‫ ‬ ‫ف  ر‬ ‫ اس ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫   ا رت ‬ ‫  م ‬ ‫  ؒد  ‬ ‫ت ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫‪،‬۔۔۔۔اس   ‬
‫ت   ‬ ‫     ا‬ ‫ ا‬ ‫   ‬ ‫ د  ‪،‬‬ ‫ں ‬ ‫ ‬ ‫ں ‬ ‫ ‬ ‫‪،‬‬ ‫ن  ا‬ ‫ت وا ا ت ‬
‫ ‬ ‫ ا‬ ‫ وا    م‬ ‫ا  ‬ ‫ں  ‬
‫ ‬ ‫     ‬ ‫ ذ ہ   وہ اس  ح   ‬ ‫ ‬ ‫د  ‪،‬‬ ‫  ر‬ ‫ د  ‬
‫س‬
‫  ر ء  ا  ‬ ‫ؒد اوران ‬ ‫ ‪ ،‬ت ‬ ‫ ‬ ‫آ دہ ‬ ‫ل‬
‫ ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫ اس ‬ ‫ذ‬ ‫ ‬ ‫‪    ،‬‬ ‫ ‬ ‫ا‬
‫ ‬ ‫ر‬ ‫ا‬ ‫ت ‬ ‫  ار   ‪،‬ا  ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫ن‬
‫  و  ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫ى‬
‫   ‬ ‫ ‬ ‫ى ‬
‫ك‬
‫) ر  ا رت ص ‪ (٤٤ ،٤٣‬ا    ‬ ‫د" ار د‬ ‫  ى ‬ ‫  ض اور‬ ‫ر آپ  "اس آ  دور ا م ‪،‬و  ‬
‫ ‬ ‫آ  ۔‬ ‫ ‬ ‫     ‬ ‫آپ   اورآپ  ر  ء  رو ں  ا  ‬
‫ت  دص ‪ ١٣٧‬۔‬ ‫‪ - 9‬‬
 ‫‪14‬‬

‫‪ -‬وداور ر‬ ‫ ‬ ‫ ٴا رت   ‬

‫ت  ہ ‬ ‫  د‬ ‫  و ن   ان   ‬ ‫ ا رت  وع   ‬ ‫ؒد‬ ‫ت ‬
‫‪،‬اور‬
‫   ‬ ‫ اور  ط    ر ا ر‬ ‫  ا ں  ا  ‬ ‫‪،‬‬ ‫ٰى ‬ ‫ث د ىؒ ‬ ‫ا‬
‫ ‬ ‫ان ‬ ‫ں‬
‫ ‬ ‫و د  ‬ ‫  اس ‬ ‫   ‪،‬‬ ‫ا   ء    ف ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫اس   ‬
‫ م‬ ‫‪،‬اوراس ‬ ‫   ‬ ‫ ‬ ‫  ا رت ‬ ‫ ‬ ‫ں    د‬ ‫ا‪،‬اورا  ‬ ‫ں ‬
‫ ‬ ‫ ا‬ ‫‪،‬وہ ‬ ‫  ا  ا   ض  ر‬ ‫‪ ،‬اور اس  ا‬ ‫ ‬ ‫  ى  وہ ‬ ‫ ‬
‫ط ‬ ‫ ا رت   ‬ ‫  ‪،‬اور ‬ ‫   ‬ ‫ت دا ن ‬ ‫ اب   ا‬ ‫‪،‬‬ ‫د ‬ ‫   ‬ ‫ ا‬
‫ ہ‬ ‫ر  اس ‬ ‫ ‬ ‫  ر  ‬ ‫‪،‬‬ ‫  زور ٹ ‬ ‫ د‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫ ‬
‫‪:‬‬ ‫م ‬ ‫ ‬

‫ ‬ ‫ت‬
‫ ا ر  ‬
‫ ‬ ‫ت ‬ ‫ ‬ ‫ات  د ٴ  ا رت ‬ ‫ط  اور‬ ‫ ‬ ‫ع ‬ ‫٭اس ‬
‫ہ   م‬ ‫ت ‬ ‫ؒ‬
‫اروى    ‪  ،‬‬ ‫ ‬ ‫  ہ  را‬ ‫ت  ض ا‬ ‫ل‬
‫ او  ‬ ‫ؒد اور ا‬
‫ى‬
‫  ار  ‬ ‫ہ ‬ ‫ات ‬ ‫    ‪  ،‬‬ ‫ ‬ ‫اب ‬ ‫ت ‬ ‫  ؒ ‬ ‫  ا رى ‬ ‫ا‬
‫ت‬
‫ ‬ ‫ ‬ ‫‪،‬‬ ‫ ‬ ‫ؒ( ء   ‬ ‫  ہ  را‬ ‫ ‬ ‫" ت  ر ")‬ ‫   ‬
‫ ‬ ‫ ‬ ‫  ر‬ ‫   ‬ ‫  ا رت ‬ ‫ ‬ ‫ و‬ ‫ؒ   ‬ ‫م ‬ ‫ا‬ ‫ ‬
‫۔‬
‫ ‬ ‫ ‬ ‫ ر‬ ‫ا‬ ‫ت ‬ ‫  ب ‬ ‫ط اور‬ ‫ ‬ ‫ع  دو ى ‬ ‫٭اس ‬
‫ت‬
‫ں   د  ا ر  ‬
‫ ا رت" ‪  ،‬ا  ‬ ‫      ب" و ن اور‬ ‫  ارى ‬ ‫ا  ‬
‫ل‬
‫  و  ‬ ‫   ا رت ‬ ‫ اس   ا‬ ‫     ‪،‬‬ ‫    ا ت  و ا دات   رو    ‬
‫   آ ۔‬ ‫  ف   ‬ ‫  ء ‬ ‫    ر‪١٣٥٩‬؁ ھ‪١٩٤٠/‬؁ ء   ‬
‫ؒ    "‬ ‫ ‬ ‫ا‬ ‫ ‬ ‫ت ا ذ‬ ‫ع  ا  اورا   ب    ‬ ‫٭ اس ‬
 ‫‪15‬‬
‫ ‬ ‫ ‬ ‫  ا رت ‬ ‫ع  ر  ‬ ‫  اس  ب ‬ ‫رو   ب  "‪،‬‬ ‫ د   و‬ ‫ ا رت ‬
‫ت‬
‫ ا ر  ‬ ‫  ‪ ١٩٧٤‬؁ء   ‬ ‫ل‪ ١٣٩٤‬؁ھ ‪/‬ا‬
‫ آ   ‪   ،‬ب    رر  ا و  ‬ ‫ورى  ت   ز‬
‫۔ ‬ ‫ ‬ ‫   ‬
‫ى‬
‫ اب  ر  ‬ ‫ ‬ ‫د  ‪  ،‬‬ ‫ات ‬ ‫ ‬ ‫ع  اور    ‬ ‫وہ اس ‬ ‫ان ‬
‫۔‬ ‫   ‬ ‫ورى  ت ‬ ‫ ‬ ‫ اس ‬ ‫ ‬ ‫‪،‬‬ ‫ح   ‬

‫ب ‬ ‫ ا م   ‬ ‫ وا‬

‫  ‪،‬ا  م‬ ‫ د‬ ‫ں ‬ ‫  ‪،‬ا م ‬ ‫    ى ا‬ ‫ وا‬ ‫٭ا م   ‬
‫  ار ‪،‬ا راورا ر    ‬ ‫ ز‬ ‫  ر ‪،‬‬ ‫   ‬ ‫ن رو  ز  ‬ ‫ ‬ ‫   ‬ ‫ ‬
‫ ‬ ‫ ‬ ‫ ا   ح ا‬ ‫  ‪ ،‬ا م     ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫م اوردارا‬ ‫‪،‬اس   دارا‬
‫م  اوردار ‬ ‫  و ہ  ا م  دارا‬ ‫ح  ز‪،‬روزہ‪، ،‬ز ۃ‪،‬ا ن‪ ،‬دت‪  ،‬ح‪ ،‬ق‪ ،‬رت  ‪،‬‬
‫    ں   ‬ ‫ ‬ ‫‪ ،‬اہ وہ ‬ ‫ں ‬ ‫م ‬ ‫اوررو  ز  ‬ ‫ود‬ ‫ا‬
‫ ‪ ،‬‬ ‫ وہ ا   ا‬ ‫ں ا م    ا    ‬
‫ن     ‬ ‫ ‬ ‫   م‬ ‫  ‪ ،‬ا‬ ‫ ‬
‫ ‬ ‫   ‬ ‫‪،‬اوراس   ‬ ‫  ں   ان     ا   ا‬ ‫گ ‬ ‫   ‬ ‫ا‬
‫  ا م   ‬ ‫ ‬ ‫ ز دہ ا ت ا‬ ‫ان ‬ ‫ں   ار ن ‬ ‫اور‬ ‫‪ ،‬ق وا ر‬
‫ اورا د و ‬ ‫  ‪ ،‬ت ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫  ت ‬ ‫ ا‬ ‫  ‪،‬اورا م   ‬ ‫ ا‬
‫ا ق   ا س    ۔‬
‫ ‬ ‫ ‪،‬‬ ‫   ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫  ح   ا‬ ‫ ا     ر ‪   ،‬ں ‬ ‫ ا‬
‫‪ :‬‬ ‫ل‬
‫ ز  ‬ ‫     آ  ‬ ‫‪،‬اس ز‬ ‫ ز   ارر‬ ‫ن       ‬
‫ِ ِ ‪10‬‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
‫ﻳﻦ َوَﻻ ﺗَـﺘَـ َﻔ ﱠﺮﻗُﻮا ﻓﻴﻪ‬
‫ﻴﻤﻮا اﻟ ّﺪ َ‬
‫أَ ْن أَﻗ ُ‬
‫  واور  ا ف    و۔‬ ‫‪:‬د  ‬
‫۔۔۔۔  ا   ۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔‬
‫اﻟﺷوری ‪١٣:‬‬
‫ٰ‬ ‫‪- 10‬‬
 ‫‪16‬‬
‫ ‪:‬‬ ‫ل‬
‫ ز  ‬ ‫ اور   رہ        دورآ  آ  ‬
‫ﺼﻤﻮا ِﲝَْﺒ ِﻞ ا ﱠِ َِ‬
‫ﲨ ًﻴﻌﺎ َوَﻻ ﺗَـ َﻔ ﱠﺮﻗُﻮااﻵﯾۃ   ‪ 11‬‬ ‫ِ‬
‫َوا ْﻋﺘَ ُ‬
‫۔‬ ‫‪،‬اورا ر‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫     ‬ ‫‪:‬ا    ر  ‬
‫ ‬ ‫ ز‬ ‫  ‪  ،‬اس  ت   د      ‬ ‫  ق ‬ ‫ ‬ ‫ن ‬ ‫ دو ں آ ت ‬
‫‪:‬‬ ‫   ‬ ‫    ں ‬ ‫م ‬ ‫ب  ‪   ،‬آن   ‬ ‫ل   ا م ‬
‫ﺻﻴْـﻨَﺎ ﺑِ ِﻪ‬ ‫ﻮﺣﺎ َواﻟﱠ ِﺬي أ َْو َﺣﻴْـﻨَﺎإِﻟَْﻴ َ‬ ‫ع ﻟَ ُﻜﻢ ِﻣﻦ اﻟ ِّﺪﻳ ِﻦ ﻣﺎ و ﱠ ِ‬
‫ﻚ َوَﻣ َﺎو ﱠ‬ ‫ﺻﻰ ﺑِﻪ ﻧُ ً‬ ‫َ َ‬ ‫َﺷ َﺮ َ ْ َ‬
‫ِ ِ ‪12‬‬
‫ﻳﻦ َوَﻻ ﺗَـﺘَـ َﻔ ﱠﺮﻗُﻮا ﻓﻴﻪ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫إِﺑـﺮ ِاﻫﻴﻢ وﻣﻮﺳﻰ و ِ‬
‫ﻴﺴﻰ أَ ْن أَﻗ ُ‬
‫ﻴﻤﻮا اﻟ ّﺪ َ‬ ‫ﻋ‬
‫َْ َ َ ُ َ َ َ‬
‫‪:‬‬ ‫    رىؒ ‬ ‫اس   ‬
‫ﺻﻰ ﺑﻪ { أﻣﺮ } ﻧﻮﺣﺎً {‬ ‫}ﺷﺮع ﻟﻜﻢ { ﱠﺑﲔ وأﻇﻬﺮ ﻟﻜﻢ } ﻣﻦ اﻟﺪﻳﻦ ﻣﺎ و ﱠ‬
‫ﰒﱠ ﱠﺑﲔ ذﻟﻚ ﻓﻘﺎل‪ }:‬أن أﻗﻴﻤﻮا اﻟﺪﻳﻦ وﻻﺗﺘﻔﺮﻗﻮا ﻓﻴﻪ{وﷲ ﻳﺒﻌﺚ اﻷﻧﺒﻴﺎء‬
‫‪13‬‬
‫ﻛﻠﱠﻬﻢ ﻗﺎﻣﺔ اﻟ ِّﺪﻳﻦ وﺗﺮك اﻟﻔﺮﻗﺔ‬
‫ د ؒ ر از ‬ ‫‪ :‬‬

‫ﻴﻤﻮاْ اﻟﺪﻳﻦ َوﻻَ ﺗَـﺘَـ َﻔ ﱠﺮﻗُﻮاْ ﻓِ ِﻴﻪ { ﺑﻌﺚ اﻷﻧﺒﻴﺎء ﻛﻠﻬﻢ ﻗﺎﻣﺔ اﻟﺪﻳﻦ‬ ‫ِ‬
‫ أَ ْن أَﻗ ُ‬
‫‪14‬‬
‫واﻷﻟﻔﺔواﳉﻤﺎﻋﺔ وﺗﺮك اﻟﻔﺮﻗﺔ واﳌﺨﺎﻟﻔﺔ‬
‫‪15‬‬
‫ ‬ ‫ن ‬ ‫   اس ‬ ‫اور    ‬
‫۔۔۔۔  ا   ۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔‬
‫‪- 11‬آل ﻋﻣران‪١٠٣:‬۔‬
‫اﻟﺷوری ‪١٣:‬‬
‫ٰ‬ ‫‪- 12‬‬
‫‪ - 13‬اﻟﻮﺟﻴﺰ ﰲ ﺗﻔﺴﲑ اﻟﻜﺘﺎب اﻟﻌﺰﻳﺰج ‪ ۱‬ص ‪ ۸۵۷‬اﳌﺆﻟﻒ ‪ :‬أﺑﻮ اﳊﺴﻦ ﻋﻠﻲ ﺑﻦ أﲪﺪ ﺑﻦ ﳏﻤﺪ ﺑﻦ ﻋﻠﻲ اﻟﻮاﺣﺪي‪،‬‬
‫اﻟﻨﻴﺴﺎﺑﻮري‪ ،‬اﻟﺸﺎﻓﻌﻲ )اﳌﺘﻮﰱ ‪468 :‬ﻫـ(‬
‫‪ -‬ﺗﻔﺴﲑاﻟﻠﺒﺎب ﰲ ﻋﻠﻮم اﻟﻜﺘﺎب ج ‪  ١٤‬ص  ‪٧٤‬اﳌﺆﻟﻒ‪:‬أﺑﻮﺣﻔﺺ ﺳﺮاج اﻟﺪﻳﻦ ﻋﻤﺮﺑﻦ ﻋﻠﻲ ﺑﻦ ﻋﺎدل اﳊﻨﺒﻠﻲ‬ ‫‪14‬‬

‫اﻟﺪﻣﺸﻘﻲ اﻟﻨﻌﻤﺎﱐ )اﳌﺘﻮﰱ ‪775 :‬ﻫـ(۔‬

‫‪ - 15‬ﻟﺒﺎب اﻟﺘﺄوﻳﻞ ﰲ ﻣﻌﺎﱐ اﻟﺘﻨﺰﻳﻞ ج ‪ ۵‬ص ‪٣٦٠‬اﳌﺆﻟﻒ ‪ :‬ﻋﻼء اﻟﺪﻳﻦ ﻋﻠﻲ ﺑﻦ ﳏﻤﺪ ﺑﻦ إﺑﺮاﻫﻴﻢ ﺑﻦ ﻋﻤﺮ اﻟﺸﻴﺤﻲ‬
‫أﺑﻮ اﳊﺴﻦ ‪ ،‬اﳌﻌﺮوف ﳋﺎزن )اﳌﺘﻮﰱ ‪741 :‬ﻫـ(٭ ﳐﺘﺼﺮ ﺗﻔﺴﲑ اﻟﺒﻐﻮي ج ‪ ۷‬ص ‪۵۰‬اﳌﺆﻟﻒ ‪ :‬ﻋﺒﺪ ﷲ ﺑﻦ أﲪﺪ ﺑﻦ‬
‫ﻋﻠﻲ اﻟﺰﻳﺪاﻟﻄﺒﻌﺔ ‪ :‬اﻷوﱃ اﻟﻨﺎﺷﺮ ‪ :‬دار اﻟﺴﻼم ﻟﻠﻨﺸﺮ واﻟﺘﻮزﻳﻊ – اﻟﺮ ض رﻳﺦ اﻟﻨﺸﺮ ‪1416 :‬ﻫـ ﻋﺪد اﻟﺼﻔﺤﺎت ‪:‬‬
‫‪ 1040‬ﻋﺪد اﻷﺟﺰاء ‪1 :‬٭ ﻣﻌﺎﱂ اﻟﺘﻨﺰﻳﻞ ج ‪ ۷‬ص ‪۱۸۷‬اﳌﺆﻟﻒ ‪ :‬ﳏﻴﻲ اﻟﺴﻨﺔ ‪ ،‬أﺑﻮ ﳏﻤﺪ اﳊﺴﲔ ﺑﻦ ﻣﺴﻌﻮد اﻟﺒﻐﻮي‬
 ‫‪17‬‬

‫ ر  ہ‬ ‫ ‬ ‫ت‬

‫ ا ر  ‬ ‫اورا‬ ‫ ‬ ‫ا م ا‬
‫ب  وا  ا ن  ‪:‬‬ ‫ دوم  ت   ا ؒ‬ ‫ا  ‬
‫‪16‬‬
‫ﻻ إﺳﻼم اﻻ ﲜﻤﺎﻋﺔ وﻻ ﲨﺎﻋﺔ اﻻ ﻣﺎرة وﻻ إﻣﺎرة إﻻ ﺑﻄﺎﻋﺔ‬
‫ ‪،‬‬ ‫ا رت  ورى ‬ ‫ ‬ ‫‪،‬اور‬ ‫ ‬ ‫  ا م    د  ‬
‫ آ ۔‬ ‫  و د  ‬ ‫اورا رت   ا‬
‫ ‬ ‫م  ‪   ،‬ں ‬ ‫ ‬ ‫  ا   ص ا‬ ‫ ا م   ‬ ‫م ‬ ‫اس ‬
‫       رو  ‬ ‫ن‬
‫  ‪ ،‬آ  ‬ ‫م ‬ ‫   ‬ ‫  ‪   ،‬م ا رت ‬ ‫ ‬ ‫ ‬
‫  ورى  ‪:‬‬ ‫ ا‬ ‫او ا‬ ‫ ‬ ‫  م ‬ ‫ ‬
‫ُوﱄ ْاﻷَ ْﻣ ِﺮِﻣ ْﻨ ُﻜ ْﻢ ﻓَِﺈ ْن‬‫ﻮل َوأ ِ‬ ‫َﻃﻴﻌُﻮا اﻟ ﱠﺮ ُﺳ َ‬‫َﻃﻴﻌﻮاا ﱠ وأ ِ‬
‫آﻣﻨُﻮاأ ُ َ َ‬
‫ِ‬
‫ﻳﻦ َ‬
‫ِ‬
‫َ أَﻳﱡـ َﻬﺎاﻟﱠﺬ َ‬
‫ﻮل إِ ْن ُﻛﻨْـﺘُ ْﻢ ﺗُـ ْﺆِﻣﻨُﻮ َن ِ ﱠِ َواﻟْﻴَـ ْﻮِم‬
‫ﺗَـﻨَ َﺎز ْﻋﺘُ ْﻢ ِﰲ َﺷﻲ ٍء ﻓَـﺮدﱡوﻩُ إِ َﱃ ا ﱠِ واﻟ ﱠﺮ ُﺳ ِ‬
‫َ‬ ‫ْ ُ‬
‫ْاﻵ ِﺧ ِﺮ ذَﻟِ َ‬
‫ِ ‪17‬‬
‫ﺴ ُﻦ َْو ًﻳﻼ  ‬ ‫َﺣ َ‬‫ﻚ َﺧ ْﲑٌَوأ ْ‬
‫ ‬ ‫  واوران   ‬ ‫  واورر ل   ا‬ ‫‪:‬اےا ن وا !ا    ا‬
‫  ا  ‬ ‫  رے در ن ا ف ‬ ‫ ا‬ ‫ں‪،‬ا‬ ‫ او ا‬ ‫ ‬
‫  ا   اور م  آ ت  ا ن  ر   ‪  ،‬‬ ‫اورر ل      ف  ر ع  و‪،‬ا‬
‫  ۔‬ ‫   ‬ ‫اوراس  ا م اور‬
‫ا م  زم  ‪:‬‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫     ‬ ‫     اس   و‬ ‫ا  ‬
‫اﳋَﻮﻻَِﱏﱡ أَﻧﱠﻪُ َِﲰﻊ ﺣ َﺬﻳْـ َﻔﺔَ ﺑْﻦ اﻟْﻴﻤ ِ‬ ‫ِ ِ‬
‫ﱠﺎس‬
‫ﻮل َﻛﺎ َن اﻟﻨ ُ‬‫ﺎن ﻳَـ ُﻘ ُ‬ ‫َ ََ‬ ‫َ ُ‬ ‫َﺣ ﱠﺪﺛَِﲎ أَﺑُﻮ إ ْدر َ‬
‫ﻳﺲ ْ ْ‬
‫َﺳﺄَﻟُﻪُ َﻋ ِﻦ‬
‫ﺖأْ‬‫‪،‬وُﻛﻨْ ُ‬ ‫ﻮل ا ﱠِ ‪ -‬ﺻﻠﻰ ﷲ ﻋﻠﻴﻪ وﺳﻠﻢ‪َ -‬ﻋ ِﻦ ْ‬
‫اﳋَ ِْﲑ َ‬ ‫ﻳَ ْﺴﺄَﻟُﻮ َن َر ُﺳ َ‬

‫)اﳌﺘﻮﰱ ‪510 :‬ﻫـ(اﶈﻘﻖ ‪ :‬ﺣﻘﻘﻪ وﺧﺮج أﺣﺎدﻳﺜﻪ ﳏﻤﺪ ﻋﺒﺪ ﷲ اﻟﻨﻤﺮ ‪ -‬ﻋﺜﻤﺎن ﲨﻌﺔ ﺿﻤﲑﻳﺔ ‪ -‬ﺳﻠﻴﻤﺎن ﻣﺴﻠﻢ اﳊﺮش‬
‫اﻟﻨﺎﺷﺮ ‪ :‬دار ﻃﻴﺒﺔ ﻟﻠﻨﺸﺮ واﻟﺘﻮزﻳﻊ اﻟﻄﺒﻌﺔ ‪ :‬اﻟﺮاﺑﻌﺔ ‪ 1417 ،‬ﻫـ ‪ 1997 -‬م ﻋﺪد اﻷﺟﺰاء ‪ 8 :‬۔‬
‫‪ - 16‬ﺳﻨﻦ اﻟﺪارﻣﻲ ج ‪ ۱‬ص ‪ ۹۱‬ﺣﺪﻳﺚ ﳕﱪ‪ ۲۵۱:‬اﳌﺆﻟﻒ ‪ :‬ﻋﺒﺪﷲ ﺑﻦ ﻋﺒﺪاﻟﺮﲪﻦ أﺑﻮ ﳏﻤﺪ اﻟﺪارﻣﻲ اﻟﻨﺎﺷﺮ ‪ :‬دار‬
‫اﻟﻜﺘﺎب اﻟﻌﺮﰊ – ﺑﲑوت اﻟﻄﺒﻌﺔ اﻷوﱃ ‪ 1407 ،‬ﲢﻘﻴﻖ ‪ :‬ﻓﻮاز أﲪﺪ زﻣﺮﱄ ‪ ,‬ﺧﺎﻟﺪ اﻟﺴﺒﻊ اﻟﻌﻠﻤﻲ ﻋﺪد اﻷﺟﺰاء ‪2 :‬‬
‫‪- 17‬اﻟﻧﺳﺎء‪ ۵٩:‬۔‬
 ‫‪18‬‬
‫ِِ ٍ‬ ‫ْﺖ رﺳ َ ِ‬
‫ﻮل ا ﱠ إِ ﱠ ُﻛﻨﱠﺎ ِﰱ َﺟﺎﻫﻠﻴﱠﺔ َو َﺷ ٍّﺮ‪،‬ﻓَ َﺠ َ‬
‫ﺎء َ‬ ‫ﺸ ِّﺮ َﳐَﺎﻓَﺔَ أَ ْن ﻳُ ْﺪ ِرَﻛ ِﲎ‪.‬ﻓَـ ُﻘﻠ ُ َ َ ُ‬‫اﻟ ﱠ‬
‫ْﺖ َو َﻫ ْﻞ‬ ‫ﺎل » ﻧَـ َﻌ ْﻢ « ‪.‬ﻗُـﻠ ُ‬ ‫اﳋَ ِْﲑ ِﻣ ْﻦ َﺷ ٍّﺮ ﻗَ َ‬ ‫اﳋَ ِْﲑ ‪ ،‬ﻓَـ َﻬ ْﻞ ﺑَـ ْﻌ َﺪ َﻫ َﺬا ْ‬‫ا ﱠُ َِ َﺬا ْ‬
‫ْﺖ َوَﻣﺎ َد َﺧﻨُﻪُ‬ ‫ﺎل »ﻧَـ َﻌ ْﻢ ‪َ ،‬و ﻓِ ِﻴﻪ َد َﺧ ٌﻦ « ﻗُـﻠ ُ‬ ‫ﺸ ِّﺮ ِﻣ ْﻦ َﺧ ٍْﲑ ﻗَ َ‬ ‫ﻚ اﻟ ﱠ‬ ‫ﺑَـ ْﻌ َﺪ َذﻟِ َ‬
‫ﻚ‬ ‫ْﺖ ﻓَـ َﻬ ْﻞ ﺑَـ ْﻌ َﺪذَﻟِ َ‬‫ف ِﻣﻨْـ ُﻬ ْﻢ َوﺗُـﻨْ ِﻜ ُﺮﻗُـﻠ ُ‬‫ﺎل » ﻗَـ ْﻮٌم ﻳَـ ْﻬ ُﺪو َن ﺑِﻐَ ِْﲑَﻫ ْﺪِﱙ ﺗَـ ْﻌ ِﺮ ُ‬ ‫ﻗَ َ‬
‫َﺟﺎ َُ ْﻢ إِﻟَﻴْـ َﻬﺎ ﻗَ َﺬﻓُﻮﻩُ‬ ‫ﱠﻢ َﻣ ْﻦ أ َ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
‫ﺎل » ﻧَـ َﻌ ْﻢ ُد َﻋﺎةٌ إ َﱃ أَﺑْـ َﻮاب َﺟ َﻬﻨ َ‬ ‫اﳋَ ِْﲑِﻣ ْﻦ َﺷ ٍّﺮ ﻗَ َ‬
‫ْ‬
‫ﺎل ُﻫ ْﻢ ِﻣ ْﻦ ِﺟﻠْ َﺪﺗِﻨَﺎ ‪َ ،‬وﻳَـﺘَ َﻜﻠﱠ ُﻤﻮ َن‬ ‫ﻮل ا ﱠِ ِ‬
‫ﺻ ْﻔ ُﻬ ْﻢ ﻟَﻨَﺎ ﻓَـ َﻘ َ‬ ‫ْﺖ َ َر ُﺳ َ‬ ‫ﻓِ َﻴﻬﺎ «ﻗُـﻠ ُ‬
‫ﺎﻋﺔَ‬‫ﺎل » ﺗَـﻠ َْﺰُم َﲨَ َ‬ ‫ﻚ ﻗَ َ‬ ‫ْﺖ ﻓَ َﻤﺎ َ ُْﻣ ُﺮِﱏ إِ ْن أَ ْد َرَﻛ ِﲎ ذَﻟِ َ‬ ‫ْﺴﻨَﺘِﻨَﺎ «ﻗُـﻠ ُ‬ ‫َِﻟ ِ‬
‫ِ‬
‫ﺎل»ﻓَﺎ ْﻋﺘَ ِﺰ ْل‬
‫ﺎم ﻗَ َ‬ ‫ﺎﻋﺔٌ َوﻻَ إِ َﻣ ٌ‬
‫ْﺖ ﻓَِﺈ ْن َﱂْ ﻳَ ُﻜ ْﻦ َﳍُ ْﻢ َﲨَ َ‬ ‫ﲔ َوإِ َﻣ َﺎﻣ ُﻬ ْﻢ «‪.‬ﻗُـﻠ ُ‬‫اﻟ ُْﻤ ْﺴﻠ ِﻤ َ‬
‫ْﻚ اﻟ ِْﻔ َﺮ َق ُﻛﻠ َﻬﺎ  ‬
‫ﱠ ‪18‬‬
‫ﺗِﻠ َ‬
‫ ‬ ‫   ا نؓ ‬ ‫      ت ‬ ‫ؒ  ن ‬ ‫  ‪:‬ا ادر  ‬
‫ اور  ا  ‬ ‫ ‬ ‫رے    ا ت ‬ ‫گ ر ل ا  ﷺ  ا ر‬
‫پ ان   ‬
‫ ا آ  ‬ ‫‪،‬‬ ‫ ‬ ‫ے  در‬
‫ر  ‬ ‫ں اور ‬ ‫آ    وا‬
‫ ‬ ‫   ‬ ‫ و‬ ‫  ر ل ا !  ‬ ‫ض ‬ ‫  ں  ‪ ،‬ا  دن   ‬
‫   آ  وا  ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫آ ‪ ،‬اس ‬ ‫‪ ،‬ا م  رے  س ‬
‫ آ   ؟‬ ‫  اس ‬ ‫ض ‬ ‫؟ار د ا‪ ،‬ں‪  ،‬‬
‫           ‬ ‫ ؟‬ ‫ڑ‬ ‫ض  ‪،‬‬ ‫ ‬ ‫‪،‬‬ ‫  ‪   ،‬ں ‪،‬اوراس      ڑ‬
‫  ‪،‬اور ى   روش   ا  ‬ ‫ف ‬ ‫ ‬ ‫ے‬ ‫گ ‬ ‫ا‬
‫‪  ،‬‬ ‫  ؤ   اور ى  ت ‬ ‫  ا   ت ‬ ‫‪   ،‬ان ‬ ‫ ‬ ‫روش  ا ر ‬
‫ ‬ ‫ں ‪ ،‬‬
‫‪  ،‬‬ ‫؟آپ ‬ ‫ا  آ‬ ‫ ‬ ‫  اس  ا‬ ‫ض  ‪،‬‬
‫ ر  ‬ ‫ ‬ ‫  ‪ ،‬ان    ت ‬ ‫    ف ‬ ‫   ‬ ‫دا   ا ‬
‫۔۔۔۔  ا   ۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔‬
‫   ‪  ٣٤١١:‬اﳌﺆﻟﻒ ‪ :‬ﳏﻤﺪ ﺑﻦ إﲰﺎﻋﻴﻞ أﺑﻮ ﻋﺒﺪﷲ اﻟﺒﺨﺎري اﳉﻌﻔﻲ‬ ‫‪ -‬اﳉﺎﻣﻊ اﻟﺼﺤﻴﺢ ج ‪ ۳‬ص ‪۱۳۱۹‬‬ ‫‪18‬‬

‫اﻟﻨﺎﺷﺮ ‪ :‬دار اﺑﻦ ﻛﺜﲑ ‪ ،‬اﻟﻴﻤﺎﻣﺔ – ﺑﲑوت اﻟﻄﺒﻌﺔ اﻟﺜﺎﻟﺜﺔ ‪ 1987 – 1407 ،‬ﲢﻘﻴﻖ ‪ :‬د‪ .‬ﻣﺼﻄﻔﻰ دﻳﺐ اﻟﺒﻐﺎ أﺳﺘﺎذ‬
‫اﳊﺪﻳﺚ وﻋﻠﻮﻣﻪ ﰲ ﻛﻠﻴﺔ اﻟﺸﺮﻳﻌﺔ ‪ -‬ﺟﺎﻣﻌﺔ دﻣﺸﻖ ﻋﺪد اﻷﺟﺰاء ‪6 :‬ﻣﻊ اﻟﻜﺘﺎب ‪ :‬ﺗﻌﻠﻴﻖ د‪ .‬ﻣﺼﻄﻔﻰ دﻳﺐ اﻟﺒﻐﺎ۔‬
 ‫‪19‬‬
‫ ‪:‬وہ ‬ ‫‪ ،‬ار د ‬ ‫‪     ،‬ض  ‪ ،‬ر ل ا !ان    ت  ن ‬
‫  ‪      ،‬ض   ‪،‬‬ ‫ ‪،‬اور رى   ز ن    ت ‬ ‫رى    م   ‬
‫ں   ‬ ‫ ‬ ‫  ؟ ‬ ‫ ‬ ‫ے ‬ ‫ ‬ ‫   آ‬ ‫ا   وہ و   ى ز‬
‫ ‬ ‫ں   ‬ ‫ض  ‪ ،‬ا  ‬ ‫ ا م  زم  و‪  ،‬‬ ‫ اوران ‬
‫ؤ۔‬ ‫ں   ا  ‬ ‫‪ ،‬ان  م ‬ ‫د   ؟ آپ ‬ ‫اورا م ‬
‫۔‬ ‫ ‬ ‫   ‬ ‫ ‬ ‫  وہ ‬ ‫  وہ   ا‬ ‫   ‬ ‫م ‬ ‫اس روا    ‬
‫ ا م   ‬ ‫ ‬ ‫ اس   ‬ ‫   آ‬ ‫    ت اس ‬ ‫ ‬ ‫ا  روا    ‬
‫    ت  ‪:‬‬ ‫اس    ت ‬
‫ ﻋﻦ اﺑﻦ ﻋﻤﺮ‪:‬أن رﺳﻮل ﷲ ﺻﻠﻰ ﷲ ﻋﻠﻴﻪ و ﺳﻠﻢ ﻗﺎل‪:‬ﻣﻦ ﺧﺮج ﻣﻦ‬
‫اﳉﻤﺎﻋﺔ ﻗﻴﺪ ﺷﱪ ﻓﻘﺪ ﺧﻠﻊ رﺑﻘﺔ اﻹﺳﻼم ﻣﻦ ﻋﻨﻘﻪ ﺣﱴ ﻳﺮاﺟﻌﻪ ﻗﺎل ‪:‬‬
‫وﻣﻦ ﻣﺎت وﻟﻴﺲ ﻋﻠﻴﻪ إﻣﺎم ﲨﺎﻋﺔﻓﺈن ﻣﻮﺗﺘﻪ ﻣﻮﺗﺔﺟﺎﻫﻠﻴﺔ)ﻫﺬا ﺣﺪﻳﺚ‬
‫ﺻﺤﻴﺢ ﻋﻠﻰ ﺷﺮط اﻟﺸﻴﺨﲔ وﻗﺪﺣﺪث ﺑﻪ اﳊﺠﺎج ﺑﻦ ﳏﻤﺪأﻳﻀﺎﻋﻦ‬
‫‪19‬‬
‫اﻟﻠﻴﺚ وﱂ ﳜﺮﺟﺎﻩ ﺗﻌﻠﻴﻖ اﻟﺬﻫﱯ ﻗﻲ اﻟﺘﻠﺨﻴﺺ‪:‬ﻋﻠﻰ ﺷﺮﻃﻬﻤﺎ‬
‫س‬
‫   ا  ‬ ‫  ر  ‬ ‫   و م ا  ‬ ‫   ‬ ‫ ‬ ‫ا  روا    ار د ى ‬
‫  ‪:‬‬ ‫ ا‬ ‫ ‬
‫ﺎءإِﱠﻻ َو َﻋﻠَْﻴ ِﻪ‬
‫ﺴً‬
‫ِ‬
‫ﺎ‪،‬وَﻻﳝُْﺴ َﻲ َﻣ َ‬
‫ﺎﺣ َ‬ ‫ﺼﺒِ َﺢ َ‬
‫ﺻﺒَ ً‬ ‫ﺎ‪،‬وَﻻﻳُ ْ‬
‫ﺎم ﻧَـ ْﻮًﻣ َ‬
‫ﺎع أَ ْن َﻻ ﻳَـﻨَ َ‬
‫اﺳﺘَﻄَ َ‬
‫َﻣ ْﻦ ْ‬
‫ِ ‪20‬‬
‫أَﻣﲑٌ‬
‫۔۔۔۔  ا   ۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔‬
‫‪ - 19‬اﳌﺴﺘﺪرك ﻋﻠﻰ اﻟﺼﺤﻴﺤﲔ ج ‪ ۱‬ص ‪ ۱۵۰‬ﺣﺪﻳﺚ ﳕﱪ‪ ۲۵۹:‬اﳌﺆﻟﻒ ‪ :‬ﳏﻤﺪ ﺑﻦ ﻋﺒﺪﷲ أﺑﻮ ﻋﺒﺪﷲ اﳊﺎﻛﻢ‬
‫اﻟﻨﻴﺴﺎﺑﻮري اﻟﻨﺎﺷﺮ ‪ :‬دار اﻟﻜﺘﺐ اﻟﻌﻠﻤﻴﺔ – ﺑﲑوت اﻟﻄﺒﻌﺔ اﻷوﱃ ‪ 1990 – 1411 ،‬ﲢﻘﻴﻖ ‪ :‬ﻣﺼﻄﻔﻰ ﻋﺒﺪ اﻟﻘﺎدر‬
‫ﻋﻄﺎ‪،‬ﻋﺪد اﻷﺟﺰاء ‪ 4 :‬ﻣﻊ اﻟﻜﺘﺎب ‪ :‬ﺗﻌﻠﻴﻘﺎت اﻟﺬﻫﱯ ﰲ اﻟﺘﻠﺨﻴﺺ‬
‫‪ - 20‬ﻣﺴﻨﺪ اﻹﻣﺎم أﲪﺪ ﺑﻦ ﺣﻨﺒﻞ ج ‪ ۳‬ص ‪ ۲۹‬ﺣﺪﻳﺚ ﳕﱪ‪١١٢٦٥:‬اﳌﺆﻟﻒ ‪ :‬أﺑﻮ ﻋﺒﺪ ﷲ أﲪﺪ ﺑﻦ ﳏﻤﺪ ﺑﻦ ﺣﻨﺒﻞ ﺑﻦ‬
‫ﻫﻼل ﺑﻦ أﺳﺪ اﻟﺸﻴﺒﺎﱐ )اﳌﺘﻮﰱ ‪241 :‬ﻫـ( اﻟﻨﺎﺷﺮ ‪ :‬ﻣﺆﺳﺴﺔ ﻗﺮﻃﺒﺔ – اﻟﻘﺎﻫﺮة ﻋﺪد اﻷﺟﺰاء ‪ 6 :‬اﻷﺣﺎدﻳﺚ ﻣﺬﻳﻠﺔ‬
‫ﺣﻜﺎم ﺷﻌﻴﺐ اﻷرﻧﺆوط ﻋﻠﻴﻬﺎ‬
 ‫‪20‬‬
‫ ا م اور  م ا رت   ‬ ‫ ‬ ‫د    ‬ ‫   ‬ ‫ ‬ ‫رروا ت ‬ ‫ن   ‬ ‫اس ‬
‫ ‬ ‫     ا   ا‬ ‫  ں ‬ ‫گ ‬ ‫۔ ں           ‬ ‫ اور ز    ‬
‫‪ :‬‬ ‫اور  اس       ‬
‫ﺎل»‬‫ﻮل ا ﱠِ ‪-‬ﺻﻠﻰ ﷲ ﻋﻠﻴﻪ وﺳﻠﻢ‪ -‬ﻗَ َ‬ ‫ى أَ ﱠن َر ُﺳ َ‬ ‫اﳋُ ْﺪ ِر ِّ‬
‫َﻋﻦ أَِﰉ ﺳ ِﻌ ٍ‬
‫ﻴﺪ ْ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬
‫ِ‬
‫ج ﺛَﻼَﺛَﺔٌ ِﰱ َﺳ َﻔ ٍﺮ ﻓَـﻠْﻴُـ َﺆّﻣ ُﺮوا أ َ‬
‫إِ َذا َﺧ َﺮ َ‬
‫‪21‬‬
‫َﺣ َﺪ ُﻫ ْﻢ‬
‫  ا  ‬ ‫اوران   ا‬ ‫ ا اء  ر‬ ‫ں‬
‫ ‬ ‫ ‬ ‫ر ل ا  ﷺ  ‬
‫  ارد ‪:‬‬ ‫ا‬
‫ﻮل ا ﱠِ‪-‬ﺻﻠﻰ ﷲ ﻋﻠﻴﻪ وﺳﻠﻢ‪-‬أَﻧﱠﻪُ ﻗَ َ‬
‫ﺎل» َﻣ ْﻦ‬ ‫َﻋ ْﻦ أَِﰉ ُﻫﺮﻳْـﺮةَ َﻋ ْﻦ ر ُﺳ ِ‬
‫َ‬ ‫ََ‬
‫ﺎع أ َِﻣ ِﲑى ﻓَـ َﻘ ْﺪ‬ ‫ﺼ ِﺎﱏ ﻓَـ َﻘ ْﺪ َﻋ َ‬
‫ﺼﻰ ا ﱠَ َوَﻣ ْﻦ أَﻃَ َ‬ ‫ﺎع ا ﱠَ َوَﻣ ْﻦ َﻋ َ‬‫ﺎﻋ ِﲎ ﻓَـ َﻘ ْﺪ أَﻃَ َ‬
‫أَﻃَ َ‬
‫ِ ‪22‬‬ ‫ِ‬
‫ﺼﺎﱏ‬ ‫ﺼﻰ أَﻣ ِﲑى ﻓَـ َﻘ ْﺪ َﻋ َ‬ ‫ﺎﻋ ِﲎ َوَﻣ ْﻦ َﻋ َ‬ ‫أَﻃَ َ‬
‫ م‬ ‫    م  ا رت ‬ ‫     ‬ ‫  ف  ا ا‬ ‫ ا‬ ‫م ‬ ‫ ‬ ‫اس ‬
‫    ں   ‬ ‫  ‪ ،‬اہ  وہ  ا‬ ‫  وا‬ ‫ ا‬ ‫ے  ا‬ ‫ ‬ ‫ا ل ‬ ‫اور‬
‫  د  ہ ۔ ‬ ‫ں    ف ‬ ‫        وہ  م ‬ ‫اور اہ اس  ر ا ا‬
‫ﲰﻌﺖ أ أﻣﺎﻣﺔ ﻳﻘﻮل‪:‬ﲰﻌﺖ رﺳﻮل ﷲ ﺻﻠﻰ ﷲ ﻋﻠﻴﻪ و ﺳﻠﻢ ﳜﻄﺐ ﰲ‬
‫ﺣﺠﺔ اﻟﻮداع ﻓﻘﺎل اﺗﻘﻮا ﷲ ] رﺑﻜﻢ [ وﺻﻠﻮا ﲬﺴﻜﻢ وﺻﻮﻣﻮاﺷﻬﺮﻛﻢ‬
‫وأدوازﻛﺎة أﻣﻮاﻟﻜﻢ وأﻃﻴﻌﻮاذاأﻣﺮﻛﻢ ﺗﺪﺧﻠﻮاﺟﻨﺔ رﺑﻜﻢ ﻗﺎل ﻓﻘﻠﺖ ﻷﰊ‬
‫أﻣﺎﻣﺔ ﻣﻨﺬ ﻛﻢ ﲰﻌﺖ]ﻣﻦ رﺳﻮل ﷲ ﺻﻠﻰ ﷲ ﻋﻠﻴﻪ و ﺳﻠﻢ[ﻫﺬااﳊﺪﻳﺚ‬
‫؟ﻗﺎل ﲰﻌﺘﻪ و أ اﺑﻦ ﺛﻼﺛﲔ ﺳﻨﺔ ﻗﺎل أﺑﻮﻋﻴﺴﻰ ﻫﺬا ﺣﺪﻳﺚ ﺣﺴﻦ‬
‫‪23‬‬
‫ﺻﺤﻴﺢ‬
‫۔۔۔۔  ا   ۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔‬
‫  ‪٢٦١٠:‬اﳌﺆﻟﻒ ‪:‬أﺑﻮداودﺳﻠﻴﻤﺎن ﺑﻦ اﻷﺷﻌﺚ اﻟﺴﺠﺴﺘﺎﱐ اﻟﻨﺎﺷﺮ ‪ :‬دار‬ ‫‪ -‬ﺳﻨﻦ أﰊ داود ج ‪ ۲‬ص ‪ ٣٤٠‬‬ ‫‪21‬‬

‫اﻟﻜﺘﺎب اﻟﻌﺮﰊ ـ ﺑﲑوت ﻋﺪد اﻷﺟﺰاء ‪4 :‬‬

‫  ‪  ٤٨٥٤:‬اﳌﺆﻟﻒ ‪ :‬أﺑﻮ اﳊﺴﲔ ﻣﺴﻠﻢ ﺑﻦ اﳊﺠﺎج ﺑﻦ‬ ‫‪ - 22‬اﳉﺎﻣﻊ اﻟﺼﺤﻴﺢ اﳌﺴﻤﻰ ﺻﺤﻴﺢ ﻣﺴﻠﻢ ج ‪  ٦‬ص ‪ ١٣‬‬
‫ﻣﺴﻠﻢ اﻟﻘﺸﲑي اﻟﻨﻴﺴﺎﺑﻮري اﶈﻘﻖ ‪ :‬اﻟﻨﺎﺷﺮ ‪ :‬دار اﳉﻴﻞ ﺑﲑوت ‪ +‬دار اﻷﻓﺎق اﳉﺪﻳﺪة ـ ﺑﲑوت اﻟﻄﺒﻌﺔ ‪:‬‬
 ‫‪21‬‬

‫ ‬ ‫  و د ورى ‬ ‫ ا‬

‫  و د ط   ‪،‬‬ ‫ ‬ ‫ا‬ ‫ ا‬ ‫ اور‬ ‫    م ‬ ‫ ‬ ‫ در‬ ‫  ر‬
‫  وہ ‬ ‫    ذ   دارى ‬ ‫  ر وا ں   ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫    ا   روا  ‬ ‫اس ‬
‫ا ا ب  ‪:‬‬ ‫ا‬
‫‪24‬‬
‫وﻻ ﳛﻞ ﻟﺜﻼﺛﺔ ﻧﻔﺮ ﻳﻜﻮﻧﻮن رض ﻓﻼة اﻻ أﻣﺮوا ﻋﻠﻴﻬﻢ أﺣﺪﻫﻢ ‬

‫ ‬ ‫   ‬ ‫  ا ار‬ ‫ض ں  وا   ‪،‬‬

‫    وہ    ار  ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫اس ‬ ‫ ‬
‫  ‪،‬‬ ‫  ود  ‬ ‫      ا‬ ‫ ‬ ‫ض ۃ" ‬
‫‪"،‬ار  ‬ ‫ا ار‬
‫ق‬
‫   ‬ ‫ ‬ ‫ں   ‬ ‫ ‬ ‫‪،‬اور  ا رت   ‬ ‫راور ود   وت ‬ ‫ا رت ‬ ‫ق ‬
‫   ‬ ‫ت‬
‫  ے ‪،‬ا ا رت   ا   ر  ‬ ‫  اس  ا  ‬ ‫ ا رت ‬ ‫ ‬ ‫‪،‬‬
‫۔‬ ‫زم ‬ ‫  اس   ‬ ‫رت ‬

‫ ا رت‬ ‫  ت   ‬
‫ ‬ ‫آن و‬ ‫ ‬ ‫اس   ‬ ‫ ‬ ‫ت‬
‫ ا ر  ‬ ‫  ت   ‬ ‫ں    ص ‬
‫د ‪:‬‬ ‫ت  ء  ‬ ‫اور‬

‫ر‬ ‫ت  ت ‬ ‫ ا‬ ‫ ‬ ‫دارا‬

‫ ر‬ ‫ ا‬ ‫ت ت   ‬
‫ ‬ ‫ت‬
‫د  ‬ ‫( ز‬ ‫ؑ)‬ ‫ت‬
‫ ‬ ‫ل‬
‫٭اس   ا    ‬
‫‪:‬‬ ‫   اس وا   ذ‬ ‫‪ ،25‬آن ‬

‫  ‪  ٦١٦:‬اﳌﺆﻟﻒ ‪ :‬ﳏﻤﺪ ﺑﻦ ﻋﻴﺴﻰ أﺑﻮ ﻋﻴﺴﻰ اﻟﱰﻣﺬي‬ ‫‪ -‬اﳉﺎﻣﻊ اﻟﺼﺤﻴﺢ ﺳﻨﻦ اﻟﱰﻣﺬي ج ‪ ۲‬ص ‪ ٥١٦‬‬ ‫‪23‬‬

‫اﻟﺴﻠﻤﻲ اﻟﻨﺎﺷﺮ‪:‬دارإﺣﻴﺎء اﻟﱰاث اﻟﻌﺮﰊ–ﺑﲑوت ﲢﻘﻴﻖ‪:‬أﲪﺪﳏﻤﺪﺷﺎﻛﺮوآﺧﺮون ﻋﺪد اﻷﺟﺰاء‪ 5:‬اﻷﺣﺎدﻳﺚ ﻣﺬﻳﻠﺔ‬

‫ﺣﻜﺎم اﻷﻟﺒﺎﱐ‬
‫   ‪ ٦٦٤٧:‬اﳌﺆﻟﻒ ‪ :‬أﲪﺪ ﺑﻦ ﺣﻨﺒﻞ أﺑﻮ ﻋﺒﺪﷲ اﻟﺸﻴﺒﺎﱐ اﻟﻨﺎﺷﺮ ‪:‬‬ ‫‪ - 24‬ﻣﺴﻨﺪ اﻹﻣﺎم أﲪﺪ ﺑﻦ ﺣﻨﺒﻞ ج ‪ ۲‬ص ‪ ١٧٦‬‬
‫ﻣﺆﺳﺴﺔ ﻗﺮﻃﺒﺔ – اﻟﻘﺎﻫﺮة ﻋﺪد اﻷﺟﺰاء ‪ 6 :‬اﻷﺣﺎدﻳﺚ ﻣﺬﻳﻠﺔ ﺣﻜﺎم ﺷﻌﻴﺐ اﻷرﻧﺆوط ﻋﻠﻴﻬﺎ۔‬
‫  وىؒ   ى ج ‪ ١‬ص ‪٥٠٣‬۔‬ ‫ا‬ ‫‪- 25‬‬
 ‫‪22‬‬
‫ِ‬ ‫أََﱂْ ﺗَـﺮ إِ َﱃ اﻟ َْﻤ َِﻺ ِﻣ ْﻦ ﺑَِﲏ إِ ْﺳﺮاﺋِﻴﻞ ِﻣ ْﻦ ﺑَـ ْﻌ ِﺪ ُﻣ َ ِ‬
‫ﺚ‬‫ﱯ َﳍُ ُﻢ اﺑْـ َﻌ ْ‬‫ﻮﺳﻰ إ ْذ ﻗَﺎﻟُﻮا ﻟﻨَِ ٍّ‬ ‫َ َ‬ ‫َ‬
‫ﺐ َﻋﻠَْﻴ ُﻜ ُﻢ اﻟ ِْﻘﺘَ ُ‬ ‫ِ‬ ‫ﻴﻞ ا ﱠِ‬‫ﻟَﻨَ َﺎﻣﻠِ ًﻜﺎﻧـُ َﻘﺎﺗِ ْﻞ ِﰲ َﺳﺒِ ِ‬
‫ﺎل‬ ‫ﺴﻴْـﺘُ ْﻢ إِ ْن ُﻛﺘ َ‬ ‫َ‬ ‫ﻋ‬
‫َ‬ ‫ﻞ‬
‫ْ‬ ‫ﻫ‬
‫َ‬ ‫ﺎل‬
‫َ‬ ‫َ‬‫ﻗ‬
‫ﻴﻞ ا ﱠِ َو ﻗَ ْﺪ أُ ْﺧ ِﺮ ْﺟﻨَﺎ ِﻣ ْﻦ ِد َ ِرَ‬ ‫أ ﱠَﻻﺗُـ َﻘﺎﺗِﻠُﻮاﻗَﺎﻟُﻮا َوَﻣﺎﻟَﻨَﺎأ ﱠَﻻﻧـُ َﻘﺎﺗِ َﻞ ِﰲ َﺳﺒِ ِ‬
‫ِ‬ ‫ِ ِ‬ ‫ﺐ َﻋﻠَْﻴ ِﻬ ُﻢ اﻟ ِْﻘﺘَ ُ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
‫ﺎل ﺗَـ َﻮﻟﱠ ْﻮاإِﱠﻻﻗَﻠ ًﻴﻼ ﻣﻨْـ ُﻬ ْﻢ َو ا ﱠُ َﻋﻠ ٌ‬
‫ﻴﻢ‬ ‫َوأَﺑْـﻨَﺎﺋﻨَﺎ ﻓَـﻠَ ﱠﻤﺎ ُﻛﺘ َ‬
‫ﻮت َﻣﻠِ ًﻜﺎ‬ ‫ﺚ ﻟَ ُﻜ ْﻢ ﻃَﺎﻟُ َ‬ ‫ﺎل َﳍُ ْﻢ ﻧَﺒِﻴﱡـ ُﻬ ْﻢ إِ ﱠن ا ﱠَ ﻗَ ْﺪ ﺑَـ َﻌ َ‬
‫ﲔ) ‪َ (246‬وﻗَ َ‬ ‫ِ‬
‫ِ ﻟﻈﱠﺎﻟ ِﻤ َ‬
‫ت‬‫ْﻚ ِﻣ ْﻨﻪُ َوَﱂْ ﻳـُ ْﺆ َ‬ ‫ْﻚ َﻋﻠَﻴْـﻨَﺎوَْﳓﻦ أَﺣ ﱡﻖ ِ ﻟْﻤﻠ ِ‬
‫ُ‬ ‫َ ُ َ‬ ‫َﱏ ﻳَ ُﻜﻮ ُن ﻟَﻪُ اﻟ ُْﻤﻠ ُ‬ ‫ﻗَﺎﻟُﻮا أ ﱠ‬
‫ادﻩُ ﺑَ ْﺴﻄَﺔًِﰲ اﻟ ِْﻌﻠ ِْﻢ َوا ْﳉِ ْﺴ ِﻢ‬ ‫اﺻﻄََﻔﺎﻩُ َﻋﻠَْﻴ ُﻜ ْﻢ َوَز َ‬ ‫ﺎل إِ ﱠن ا ﱠَ ْ‬ ‫ﺎل ﻗَ َ‬ ‫َﺳ َﻌﺔً ِﻣﻦ اﻟْﻤ ِ‬
‫َ َ‬
‫ِ ‪26‬‬ ‫ِ‬
‫ﺸﺎءُ َوا ﱠُ َواﺳ ٌﻊ َﻋﻠ ٌ‬
‫ﻴﻢ‬ ‫َوا ﱠُ ﻳـُ ْﺆِﰐ ُﻣﻠْ َﻜﻪُ َﻣ ْﻦ ﻳَ َ‬
‫ ‬ ‫ د‬ ‫ ‬ ‫ اس‬
‫ ‬ ‫                          ا ا  ‬ ‫‪ :‬آپ ‬
‫ر د      ز  ‬ ‫ ا‬ ‫        رے ‬ ‫ ‬ ‫ ا‬
‫ ا  ‬ ‫  ‪ :‬‬ ‫ ‪   ؑ ،‬ار د ‬ ‫ ا م دے ‬ ‫ ا  ‬ ‫ت   د   ‬
‫د  ‬
‫ؤ ‪ ،‬ا ں    ‪ :‬‬ ‫    د  ‬ ‫      د ض  د‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫ ‬
‫ل‬
‫ ‬ ‫  ا   وں اور  ان ‬ ‫   ‬ ‫ ‬ ‫  ں  د   ا اض ‬
‫ں  اس   ‬ ‫  ڑ   ا  ‬ ‫د ض  د    ‬ ‫ ان ‬ ‫ ‬ ‫د ‪،‬‬
‫  ت ‬ ‫ں      ‪،‬ان    ؑ   ان   ‬ ‫ض ‪،‬ا   ك  ان ‬
‫ا ا  ‬
‫        وہ ‬ ‫ ‬ ‫ض‬
‫ان  ا ا  ‬ ‫ا ں ‬ ‫ر‬ ‫ر  ا ا  ‬
‫ ‬ ‫س‬
‫   ‬ ‫ار    ‪،‬اس ‬ ‫    ز د  ہ‬ ‫‪،‬ا رت ‬ ‫ ‬ ‫راا‬
‫   ‬ ‫   ا ب ا    ‬ ‫  ‪    ،‬ا م   ار د‬ ‫   ‬ ‫و‬
‫ ‬ ‫  ‪ ،‬ا   ك   ‬ ‫            دو            ‬ ‫ وو‬ ‫‪ ،‬وہ  ت ‬
‫ و  وا   ۔‬ ‫  ‪،‬و  و‬ ‫از‬ ‫   ‬ ‫ ا رت و‬
‫ ‬ ‫   ا ا   ت ‬ ‫  را   ت    ا‬ ‫ؑ    ف  ا‬ ‫ا      ‬
‫۔۔۔۔  ا   ۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔‬
‫‪- 26‬اﻟﺑﻘرة ‪٢٤٦،٢٤٧ :‬۔‬
 ‫‪23‬‬
‫  ار‬ ‫ ز‬ ‫ ا اد و‬ ‫‪،‬ان ‬ ‫  ت  دو ر‬ ‫ ‬ ‫  د ہ  ز ا ارا‬
‫س‬
‫ ‬ ‫)‪(٤٤٠‬‬ ‫ر‬ ‫ا ن ‬ ‫ ‬ ‫‪  ،‬ا ا    ‬ ‫د‬ ‫ ‬ ‫‪،‬ان ‬ ‫ر‬
‫      ‪،‬ان   ‬ ‫ں ‬ ‫  ب  رات   ان   ‬ ‫‪ ،‬ں     ان   ‬
‫ت‬
‫‪ ،‬ان   ‬ ‫ر ر‬ ‫ت      وا م ‬ ‫ ‬ ‫ اورا‬ ‫ ‬ ‫  ڑا‬ ‫   ا‬ ‫ا  ‬
‫د    ‬ ‫( ‬ ‫ؑ  ا‬ ‫ت ‬ ‫ ‬ ‫   ‬ ‫ڑ‬ ‫  رت ‬ ‫  م  گ )ا  ‬
‫  ؒى    ‪:‬‬ ‫ ۔‬
‫وﻫﻢ ﻗﻮم ﺟﺎﻟﻮت ﻛﺎﻧﻮاﻳﺴﻜﻨﻮن ﺳﺎﺣﻞ ﲝﺮ اﻟﺮوم ﺑﲔ ﻣﺼﺮ وﻓﻠﺴﻄﲔ و‬
‫ﻫﻢ اﻟﻌﻤﺎﻟﻘﺔﻓﻈﻬﺮواﻋﻠﻰ ‪/42‬أ ﺑﲏ إﺳﺮاﺋﻴﻞ وﻏﻠﺒﻮاﻋﻠﻰ ﻛﺜﲑ ﻣﻦ أرﺿﻬﻢ‬
‫وﺳﺒﻮاﻛﺜﲑا ﻣﻦ ذرارﻳﻬﻢ وأﺳﺮوا ﻣﻦ أﺑﻨﺎء ﻣﻠﻮﻛﻬﻢ أرﺑﻌﲔ وأرﺑﻌﻤﺎﺋﺔ ﻏﻼﻣﺎ‪،‬‬
‫ﻓﻀﺮﺑﻮاﻋﻠﻴﻬﻢ اﳉﺰﻳﺔ وأﺧﺬوا ﺗﻮرا ﻢ‪ ،‬وﻟﻘﻲ ﺑﻨﻮ إﺳﺮاﺋﻴﻞ ﻣﻨﻬﻢ ﺑﻼء وﺷﺪة‬
‫وﱂ ﻳﻜﻦ ﳍﻢ ﻧﱯ ﻳﺪﻳﺮ أﻣﺮﻫﻢ ‪ ،‬وﻛﺎن ﺳﺒﻂ اﻟﻨﺒﻮة ﻗﺪ ﻫﻠﻜﻮا‪ ،‬ﻓﻠﻢ ﻳﺒﻖ‬
‫ﻣﻨﻬﻢ إﻻاﻣﺮأةﺣﺒﻠﻰ ﻓﺤﺒﺴﻮﻫﺎﰲ ﺑﻴﺖ رﻫﺒﺔ أن ﺗﻠﺪ ﺟﺎرﻳﺔ ﻓﺘﺒﺪﳍﺎ ﺑﻐﻼم ﳌﺎ‬
‫ﺗﺮى ﻣﻦ رﻏﺒﺔ ﺑﲏ إﺳﺮاﺋﻴﻞ ﰲ وﻟﺪﻫﺎ وﺟﻌﻠﺖ اﳌﺮأة ﺗﺪﻋﻮ ﷲ أن ﻳﺮزﻗﻬﺎ‬
‫‪27‬‬
‫ﻏﻼﻣﺎ ﻓﻮﻟﺪت ﻏﻼﻣﺎ‪،‬ﻓﺴﻤﺘﻪ أﴰﻮﻳﻞ‬
‫دى ر از ‪:‬‬ ‫ا ا دا ؒ‬
‫ﺟﺒﺎر ﻣﻦ أوﻻد ﻋﻤﻠﻴﻖ ﺑﻦ‬ ‫ِ‬
‫أس اﻟﻌﻤﺎﻟﻘﺔ وﻣﻠﻜﻬﻢ وﻫﻮ ٌ‬
‫وذﻟﻚ أن ﺟﺎﻟﻮت ر َ‬
‫ﻋﺎد ﻛﺎن ﻫﻮ وﻣﻦ ﻣﻌﻪ ﻣﻦ اﻟﻌﻤﺎﻟﻘﺔﻳﺴﻜﻨﻮن ﺳﺎﺣﻞ ﲝ ِﺮ ِ‬
‫اﻟﺮوم ﺑﲔ ﻣﺼﺮ و‬ ‫َ‬
‫اﺋﻴﻞ وأﺧﺬواد َرﻫﻢ وﺳﺒَـ ْﻮاأوﻻدﻫﻢ‬
‫ﻓﻠﺴﻄﲔ وﻇﻬﺮواﻋﻠﻰ ﺑﲏ إﺳﺮ َ‬
‫وأﺳﺮواﻣﻦ أﺑﻨﺎءﻣﻠﻮﻛﻬﻢ أر َﺑﻌﻤﺎﺋﺔوأرﺑﻌﲔ ﻧﻔﺴﺎًوﺿﺮﺑﻮا ﻋﻠﻴﻬﻢ اﳉﺰﻳﺔَوأﺧﺬوا‬
‫ُ‬
‫۔۔۔۔  ا   ۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔‬
‫‪ - 27‬ﻣﻌﺎﱂ اﻟﺘﻨﺰﻳﻞ ج ‪ ۱‬ص ‪ ٢٩٦‬اﳌﺆﻟﻒ ‪ :‬ﳏﻴﻲ اﻟﺴﻨﺔ ‪ ،‬أﺑﻮ ﳏﻤﺪ اﳊﺴﲔ ﺑﻦ ﻣﺴﻌﻮد اﻟﺒﻐﻮي )اﳌﺘﻮﰱ ‪510 :‬ﻫـ(اﶈﻘﻖ‬
‫‪ :‬ﺣﻘﻘﻪ وﺧﺮج أﺣﺎدﻳﺜﻪ ﳏﻤﺪ ﻋﺒﺪ ﷲ اﻟﻨﻤﺮ ‪ -‬ﻋﺜﻤﺎن ﲨﻌﺔ ﺿﻤﲑﻳﺔ ‪ -‬ﺳﻠﻴﻤﺎن ﻣﺴﻠﻢ اﳊﺮش اﻟﻨﺎﺷﺮ ‪ :‬دار ﻃﻴﺒﺔ ﻟﻠﻨﺸﺮ‬
‫واﻟﺘﻮزﻳﻊ اﻟﻄﺒﻌﺔ ‪ :‬اﻟﺮاﺑﻌﺔ ‪ 1417 ،‬ﻫـ ‪ 1997 -‬م ﻋﺪد اﻷﺟﺰاء ‪ 8 :‬ﻣﺼﺪر اﻟﻜﺘﺎب ‪ :‬ﻣﻮﻗﻊ ﳎﻤﻊ اﳌﻠﻚ ﻓﻬﺪ ﻟﻄﺒﺎﻋﺔ‬
‫اﳌﺼﺤﻒ اﻟﺸﺮﻳﻒ ۔‬
 ‫‪24‬‬
‫‪28‬‬
‫ﺗﻮرا َ ﻢ  ‬
‫ ‬ ‫ن‬
‫   ‪   ،‬آ  ‬ ‫ااورر ل دو ں   ‬ ‫  م ا رت     ‬ ‫اس  ح  دارا‬
‫ى ۔‬
‫د  ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫ اس ‬ ‫ ‬ ‫اس ا‬ ‫ ‬ ‫ اس وا  ‬

‫ ‬ ‫   ‬ ‫ ‬
‫ ر‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫‪،‬‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫ى ‬ ‫د‬ ‫  دو ى ‬ ‫ ا‬ ‫ ‬ ‫٭دارا‬
‫   ‬ ‫   ‬ ‫   و‬ ‫ں ‬ ‫ج‬
‫ اوس و ر  ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫ت‬
‫ ‬ ‫   ‬ ‫ ‬ ‫ﷺ ‬
‫ ‬ ‫    رہ )‪(١٢‬ا اد‬ ‫   ‪،‬‬ ‫ او  ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫ں        ‪  ،‬‬ ‫ دو‬ ‫‪  ،‬‬
‫س‬
‫‪،‬اس   او  ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫ اس   ا   ل         ‬ ‫‪،‬اوردو ى ‬
‫ل( ‬
‫)ذى ا ( ت )ر  ا و  ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫‪،‬‬ ‫ ‬ ‫ج    )‪ (٧٣‬داور دو)‪  (٢‬ر  ‬
‫و ر  ‬
‫   اس    ت  د  ‪:‬‬ ‫    ہ       ‪    ،‬و ‬
‫وﱂ ﳜﺘﻠﻔﻮا أ ﻢ اﺛﻨﺎ ﻋﺸﺮ رﺟﻼ وﻫﻢ اﻟﺬﻳﻦ ﻳﻌﻮا رﺳﻮل ﷲ ﺻﻠﻰ ﷲ‬
‫ﻋﻠﻴﻪ وﺳﻠﻢ ﰲ اﻟﻌﻘﺒﺔ اﻷوﱃ وﻛﺎن ﺑﻴﻨﻬﺎ وﺑﲔ اﻟﻌﻘﺒﺔ اﻟﺜﺎﻧﻴﺔ ﻋﺎم أو ﳓﻮﻩ‬
‫وﻛﺎﻧﻮا ﰲ ﺑﻴﻌﺔ اﻟﻌﻘﺒﺔ اﻟﺜﺎﻧﻴﺔ ﺛﻼ وﺳﺒﻌﲔ رﺟﻼ ﻓﻴﻤﺎ ذﻛﺮاﺑﻦ إﺳﺤﺎق‬
‫‪29‬‬
‫واﻣﺮأﺗﲔ و ﻛﺎﻧﺖ اﻟﻌﻘﺒﺔ اﻟﺜﺎﻧﻴﺔ ﻗﺒﻞ اﳍﺠﺮة ﺷﻬﺮ ﻳﺴﲑة‬
‫  ا م ‬ ‫‪ ،‬ب    ف ‬ ‫   ‬ ‫ ا‬ ‫ ‬ ‫ن ا‬ ‫   اس و  ‬ ‫ ‬
‫ ‬ ‫ت ا‬ ‫   ‬ ‫‪ : ،‬‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫ آ د ں   ‬ ‫   ‬ ‫ ‬ ‫‪،‬اوروہ   ‬ ‫ل ‬
‫ؓ ‬ ‫ت  د  ‬ ‫ ‬ ‫‪ ،‬ازو ہ  را‬ ‫ن ‬ ‫ ‬ ‫    دو ؓ    را‬ ‫ان اور‬ ‫ؓى ‬ ‫ا‬
‫ ‬ ‫‪،‬اوران    ا‬ ‫ن ‬ ‫ ‬ ‫ت ا ذر ؓ‬
‫رى ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫  اور ر‬
‫۔۔۔۔  ا   ۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔‬
‫‪ - 28‬إرﺷﺎد اﻟﻌﻘﻞ اﻟﺴﻠﻴﻢ إﱃ ﻣﺰا اﻟﻜﺘﺎب اﻟﻜﺮﱘ ج ‪ ۱‬ص ‪ ۳۰۰‬اﳌﺆﻟﻒ ‪ :‬أﺑﻮ اﻟﺴﻌﻮد اﻟﻌﻤﺎدي ﳏﻤﺪ ﺑﻦ ﳏﻤﺪ ﺑﻦ‬
‫ﻣﺼﻄﻔﻰ )اﳌﺘﻮﰱ ‪982 :‬ﻫـ(ﻣﺼﺪر اﻟﻜﺘﺎب ‪ :‬ﻣﻮﻗﻊ اﻟﺘﻔﺎﺳﲑ۔‬
‫‪- 29‬اﻟﺘﻤﻬﻴﺪﳌﺎﰲ اﳌﻮﻃﺄﻣﻦ اﳌﻌﺎﱐ واﻷﺳﺎﻧﻴﺪج ‪۲۳‬ص ‪۲۷۵‬اﳌﺆﻟﻒ‪:‬أﺑﻮﻋﻤﺮ ﻳﻮﺳﻒ ﺑﻦ ﻋﺒﺪ ﷲ ﺑﻦ ﳏﻤﺪ ﺑﻦ ﻋﺒﺪ اﻟﱪﺑﻦ‬
‫ﻋﺎﺻﻢ اﻟﻨﻤﺮي اﻟﻘﺮﻃﱯ )اﳌﺘﻮﰱ‪463:‬ﻫـ(اﶈﻘﻖ‪:‬ﻣﺼﻄﻔﻰ ﺑﻦ أﲪﺪاﻟﻌﻠﻮى وﳏﻤﺪﻋﺒﺪاﻟﻜﺒﲑاﻟﺒﻜﺮى اﻟﻨﺎﺷﺮ‪:‬ﻣﺆﺳﺴﺔ اﻟﻘﺮﻃﺒﻪ‬
 ‫‪25‬‬
‫  وا   ا م   آواز‬ ‫ ‬ ‫‪،‬‬ ‫ ر‬ ‫  ر ‬ ‫ ‬ ‫ن ‬ ‫ا    ‬
‫ ‬ ‫ن ‬ ‫ ‬ ‫ا‬ ‫ج ا‬
‫ اوس و ر  ‬ ‫  رہ ‬ ‫    ‪،‬‬ ‫ں اور  ں   ‬
‫‪30‬۔‬
‫ ‬ ‫  ان ‬ ‫ن   ‬ ‫‪ ،‬ر ن  ب   ا‬ ‫ر و ں ‬ ‫ ان ‬ ‫ ‬
‫ن     ن  ‪:‬‬ ‫ ز   ارر    ‪ ،‬د  آ  ‬ ‫ اور ‬ ‫  ‪،‬وہ   ‬
‫ض َﲣَﺎﻓُﻮ َن أَ ْن ﻳَـﺘَ َﺨﻄﱠَﻔ ُﻜ ُﻢ‬‫ﻀ َﻌ ُﻔﻮ َن ِﰲ ْاﻷَ ْر ِ‬
‫ﻴﻞ ُﻣ ْﺴﺘَ ْ‬‫ِ‬ ‫ِ‬
‫َواذْ ُﻛ ُﺮواإ ْذ أَﻧْـﺘُ ْﻢ ﻗَﻠ ٌ‬
‫‪31‬‬
‫اﻟﻨﱠﺎس‬
‫    گ   ‬ ‫اورڈر  ‬ ‫اور ور‬ ‫    ڑے‬ ‫   ‬ ‫‪:‬د و‬
‫     ۔ ‬ ‫ا‬
‫ل ‬ ‫ ‬ ‫  ف ود‬ ‫      رت  ل ر ‪،‬ا‬ ‫   ‬ ‫  ت   ‬
‫  ۂ ‬ ‫ر‬ ‫‪،‬‬ ‫     ‬ ‫ آرام ‬ ‫ن   ‬ ‫   ا‬ ‫  ب ﷺ  ‬ ‫دذات  ر‬
‫‪:‬‬ ‫    ت   ؓ   ن   ‬ ‫ت      ‪ ،‬رى ‬ ‫   ‬
‫ ﻛﺎن اﻟﻨﱯ ﺻﻠﻰ ﷲ ﻋﻠﻴﻪ وﺳﻠﻢ ﺳﻬﺮﻓﻠﻤﺎ ﻗﺪم اﳌﺪﻳﻨﺔ ﻗﺎل)ﻟﻴﺖ رﺟﻼﻣﻦ‬
‫‪32‬‬
‫أﺻﺤﺎﰊ ﺻﺎﳊﺎ ﳛﺮﺳﲏ اﻟﻠﻴﻠﺔ‬
‫    ‪:‬‬ ‫   ‬
‫ﻋﻦ ﻋﺎﺋﺸﺔ ﻗﺎﻟﺖ ﻛﺎن رﺳﻮل ﷲ ﺻﻠﻰ ﷲ ﻋﻠﻴﻪ وﺳﻠﻢ ﰲ أول ﻣﺎﻗﺪم‬
‫‪33‬‬
‫اﳌﺪﻳﻨﺔﻳﺴﻬﺮ ﻣﻦ اﻟﻠﻴﻞ‬
‫ﻋﻦ أﰊ ﺑﻦ ﻛﻌﺐ رﺿﻲ ﷲ ﻋﻨﻪ ﻗﺎل‪:‬ﳌﺎﻗﺪم رﺳﻮل ﷲ ﺻﻠﻰ ﷲ ﻋﻠﻴﻪ‬
‫۔۔۔۔  ا   ۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔‬
‫  ء  ۔‬ ‫ؒ ص ‪ ٤٦،٤٧‬‬ ‫ر‬ ‫ا‬ ‫  ت ‬ ‫ ا رت ‬ ‫‪ - 30‬و ن اور‬
‫‪- 31‬اﻻﻧﻔﺎل ‪٢٦ :‬‬
‫  ‪ ٢٧٢٩:‬اﳌﺆﻟﻒ ‪ :‬ﳏﻤﺪ ﺑﻦ إﲰﺎﻋﻴﻞ أﺑﻮ ﻋﺒﺪﷲ اﻟﺒﺨﺎري اﳉﻌﻔﻲ‬ ‫‪ - 32‬اﳉﺎﻣﻊ اﻟﺼﺤﻴﺢ اﳌﺨﺘﺼﺮج ‪  ٣‬ص ‪ ١٠٥٧‬‬
‫اﻟﻨﺎﺷﺮ ‪ :‬دار اﺑﻦ ﻛﺜﲑ ‪ ،‬اﻟﻴﻤﺎﻣﺔ – ﺑﲑوت اﻟﻄﺒﻌﺔ اﻟﺜﺎﻟﺜﺔ ‪1987 - 1407 ،‬‬
‫‪ - 33‬اﻟﺴﻨﻦ اﻟﻜﱪى ج ‪ ۵‬ص ‪ ٦١‬اﳌﺆﻟﻒ‪:‬أﺑﻮﻋﺒﺪ اﻟﺮﲪﻦ أﲪﺪﺑﻦ ﺷﻌﻴﺐ ﺑﻦ ﻋﻠﻲ اﳋﺮاﺳﺎﱐ‪،‬اﻟﻨﺴﺎﺋﻲ)اﳌﺘﻮﰱ ‪303 :‬ﻫـ(‬
 ‫‪26‬‬
‫وﺳﻠﻢ وأﺻﺤﺎﺑﻪ اﳌﺪﻳﻨﺔوآو ﻢ اﻷﻧﺼﺎررﻣﺘﻬﻢ اﻟﻌﺮب ﻋﻦ ﻗﻮس واﺣﺪة‬
‫‪34‬‬
‫ﻛﺎﻧﻮا ﻻ ﻳﺒﻴﺘﻮن إﻻ ﻟﺴﻼح وﻻﻳﺼﺒﺤﻮن إﻻﻓﻴﻪ‬
‫ ‬ ‫ ‬ ‫  ار    ‬ ‫ ز‬ ‫ں ا‬
‫ ‬ ‫ ان  ت     ر ل ا  ﷺ‬
‫ ‬ ‫ ‬ ‫   ا رت   ‬ ‫  ا  ‬ ‫ ‬ ‫  ‪،‬آپ  ان ‬ ‫   ‬ ‫ و‬ ‫‪،‬اوران ‬
‫ا ف  ا      ا  و ت  ت د ‪:‬‬
‫ﻋﻦ ﻋﺒﺎدة ﺑﻦ اﻟﺼﺎﻣﺖ ﻗﺎل‪ :‬ﻳﻌﻨﺎ رﺳﻮل ﷲ ﺻﻠﻰ ﷲ ﻋﻠﻴﻪ و ﺳﻠﻢ ﻋﻠﻰ‬
‫اﻟﺴﻤﻊ و اﻟﻄﺎﻋﺔ ﰲ اﳌﻨﺸﻂ واﳌﻜﺮﻩ وأن ﻻﻧﻨﺎزع اﻷﻣﺮأﻫﻠﻪ وأن ﻧﻘﻮم أو‬
‫ﻧﻘﻮل ﳊﻖ ﺣﻴﺜﻤﺎﻛﻨﺎﻻﳔﺎف ﰲ ﷲ ﻟﻮﻣﺔ ﻻﺋﻢ‪35‬۔‬

‫ں    را‬ ‫ ‬ ‫ت   دو ے ‬ ‫ ‬

‫ ‬ ‫ر ‬ ‫ ا اء ‬ ‫ں     آپ ﷺ ار د  ‬ ‫ ‬ ‫٭دو ے ‬
‫ دار ا   ‪،‬اورو ں ‬ ‫   ‬ ‫‪،‬‬ ‫ؓر  ر‬ ‫ت ‬ ‫  ا‬ ‫ ‬ ‫ آ ‪: ،‬‬
‫  ر ۔‬ ‫ ‬ ‫د ہ  ا   ‪  ،‬ت ا   م     وا  ‬
‫ ‬ ‫  م    ز   )  اس و  ‬ ‫ت ‬ ‫د‬ ‫ ا  ‬ ‫  را‬ ‫٭دارا‬
‫ؓ   ‬ ‫ ا‬ ‫ت ‬ ‫ ‬ ‫م    ف ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫  ا ( و ٴہ ‬ ‫ ‬ ‫ت   ‬ ‫ ‬ ‫ا‬
‫   ‬ ‫ ‪    ،‬ا   ح   آپ  ا‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫ ﷺ  ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫ر  ‪،‬‬ ‫ ا‬
‫    را وا   ن  ‪    ،‬رى    ‪:‬‬
‫ﻋﻦ أﻧﺲ رﺿﻲ ﷲ ﻋﻨﻪ‪:‬أن اﻟﻨﱯ ﺻﻠﻰ ﷲ ﻋﻠﻴﻪ و ﺳﻠﻢ ﻧﻌﻰ زﻳﺪاو‬
‫ﺟﻌﻔﺮا واﺑﻦ رواﺣﺔ ﻟﻠﻨﺎس ﻗﺒﻞ أن ﺗﻴﻬﻢ ﺧﱪﻫﻢ ﻓﻘﺎل)أﺧﺬ اﻟﺮاﻳﺔ‬
‫۔۔۔۔  ا   ۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔‬
‫  ‪  ٣٥١٢  :‬اﳌﺆﻟﻒ ‪ :‬ﳏﻤﺪ ﺑﻦ ﻋﺒﺪﷲ أﺑﻮ ﻋﺒﺪﷲ اﳊﺎﻛﻢ‬ ‫‪ -‬اﳌﺴﺘﺪرك ﻋﻠﻰ اﻟﺼﺤﻴﺤﲔ ج ‪ ۲‬ص ‪ ٤٣٤‬‬ ‫‪34‬‬

‫اﻟﻨﻴﺴﺎﺑﻮري اﻟﻨﺎﺷﺮ ‪ :‬دار اﻟﻜﺘﺐ اﻟﻌﻠﻤﻴﺔ – ﺑﲑوت اﻟﻄﺒﻌﺔ اﻷوﱃ ‪1990 – 1411 ،‬ﲢﻘﻴﻖ‪:‬ﻣﺼﻄﻔﻰ ﻋﺒﺪاﻟﻘﺎدرﻋﻄﺎ‬
‫  ‪ ٦٧٧٤:‬اﳌﺆﻟﻒ ‪ :‬ﳏﻤﺪ ﺑﻦ إﲰﺎﻋﻴﻞ أﺑﻮ ﻋﺒﺪﷲ اﻟﺒﺨﺎري اﳉﻌﻔﻲ‬ ‫‪ - 35‬اﳉﺎﻣﻊ اﻟﺼﺤﻴﺢ اﳌﺨﺘﺼﺮج ‪ ٦‬ص ‪ ٢٦٣٣‬‬
‫اﻟﻨﺎﺷﺮ ‪ :‬دار اﺑﻦ ﻛﺜﲑ ‪ ،‬اﻟﻴﻤﺎﻣﺔ – ﺑﲑوت اﻟﻄﺒﻌﺔ اﻟﺜﺎﻟﺜﺔ ‪ 1987 – 1407 ،‬ﲢﻘﻴﻖ ‪ :‬د‪ .‬ﻣﺼﻄﻔﻰ دﻳﺐ اﻟﺒﻐﺎ أﺳﺘﺎذ‬
‫اﳊﺪﻳﺚ وﻋﻠﻮﻣﻪ ﰲ ﻛﻠﻴﺔ اﻟﺸﺮﻳﻌﺔ ‪ -‬ﺟﺎﻣﻌﺔ دﻣﺸﻖ ﻋﺪد اﻷﺟﺰاء ‪ 6:‬ﻣﻊ اﻟﻜﺘﺎب ‪ :‬ﺗﻌﻠﻴﻖ د‪ .‬ﻣﺼﻄﻔﻰ دﻳﺐ اﻟﺒﻐﺎ۔‬
 ‫‪27‬‬
‫زﻳﺪﻓﺄﺻﻴﺐ ﰒ أﺧﺬ ﺟﻌﻔﺮ ﻓﺄﺻﻴﺐ ﰒ أﺧﺬاﺑﻦ رواﺣﺔ ﻓﺄﺻﻴﺐ(‪.‬وﻋﻴﻨﺎﻩ‬
‫‪36‬‬
‫ﺗﺬرﻓﺎن)ﺣﱴ أﺧﺬ اﻟﺮاﻳﺔﺳﻴﻒ ﻣﻦ ﺳﻴﻮف ﷲ ﺣﱴ ﻓﺘﺢ ﷲ ﻋﻠﻴﻬﻢ(‬
‫ ا ب ‬ ‫ں ‬ ‫  م ‬ ‫ ‬ ‫ل   ‬ ‫   ا‬ ‫   اس روا  ‬ ‫ ‬
‫  ‪:‬‬ ‫ ا رت   ‬
‫ﻋﻦ أﻧﺲ ﺑﻦ ﻣﺎﻟﻚ ‪ :‬أن رﺳﻮل ﷲ ﺻﻠﻰ ﷲ ﻋﻠﻴﻪ و ﺳﻠﻢ ﺑﻌﺚ زﻳﺪا و‬
‫ﺟﻌﻔﺮا وﻋﺒﺪ ﷲ ﺑﻦ رواﺣﺔ ودﻓﻊ اﻟﺮاﻳﺔ إﱃ زﻳﺪ ﻓﺄﺻﻴﺒﻮا ﲨﻴﻌﺎ ﻗﺎل أﻧﺲ‬
‫ﻓﻨﻌﺎﻫﻢ رﺳﻮل ﷲ ﺻﻠﻰ ﷲ ﻋﻠﻴﻪ و ﺳﻠﻢ إﱃ اﻟﻨﺎس ﻗﺒﻞ أن ﳚﻲء اﳋﱪ‬
‫ﻗﺎل أﺧﺬاﻟﺮاﻳﺔ زﻳﺪ ﻓﺄﺻﻴﺐ ﰒ أﺧﺬ ﺟﻌﻔﺮ ﻓﺄﺻﻴﺐ ﰒ أﺧﺬ ﻋﺒﺪ ﷲ ﺑﻦ‬
‫رواﺣﺔ ﻓﺄﺻﻴﺐ ﰒ أﺧﺬ اﻟﺮاﻳﺔ ﺑﻌﺪ ﺳﻴﻒ ﻣﻦ ﺳﻴﻮف ﷲ ﺧﺎﻟﺪ ﺑﻦ‬
‫اﻟﻮﻟﻴﺪﻗﺎل ﻓﺠﻌﻞ ﳛﺪث اﻟﻨﺎس وﻋﻴﻨﺎﻩ ﺗﺬرﻓﺎن رواﻩ اﻟﺒﺨﺎري ﰲ اﻟﺼﺤﻴﺢ‬
‫ﻋﻦ ﺳﻠﻴﻤﺎن ﺑﻦ ﺣﺮب وأﲪﺪ ﺑﻦ واﻗﺪ ﻋﻦ ﲪﺎد وﻓﻴﻪ دﻻﻟﺔ ﻋﻠﻰ أن‬
‫اﻟﻨﺎس إذا ﱂ ﻳﻜﻦ ﻋﻠﻴﻬﻢ أﻣﲑ وﻻﺧﻠﻴﻔﺔأﻣﲑﻓﻘﺎم ﻣﺎر ﻢ ﻣﻦ ﻫﻮﺻﺎﱀ‬
‫ﻟﻸﻣﺎرةواﻧﻘﺎدوا ﻟﻪ اﻧﻌﻘﺪت وﻻﻳﺘﻪ ﺣﻴﺚ اﺳﺘﺤﺴﻦ رﺳﻮل ﷲ ﺻﻠﻰ ﷲ‬
‫ﻋﻠﻴﻪ وﺳﻠﻢ ﻣﺎﻓﻌﻞ ﺧﺎﻟﺪﺑﻦ اﻟﻮﻟﻴﺪﻣﻦ أﺧﺬﻩ اﻟﺮاﻳﺔو ﻣﺮﻩ ﻋﻠﻴﻬﻢ دون‬
‫أﻣﺮاﻟﻨﱯ ﺻﻠﻰ ﷲ ﻋﻠﻴﻪ و ﺳﻠﻢ ودون اﺳﺘﺨﻼف ﻣﻦ ﻣﻀﻰ ﻣﻦ أﻣﺮاء‬
‫‪37‬‬
‫اﻟﻨﱯ ﺻﻠﻰ ﷲ ﻋﻠﻴﻪ و ﺳﻠﻢ إ ﻩ وﷲ أﻋﻠﻢ‬
‫ ا ل  ‪:‬‬ ‫ ‬ ‫ ا   ؒ     اس ‬
‫ﰒ أﺧﺬاﻟﻠﻮاءﺧﺎﻟﺪﺑﻦ اﻟﻮﻟﻴﺪوﱂ ﻳﻜﻦ ﻣﻦ اﻷﻣﺮاء وﻫﻮأﻣﲑﻧﻔﺴﻪ ﰒ ﻗﺎل‬
‫رﺳﻮل ﷲ ﺻﻠﻰ ﷲ ﻋﻠﻴﻪ و ﺳﻠﻢ اﻟﻠﻬﻢ اﻧﻪ ﺳﻴﻒ ﻣﻦ ﺳﻴﻮﻓﻚ ﻓﺄﻧﺖ‬
‫۔۔۔۔  ا   ۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔‬
‫  ‪  ٤٠١٤:‬اﳌﺆﻟﻒ ‪ :‬ﳏﻤﺪ ﺑﻦ إﲰﺎﻋﻴﻞ أﺑﻮ ﻋﺒﺪﷲ اﻟﺒﺨﺎري اﳉﻌﻔﻲ‬ ‫‪ - 36‬اﳉﺎﻣﻊ اﻟﺼﺤﻴﺢ اﳌﺨﺘﺼﺮج ‪  ٤‬ص  ‪١٥٥٤‬‬
‫اﻟﻨﺎﺷﺮ ‪ :‬دار اﺑﻦ ﻛﺜﲑ ‪ ،‬اﻟﻴﻤﺎﻣﺔ – ﺑﲑوت اﻟﻄﺒﻌﺔ اﻟﺜﺎﻟﺜﺔ ‪1987 - 1407 ،‬ﲢﻘﻴﻖ ‪ :‬د‪ .‬ﻣﺼﻄﻔﻰ دﻳﺐ اﻟﺒﻐﺎ أﺳﺘﺎذ‬
‫اﳊﺪﻳﺚ وﻋﻠﻮﻣﻪ ﰲ ﻛﻠﻴﺔ اﻟﺸﺮﻳﻌﺔ ‪ -‬ﺟﺎﻣﻌﺔ دﻣﺸﻖ ﻋﺪد اﻷﺟﺰاء ‪ 6 :‬ﻣﻊ اﻟﻜﺘﺎب ‪ :‬ﺗﻌﻠﻴﻖ د‪ .‬ﻣﺼﻄﻔﻰ دﻳﺐ اﻟﺒﻐﺎ۔‬
‫  ‪  ١٦٣٧٤:‬اﳌﺆﻟﻒ ‪ :‬أﲪﺪ ﺑﻦ اﳊﺴﲔ ﺑﻦ ﻋﻠﻲ ﺑﻦ ﻣﻮﺳﻰ أﺑﻮ ﺑﻜﺮ‬ ‫‪ -‬ﺳﻨﻦ اﻟﺒﻴﻬﻘﻲ اﻟﻜﱪى ج ‪۸‬ص ‪ ١٥٤‬‬ ‫‪37‬‬

‫اﻟﺒﻴﻬﻘﻲ اﻟﻨﺎﺷﺮ ‪ :‬ﻣﻜﺘﺒﺔ دار اﻟﺒﺎز ‪ -‬ﻣﻜﺔ اﳌﻜﺮﻣﺔ ‪ 1994 – 1414 ،‬ﲢﻘﻴﻖ ‪ :‬ﳏﻤﺪ ﻋﺒﺪ اﻟﻘﺎدر ﻋﻄﺎ‬
 ‫‪28‬‬
‫ﺗﻨﺼﺮﻩ ﻓﻤﻦ ﻳﻮﻣﺌﺬ ﲰﻰ ﺳﻴﻒ ﷲ وﰲ ﺣﺪﻳﺚ ﻋﺒﺪ ﷲ ﺑﻦ ﺟﻌﻔﺮ ﰒ‬
‫أﺧﺬﻫﺎﺳﻴﻒ ﻣﻦ ﺳﻴﻮف ﷲ ﺧﺎﻟﺪﺑﻦ اﻟﻮﻟﻴﺪ ﻓﻔﺘﺢ ﷲ ﻋﻠﻴﻬﻢ وﺗﻘﺪم‬
‫ﺣﺪﻳﺚ اﻟﺒﺎب ﰲ اﳉﻬﺎد ﻣﻦ وﺟﻪ آﺧﺮ ﻋﻦ أﻳﻮب ﻓﺄﺧﺬﻫﺎ ﺧﺎﻟﺪ ﺑﻦ‬
‫اﻟﻮﻟﻴﺪ ﻣﻦ ﻏﲑ إﻣﺮة واﳌﺮاد ﻧﻔﻲ ﻛﻮﻧﻪ ﻛﺎن ﻣﻨﺼﻮﺻﺎ ﻋﻠﻴﻪ وإﻻ ﻓﻘﺪ ﺛﺒﺖ‬
‫‪38‬‬
‫أ ﻢ اﺗﻔﻘﻮا ﻋﻠﻴﻪ‬

‫   ا ب ا‬ ‫دارا ب ‬

‫ہ ا   ون و ہ ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫ اس  رو  ‬ ‫٭ز   ت  ا  اوروا  ‬
‫    ت   ‬ ‫   ا د‬ ‫ ‬ ‫   آ ى ز    ‬ ‫" ر‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫ ‬
‫د    ‬ ‫ ‬ ‫ر د  ہ‬ ‫‪ ،‬ر ل ا ﷺ ‬ ‫  گ اس     ‬ ‫ ‬ ‫د ٰى  ‪،‬اور‬
‫  دار ‬ ‫و  ر ‪،‬‬ ‫گ  ا ن ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫‪،‬‬ ‫گ ‬ ‫ن  ڈر   و ں ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫‪،‬‬
‫ ا   م  وا  ‬ ‫ ‬ ‫ اور  ا ن ‬ ‫ ‪ ،‬ں     اذا    ‬ ‫م  دار ا ب ‬ ‫ا‬
‫ د‬ ‫  د ‪،‬اور   و ں ‬ ‫  ت ‬ ‫ں         رات   ‬ ‫ہ ‬ ‫ر  ‪ ،‬ا  دن ا  ‬
‫ب‬
‫ ‬ ‫ وہ ‬ ‫  ‪،‬ا   ك    ت ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫  اور ‬ ‫ت  ؓذ ا ا‬ ‫ں   ‬
‫‪   ،‬‬ ‫س رت ‬
‫   ا  ‬ ‫‪،‬در رر‬ ‫ ‬ ‫م   ‬ ‫   دارا‬ ‫ اور ‬
‫ ‬ ‫‪ ،‬اور ت ‬ ‫ردو ﷺ ر  ا   ا ر‬ ‫ ‬ ‫  رہ ‬ ‫وہ ا   و  ‬
‫ ‬ ‫  ‪   ،‬اس  ت   ‬ ‫ل ‬ ‫ ‬ ‫اس وا    ‬ ‫ ‬ ‫‪  ،‬‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫ا ؓ ‬
‫  ‪39‬۔ ‬ ‫     ‬ ‫ ا ب  ا ع ‬ ‫د      دارا ب   ا‬

‫ت‬ ‫ ‬
‫م  در‬ ‫ا ر‬ ‫ں ‬ ‫د    ‬ ‫ت ‬ ‫       ‬ ‫وہ ‬
‫۔۔۔۔  ا   ۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔‬
‫‪ - 38‬ﻓﺘﺢ اﻟﺒﺎري ﺷﺮح ﺻﺤﻴﺢ اﻟﺒﺨﺎري ج ‪۷‬ص ‪ ۵۱۳‬اﳌﺆﻟﻒ ‪ :‬أﲪﺪ ﺑﻦ ﻋﻠﻲ ﺑﻦ ﺣﺠﺮ أﺑﻮ اﻟﻔﻀﻞ اﻟﻌﺴﻘﻼﱐ‬
‫اﻟﺸﺎﻓﻌﻲ اﻟﻨﺎﺷﺮ‪:‬دار اﳌﻌﺮﻓﺔ‪-‬ﺑﲑوت‪ 1379،‬ﲢﻘﻴﻖ‪:‬أﲪﺪ ﺑﻦ ﻋﻠﻲ ﺑﻦ ﺣﺠﺮأﺑﻮ اﻟﻔﻀﻞ اﻟﻌﺴﻘﻼﱐ اﻟﺸﺎﻓﻌﻲ‬
‫ص‪٥٠‬۔‬
‫   ‬ ‫ر‬ ‫ا‬ ‫ ‬ ‫ ا رت ‬ ‫‪ - 39‬و ن اور‬
 ‫‪29‬‬
‫‪:‬‬ ‫ؒ ‬ ‫‪ ،‬اہ وہ دارا م  دارا ب‪،‬ا م ‬ ‫ ‬
‫ﻻ ﳚﻮز ﺗﺮك اﳌﺴﻠﻤﲔ ﺳﺪى ﻟﻴﺲ ﻋﻠﻴﻬﻢ ﻣﻦ ﻳﺪﺑﺮأﻣﻮرﻫﻢ ﰲ دار اﻹﺳﻼم‬
‫وﻻﰲ داراﳊﺮب‪ 40‬‬
‫  ت  ط   ان ا ظ    ن      ‪:‬‬
‫‪41‬‬
‫ﻓﻔﻲ اﻟﻘﻮل ﲟﺎ ﻗﺎﻟﻮا ﻳﺆدي إﱃ أن ﻳﻜﻮن اﻟﻨﺎس ﺳﺪى ﻻ واﱄ ﳍﻢ‬
‫ں   ‬ ‫و ں   ‬ ‫د   ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫‪،‬اورو ں ‬ ‫ ‬ ‫ر‬ ‫ں ‬ ‫ ‬
‫م  ٴ     ‪،‬ا‬ ‫ اور   ‬ ‫   و‬ ‫‪،‬‬ ‫ ‬ ‫ ا‬ ‫  ا‬ ‫ ا ق ‬ ‫ذ  دارى ‬
‫ ا‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫     ا‬ ‫‪  ،‬اس ‬ ‫  ر  ے  د  ر‬ ‫ ‬
‫    ان  زم   ‬ ‫      رت ‬ ‫ ‬ ‫     ‬ ‫ ‬ ‫‪،‬ا   ء ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫ ‬
‫ ‬ ‫ اورا‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫ ‪،‬‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫‪،‬اور ‬ ‫ ‬ ‫م ‬ ‫ ‬ ‫ و‬ ‫ ‬ ‫  رہ ‬ ‫ ‬
‫ ‬ ‫   د ارى  ا   ‪  ،‬ء      ا‬ ‫  ‪،‬‬ ‫    ورت ‬ ‫ ‬ ‫     ‬
‫ ‬ ‫ اس     ا ر اوروہ ‬ ‫  ر‬ ‫   ‬ ‫ ا ق ‬ ‫ں   ‬ ‫       ‬
‫‪:‬‬ ‫  ار‬
‫ ا م  ا ر   ‪،‬اوراس   ‬ ‫د     م    ف ‬ ‫ؒ  ا م    م ‬ ‫ا م ‬
‫ت  نؓ    م  د )   ہ (    ت   ؓ  ا     ‪:‬‬
‫ﺼﻠﱠﻰ ِِ ْﻢ ا ْﳉُ ُﻤ َﻌﺔَ‬
‫ﺎﺟﺘَ َﻤﻌُﻮا َﻋﻠَﻰ َر ُﺟ ٍﻞ ﻓَ َ‬ ‫ﱠﺎس ﻓَ ْ‬ ‫ﺼﻠِّﻲ ا ْﳉُ ُﻤ َﻌﺔَ ِ ﻟﻨ ِ‬
‫ﺎت َﻣ ْﻦ ﻳُ َ‬
‫ﻟَ ْﻮَﻣ َ‬
‫ﻴﺢ أَﻧﱠﻪُ ُْﳚ ِﺰﺋُـ ُﻬ ْﻢ ﻓَـ َﻘ ْﺪ ذَ َﻛ َﺮ اﺑْ ُﻦ ُر ْﺳﺘُ َﻢ َﻋ ْﻦ ُﳏَ ﱠﻤ ٍﺪ‬
‫ﺼﺤ ُ‬
‫َﻫﻞ ُْﳚ ِﺰﺋُـﻬﻢ ؟ واﻟ ﱠ ِ‬
‫ُْ َ‬ ‫ْ‬
‫ِ‬ ‫رِﲪﻬﻤﺎ ا ﱠ ﺗَـﻌ َﺎﱃ أَﻧﱠﻪ ﻟَﻮﻣ َ ِ‬
‫ﱠﺎس َﻋﻠَﻰ َر ُﺟ ٍﻞ‬ ‫ﺎت َﻋﺎﻣ ُﻞ إﻓْ ِﺮﻳﻘﻴﱠﺔَ ﻓَ ْ‬
‫ﺎﺟﺘَ َﻤ َﻊ اﻟﻨ ُ‬ ‫ُ َْ‬ ‫َ َُ َ ُ َ‬
‫َﺟﺰأ َُﻫﻢ ِﻷَ ﱠن ﻋُﺜْﻤﺎ َن رِﲪَﻪُ ا ﱠ ﺗَـﻌ َﺎﱃ ﻟَ ﱠﻤﺎ ﺣ ِ‬ ‫ِِ‬
‫اﺟﺘَ َﻤ َﻊ‬
‫ﺼ َﺮ ْ‬ ‫ُ‬ ‫ُ َ‬ ‫َ َ‬ ‫ﺼﻠﱠﻰ ْﻢ ا ْﳉُ ُﻤ َﻌﺔَ أ ْ َ ْ‬ ‫ﻓَ َ‬
‫۔۔۔۔  ا   ۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔‬
‫‪ - 40‬ﺷﺮح اﻟﺴﲑ اﻟﻜﺒﲑج ‪۲‬ص‪۲۲۷‬‬
‫‪-‬اﳌﺒﺴﻮط ﻟﻠﺴﺮﺧﺴﻲ ج ‪۹‬ص ‪ ۱۳۸‬ﻟﻴﻒ‪:‬ﴰﺲ اﻟﺪﻳﻦ أﺑﻮ ﺑﻜﺮ ﳏﻤﺪ ﺑﻦ أﰊ ﺳﻬﻞ اﻟﺴﺮﺧﺴﻲ دراﺳﺔ‬ ‫‪41‬‬

‫وﲢﻘﻴﻖ‪:‬ﺧﻠﻴﻞ ﳏﻲ اﻟﺪﻳﻦ اﳌﻴﺲ اﻟﻨﺎﺷﺮ‪:‬دار اﻟﻔﻜﺮ ﻟﻠﻄﺒﺎﻋﺔ واﻟﻨﺸﺮ واﻟﺘﻮزﻳﻊ‪ ،‬ﺑﲑوت‪ ،‬ﻟﺒﻨﺎن اﻟﻄﺒﻌﺔ اﻷوﱃ‪1421 ،‬ﻫـ‬
‫‪2000‬م۔‬
 ‫‪30‬‬
‫اﳋَﻠِﻴ َﻔﺔَ إ ﱠﳕَﺎ َ ُْﻣ ُﺮ‬
‫ﺼﻠﱠﻰ ِِ ْﻢ ا ْﳉُ ُﻤ َﻌﺔَ َوِﻷَ ﱠن ْ‬ ‫ِ ِ‬
‫ﱠﺎس َﻋﻠَﻰ َﻋﻠ ٍّﻲ َرﺿ َﻲ ا ﱠُ َﻋ ْﻨﻪُ ﻓَ َ‬ ‫اﻟﻨ ُ‬
‫ﻚ ِﲟَْﻨ ِﺰﻟَ ِﺔ‬ ‫ﻚ ﻧَﻈَﺮ ِاﻣ ْﻨﻪُ َﳍُﻢ ﻓَِﺈذَاﻧَﻈَﺮ ِ‬
‫واﻷَﻧْـ ُﻔ ِﺴ ِﻬ ْﻢ َواﺗﱠـ َﻔ ُﻘﻮا َﻋﻠَْﻴ ِﻪ َﻛﺎ َن ذَﻟِ َ‬ ‫ِِ‬
‫ُ‬ ‫ْ‬ ‫ﺑ َﺬﻟ َ ً‬
‫اﳋَﻠِﻴ َﻔ ِﺔ إ ﱠ ﻩُ‬
‫أ َْﻣ ِﺮ ْ‬
‫‪42‬‬

‫ ا   مؒ  ر از ‪:‬‬
‫وإذا ﱂ ﻳﻜﻦ ﺳﻠﻄﺎن وﻻ ﻣﻦ ﳚﻮز اﻟﺘﻘﻠﺪ ﻣﻨﻪ ﻛﻤﺎ ﻫﻮ ﰲ ﺑﻌﺾ ﺑﻼد‬
‫اﳌﺴﻠﻤﲔ ﻏﻠﺐ ﻋﻠﻴﻬﻢ اﻟﻜﻔﺎر ﻛﻘﺮﻃﺒﺔ ﰲ ﺑﻼد اﳌﻐﺮب اﻵن وﺑﻠﻨﺴﻴﺔ‬
‫و ﺑﻼد اﳊﺒﺸﺔ وأﻗﺮوااﳌﺴﻠﻤﲔ ﻋﻨﺪﻫﻢ ﻋﻠﻰ ﻣﺎل ﻳﺆﺧﺬﻣﻨﻬﻢ ﳚﺐ ﻋﻠﻴﻬﻢ‬
‫أن ﻳﺘﻔﻘﻮاﻋﻠﻰ واﺣﺪﻣﻨﻬﻢ ﳚﻌﻠﻮﻧﻪ واﻟﻴﺎﻓﻴﻮﱃ ﻗﺎﺿﻴﺎأوﻳﻜﻮن ﻫﻮاﻟﺬي‬
‫‪43‬‬
‫ﻳﻘﻀﻲ ﺑﻴﻨﻬﻢ وﻛﺬا ﻳﻨﺼﺒﻮا ﳍﻢ إﻣﺎﻣﺎ ﻳﺼﻠﻲ ﻢ اﳉﻤﻌﺔ‬
‫ ا   ؒ    ‪:‬‬
‫ﻮز ﻟِﻠ ِ‬ ‫ِ ٍ‬
‫ْﻤ ْﺴﻠ ِﻤ َ‬
‫ﲔ إﻗَ َﺎﻣﺔُا ْﳉُ َﻤ ِﻊ‬ ‫َوأَ ﱠﻣﺎ ﰲ ﺑ َﻼد ﻋﻠﻴﻬﺎ ُوَﻻةُ اﻟﻜﻔﺎرة)اﻟﻜﻔﺎر( ﻓَـﻴَ ُﺠ ُ ُ‬
‫اﺿﻲ اﻟ ُْﻤ ْﺴﻠِ ِﻤ َ ِ‬
‫ﺎﺿﻴﺎ ﺑِ َﱰ ِ‬
‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ ِ‬
‫َو ْاﻷَ ْﻋﻴَﺎد َوﻳَﺼﲑُاﻟْ َﻘﺎﺿﻲ ﻗَ ً َ‬
‫ﺐ‬‫ﺐ ﻋﻠﻴﻬﻢ ﻃَﻠَ ُ‬ ‫ﲔ َوَﳚ ُ‬
‫‪44‬‬
‫َو ٍال ُﻣ ْﺴﻠِ ٍﻢ ا ﻫـ‬
‫  ؒ    ‪ :‬‬
‫وأﻣﺎﺑﻼدﻋﻠﻴﻬﺎوﻻةﮐﻔﺎرﻓﻴﺠﻮزﻟﻠﻤﺴﻠﻤﲔ إﻗﺎﻣﺔ اﳉﻤﻊ واﻷﻋﻴﺎدو ﻳﺼﲑ‬
‫اﻟﻘﺎﺿﻲ ﻗﺎﺿﻴﺎﺑﱰاﺿﻲ اﳌﺴﻠﻤﲔ ﻓﻴﺠﺐ ﻋﻠﻴﻬﻢ أن ﻳﻠﺘﻤﺴﻮاواﻟﻴﺎ ﻣﺴﻠﻤﺎ‬
‫ﻣﻨﻬﻢ اﻫـ وﻋﺰاﻩ ﻣﺴﻜﲔ ﰲ ﺷﺮﺣﻪ إﱃ اﻷﺻﻞ وﳓﻮﻩ ﰲ ﺟﺎﻣﻊ اﻟﻔﺼﻮﻟﲔ‬
‫ﻣﻄﻠﺐ ﰲ ﺣﻜﻢ ﺗﻮﻟﻴﺔ اﻟﻘﻀﺎء ﰲ ﺑﻼد ﺗﻐﻠﺐ ﻋﻠﻴﻬﺎ اﻟﻜﻔﺎر وﰲ اﻟﻔﺘﺢ و‬
‫۔۔۔۔  ا   ۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔‬
‫‪ - 42‬اﳌﺒﺴﻮط ﻟﻠﺴﺮﺧﺴﻲ ج ‪ ۲‬ص ‪  ٦٢‬ﻟﻴﻒ‪:‬ﴰﺲ اﻟﺪﻳﻦ أﺑﻮ ﺑﻜﺮ ﳏﻤﺪ ﺑﻦ أﰊ ﺳﻬﻞ اﻟﺴﺮﺧﺴﻲ دراﺳﺔ وﲢﻘﻴﻖ‪:‬ﺧﻠﻴﻞ‬
‫ﳏﻲ اﻟﺪﻳﻦ اﳌﻴﺲ اﻟﻨﺎﺷﺮ‪:‬دار اﻟﻔﻜﺮ ﻟﻠﻄﺒﺎﻋﺔ واﻟﻨﺸﺮ واﻟﺘﻮزﻳﻊ‪ ،‬ﺑﲑوت‪ ،‬ﻟﺒﻨﺎن اﻟﻄﺒﻌﺔ اﻷوﱃ‪1421 ،‬ﻫـ ‪2000‬م۔‬
‫‪-‬ﺷﺮح ﻓﺘﺢ اﻟﻘﺪﻳﺮج ‪۷‬ص ‪  ٢٦٤‬ﻛﻤﺎل اﻟﺪﻳﻦ ﳏﻤﺪ ﺑﻦ ﻋﺒﺪ اﻟﻮاﺣﺪ اﻟﺴﻴﻮاﺳﻲ ﺳﻨﺔ اﻟﻮﻻدة ‪ /‬ﺳﻨﺔ اﻟﻮﻓﺎة ‪681‬ﻫـ‬ ‫‪43‬‬

‫اﻟﻨﺎﺷﺮ دار اﻟﻔﻜﺮ ﻣﻜﺎن اﻟﻨﺸﺮ ﺑﲑوت ۔‬

‫‪-‬اﻟﺒﺤﺮ اﻟﺮاﺋﻖ ﺷﺮح ﻛﻨﺰ اﻟﺪﻗﺎﺋﻖ ج ‪ ٦‬ص ‪ ۲۹۸‬زﻳﻦ اﻟﺪﻳﻦ اﺑﻦ ﳒﻴﻢ اﳊﻨﻔﻲ ﺳﻨﺔ اﻟﻮﻻدة ‪926‬ﻫـ‪ /‬ﺳﻨﺔ اﻟﻮﻓﺎة‬ ‫‪44‬‬

‫‪970‬ﻫـ اﻟﻨﺎﺷﺮ دار اﳌﻌﺮﻓﺔ ﻣﻜﺎن اﻟﻨﺸﺮ ﺑﲑوت۔‬

 ‫‪31‬‬
‫إذا ﱂ ﻳﻜﻦ ﺳﻠﻄﺎن وﻻ ﻣﻦ ﳚﻮز اﻟﺘﻘﻠﺪ ﻣﻨﻪ ﻛﻤﺎﻫﻮ ﰲ ﺑﻌﺾ ﺑﻼد‬
‫اﳌﺴﻠﻤﲔ ﻏﻠﺐ ﻋﻠﻴﻬﻢ اﻟﻜﻔﺎرﻛﻘﺮﻃﺒﺔ اﻵن ﳚﺐ ﻋﻠﻰ اﳌﺴﻠﻤﲔ أن‬
‫ﻳﺘﻔﻘﻮا ﻋﻠﻰ واﺣﺪ ﻣﻨﻬﻢ ﳚﻌﻠﻮﻧﻪ واﻟﻴﺎ ﻓﻴﻮﱄ ﻗﺎﺿﻴﺎ وﻳﻜﻮن ﻫﻮ اﻟﺬي‬
‫ﻢ اﳉﻤﻌﺔ ا ﻫـ وﻫﺬا ﻫﻮ‬ ‫ﻳﻘﻀﻲ ﺑﻴﻨﻬﻢ وﻛﺬا ﻳﻨﺼﺒﻮا إﻣﺎﻣﺎ ﻳﺼﻠﻲ‬
‫اﻟﺬي ﺗﻄﻤﺌﻦ اﻟﻨﻔﺲ إﻟﻴﻪ ﻣﻞ ﰒ إن اﻟﻈﺎﻫﺮأن اﻟﺒﻼداﻟﱵ ﻟﻴﺴﺖ ﲢﺖ‬
‫ﺣﻜﻢ ﺳﻠﻄﺎن ﺑﻞ ﳍﻢ أﻣﲑ ﻣﻨﻬﻢ ﻣﺴﺘﻘﻞ ﳊﻜﻢ ﻋﻠﻴﻬﻢ ﻟﺘﻐﻠﺐ أو‬
‫ﺗﻔﺎﻗﻬﻢ ﻋﻠﻴﻪ ﻳﻜﻮن ذﻟﻚ اﻷﻣﲑﰲ ﺣﻜﻢ اﻟﺴﻠﻄﺎن ﻓﻴﺼﺢ ﻣﻨﻪ ﺗﻮﻟﻴﺔ‬
‫‪45‬‬
‫اﻟﻘﺎﺿﻲ ﻋﻠﻴﻬﻢ‬
‫  ا  ا ح    ‪:‬‬
‫وﰲ ﻣﻔﺘﺎح اﻟﺴﻌﺎدةﻋﻦ ﳎﻤﻊ اﻟﻔﺘﺎوي ﻏﻠﺐ ﻋﻠﻰ اﳌﺴﻠﻤﲔ وﻻة اﻟﻜﻔﺎر‬
‫ﳚﻮز ﻟﻠﻤﺴﻠﻤﲔ إﻗﺎﻣﺔ اﳉﻤﻊ و اﻷﻋﻴﺎد و ﻳﺼﲑاﻟﻘﺎﺿﻲ ﻗﺎﺿﻴﺎﺑﱰاﺿﻲ‬
‫اﳌﺴﻠﻤﲔ وﳚﺐ ﻋﻠﻴﻬﻢ أن ﻳﻠﺘﻤﺴﻮاواﻟﻴﺎ ﻣﺴﻠﻤﺎاﻩ وﻟﻮ ﻣﺎت اﳋﻠﻴﻔﺔ وﻟﻪ‬
‫وﻻة ﻋﻠﻰ أﻣﻮراﻟﻌﺎﻣﺔ ﻛﺎن ﳍﻢ أن ﻳﻘﻴﻤﻮااﳉﻤﻌﺔ ﻷ ﻢ أﻗﻴﻤﻮاﻷﻣﻮر‬
‫‪46‬‬
‫اﳌﺴﻠﻤﲔ ﻓﻜﺎﻧﻮا ﻋﻠﻰ ﺣﺎﳍﻢ ﻣﺎ ﱂ ﻳﻌﺰﻟﻮاﺣﻠﱯ‬

‫ ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫ت‬

‫ ا ر  ‬ ‫ ہ  ‬ ‫ت ‬
‫ت‬
‫ا    ‬ ‫ر ‬ ‫ں    ف     ا‬ ‫ ا ار  ر وا  ‬ ‫ ‬
‫ ‬ ‫    وہ ‬ ‫اس ‬ ‫ ‬ ‫   ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫‪   ،‬وہ ‬ ‫   ‬ ‫ہ ‬
‫ ا ار   وم  ‪،‬اس    و د ء اور  ء  م ا رت  ا ار  اس  ت   د    ‬ ‫اور‬
‫ ‬ ‫ت‬
‫ ا ر  ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫ اور  و‬ ‫   ‬ ‫ ا رت     در ت   ‪،‬اور ا‬
‫۔۔۔۔  ا   ۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔‬
‫‪-‬ﺣﺎﺷﻴﺔ رد اﳌﺨﺘﺎر ﻋﻠﻰ اﻟﺪر اﳌﺨﺘﺎر ﺷﺮح ﺗﻨﻮﻳﺮ اﻷﺑﺼﺎر ﻓﻘﻪ أﺑﻮ ﺣﻨﻴﻔﺔ ج ‪ ۵‬ص ‪  ٣٦٩‬اﺑﻦ ﻋﺎﺑﺪﻳﻦ‪.‬اﻟﻨﺎﺷﺮ دار‬ ‫‪45‬‬

‫اﻟﻔﻜﺮ ﻟﻠﻄﺒﺎﻋﺔ واﻟﻨﺸﺮ‪.‬ﺳﻨﺔ اﻟﻨﺸﺮ ‪1421‬ﻫـ ‪2000 -‬م‪.‬ﻣﻜﺎن اﻟﻨﺸﺮ ﺑﲑوت‪.‬ﻋﺪد اﻷﺟﺰاء ‪8‬‬
‫‪- 46‬ﺣﺎﺷﻴﺔ ﻋﻠﻰ ﻣﺮاﻗﻲ اﻟﻔﻼح ﺷﺮح ﻧﻮر اﻹﻳﻀﺎح ج ‪ ۱‬ص ‪ ۳۲۸‬أﲪﺪ ﺑﻦ ﳏﻤﺪ ﺑﻦ إﲰﺎﻋﻴﻞ اﻟﻄﺤﺎوي اﳊﻨﻔﻲ ﺳﻨﺔ‬
‫اﻟﻮﻻدة ‪ /‬ﺳﻨﺔ اﻟﻮﻓﺎة ‪1231‬ﻫـ اﻟﻨﺎﺷﺮ اﳌﻄﺒﻌﺔ اﻟﻜﱪى اﻷﻣﲑﻳﺔ ﺑﺒﻮﻻق ﺳﻨﺔ اﻟﻨﺸﺮ ‪1318‬ﻫـ ﻣﻜﺎن اﻟﻨﺸﺮ ﻣﺼﺮ۔‬
 ‫‪32‬‬
‫رہ   ‬ ‫  ‪   ،‬ت ‬ ‫     ‬ ‫  ت   اس      ا رت ‬ ‫     ‬ ‫  ورى ‬
‫ ‬ ‫ى  ا‬ ‫  ء ‬ ‫آ   ‪،‬‬ ‫ ‬ ‫ت   ‬ ‫ ‬ ‫وا ت وروا ت او  ر‬
‫‪:‬‬ ‫ ‬ ‫      ت ‬
‫  ‪:‬‬ ‫ ا   ؒ ‬
‫اﻟﻔﺼﻞ اﻟﺜﺎﻣﻦ ‪]:‬وﺟﻮب اﲣﺎذ اﻹﻣﺎرة[ﳚﺐ أن ﻳﻌﺮف أن وﻻﻳﺔ اﻟﻨﺎس‬
‫ﻣﻦ أﻋﻈﻢ واﺟﺒﺎت اﻟﺪﻳﻦ ﺑﻞ ﻻﻗﻴﺎم ﻟﻠﺪﻳﻦ إﻻ ﺎ‪،‬ﻓﺈن ﺑﲏ آدم ﻻ ﺗﺘﻢ‬
‫ﻣﺼﻠﺤﺘﻬﻢ إﻻ ﻻﺟﺘﻤﺎع ﳊﺎﺟﺔ ﺑﻌﻀﻬﻢ إﱃ ﺑﻌﺾ‪ ،‬وﻻ ﺑﺪ ﳍﻢ ﻋﻨﺪ‬
‫اﻻﺟﺘﻤﺎع ﻣﻦ رأس‪،‬ﺣﱴ ﻗﺎل اﻟﻨﱯ ﺻﻠﻰ ﷲ ﻋﻠﻴﻪ وﺳﻠﻢ‪":‬إذاﺧﺮج‬
‫ﺛﻼﺛﺔﰲ ﺳﻔﺮﻓﻠﻴﺆﻣﺮواأﺣﺪﻫﻢ رواﻩ أﺑﻮ داود‪،‬ﻣﻦ ﺣﺪﻳﺚ أﰊ ﺳﻌﻴﺪ وأﰊ‬
‫ﻫﺮﻳﺮة‪ ،2608 ].‬أﲪﺪ ‪[ 176/2‬وروى اﻹﻣﺎم أﲪﺪﰲ اﳌﺴﻨﺪ ﻋﻦ ﻋﺒﺪ‬
‫ﷲ ﺑﻦ ﻋﻤﺮو‪،‬أن اﻟﻨﱯ ﻗﺎل‪" :‬ﻻ ﳛﻞ ﻟﺜﻼﺛﺔﻳﻜﻮﻧﻮن ﺑﻔﻼة ﻣﻦ اﻷرض‬
‫إﻻأﻣﺮواﻋﻠﻴﻬﻢ أﺣﺪﻫﻢ"]أﲪﺪ‪ .[177/2:‬ﻓﺄوﺟﺐ ﺻﻠﻰ ﷲ ﻋﻠﻴﻪ وﺳﻠﻢ‬
‫ﻣﲑ اﻟﻮاﺣﺪ ﰲ اﻻﺟﺘﻤﺎع اﻟﻘﻠﻴﻞ اﻟﻌﺎرض ﰲ اﻟﺴﻔﺮ‪ ،‬ﺗﻨﺒﻴﻬﺎ ﻋﻠﻰ ﺳﺎﺋﺮ‬
‫أﻧﻮاع اﻻﺟﺘﻤﺎع۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔ ﻓﺎﻟﻮاﺟﺐ ﻋﻠﻰ اﳌﺴﻠﻢ أن ﳚﺘﻬﺪ ﰲ ذﻟﻚ‬
‫ﲝﺴﺐ وﺳﻌﻪ‪ ،‬ﻓﻤﻦ وﱄ وﻻﻳﺔ ﻳﻘﺼﺪ ﺎ ﻃﺎﻋﺔ ﷲ‪،‬وإﻗﺎﻣﺔ ﻣﺎ ﳝﻜﻨﻪ ﻣﻦ‬
‫دﻳﻨﻪ‪ ،‬وﻣﺼﺎﱀ اﳌﺴﻠﻤﲔ‪ ،‬وأﻗﺎم ﻓﻴﻬﺎ ﻣﺎ ﳝﻜﻨﻪ ﻣﻦ ﺗﺮك اﶈﺮﻣﺎت‪ ،‬ﱂ‬
‫ﻳﺆاﺧﺬ ﲟﺎﻳﻌﺠﺰ ﻋﻨﻪ‪ ،‬ﻓﺈن ﺗﻮﻟﻴﺔ اﻷﺑﺮار ﺧﲑ ﻟﻸﻣﺔ ﻣﻦ ﺗﻮﻟﻴﺔ اﻟﻔﺠﺎر‪.‬وﻣﻦ‬
‫ﻛﺎن ﻋﺎﺟﺰا ﻋﻦ إﻗﺎﻣﺔ اﻟﺪﻳﻦ ﻟﺴﻠﻄﺎن واﳉﻬﺎد‪ ،‬ﻓﻔﻌﻞ ﻣﺎﻳﻘﺪرﻋﻠﻴﻪ‪،‬ﻣﻦ‬
‫اﻟﻨﺼﻴﺤﺔ ﺑﻘﻠﺒﻪ‪ ،‬واﻟﺪﻋﺎء ﻟﻸﻣﺔ‪،‬وﳏﺒﺔ اﳋﲑ‪،‬وﻓﻌﻞ ﻣﺎﻳﻘﺪرﻋﻠﻴﻪ ﻣﻦ اﳋﲑ‪،‬ﱂ‬
‫‪47‬‬
‫اﳍﺎدي ‬ ‫ﻳﻜﻠﻒ ﻣﺎﻳﻌﺠﺰﻋﻨﻪ‪،‬ﻓﺈن ﻗﻮام اﻟﺪﻳﻦ اﻟﻜﺘﺎب‬
‫ء ‬ ‫     و    ادوار  ا‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫   ‬ ‫ؒ  اس ‬ ‫ر‬ ‫ا‬ ‫ت ‬
‫۔۔۔۔  ا   ۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔‬
‫ﺗﯾﻣﯾۃ‪،‬اﻟﻘﺳم اﻟﺛﺎﻧﯽ اﻟﺣدودواﻟﺣﻘوق ص ج ‪4‬‬
‫ؒ‬ ‫‪- 47‬اﻟﺳﯾﺎﺳۃ اﻟﺷرﻋﯾۃ ﻓﯽ اﺻﻼح اﻟراﻋﯽ واﻟرﻋﯾۃ ﻻﺑن‬
‫ص ‪21‬۔ ‪ 26‬اﻟﻧﺎﺷرداراﺑن ﺣزم ‪1424‬ھ م ‪2003‬ء۔‬
 ‫‪33‬‬
‫ ا رت ‬ ‫     ان    ب " و ن اور ‬ ‫   ‬ ‫ ‬ ‫وى   ‬
‫ن    ٰ‬ ‫و‬
‫‪48‬۔‬ ‫"    ف ر ع ‬
‫ى‬
‫   ‬ ‫  م ‬ ‫ ا  اور م ‬ ‫   ‬ ‫ى ‬ ‫   ا‬ ‫ ‬ ‫ص و‬
‫ا    ‬
‫ن‬
‫ؒ    و  ‬ ‫ت  ہ ‬ ‫ ‪ ١٨٢٣‬؁ء   ‬ ‫  ث د ؒى   د ‪ ١٢٣٩،‬؁ھ ‬ ‫ت  ہ  ا‬
‫ ‬ ‫ن  د ا ا  ‬ ‫  ٰى   رى  ‪،49‬اور ا   ٰ‬
‫وى   اس  ت   زور د  ‬ ‫  دارا ب ‬
‫ ‬ ‫ ‬ ‫    رو  ‬ ‫  ا و‬ ‫ ا ر ا م د  ‬ ‫   وہ  م    اور ا‬ ‫   ‬ ‫ ‪،‬‬
‫آ   ‪:‬‬
‫ ‬ ‫ب ‬ ‫ ‬ ‫ن  در‬ ‫ف  روا  ‬ ‫    در دارا ب  ا از‬ ‫"ا‬
‫ ‬ ‫ ‬ ‫ را  ا  و‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫ں   را‬ ‫‪ ،‬وا  ‬ ‫   ا‬ ‫ذن او در‬
‫   وا دوا ح    و    ا  ر‬ ‫ر او ا‬ ‫  زت و ‬ ‫  ار د‬ ‫ر‬
‫ ‪ ،‬‬ ‫ ا م    د  ہ‬ ‫ ‬ ‫ع‬
‫  ت  ز  ‬ ‫ ‪،‬وا م و‬ ‫‪،‬و    ل ‬
‫‪50‬۔‬ ‫ ‬ ‫آ  درا ر   ف  و ا‬
‫۔۔۔۔  ا   ۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔‬
‫ ص ‪٧٣ ٦٣‬۔‬ ‫ ‬ ‫‪- 48‬‬
‫‪:‬‬ ‫ ‬ ‫و ن    رے   ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫ اور ا  ‬ ‫ؒ  دارا ب   ‬ ‫ت  ہ  ا‬ ‫‪- 49‬‬
‫ ۔۔۔۔ا  ‬ ‫  رى ا‬ ‫رى  د‬
‫ٰ ‬ ‫ ‬ ‫‪،‬و   رؤ‬ ‫ى‬
‫ر  ‬ ‫ ا‬ ‫ ا م ا‬ ‫"در  ‬
‫د ‬ ‫ل ا  ‬ ‫ ا‬ ‫ ا‬ ‫دہ ‬ ‫ض ‬ ‫ وذ  ‬ ‫ و‬ ‫ ‬ ‫ ا م ا م را‬
‫ ‬ ‫ ا‬ ‫رى ‬
‫  ٰ‬ ‫ ‬ ‫۔۔از  ‬ ‫   م  ‬ ‫را‬ ‫‪،‬ز ا  ‬
‫ا ں  ًء و ر ا‬
‫ ‪١٩٠٤‬؁ ء (‬ ‫ ‪١٣٢٢‬؁ ھ ‬ ‫ د  ‪  ،‬‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫وى  ى ص‪ ، ١٧ ، ١٦‬ر  ا‬‫)   ٰ‬
‫ى‬
‫  ر  ‬ ‫  ‪،‬اور ا   ا ں  ا م  د‬ ‫ى‬
‫  ر  ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫ ا م ا‬ ‫ ‪:‬اس ‬
‫ ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫    گ  ض ‬ ‫  اورذ  ‬ ‫ و‬ ‫  ا م ‬ ‫ ا‬ ‫‪،‬ا‬
‫   ‬ ‫ ‬ ‫   ‬ ‫  ‪،‬اس ‬ ‫ ‬ ‫  ص ا‬ ‫ ا  ان    د  ان  وں   ‬ ‫‪،‬‬
‫ى ۔‬
‫ د  ا   ح  ر  ‬ ‫رى‬
‫    ٰ ‬ ‫  د    ‪،‬د    ‬ ‫ ‬ ‫وں ‬
‫ ‪١٩٠٤‬؁ ء۔‬ ‫ ‪١٣٢٢‬؁ ھ ‬ ‫ د  ‪  ،‬‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫ى ص ‪  ٣٣، ٣٢‬ر  ا‬ ‫وى ‬
‫  ٰ‬ ‫‪- 50‬‬
 ‫‪34‬‬
‫اس ‬ ‫ن وا   ر ‬ ‫ ‪:‬ا دارا ب    ر   ف      م ‬
‫او  ر‬ ‫   ‬ ‫ں ‬ ‫   ور  ‬ ‫  در‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫ ا زت ‬
‫ و    ‬ ‫ں‬
‫ ‬ ‫ ‬ ‫ ‪،‬اوراس     ‬ ‫ ‬ ‫  ا       ا      ‬ ‫د ار‬
‫ ‬ ‫ٴ ‬ ‫‪،‬اور ‬ ‫   ‬ ‫  و     ا ال   ‬ ‫   اور‬ ‫ ان  ح ‬
‫ت‬
‫ ‬ ‫      اع  ‪،‬ا    ا    ‬ ‫   ‬ ‫ ان  ت   ‬ ‫ ‬
‫  ے۔‬ ‫ ‬ ‫  ا‬
‫     اس     اس‬ ‫  ر ‬ ‫ ‬ ‫   ‬ ‫ت    ا‬ ‫ ‬
‫رى ‬ ‫ ا‬ ‫ ‪،‬‬ ‫   ا  ‬ ‫اد          ‬ ‫ى      ا‬ ‫ دور            ا‬
‫ں ‬ ‫ ‬ ‫  ا‬ ‫اورا‬ ‫ى‬
‫ آزاد  ‬ ‫ں   ا ررا‬
‫‪51‬۔‬ ‫      ج ‬ ‫ت    ا‬ ‫ ‬ ‫     اور‬ ‫ ‬
‫ن ‬ ‫  ؒ     ا  ‬ ‫ا  ‬ ‫ت ‬ ‫ث د ىؒ     ‬ ‫ت  ہ  ا‬
‫‪52‬۔‬ ‫  ٰى  رى ‬
‫ ‬ ‫   ‬ ‫ارى  ت   ا رت ‬ ‫    و ن  ا‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫اس ‬
‫ ‬ ‫ ‬ ‫  ا‬ ‫  ‪،‬‬ ‫ت   ا  ‬ ‫     ا‬ ‫ ا‬ ‫       ‬ ‫    ا د ہ ‬
‫ن‬
‫و  ‬ ‫‪،‬اور   ‬ ‫ ا ر اد رو ل    ر ‬ ‫ وہ ‬ ‫ ‬ ‫د  ہ‬ ‫ ا  و    ا‬ ‫ ‬
‫د  ‪:‬‬ ‫ ‬ ‫   ‬ ‫   ا  ‬ ‫    ر  ا‬ ‫ ‬

‫ ‬ ‫ت‬
‫ ا ر  ‬ ‫  ر    ‬ ‫ا‬
‫  ر    ‬ ‫   ‬ ‫  ء ‬ ‫ ‬ ‫  ارت ا س ‬ ‫ن  وىؒ   ا  ‬ ‫ ‬
‫۔۔۔۔  ا   ۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔‬
‫ٴ ‬ ‫ ا رت ص  ‪ ٦٩،٧٠‬‬ ‫س       و     ) و ن اور ‬
‫ؒ   ا  ‬ ‫ت  ہ ‬ ‫ؒ   ‬ ‫ ‬ ‫ر‬ ‫ا‬ ‫‪- 51‬‬
‫ب(‬
‫ا ؒ  ب ا ء ج ‪ ٢‬ص ‪١٦١‬۔ ‬ ‫وى ‬
‫  ٰ‬ ‫‪- 52‬‬
 ‫‪35‬‬
‫     ‪: ،‬‬ ‫ ‬ ‫ا    ‬
‫   ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫  ا‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫ى  ى  ى ‬ ‫   ا  ‬ ‫ن ‬ ‫٭‬
‫ى  ‪،‬و ں   ہ‬
‫ (    آ د  ‬ ‫ آ  ‬ ‫اق ‬ ‫وں ) ز د  ہ‬ ‫ن ‬ ‫  ں ‬ ‫"  ل ‬ ‫"‬
‫  ر د   ‪ ،‬‬ ‫   ا اور‬ ‫ ا  ‬ ‫ ا    ‬ ‫ ا م   ‬ ‫ ‬ ‫  ان    او  ر‬
‫  ‪:‬‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫ اس       ‬ ‫ن ‬
‫"ان ﺑﺧﺎﻧﻘووھوﻣﺟﻣﻊ اﻟﺗﺟﺎررﺟﻼًﻣﺳﻠﻣﺎًﯾوﻟﯾہ ﺻﺎﺣب اﻟﺻﯾن‬
‫اﻟﯽ ﺗﻠﮏ اﻟﻧﺎﺣﯾۃ ﯾﺗوﺧﯽ‬
‫اﻟﺣﮑم ﺑﯾن اﻟﻣﺳﻠﻣﯾن اﻟذﯾن ﯾﻘﺻدون ٰ‬
‫ﻣﻠﮏ اﻟﺻﯾن ذﻟﮏ واذاﮐﺎن ﻓﯽ اﻟﻌﯾدﺻﻠﯽ ﺑﺎﻟﻣﺳﻠﻣﯾن وﺧطب‬
‫ودﻋﺎ ﻟﺳﻠطﺎن اﻟﻣﺳﻠﻣﯾن و ان اﻟﺗﺟﺎراﻟﻌراﻗﯾﯾن ﻻﯾﻧﮑرون ﻣن‬
‫وﻻﯾﺗہ ﺷﯾﺋﺎ ﻓﯽ اﺣﮑﺎم وﺑﻣﺎ ﻓﯽ ﮐﺗﺎب ﷲ ﻋزوﺟل واﺣﮑﺎم‬
‫اﻻﺳﻼم ‪ 53‬‬
‫ن   ‬ ‫   ‪،‬ا  ‬ ‫وں  ا  ‬ ‫ن ‬ ‫(  ‬ ‫)‬ ‫ ‪:‬‬
‫س‬
‫‪ ،‬ا  ‬ ‫ر‬ ‫ ا م   ‬ ‫ں   در ن ‬ ‫ ان ‬ ‫ہ ‬ ‫ ‬
‫وا  ‬ ‫ آ  ‬ ‫  اور‬ ‫  ‬ ‫ اس     ‬ ‫  ‪ ،‬ہ ‬ ‫ ‬ ‫ ‬
‫ ‬ ‫‪،‬اور د ہ ا م   ‬ ‫ ‬ ‫  ‪،‬اور ‬ ‫ ‬ ‫ں    ز  ا‬
‫  ا ر   ‬ ‫ ‬ ‫   اور‬ ‫ ‬ ‫ وا    و‬ ‫ ‬ ‫  ‪ ،‬اور  ا  ‬ ‫د  ‬
‫     اس وا     ب ا  او  ر‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫ں ‬ ‫ اور   ان ‬ ‫ ‬
‫"‬ ‫ا م ا م    ا   رى ‬

‫ح‬ ‫ (  ا‬ ‫)‬ ‫ ‬ ‫  ر    وا  و‬

‫   ‬ ‫م ا ل   ‬ ‫ ‬ ‫٭ ا ں    ر  ز ن   وا  اور‬
‫ں ‬ ‫ ‬ ‫ ‪ ،‬ا‬ ‫ن آ د ں ‬ ‫  وں    ں     ں    ‬ ‫ ‬ ‫  ‪ ،‬د و ن   ‬
‫۔۔۔۔  ا   ۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔‬
‫ ص ‪٥٨‬۔‬ ‫ن  وىؒ  ا س ‬ ‫ ‬ ‫  ارت ‬ ‫  س ‪١٨١١‬؁ ء  ا  ‬ ‫‪- 53‬ص ‪ ١٤‬‬
 ‫‪36‬‬
‫ ۔‬ ‫ ‬ ‫ ذ  دارا اد  ‬ ‫ و‬ ‫ ‬ ‫ ا‬
‫ ا "  ‬ ‫ "‬ ‫ر ا‬ ‫ں رگ  ا  ‬
‫زرا  ‬ ‫ى  ى ‬ ‫ ‬ ‫٭‬
‫‪:‬‬ ‫ذ‬ ‫ (   س    ن  ا  ‬ ‫ر) راس ‬
‫اﻧہ ﮐﺎن ﺑﺻﯾﻣوررﺟل ﻣن اھل ﺳﯾراف ﯾﻘﺎل ﻟہ اﻟﻌﺑﺎس اﺑن‬
‫ھﺎﻣﺎن و ﮐﺎن ھﻧر ﻣن ﻟﻠﻣﺳﻠﻣﯾن ﺑﺻﯾﻣورذووﺟہ اﻟﺑﻠد و‬
‫اﻟﻣﺳﻠﻣﯾن)ص‪(٤٢‬‬
‫ ‬ ‫اﻟﻣﻧﺿوی اﻟﯾہ ﻣن‬
‫‪ ،‬اور  ‬ ‫س    ن ‬ ‫ ‬ ‫  ‪،‬‬ ‫ر   ا ف  ا  ‬ ‫ ‪       :‬‬
‫ ‬ ‫ہ ‬ ‫ اورو ں ‬ ‫ ‬ ‫ذى و‬ ‫‪،‬اور‬ ‫ں ‬ ‫و ں   ‬
‫  ۔‬ ‫ں   ‬
‫‪،‬اس   اس دور   رت  ل ‬ ‫ى  ‬
‫د  ‬ ‫ر ح ‬ ‫٭ا   م  ‪  ٣٠٤‬؁ھ   ‬
‫‪:‬‬ ‫   ‬ ‫ن ‬
‫ﻋﻠﯽ اﻟﮭﻧرﻣﻧۃ ﯾوﻣﺋذاﺑوﺳﻌﯾدﻣﻌروف اﺑن زﮐرﯾﺎو اﻟﮭﻧرﻣﻧۃ‬
‫ﯾرادﺑہ رﺋﯾس اﻟﻣﺳﻠﻣﯾن وذﻟﮏ ان اﻟﻣﻠﮏ ﯾﻣﻠﮏ ﻋﻠﯽ‬
‫اﻟﻣﺳﻠﻣﯾن رﺟﻼًﻣن رؤﺳﺎﺋﮭم ﺗﮑون اﺣﮑﺎﻣﮭم ﻣﺻروﻓۃ اﻟﯾہ‪ 54‬‬
‫ں‬
‫ ‪ ،‬و  ‬ ‫ ‬ ‫ن  ‬
‫ ‬ ‫ر ں   ا ان و ا ن و‬ ‫ ‬ ‫  ى  ى   ‬ ‫٭‬
‫وى   ا   ب  ۔‬
‫  ٰ‬ ‫‪   ،‬رى ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫ وا  ‬ ‫  ء و   ا  ‬
‫ ‬ ‫  ‪،‬‬ ‫ہ ‬ ‫م   اس   ‬ ‫  ر ں ‬ ‫   ‬ ‫٭ د و ن   ‬
‫ء ‬ ‫ء   ز    اس ‬ ‫‪ ،‬رى  وں  ا‬ ‫ ‬ ‫ ا  ‬ ‫  م  ۃ و‬ ‫ ‬
‫زورد ۔‬ ‫ن وا  ‬ ‫ ا  ‬
‫  ۔‬ ‫   ‬ ‫ ز‬ ‫ ‬ ‫ د  ا‬ ‫ن  زان   ‬ ‫ روس ‬ ‫٭‬
‫ ‬ ‫    ‪،‬‬ ‫ن    ا‬ ‫‪،‬اور ن   ‬ ‫‪،‬از‬ ‫‪ ،‬ى‪،‬‬ ‫ ‪،‬ا‬ ‫٭‬
‫۔۔۔۔  ا   ۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔‬
‫ص‪  ٦٦‬رپ۔‬
‫ ج  ‪    ٢‬‬ ‫‪ - 54‬وج ا‬
 ‫‪37‬‬
‫ہ  ۔‬ ‫ اور‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫ ا‬ ‫ ‬ ‫ و‬ ‫م ‬ ‫ان ‬
‫ ‬ ‫ ‬ ‫ں    ‬
‫ ‬ ‫م ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫   ر رٹ ‬ ‫ )‪  ١٩٢٦‬؁ء( ا‬ ‫٭د‬
‫  ‪،‬اور ا   ر ا ب ‬ ‫ ‬ ‫ر  ‬ ‫ دى  ‪،‬اور اس   ‬ ‫ ‬ ‫)‪ (٥٣‬ار ن   ا  ‬
‫‪55‬۔‬ ‫ ر  ‬ ‫ ‬ ‫ ز‬ ‫   ا  ا‬ ‫ ‬ ‫ وہ اس و ت ‬ ‫  ‪،‬‬
‫  ‪:‬‬ ‫د   ؒ‬
‫وى ‬ ‫٭‬
‫      دو ى ‬ ‫(ا  ‬ ‫ ا‬ ‫ ا‬ ‫")ا‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫"‬ ‫ ‬ ‫"‬
‫ ‬ ‫و    اس    ا‬ ‫   اورآج   ‬ ‫ ‪   ،‬ى ‬ ‫ ‬
‫"‪ 56‬‬ ‫اور ر‬ ‫ ‬ ‫ب ‬ ‫م  اداروں ‬
‫ ‬ ‫    ر‬ ‫ت‬
‫   ا ر  ‬ ‫ ‬ ‫          ا‬ ‫   ‬ ‫   ‬ ‫رہ ‬ ‫ ‬
‫۔‬ ‫د د ‬ ‫  اردے ‬ ‫ ‬ ‫     اس ‬

‫ ‬ ‫ ہ ط ‬ ‫ت ‬ ‫ت‬

‫    م ا ر  ‬
‫  ‬ ‫   ا رت ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫  ا‬ ‫ ‬ ‫   ‬ ‫ و ر  ‬ ‫  ان ‬
‫   ‬ ‫ ‬ ‫ر    ‬ ‫   ‬ ‫س‬
‫  ‪،‬ا  ‬ ‫ہ  ط ‬ ‫   اس    ت ‬ ‫ ‬ ‫ د  ‬ ‫و‬
‫  ا  ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫ب    ان ‬ ‫ ا ار   د   م و ‬ ‫ن  ا‬ ‫ ‬ ‫ ‪،‬‬ ‫ ‬
‫ن‬
‫ ‬ ‫  ‪  ،‬‬ ‫ں   ‬ ‫   ‬ ‫   و  ‬ ‫ اس ا رت ‬ ‫    ت   ‪،‬ا م ‬ ‫ ‬
‫ ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫ ا ار   ت و  ‬ ‫ ‬ ‫ط ر  اور   ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫ں   ر  ا‬
‫ل‬
‫ ا  ‬ ‫   اور اس ‬ ‫  دوں   ‪،‬ا م ا  آ  ‬ ‫ د  اورا‬ ‫  م ‬ ‫  ا‬
‫س‬
‫ ا  ‬ ‫ ‬ ‫ت‬
‫ر  ‬ ‫   ‪،‬ا   ں ‬ ‫ ‬ ‫     ‬ ‫ت   آ    ‪،‬رو  ز      ‬ ‫و‬
‫     اس  ا ر  ‬ ‫  ‪،‬ا   ت و  ‬ ‫د‬ ‫ ‬ ‫ ا‬ ‫‪،‬ا رت وو‬ ‫زم ‬ ‫  ا ر ‬
‫۔۔۔۔  ا   ۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔‬
‫ىؒ۔‬
‫ن  و  ‬ ‫ ‬ ‫ ص‪ ٥٨ ٥٢‬‬ ‫  ء ‬ ‫ ‬ ‫  ارت ا س ‬ ‫‪- 55‬‬
‫  دص ‪٩٦‬۔‬ ‫‪- 56‬‬
 ‫‪38‬‬
‫ ‬ ‫ دو ى   ورى  د   ش   ‬ ‫ ‬ ‫‪  ،‬و ت وا‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫د‬
‫۔‬

‫  ر‬ ‫ت‬
‫ ا ر  ‬ ‫ا‬
‫ ‬ ‫ و‬ ‫م ‬ ‫اج   ‬ ‫ا م ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫نو‬
‫  آ  ‬ ‫اس  ب ‬
‫  ‪:‬‬ ‫د‬ ‫ آ ت ذ    ‬ ‫ا   ر ت وا   ‪،‬‬
‫ت اﻟْ َﻘ ِﻮ ﱡ ِ‬ ‫ِ‬
‫ﲔ‪57‬۔‬
‫ي ْاﻷَﻣ ُ‬ ‫ْﺟ ْﺮ َ‬ ‫ﲑ َﻣ ِﻦ ْ‬
‫اﺳﺘَﺄ َ‬ ‫٭إ ﱠن َﺧ ْ َ‬
‫ِ ‪58‬‬
‫ﲔ‬ ‫ﻚ اﻟْﻴَـ ْﻮَم ﻟَ َﺪﻳْـﻨَﺎ َﻣ ِﻜ ٌ‬
‫ﲔ أَﻣ ٌ‬ ‫٭إﻧﱠ َ‬
‫ِ ٍ ‪59‬‬
‫ﲔ‪ُ ،‬ﻣﻄَ ٍﺎع ﰒَﱠ أَﻣﲔ‬ ‫ﻮل َﻛ ِﺮ ٍﱘ‪ِ ،‬ذي ﻗُـ ﱠﻮةٍ ِﻋ ْﻨ َﺪ ِذي اﻟ َْﻌ ْﺮ ِ‬
‫ش َﻣ ِﻜ ٍ‬ ‫٭إِﻧﱠﻪُ ﻟََﻘ ْﻮ ُل ر ُﺳ ٍ‬
‫َ‬
‫ ‬ ‫د ں    ت ‬ ‫ں‬
‫س   اور ت ارادى دو  ‬ ‫‪،‬ا ن ‬ ‫  اد ت ‬ ‫ت ‬
‫  ۔‬ ‫ ‬ ‫ ‬
‫    اد ف  او ى اورا س ذ  دارى  ۔‬ ‫اورا‬
‫ ؒ‬ ‫ ا  ‬ ‫  ‪ ،‬‬ ‫د ں  اس  ا رت  ا   ارد‬ ‫   ‬ ‫   ‬ ‫ دو ں ‬
‫ ‪،‬اوران   ‬ ‫رہ  دو ں  وں   ر   ارد‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫   و‬ ‫   ‬ ‫   ا  آ ت ‬
‫      او ذ      ‪:‬‬ ‫ ‬
‫ﻓﺈن اﻟﻮﻻﻳﺔﳍﺎرﻛﻨﺎن‪:‬اﻟﻘﻮة واﻷﻣﺎﻧﺔ‪.‬۔۔۔۔واﻟﻘﻮة ﰲ ﻛﻞ وﻻﻳﺔ ﲝﺴﺒﻬﺎ‪ ،‬۔۔‬
‫۔۔واﻟﻘﻮةﰲ اﳊﻜﻢ ﺑﲔ اﻟﻨﺎس‪،‬ﺗﺮﺟﻊ إﱃ اﻟﻌﻠﻢ ﻟﻌﺪل اﻟﺬي دل ﻋﻠﻴﻪ‬
‫اﻟﻜﺘﺎب واﻟﺴﻨﺔ‪،‬وإﱃ اﻟﻘﺪرة ﻋﻠﻰ ﺗﻨﻔﻴﺬاﻷﺣﻜﺎم۔۔۔۔واﻷﻣﺎﻧﺔ ﺗﺮﺟﻊ إﱃ‬
‫‪60‬‬
‫ﺧﺸﻴﺔ ﷲ‪،‬۔۔۔۔ اﺟﺘﻤﺎع اﻟﻘﻮةواﻷﻣﺎﻧﺔﰲ اﻟﻨﺎس ﻗﻠﻴﻞ‬
‫۔۔۔۔  ا   ۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔‬
‫‪26 :‬۔‬ ‫‪ -57‬ا‬
‫‪54 :‬‬ ‫‪ - 58‬‬
‫‪21 - 19 :‬‬ ‫‪ - 59‬ا‬
 ‫‪39‬‬
‫       ا ا م    س   و      ‬ ‫ ؒ    ‬ ‫ ا ا را‬ ‫ر    ‬
‫  و  ‬ ‫  ر ل ا  ﷺ‬ ‫   ا ا   ا م ‬ ‫‪،‬اس ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫ر   اس    ا‬
‫ زا  ‬ ‫ ان   ا‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫ب ‬ ‫ت  ن   ؓ  آ ى دور  ‬ ‫  ‪،‬ا   ح ‬ ‫ ‬
‫ ‬ ‫ ‬ ‫  ‪،‬اس   ‬ ‫ ‬ ‫ں    ت و   ‬ ‫ت  ؓ     م ‬
‫ ‬ ‫  ‪،‬‬ ‫ ‬
‫ز  ٴ ذات    ‪:‬‬ ‫ت و   و  ‬
‫ﻗﺎل ﺑﻌض اﻟﻧﺎس ﺑﺎن اﻻﻣﺎم اذاﻟم ﯾﮑن ﻣطﺎﻋﺎًﻓﺎﻧہ ﻻﯾﮑون‬
‫اﻣﺎﻣﺎًﻻﻧہ اذاﻟم ﯾﮑن ﻟہ اﻟﻘﮩرواﻟﻐﻠﺑۃ ﻻﯾﮑون اﻣﺎﻣﺎًﻟﯾس ﮐذﻟﮏ‬
‫ﻻن طﺎﻋۃاﻻﻣﺎم ﻓرض ﻋﻠﯽ اﻟﻧﺎس ﻓﻠوﻟم ﯾطﯾﻌوااﻻﻣﺎم‬
‫ﻓﺎﻟﻌﺻﯾﺎن ﺣﺻل ﻣﻧﮭم و ﻋﺻﯾﺎﻧﮭم ﻻﯾﺿر ﺑﺎﻻﻣﺎﻣۃ ﺛم ان ﻟم‬
‫ﯾﮑن اﻟﻘﮭرﻓذﻟﮏ ﯾﮑون ﻣن ﺗﻣرداﻟﻧﺎس وﺗﻣردھم ﻻﯾﻌزﻟہ ﻋن‬
‫اﻻﻣﺎﻣۃاﻻﺗری ان اﻟﻧﺑﯽﷺ ﻣﺎﮐﺎن ﻣطﺎﻋﺎ ً ﻓﯽ اول اﻻﺳﻼم‬
‫اﻟﻘﮭرﻋﻠﯽ اﻋداﺋہ ﻣن طرﯾﻖ اﻟﻌﺎدة و اﻟﮑﻔرة‬
‫ٰ‬ ‫و ﮐﺎن ﻻﯾﻣﮑﻧہ‬
‫ﻗدﺗﻣردواﻋن اﻣداده وﻧﺻرة دﯾﻧہ وﻗدﮐﺎن ھذا ﻻﯾﺿر و ﻻ‬
‫ﯾﻌزﻟہ ﻋن اﻟﻧﺑوة وﮐذﻟﮏ اﻻﻣﺎﻣۃ ﻻن اﻻﻣﺎم ﺧﻠﯾﻔۃ اﻟﻧﺑﯽ ﻻ‬
‫ﻣﺣﺎﻟۃ و ﮐذﻟﮏ ﻋﻠﯽ ؓﻣﺎﮐﺎن ﻣطﺎﻋﺎ ً ﻣن ﺟﻣﯾﻊ اﻟﻣﺳﻠﻣﯾن و ﻣﻊ‬
‫ً‪61‬‬
‫ذﻟﮏ ﻣﺎﺻﺎرﻣﻌزوﻻ‬

‫اد‬ ‫ ‬ ‫   ا م ‬

‫ ‪:‬‬ ‫   آ  ‬ ‫  ں  اس روا    ا ہ  ا      ‬
‫اﻹﻣﺎم اﻟﻀﻌﻴﻒ ﻣﻠﻌﻮن)اﻟﻄﱪاﱏ ﻋﻦ اﺑﻦ ﻋﻤﺮ(أﺧﺮﺟﻪ اﻟﻄﱪاﱏ ﻛﻤﺎ ﰱ‬
‫ﳎﻤﻊ اﻟﺰواﺋﺪ)‪،(209/5‬وﻗﺎل اﳍﻴﺜﻤﻰ‪:‬ﺳﻘﻂ ﻣﻦ إﺳﻨﺎدﻩ رﺟﻞ ﺑﲔ ﻋﺒﺪ‬
‫ﻀﺎ‪:‬‬
‫اﻟﻜﺮﱘ ﺑﻦ اﳊﺎرث وﺑﲔ اﺑﻦ ﻋﻤﺮ‪،‬وﻓﻴﻪ ﲨﺎﻋﺔ ﱂ أﻋﺮﻓﻬﻢ ‪.‬و أﺧﺮﺟﻪ أﻳ ً‬

‫‪ -‬اﻟﺴﻴﺎﺳﺔ اﻟﺸﺮﻋﻴﺔ ﰲ إﺻﻼح اﻟﺮاﻋﻲ واﻟﺮﻋﻴﺔ ج ‪ ۳‬ص ‪ ۷،۸‬ﻟﻴﻒ‪:‬أﲪﺪ ﺑﻦ ﻋﺒﺪ اﳊﻠﻴﻢ ﺑﻦ ﺗﻴﻤﻴﺔ اﳊﺮاﱐ‬ ‫‪60‬‬

‫اﻟﻨﺎﺷﺮ‪:‬دار اﺑﻦ ﺣﺰم ‪1424‬ﻫـ‪2003-‬م‬

‫ ؒص‪١٠٥،١٠٦‬۔‬ ‫ر‬ ‫ا‬ ‫‪:‬‬ ‫ت‬
‫ ا ر  ‬ ‫ ص ‪ ١٨٦‬ا   و ن اور‬ ‫ا  ا را‬ ‫‪- 61‬‬
 ‫‪40‬‬
‫‪62‬‬
‫اﻟﺪﻳﻠﻤﻰ )‪،121/1‬رﻗﻢ ‪(410‬‬
‫  ورا م  ن  ۔‬
‫ ا ر ‪،‬‬ ‫ظ ‬ ‫د  ‬ ‫ ‬ ‫ او  روا  ‬ ‫٭‬
‫ ‬ ‫    وم ‬ ‫ ‬ ‫‪  ،‬‬ ‫وم  ا م ‬ ‫ت و  ‬ ‫ ‬ ‫ں ا م ‬ ‫٭‬
‫    ‪:‬‬ ‫ اس     ‬ ‫ؒ     ‬ ‫اد ‪،‬ا م ‬
‫اﻹﻣﺎم اﻟﻀﻌﻴﻒ ﻣﻠﻌﻮن]ﻫﻮ اﻟﻀﻌﻴﻒ ﻋﻦ إﻗﺎﻣﺔ اﻷﺣﻜﺎم اﻟﺸﺮﻋﻴﺔ‪ ،‬ﻓﻌﻠﻴﻪ‬
‫‪63‬‬
‫اﻟﺘﺨﻠﻲ )ﻋﻦ اﻹﻣﺎﻣﺔ[  ‬
‫‪ :‬‬ ‫  ن ‬ ‫ ا  "    ‬ ‫ا ؒ     "‬ ‫ا م ‬
‫ﻗﺎل اﺑن ﻋﺑﺎس ؓﮐﺎن رﺳول ﷲﷺﯾﻘول"اﻻﻣﺎم اﻟﺿﻌﯾف‬
‫‪64‬‬
‫ﻣﻠﻌون وھواﻟذی ﯾﺿﻌف ﻣن ﺗﻧﻔﯾذاﻻﻣوراﻟﺷرﻋﯾۃواﻗﺎﻣﺗﮭﺎ‬

‫ ‬ ‫ت ‬
‫ ‪ ،‬‬ ‫    در‬ ‫   ‬ ‫   ‬ ‫  ‪،‬‬ ‫  دوں ‬ ‫م   ‬
‫ؒ ‬ ‫ ‬ ‫    ‪،‬‬ ‫‪ ،‬ء   اس    ا‬ ‫   زور  اس    رى   ‬ ‫   ‬ ‫ورى ‬
‫  ‪:‬‬ ‫ ‬
‫ﻣﻄﻠﺐ ﰲ اﻟﺘﻨﻔﻴﺬوأﻣﺎاﻟﺘﻨﻔﻴﺬﻓﺎﻷﺻﻞ ﻓﻴﻪ أن ﻳﻜﻮن ﺣﻜﻤﺎ إذ اﻟﻘﻀﺎءﻗﻮﻟﻪ‬
‫أﻧﻔﺬت ﻋﻠﻴﻚ اﻟﻘﻀﺎءﻗﺎﻟﻮاوإذارﻓﻊ إﻟﻴﻪ ﻗﻀﺎءﻗﺎض أﻣﻀﺎﻩ ﺑﺸﺮوﻃﻪ وﻫﺬا‬
‫۔۔۔۔  ا   ۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔‬
‫  ‪  ١١٤:‬اﳌﺼﺪر ‪ :‬ﻣﻮﻗﻊ ﻣﻠﺘﻘﻰ أﻫﻞ اﳊﺪﻳﺚ ٭‬ ‫‪ -‬ﲨﻊ اﳉﻮاﻣﻊ أواﳉﺎﻣﻊ اﻟﻜﺒﲑﻟﻠﺴﻴﻮﻃﻲ ج ‪ ۱‬ص‪۲۰۸‬‬ ‫‪62‬‬

‫   ‪ :‬‬ ‫   ‪ ٤١٠‬٭ﻛﻨﺰ اﻟﻌﻤﺎل ﰲ ﺳﻨﻦ اﻷﻗﻮال واﻷﻓﻌﺎل ج ‪ ٦‬ص ‪ ٢٢‬‬ ‫ﻣﺴﻨﺪ اﻟﻔﺮدوس ﻟﻠدﯾﻠﻣﯽج‪ ۱‬ص ‪۲۸‬‬
‫‪  ١٤٦٦٥‬اﳌﺆﻟﻒ ‪ :‬ﻋﻼء اﻟﺪﻳﻦ ﻋﻠﻲ ﺑﻦ ﺣﺴﺎم اﻟﺪﻳﻦ اﳌﺘﻘﻲ اﳍﻨﺪي اﻟﱪﻫﺎن ﻓﻮري )اﳌﺘﻮﰱ ‪975 :‬ﻫـ(اﶈﻘﻖ ‪ :‬ﺑﻜﺮي‬
‫ﺣﻴﺎﱐ ‪ -‬ﺻﻔﻮة اﻟﺴﻘﺎاﻟﻄﺒﻌﺔ ‪ :‬اﻟﻄﺒﻌﺔ اﳋﺎﻣﺴﺔ ‪1401،‬ﻫـ‪1981/‬م ﻣﺼﺪر اﻟﻜﺘﺎب‪:‬ﻣﻮﻗﻊ ﻣﻜﺘﺒﺔ اﳌﺪﻳﻨﺔ اﻟﺮﻗﻤﻴﺔ۔‬
‫‪ - 63‬اﳉﺎﻣﻊ اﻟﺼﻐﲑ ﻣﻦ ﺣﺪﻳﺚ اﻟﺒﺸﲑ اﻟﻨﺬﻳﺮاﳌﺆﻟﻒ ‪ :‬اﻹﻣﺎم ﺟﻼل اﻟﺪﻳﻦ ﻋﺒﺪاﻟﺮﲪﻦ ﺑﻦ أﰊ ﺑﻜﺮ ﺑﻦ ﳏﻤﺪ ﺑﻦ ﺳﺎﺑﻖ‬
‫اﻟﺪﻳﻦ اﻟﺴﻴﻮﻃﻲ ج ‪ ۱‬ص ‪ ٢٧٤‬ﺣﺪﻳﺚ ﳕﱪ ‪ ۳۰۷۸:‬۔‬
‫ﻟﻠﺷﻌراﻧﯽ ج ‪ ٢‬ص ‪١١‬۔‬
‫ؒ‬ ‫‪- 64‬ﮐﺷف اﻟﻐﻣۃ‬
 ‫‪41‬‬
‫‪65‬‬
‫ﻫﻮاﻟﺘﻨﻔﻴﺬاﻟﺸﺮﻋﻲ وﻣﻌﲎ رﻓﻊ اﻟﻴﺪﺣﺼﻠﺖ ﻋﻨﺪﻩ ﻓﻴﻪ ﺧﺼﻮﻣﺔ ﺷﺮﻋﻴﺔ‬
‫واﻟﻣراد ﻣن اﻟﻧﻔﺎذ اﻟﺻﺣۃ وﻣن ﻋدﻣہ ﻋدﻣﮭﺎﻻاﻟﺻﺣۃﻣﻊ‬
‫‪66‬‬
‫اﻟﺗوﻗف   ‬
‫دا ر     ‪:‬‬
‫ﻋﻠﯽ ﻣوﺟب‬
‫اﻟﺗﻧﻔﯾذاﺣﮑﺎم اﻟﺣﮑم اﻟﺻﺎدرﻣن اﻟﺣﺎﮐم وﺗﻘرﯾره ٰ‬
‫‪67‬‬
‫ﻣﺎ ﺣﮑم ﺑہ وﺑہ ﯾﮑون اﻟﺣﮑم ﻣﺗﻔﻘﺎﻋﻠﯾہ  ‬
‫ص ‬ ‫ت  ؓن ‬ ‫   ‬ ‫ت   ؒا  ‬ ‫     ‬ ‫  ر    ‬ ‫م ‬ ‫٭‬ ‫ ‬
‫ آپ   ‬ ‫‪  ،‬ا   ں   ‬ ‫ ‬ ‫ور ‬ ‫ں ‬ ‫ن  م ‬ ‫‪،‬اور  ا‬ ‫در  ‬ ‫ ‬
‫   ‬ ‫ آپ ‬ ‫‪    ،‬ا   ور ت ‬ ‫ را  ‬ ‫ ‪،‬اس    و دآپ ‬ ‫   ‬ ‫ ‬
‫‪  ،‬ا    ؒ ر از  ‪:‬‬ ‫ ‬
‫ﻓﺎﳋﻼﻓﺔ اﻟﺘﺎﻣﺔ اﻟﱵ أﲨﻊ ﻋﻠﻴﻬﺎ اﳌﺴﻠﻤﻮن وﻗﻮﺗﻞ ﺎ اﻟﻜﺎﻓﺮون و ﻇﻬﺮ‬
‫ﺎاﻟﺪﻳﻦ ﻛﺎﻧﺖ ﺧﻼﻓﺔأﰊ ﺑﻜﺮوﻋﻤﺮوﻋﺜﻤﺎن وﺧﻼﻓﺔﻋﻠﻲ اﺧﺘﻠﻒ ﻓﻴﻬﺎ أﻫﻞ‬
‫اﻟﻘﺒﻠﺔ وﱂ ﻳﻜﻦ ﻓﻴﻬﺎ ز دة ﻗﻮة ﻟﻠﻤﺴﻠﻤﲔ وﻻ ﻗﻬﺮ وﻧﻘﺺ ﻟﻠﻜﺎﻗﺮﻳﻦ‬
‫وﻟﻜﻦ ﻫﺬاﻻﻳﻘﺪح ﰲ أن ﻋﻠﻴﺎﻛﺎن ﺧﻠﻴﻔﺔ راﺷﺪاﻣﻬﺪ وﻟﻜﻦ ﱂ ﻳﺘﻤﻜﻦ‬
‫ﻛﻤﺎﲤﻜﻦ ﻏﲑﻩ وﻻ أﻃﺎﻋﺘﻪ اﻷﻣﺔ ﻛﻤﺎ أﻃﺎﻋﺖ ﻏﲑﻩ ﻓﻠﻢ ﳛﺼﻞ ﰲ زﻣﻨﻪ‬
‫ﻣﻦ اﳋﻼﻓﺔاﻟﺘﺎﻣﺔاﻟﻌﺎﻣﺔﻣﺎ ﺣﺼﻞ ﰲ زﻣﻦ اﻟﺜﻼﺛﺔ ﻣﻊ أﻧﻪ ﻣﻦ اﳋﻠﻔﺎء‬
‫‪68‬‬
‫اﻟﺮاﺷﺪﻳﻦ اﳌﻬﺪﻳﲔ‬
‫وأﻣﺎ ﻋﻠﻲ ﻓﻤﻦ ﺣﲔ ﺗﻮﱃ ﲣﻠﻒ ﻋﻦ ﺑﻴﻌﺘﻪ ﻗﺮﻳﺐ ﻣﻦ ﻧﺼﻒ اﳌﺴﻠﻤﲔ ﻣﻦ‬
‫۔۔۔۔  ا   ۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔‬
‫‪ - 65‬ﺣﺎﺷﻴﺔ رد اﳌﺨﺘﺎر ﻋﻠﻰ اﻟﺪر اﳌﺨﺘﺎر ﺷﺮح ﺗﻨﻮﻳﺮ اﻷﺑﺼﺎر ﻓﻘﻪ أﺑﻮ ﺣﻨﻴﻔﺔ ج ‪ ۵‬ص ‪ ۳۵۳‬اﺑﻦ ﻋﺎﺑﺪﻳﻦ‪.‬اﻟﻨﺎﺷﺮ دار‬
‫اﻟﻔﻜﺮ ﻟﻠﻄﺒﺎﻋﺔ واﻟﻨﺸﺮ‪.‬ﺳﻨﺔ اﻟﻨﺸﺮ ‪1421‬ﻫـ ‪2000 -‬م‪.‬ﻣﻜﺎن اﻟﻨﺸﺮ ﺑﲑوت‪.‬ﻋﺪد اﻷﺟﺰاء ‪ 8‬۔‬
‫‪- 66‬ﺷرح اﻻﺷﺑﺎه ج ‪ ١‬ص ‪١٤٣‬۔ ‬
‫ ؒص‪١١٠‬۔‬ ‫ر‬ ‫ا‬ ‫‪:‬‬ ‫ ا رت ‬ ‫‪- 67‬ﻋﻘوداﻟدرﯾۃ ج ‪ ١‬ص ‪  ٣٠٣‬ا   و ن اور‬
‫‪- 68‬ﻣﻨﻬﺎج اﻟﺴﻨﺔاﻟﻨﺒﻮﻳﺔج‪٦٣‬ص‪ ۲۷‬ﻟﻴﻒ‪:‬أﲪﺪ ﺑﻦ ﻋﺒﺪ اﳊﻠﻴﻢ ﺑﻦ ﺗﻴﻤﻴﺔاﳊﺮاﱐ‪728‬ﻫـ دراﺳﺔ وﲢﻘﻴﻖ‪ :‬ﳏﻤﺪ رﺷﺎد ﺳﺎﱂ‬
‫اﻟﻨﺎﺷﺮ‪:‬ﺟﺎﻣﻌﺔ اﻹﻣﺎم ﳏﻤﺪ ﺑﻦ ﺳﻌﻮد‪ ،‬اﻟﺮ ض‪ ،‬اﳌﻤﻠﻜﺔ اﻟﻌﺮﺑﻴﺔ اﻟﺴﻌﻮدﻳﺔ اﻷوﱃ‪1406 ،‬ﻫـ‪1986/‬م ۔‬
 ‫‪42‬‬
‫اﻟﺴﺎﺑﻘﲔ اﻷوﻟﲔ ﻣﻦ اﳌﻬﺎﺟﺮﻳﻦ واﻷﻧﺼﺎروﻏﲑﻫﻢ ﳑﻦ ﻗﻌﺪ ﻋﻨﻪ ﻓﻠﻢ ﻳﻘﺎﺗﻞ‬
‫ﻣﻌﻪ وﻻ ﻗﺎﺗﻠﻪ ﻣﺜﻞ أﺳﺎﻣﺔ ﺑﻦ زﻳﺪ واﺑﻦ ﻋﻤﺮ وﳏﻤﺪ ﺑﻦ ﻣﺴﻠﻤﺔ وﻣﻨﻬﻢ‬
‫ﻣﻦ ﻗﺎﺗﻠﻪ ﰒ ﻛﺜﲑﻣﻦ اﻟﺬﻳﻦ ﻳﻌﻮﻩ رﺟﻌﻮاﻋﻨﻪ ﻣﻨﻬﻢ ﻣﻦ ﻛﻔﺮﻩ واﺳﺘﺤﻞ دﻣﻪ‬
‫‪69‬‬
‫وﻣﻨﻬﻢ ﻣﻦ ذﻫﺐ إﱃ ﻣﻌﺎوﻳﺔﻛﻌﻘﻴﻞ أﺧﻴﺔوأﻣﺜﺎﻟﻪ‬
‫‪ ،‬‬ ‫م ‬ ‫   ‬ ‫ا رت ‬ ‫ ‬ ‫   اس   ‬ ‫ ‬ ‫ ا‬ ‫ ‬
‫‪:‬‬ ‫ؒد ار د‬ ‫ ‬ ‫ا ا‬ ‫ت ‬ ‫٭‬
‫ ‬ ‫ ‬ ‫‪،‬اور‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫   ‬ ‫ر    ‬ ‫ ‬ ‫  ا  ‬ ‫"‬
‫  ‪ ،‬ء ‬ ‫ ‬ ‫  ں   ان   ‬ ‫ ‬ ‫  ‪،‬‬ ‫  م   ‬ ‫ ان ‬
‫ب‬
‫‪،‬اور ط  و  ‬ ‫ل ‬ ‫ و د‬ ‫  م ‬ ‫ ‬ ‫ا م    را  ‬
‫ ‬ ‫ ‬ ‫‪  ،‬‬ ‫م ‬ ‫زا  ؒ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫‪،‬‬ ‫ ‬
‫ع  و د ط و ب        "‪70‬۔ ‬
‫ ‪:‬‬ ‫ ‬ ‫ؒ ‬ ‫ر‬ ‫ا‬
‫   ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫ ا‬ ‫م    دارا‬ ‫ں  وا  دارا‬ ‫"  ‬
‫ ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫ى‬
‫  ارد  ‬ ‫  ط اور زم ‬ ‫ى‬
‫د  ‬ ‫ ‬ ‫اس   و‬
‫‪71‬‬
‫ "‬ ‫‪،‬اورو   ط  ر‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫ا‬

‫    ورت‬ ‫ ‬ ‫ا رت ‬

‫ ‬ ‫ و ر ى ‬ ‫ و‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫  ٰى ‬ ‫ ا‬ ‫ات  ا       ا  ا‬ ‫ ‬
‫۔۔۔۔  ا   ۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔‬
‫‪ -‬ﻣﻨﻬﺎج اﻟﺴﻨﺔ اﻟﻨﺒﻮﻳﺔ ج ‪ ١٣٤‬ص ‪ ۵‬ﻟﻴﻒ‪:‬أﲪﺪ ﺑﻦ ﻋﺒﺪ اﳊﻠﻴﻢ ﺑﻦ ﺗﻴﻤﻴﺔ اﳊﺮاﱐ ‪728‬ﻫـ دراﺳﺔ وﲢﻘﻴﻖ‪ :‬ﳏﻤﺪ‬ ‫‪69‬‬

‫رﺷﺎد ﺳﺎﱂ اﻟﻨﺎﺷﺮ‪:‬ﺟﺎﻣﻌﺔ اﻹﻣﺎم ﳏﻤﺪ ﺑﻦ ﺳﻌﻮد‪ ،‬اﻟﺮ ض‪ ،‬اﳌﻤﻠﻜﺔ اﻟﻌﺮﺑﻴﺔ اﻟﺴﻌﻮدﻳﺔ اﻷوﱃ‪1406 ،‬ﻫـ‪1986/‬م ۔‬
‫ى‬
‫  ار  ‬ ‫ؒد۔  ا رت ‬ ‫ ‬ ‫ا ا‬ ‫ت‬
‫ ‬ ‫ ‬ ‫  ‪ -‬ت و ا ت ‪،‬ص  ‪ ٧٣‬‬ ‫ ‬ ‫   ‬ ‫‪  -‬ا رت ‬ ‫‪70‬‬

‫  ‪١٤١٩‬؁ ھ۔‬
‫ص‪١٢٨‬۔‬
‫ ؒ  ‬ ‫ر‬ ‫ا‬ ‫‪:‬‬ ‫ ا رت ‬ ‫‪  - 71‬و ن اور‬
 ‫‪43‬‬
‫  ۔‬ ‫  ٰى       ‬ ‫ ا‬ ‫ورت  ؟ ‬ ‫   ‬ ‫اس     ‬ ‫     ‬
‫   ‪:‬‬ ‫ ا   ؒ ‬ ‫ہ  م  ‪،‬‬ ‫ ‬ ‫اس  اب       درا‬
‫‪72‬‬
‫واﳌﺒﺎﻳﻌﺔ ﻋﺒﺎرة ﻋﻦ اﳌﻌﺎﻫﺪة  ‬
‫    ا  م‬ ‫ ‬ ‫  م ‬ ‫ ‬ ‫ اورا م ا‬ ‫‪،‬‬ ‫ ‬ ‫    زم ‬ ‫ہ ‬ ‫اور‬
‫ ا م   ‬ ‫   ا  ‬ ‫ہ ‬ ‫  ‪،‬اورا  ‬ ‫اور م اس   ا‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫ ‬
‫ ‬ ‫وم    ا‬ ‫ہ و د    آ‬ ‫ ‬ ‫  ‪،‬ا‬ ‫  زم ‬ ‫اور م  اس   ا‬ ‫ ‬
‫ ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫راس   ‬ ‫ ‬ ‫د اوروا  و‬ ‫ ‬ ‫   ا  ا‬ ‫ت  ‬
‫  ر  ‬ ‫ ‪،‬‬
‫ ا  ‬ ‫ت  ‬
‫  و  ‬ ‫   ‬ ‫  ‪،‬اس ‬ ‫    ورت ‬ ‫  ا  ‬ ‫ ‬ ‫     وا  و‬
‫ ‬ ‫ ‪،‬‬ ‫ ‬ ‫   وا‬ ‫ وا‬ ‫  رات   ‬ ‫ اس   ‬ ‫  اس ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫ا‬
‫ت‬
‫    ور  ‬ ‫ہ  و‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫   ‬ ‫ ووا    ا‬ ‫د   ‪،‬و ں ‬ ‫ ‬ ‫ں ا ا‬
‫ ‬ ‫    رے    ء   ‬ ‫   ‪،‬اور  وہ  رت ‬ ‫د‬ ‫     ‬ ‫‪،‬اس     ‬
‫ن     ‬ ‫  ‪،‬اس ‬ ‫ر در‬ ‫ ووا  ‬ ‫(  ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫  ا ر‬ ‫ )‬ ‫  ا  ‬
‫   ‬ ‫ ‬ ‫   ‪  ،‬ا‬ ‫   ‬ ‫  ں ‬ ‫ ‬ ‫   آ   ‪،‬ا   رت  ح  ا‬ ‫ر  ‬
‫ب  ۔‬ ‫ع ‬
‫ ‬ ‫ "  ‬ ‫ ؒ ا   ۂ آ ق  ب "ا ا‬ ‫   ا  ا‬ ‫  ا‬ ‫   ‬ ‫ء ‬
‫   ‪:‬‬
‫"ﻻﻧﺳﻠم ﻋدم اﻧﻌﻘﺎداﻟﻘﺿﺎءﺑﺎﻟﺑﯾﻌۃ ﻟﻠﺧﻼف ﻓﯾہ‪،‬وان ﺳﻠم‬
‫ﻓذﻟﮏ ﻋﻧد وﺟود اﻻﻣﺎم ﻻﻣﮑﺎن اﻟرﺟوع اﻟﯾہ ﻓﯽ ھذااﻟﻣﮭم‬
‫واﻣﺎ ﻋﻧد ﻋدﻣہ ﻓﻼ ﺑد ﻣن اﻟﻘول ﺑﺎﻧﻌﻘﺎده ﺑﺎﻟﺑﯾﻌۃ ﺗﺣﺻﯾﻼً‬
‫ﻟﻠﻣﺻﺎﻟﺢ اﻟﻣﻧوطۃ ﺑہ ودرءا ً ﻟﻠﻣﻔﺎﺳد اﻟﻣﺗوﻗﻌۃ دوﻧہ ای دون‬
‫اﻟﻘﺿﺎء‪73‬۔‬
‫۔۔۔۔  ا   ۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔‬
‫‪ - 72‬ﻓﺘﺢ اﻟﺒﺎري ﺑﺸﺮح ﺻﺤﻴﺢ اﻟﺒﺨﺎري ج ‪ ۱‬ص ‪ ۲۸‬اﳌﺆﻟﻒ ‪ :‬أﺑﻮ اﻟﻔﻀﻞ أﲪﺪ ﺑﻦ ﻋﻠﻲ ﺑﻦ ﳏﻤﺪ ﺑﻦ أﲪﺪ ﺑﻦ‬
‫ﺣﺠﺮ اﻟﻌﺴﻘﻼﱐ )اﳌﺘﻮﰱ ‪852 :‬ﻫـ(‬
 ‫‪44‬‬
‫د   ‪74‬۔‬ ‫    ں   ‬ ‫ اور ‬ ‫ت  ء ‬ ‫اس  ح   ‬
‫   ‪:‬‬ ‫ء       ا   مؒ ‬
‫ﯾﺗﻔﻘواﻋﻠﯽ واﺣدﻣﻧﮩم ﯾﺟﻌﻠوﻧہ واﻟﯾﺎ ﻓﯾوﻟﯽ‬
‫ٰ‬ ‫ﯾﺟب ﻋﻠﯾﮩم ان‬
‫ﻗﺎﺿﯾﺎًاوﯾﮑون ھواﻟذی ﯾﻘﺿﯽ ﺑﯾﻧﮭم  ‬
‫‪75‬‬

‫ ‬ ‫ن        ا رت        ے  دار  ت  ا ا‬ ‫ ‬ ‫ ا  ‬ ‫ ‬

‫‪:‬‬ ‫ؒد  اس  ح  ن ‬
‫ن‬
‫ ‬ ‫‪ ،‬اور ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫اس ‬ ‫   ‬ ‫ از د  ‬ ‫"‬
‫ب‬
‫ ار  ‬ ‫   ‬ ‫  رت   ‬ ‫س‬
‫اا  ‬ ‫ ‪،‬‬ ‫  ر ا‬ ‫اوروا  ‬
‫ ‬ ‫ اوراس   ‬ ‫ ‬ ‫ت آراء ‬ ‫        ق را  ‬ ‫ ‬ ‫ و‬
‫‪ ،‬‬ ‫ ‬ ‫  وم ‬ ‫اوراس  رت ‬ ‫ ‬ ‫  اور  ‬ ‫ ‬
‫  ر ً ا    ‬ ‫   ‬ ‫  ‪،‬‬ ‫    ر   )اول( ‬ ‫   ‬ ‫ت  و‬ ‫ ‬
‫  ار ب   و ‪  ،‬ۃ‬ ‫ ) م(‬ ‫ وا   ا‬ ‫        ‪)،‬دوم( راز‬
‫ ‬ ‫ل ‪  ،‬ا م ا‬
‫ ‬ ‫  وم    ‬ ‫  رت     ء   ‬ ‫ ‬ ‫  ‬
‫ازو م  از  ‬ ‫ں ‬ ‫    رت  ۔اور   ‬ ‫  ف    ر  ‬
‫                ف          ر ‬ ‫   ا م    ا‬ ‫ل     ‬ ‫رت ‬ ‫   وہ د‬
‫ا  ‪76‬۔‬

‫  وت۔‬ ‫     ا م ص ‪     ٣٩٩‬ا‬ ‫‪-  73‬ا ا‬

‫ ا دۃ ‬ ‫  ‪  ٤٥٠‬؁ھ(ص  ‪ ٦٣،٦٤‬‬ ‫ ا وردى ؒ )‬ ‫  م ا  ا‬ ‫م ا‬ ‫ ا     ص  ‪  ٧٣‬٭ا‬ ‫ ‬ ‫م ا‬ ‫‪  -‬ا‬ ‫‪74‬‬

‫ ج ‪ ٤‬ص ‪٣٢٦‬۔‬ ‫ ا‬ ‫ ا‬ ‫ ‬ ‫وى ا ٰى ‬

‫٭ا ٰ‬
‫ دار د  ر وت۔‬ ‫  ح ا ا  ج ‪ ٥‬ص ‪، ٤٦١‬‬ ‫‪   - 75‬ا‬
‫ارى ‬ ‫ ‬ ‫ت‬
‫ ا ر  ‬ ‫ؒد۔‬ ‫ ‬ ‫ا ا‬ ‫ت ‬ ‫ ‬ ‫  ‪ -‬ت و ا ت ‪،‬ص  ‪ ٥٤‬‬ ‫ ‬ ‫   ‬ ‫‪-‬ا رت ‬ ‫‪76‬‬

‫  ‪١٤١٩‬؁ ھ۔ ‬
 ‫‪45‬‬

‫ؒد ‬ ‫رے  ‬ ‫ت ٰى ‬

‫ء   ا ر  ‬ ‫دارا‬
‫ ‬ ‫ ا‬ ‫وں ‬ ‫ ا‬ ‫  ٴ  ‬ ‫  اس ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫  ر ں  ا رت ‬ ‫ ‬ ‫ ‬
‫ ‬ ‫  ٰى ‬ ‫ت ‪،‬ا‬
‫  ور  ‬ ‫ ‬ ‫ء ‬ ‫ اس  ا‬ ‫‪  ،‬ا‬ ‫ ‬ ‫و ن ‬
‫ ‬ ‫   را    ‪،‬اور  اس ‬ ‫د  ہ م ‬ ‫ ‬ ‫     ‬ ‫  م ‬ ‫ ‬ ‫ ا رت ‬
‫ع‬
‫  و  ‬ ‫ ‬ ‫  آزاد ا  ‬ ‫  رےا ف    اس ‬ ‫ل ‬ ‫    ڈ ھ ‬ ‫ف  د  ‬
‫‪:‬‬ ‫ل ا   ب   ‬
‫ او  ‬ ‫  ؒ   ا‬ ‫ا رى ‬ ‫ت ‬ ‫‪،‬‬ ‫ر‬
‫‪"77‬‬ ‫ء  ازا   زم ‬ ‫‪،‬اوردارا‬ ‫ء ‬ ‫اس  دارا‬ ‫"‬
‫ہ و ر  دو ں   و    ا  ‬ ‫‪،‬اور‬ ‫  ں    ف   ا‬ ‫ض‬
‫ ا ا  ‬
‫ ‬ ‫ؒ  ‬ ‫    ى      ‪،‬‬ ‫ت ‬ ‫ؒد  ‬ ‫ض‬
‫   ا ا  ‬ ‫   ‬ ‫ ‬ ‫ ‪،‬‬
‫ آ  آر  ‬ ‫ى )‬
‫اور ا ں   اس    دت د  ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫گ  رے ‬ ‫ر   وا‬
‫       ‪ ،‬‬ ‫ ا‬ ‫ ‬ ‫‪،‬اور ان  ا‬ ‫ ‬ ‫ ا     م   ‬ ‫ى ر‬
‫ؒ   د  ‬ ‫  (   ‬
‫ ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫ اس ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫‪،‬‬ ‫ ‬ ‫   ‬ ‫ ‬ ‫ و ہ ‬ ‫ ‬ ‫ ان   ‬
‫ ‬ ‫ اس ‬ ‫  ‪،‬اس ‬ ‫ ‬ ‫  ار  ‬ ‫   ز‬ ‫ ا ر  و ا‬ ‫ ا ر  د  ا‬ ‫   ‪،‬‬
‫    ك    ہ    ز  م‬ ‫ ‬ ‫   ‪ ،‬وہ ا  ‬ ‫ ‬ ‫ اور   ز د  ہ ور‬ ‫ں   ‬
‫ ‪،‬اور‬
‫ ‬ ‫ط ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫ں   ا‬ ‫    م   ‬ ‫ط را      ا رت ‬ ‫آ    ‪،‬ان   ‬
‫ ‬ ‫ ‬ ‫   اس    د     ‪،‬اور ا   ا ا  اس   ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫ ا‬ ‫ ا  ‬
‫ اس   آ ر  ‬ ‫ و د  آ  ‬ ‫رى ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫ ا د‬ ‫   او  ر و‬
‫  ار     ون ‬ ‫ اور و رز‬ ‫ں ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫   ا رت   ا‬ ‫ ‪،‬‬ ‫آر  ‬
‫‪:‬‬ ‫ ‬ ‫ درداس  ح ‬ ‫  ارت  ادآ د   ا‬ ‫ؒ  ا  ‬ ‫ ‪،‬‬ ‫ ‬
‫۔۔۔۔  ا   ۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔‬
‫ى‬
‫ار  ‬ ‫ ‬ ‫ؒد۔  ا رت ‬ ‫ ‬ ‫ا ا‬ ‫ت ‬ ‫ ‬ ‫  ‪ -‬ت و ا ت ‪،‬ص‪ ٤٠‬‬ ‫ ‬ ‫   ‬ ‫‪  -‬ا رت ‬ ‫‪77‬‬

‫  ‪١٤١٩‬؁ ھ۔ ‬
 ‫‪46‬‬
‫ ‬ ‫ ‬ ‫ل  راج ‬ ‫  آج  ورت  اور‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫ں ‬ ‫"‬
‫ ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫ى   ل ‬
‫ن  آزاد  ‬
‫    و  ‬ ‫ت‬
‫ور  ‬
‫‪78‬‬
‫  "‬ ‫    م ا م   ا رت ‬ ‫ زا‬
‫ا ن   ‬ ‫آر دن   ا‬ ‫ ‬ ‫ح  ر‬ ‫ؒ ا  اس را   ا‬
‫‪:‬‬ ‫د‬ ‫ؒ‬ ‫  ‪،‬‬ ‫ ‬
‫  ں  ‪   ،‬‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫  ى  ف ‬ ‫ ‬ ‫ا ب ‬ ‫ ‬ ‫" رے ‬
‫ ‬ ‫  ے دل ‬ ‫ ‬ ‫اس ‬ ‫ ‬ ‫  ا‬ ‫وں    ا  ‬ ‫ ‬
‫  ح    رج   ‬ ‫ ‬ ‫ رو   د‬ ‫  و‬ ‫اس ‬ ‫ا اح  ا‬
‫‪79‬‬
‫رو "‬
‫۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔‬

‫۔۔۔۔  ا   ۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔‬
‫ادآ دص ‪١٣٥‬۔‬ ‫  ء ‬ ‫  ارت ا س ‬ ‫‪- 78‬‬
‫ادآ دص ‪١٢٥‬۔‬ ‫  ء ‬ ‫  ارت ا س ‬ ‫‪ - 79‬‬
 ‫‪47‬‬

‫ اور  ‬ ‫‪ -‬م‪،‬‬ ‫ ا رت ‬

‫ؒد  ‬ ‫ت ‬ ‫م ‬ ‫ ‬ ‫ت‬
‫ار  ‬
‫ں‬
‫ ‬ ‫و ن   ‬ ‫  ذر  آ  وا‬ ‫ ؒا رت ‬ ‫د‬ ‫ت ‬ ‫ ‬ ‫درا‬
‫   اس   ‬ ‫ر‬ ‫ ‬ ‫ ا  ‬ ‫ ‬ ‫‪،‬ان ‬ ‫ ‬ ‫ظ ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫د   ‪   ،‬اور‬
‫ ‬ ‫ن ا  ‬ ‫‪،‬اور ‬ ‫ ‬ ‫  و ‬ ‫ر ا‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫  ذر  ‬ ‫ہ ‬
‫ ‬ ‫‪،‬اور‬ ‫   ‬ ‫ا ں   ‬ ‫ں ‬ ‫   ‬ ‫  ار  ‪،‬‬ ‫ ا  ز‬ ‫  ز‬ ‫ا‬
‫ ‬ ‫رو  ڈا  ‬ ‫ؒ   اس ‬ ‫د ؒى ‬ ‫ا  ‬ ‫ظ  ‪  ،‬ن ا‬ ‫ اورد د‬ ‫  ا‬
‫   ‪:‬‬
‫ں    و  ‬ ‫  و‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫م    ل ‬ ‫د‬ ‫ت ‬ ‫"‬
‫ں   ‬ ‫ ‬ ‫  ‪،‬اس و  ‬ ‫ ‬ ‫  ر‬ ‫ ‬ ‫ن‬
‫ب  اور و  ‬
‫ ‬ ‫  ز‬ ‫  ر‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫ا رو   م اوران   ‬
‫ن‬
‫‪،‬ان  او ف‪،‬ا  ‬ ‫ ‬ ‫ ‪،‬ان   ‬ ‫ت ‪،‬ان ‬ ‫ں   ‬ ‫ ‬
‫ ‬ ‫ ا  ‬ ‫  م ‬ ‫ح  اور ق  و ہ  ‪،‬ان    ز ۃ  ‪،‬اوران ‬
‫  ں‪،‬اور  اس ‬ ‫  ں‪،‬اوران  م  ا ر     ا   ا‬ ‫ا‬
‫   ‬ ‫ں  ا  ‬ ‫   ‬ ‫  آ ہ  و ن  د را‬ ‫ ‬
‫ت ‬ ‫ ‬ ‫ں    ا رو  اورا‬ ‫ ‬ ‫‪،‬‬ ‫  ا‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫ ‬
‫ ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫  ‪     ،‬ان    ا‬ ‫ظ ‬ ‫ ‬ ‫    ا‬
‫‪80‬۔‬ ‫ن ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫ اور ‬ ‫ض  ‪ ،‬ش اس ‬

‫۔۔۔۔  ا   ۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔‬
‫‪  - 80‬ت  دص ‪١٠٨‬۔‬
 ‫‪48‬‬

‫ت وا ادار  ہ‬ ‫ ا‬ ‫ ا‬ ‫ت   ‬ ‫ا‬

‫ ‬ ‫   ‬ ‫ں ‬ ‫ ‬ ‫  ء  اورد‬ ‫ ‬ ‫ اور‬ ‫       ا‬ ‫در‬
‫   ‬ ‫ں   ‬ ‫دہ ز     م ‬ ‫‪،‬‬ ‫  دا  و  ‬ ‫ؒ ز‬ ‫ت ‬ ‫ ‬ ‫‪،‬‬ ‫ ‬
‫ى  ‪ ،‬‬ ‫ى‪ ،‬ل ‬ ‫  ر‪ ،‬‬ ‫  ‪ ،‬ر‪،‬‬ ‫      ب  ر  ‬ ‫اورز دہ در‬
‫‪  ،‬‬ ‫ آ‬ ‫  ر   و ن   ‬ ‫ ا‬ ‫ت    رى ‬ ‫ و ان و ہ ا‬ ‫زن ‪،‬ار ن ‬
‫ ‬ ‫ ‪،‬‬ ‫ ا‬ ‫ وا ع     ‬ ‫ں   ‬ ‫   ا م   ‬ ‫  اوار ‪،‬‬ ‫   ‬
‫ ‬ ‫‪،‬‬ ‫ ‬ ‫ ‪،‬‬ ‫ ‪،‬وا  ‪،‬‬ ‫د  ‪ ،‬ں ا‬ ‫ اداروں    ر‬ ‫ ‬ ‫ا  ‪،‬اورا رت ‬
‫د   ا  ‬ ‫ت ‬ ‫را‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫ و‬ ‫ اوررو‬ ‫ ‬ ‫ و ہ ‬ ‫ ا ل ‪،‬اور ‬
‫ى‬
‫ ‬ ‫   ‬ ‫   ‬ ‫ ‬ ‫ؒ‬ ‫    ف   ‪،‬‬ ‫ت ا‬ ‫ ‬ ‫  ڑ‬
‫ں‬
‫  ‪   ،‬‬ ‫ ‬ ‫   و ر    آ    ‬ ‫ ‪،‬اورا‬ ‫  م  آن و‬ ‫ں ا‬
‫ ‬ ‫ ‬
‫ ‬ ‫ا‬ ‫    ا ون      ‪،‬ا  ‬ ‫   و  ا ر  ‬ ‫ ‬ ‫ت اور‬ ‫   ا ء وا‬
‫ن ‬ ‫   ‬ ‫     اس ‬ ‫‪،‬اور‬ ‫ ‬ ‫ں   ‬ ‫ وا   اورا    ‬ ‫ وا ار‬
‫  ارت     ا ظ ‪:‬‬ ‫  ظ رہ    ‪،‬د  ‬ ‫ت ‬ ‫ و ر  ‬ ‫ا‬
‫پ‬
‫  آ  ‬ ‫ ‬ ‫   و  ‬ ‫اق   ‬ ‫ ‬ ‫ ا‬ ‫" ے  د  ‬
‫رت   ‬ ‫  ام      آپ ‬ ‫  ‪،‬ازاں ‬ ‫   ‬ ‫ ر‬
‫رت   آپ ا  ر‬ ‫ڑ‬ ‫ اور ر‬ ‫   اس ‬ ‫   ‬ ‫اس  د‬
‫ ‬ ‫‪،‬اور‬ ‫  ك ‬ ‫ ‬ ‫   و‬ ‫ب ‬ ‫وہ     ‬ ‫  اہ  ‬
‫‪،‬اور‬
‫ ‬ ‫ دو ى  رت ا اع ‬ ‫   ا ر   ا م د  ‬ ‫آپ ان  ‬
‫س   ‬ ‫ د    ‬ ‫ ‬ ‫ل‬
‫ ‬ ‫ آ رو‬ ‫وں      ا ر‬ ‫آپ   ‬
‫ ‬ ‫‪،‬اور‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫   ‬ ‫ ‬ ‫ و‬ ‫ وا  ‬ ‫س‬
‫ آپ ا  ‬
‫   ۔‬ ‫آپ  وا‬ ‫ ‬ ‫وش ‬ ‫     آپ اس و ب   ‬ ‫  ھ ‬
 ‫‪49‬‬
‫      آپ ‬ ‫م ‬ ‫ں اورا م ‬ ‫     ‬ ‫     ‬ ‫۔۔۔   ا‬
‫‪81‬‬
‫  ر ں"  ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫   ‬ ‫   اس   ‬ ‫ ‬ ‫ات ‬

‫د   ل‬ ‫ء‬ ‫ا ا م آزاداورد‬
‫ ء‬ ‫ اور د   ل  اورا‬ ‫ء   ‬ ‫ ‬ ‫ع ‬ ‫ؒد اس ‬ ‫ت ‬
‫ ‬ ‫ ‬ ‫   ‬ ‫ں   ‬ ‫ا ا م آزا ؒد  ‬ ‫ ‬ ‫  آپ   را     ت   و ا  ‬
‫ ‬ ‫ؒ ‬ ‫د‬ ‫ت ‬ ‫‪،‬‬ ‫ ارادہ ر  ‬ ‫ ‬ ‫وہ" ب ا "‬ ‫‪،‬اوراس   ‬
‫ ‬ ‫ ‬ ‫    د"ا رت" اس  د ‬ ‫ ا‬ ‫   ‬ ‫ ‬ ‫  آپ ‬ ‫م ‬ ‫ت ‬
‫ں‬
‫ان د ں و  ‬ ‫ ‬ ‫آزا ؔد ‬ ‫ؒ  را    ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫ب ہ ‬
‫ہ   ‬ ‫  ‪،‬اس  ت ‬
‫‪ ،‬ا ں   ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫ؒد ‬ ‫‪،‬وہ ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫آزا ؔد  ‬ ‫‪ ،‬‬ ‫ ‬
‫ اور‬
‫ ‬ ‫ ا‬ ‫ؒ ‬ ‫د ‬ ‫ت ‬ ‫ ‬ ‫‪،‬‬ ‫ ‬ ‫  ا‬ ‫ؒ   ‬ ‫د ‬ ‫ ‬
‫ت   ‪  ،‬‬ ‫آزا ؒد  ‬ ‫ت ‬ ‫  ‪ ،‬اور ‬ ‫ ‬ ‫   را  ‬ ‫ن   ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫ہ ‬
‫د ص ‬ ‫ ‬ ‫ن وا اح ‬ ‫ا‬ ‫ آزا ؒد‬ ‫ؒد   ‬ ‫  ‪،‬‬ ‫   ‬ ‫ ‬ ‫ت ‬
‫   ‬ ‫ا رت ‬ ‫ب ا   اراد  ہ ك ‬ ‫آزا ؔد ‬ ‫ اور‬ ‫ا  د‬ ‫  ر ں ‬ ‫اور‬
‫‪82‬۔‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫   ‬
‫ ‬ ‫ا‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫ا روا ل ‬ ‫داورآپ ‬ ‫  ا ص ‬ ‫ا‬ ‫ ‬ ‫ؒد‬
‫  ‪:‬‬ ‫ او ؒى ‬
‫ ‬ ‫ں     ا‬ ‫‪،‬وہ ‬ ‫ ‬ ‫ح  ‬
‫‪،‬اور ن رو  ‬ ‫ز د  ہ ر  ‬ ‫"‬
‫پ‬
‫   آ  ‬ ‫     ا‬ ‫ا رت ‬ ‫  رو ض ‬ ‫  ‪،‬آ‬ ‫ ز‬ ‫اور ‬
‫۔۔۔۔  ا   ۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔‬
‫ادآ دص ‪١٢٩،١٣١‬۔‬ ‫  ء ‬ ‫س‬
‫  ارت ا  ‬ ‫‪ - 81‬‬
‫  ت ص‪  ٤٢،٤٣‬ا  ‬ ‫ن ؒ ٭‬
‫ ‬ ‫ن ‬ ‫ص ‪ ١٣٣،١٣٤‬‬
‫ؒ و  ‬ ‫ ‬ ‫ ا‬ ‫ن ‬ ‫‪ -‬ت  دص  ‪٧٥‬‬ ‫‪82‬‬

‫ؒ۔ ‬ ‫  ہ ‬ ‫ ‬ ‫ ا‬ ‫ت ‬

 ‫‪50‬‬
‫ا ا م ‬ ‫ت ‬ ‫م  را    ‬ ‫ ‬ ‫ذ    آ ‪،‬اس ‬
‫  ر  ہ‬ ‫ ‬ ‫ت  ‪،‬اوراس ‬ ‫‪،‬‬ ‫اس و  و ں ‬ ‫ ‬
‫ ‬ ‫آورد  ہ ء ‬ ‫ؒ  اورد‬ ‫ ‬ ‫ا رى ‬ ‫ل ا‪،‬‬
‫اور د    ‬
‫  ر "‪83‬۔‬ ‫اوررا‬
‫ت‬
‫ ‬ ‫ؒد   ا  ‬ ‫ت ‬ ‫  ارت  ر  ‬ ‫آزا ؒد    ا‬ ‫ت ‬ ‫د‬
‫  ‪:‬‬ ‫ر ددى  ‪ ،‬‬ ‫ء  ر‬ ‫ ‬ ‫اوراس ‬ ‫ہ ‬ ‫ ‬ ‫ا‬
‫ ؒرا        ‬ ‫د‬ ‫ ‬ ‫ا ا‬ ‫ور  ‬ ‫"ا  ز     ے ‬
‫     ‬ ‫ ‬ ‫۔۔   ‬ ‫ ‬ ‫ل ‬ ‫ ‬ ‫ و ‬ ‫ اور ا   و  ‬ ‫ ‬
‫ات ‬ ‫ ‬ ‫   ر    ر ددوں   ا ں ‬ ‫ات  ‬ ‫ ‬ ‫ں  ‬
‫ق ‬ ‫  ء ‬ ‫   ‬ ‫   ‬ ‫  ء  ر‬ ‫   اور ‬ ‫م ا  ‬
‫‪84‬‬
‫"‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫ا  ا  ‬
‫ ‬ ‫  و‬ ‫     ا ا   رہ)‪ (١٢‬‬ ‫   ‬ ‫ ا رت ‬ ‫  ف ‬ ‫آزاد‬
‫ے‬
‫ ‬ ‫ ‬ ‫  ء ‬ ‫ل اورا س  ارد ‪ ،‬‬ ‫ ا‬ ‫ ا‬ ‫ت ‬ ‫ ا ل و‬ ‫ اور م   ا‬
‫ ‬ ‫(ا  ‬ ‫ہ ‬ ‫م ‬ ‫ ‬ ‫    ر  ا رت ‬ ‫ )‬ ‫ ‬ ‫ا س    ارت ‬
‫ارت    ا ن  ‪:‬‬
‫     ‬ ‫   ‬ ‫اًاس ‬ ‫   ا زت د      ‬ ‫ات!اب   آپ  ‬ ‫"‬
‫ ‬ ‫ ‬ ‫ج م ا ل ا‬
‫ۃ آ  ‬ ‫   و  ا‬ ‫ ‬ ‫ض  دوں  ‬
‫ ‬ ‫  رو‬ ‫  رہ)‪ (١٢‬ل ‬ ‫ں‪،‬اور‬ ‫ ‬ ‫  وا س ‬ ‫ا‬
‫‪ ،‬ا ‬ ‫ ‬ ‫    ۂ   ر  ‬ ‫ں    اس     ‬ ‫   ‬ ‫ا  س ‬
‫۔۔۔۔  ا   ۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔‬
‫  دص ‪ ٧‬۔‬ ‫‪- 83‬‬
‫ت آزادص ‪١٢٦‬۔‬ ‫‪ - 84‬‬
 ‫‪51‬‬
‫‪85‬‬
‫  "‬ ‫   ‬ ‫ اور م ا رت ‬ ‫  م ‬ ‫ا رہ ‬
‫  ار ‬ ‫ ‬ ‫ى  گ  ا‬ ‫   ‬ ‫ ان  اس  ز‬ ‫ؒد ا س ‬ ‫ت ‬
‫ت‬
‫  ار  ‬ ‫ ا  ‬ ‫  ‪ ،‬‬ ‫ اور ت وا ا ت  ا ‬ ‫ ‬ ‫د   اور ح  ح ‬
‫‪:‬‬ ‫ادآ د  ار د‬
‫ ا ا ت ‬ ‫ ا ل   م‬ ‫ اس دور  اس ‬ ‫م ‬ ‫ات!  ‬ ‫ "‬
‫ف ‬ ‫ت ‬ ‫ ‬ ‫ں   ‬ ‫ ‬ ‫   ‬ ‫ ‬ ‫اور ت   ا  ‬
‫ل‬
‫ددات   ‬ ‫ ‬ ‫   اور‬ ‫ا‬ ‫ ‬ ‫بو‬
‫ ‬ ‫   ر   ‬
‫   ‪،‬ان  دد  ‬ ‫ث‬
‫د  ‬ ‫ ‬ ‫وا ت   اور ا ان ز ں    ت ‬
‫ت‬
‫ر  ا ا  ‬ ‫ات     ان  دل ود غ ‬ ‫ ا  ‬ ‫ ‬ ‫   ‬ ‫اور‬
‫  م ا م    ‬ ‫ان  دل ود غ   ‬ ‫‪  ،‬اب ‬ ‫د‬ ‫اا‬ ‫ ا‬
‫ ‬ ‫ات  ا      ‬ ‫   ‬ ‫  ‪،‬اور‬ ‫     ‬ ‫ ‬ ‫ ‬
‫ ‬ ‫ وہ ا‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫‪،‬‬ ‫  ٴ‬ ‫  ر  ا ات ‬ ‫وہ     ‬
‫ ‬ ‫ ا ل ‬ ‫   ‬ ‫ ‬ ‫   ‪،‬اورا‬ ‫  رت   ‬ ‫م   ‬
‫  زر   ر ‪86‬۔ ‬ ‫اس  آ  ‬ ‫ ‬ ‫م ا م     وا  ‬
‫ ‪:‬‬ ‫  ارت  ر  ‬ ‫   اورا‬ ‫ر‬ ‫آزا ؒد ان   ‬ ‫ ‬
‫ اس       و‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫  م ا م ‬ ‫ وا‬ ‫ ‬ ‫   ‬ ‫"  د‬
‫‪ ،‬‬ ‫ر  ‬ ‫ و‬ ‫ ر‬ ‫   اس ‬ ‫ ‬ ‫ا ط     ‪،‬اور  ‬
‫ ‬ ‫ ‬ ‫ ا‬ ‫ ‪،‬‬ ‫  ر  ش ‬ ‫ں ‬ ‫     ‬ ‫    ر‬
‫ ‬ ‫ ‬ ‫   آ    ‬ ‫    رے‬ ‫ ‬ ‫ح ا‬ ‫   ا  ا‬
‫۔۔۔۔  ا   ۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔‬
‫ت آزادص ‪١١٩‬۔‬ ‫‪- 85‬‬
‫ادآ دص ‪١٣١‬۔‬ ‫  ء ‬ ‫س‬
‫  ارت ا  ‬ ‫‪ - 86‬‬
 ‫‪52‬‬
‫۔۔۔۔‬ ‫ ‬ ‫  اوراس        ر‬ ‫و ا  ‬
‫ ‬ ‫ ا‬ ‫ ‬ ‫        ف   آ‬ ‫   ‬ ‫ ‬ ‫را‬
‫  وا ا  ر‬ ‫  م  از‬ ‫ ‬ ‫ ‪،‬‬ ‫ ‬ ‫  ا د را‬
‫ ‬ ‫ ‬ ‫۔۔ ۔۔۔۔‬ ‫ ز ہ ‬ ‫ ‬ ‫د   اور اس  ح ا م     ‬
‫   ‬ ‫ب  ا ل ‬ ‫ و ‬ ‫ ‬ ‫م و ام  ا ظ   ‬ ‫اوراس ‬
‫ ‬ ‫ل ‬ ‫آپ  اس  ا‬ ‫ ‬ ‫ر‬ ‫ ا‬ ‫ ‬ ‫‪،‬۔۔۔  ‬
‫‪87‬‬
‫"‬ ‫ت وا اہ ‬ ‫ آ‬ ‫اورا و ا م ‬

‫ت‬
‫رى  ر  ‬ ‫   وا‬ ‫ ا‬ ‫ ‬ ‫ ا رت ‬ ‫دارا‬
‫ ‬ ‫‪  ،‬ا‬ ‫   ا   رى  ل ‬ ‫ ‬ ‫ آ ى  ل ‬ ‫ ‬ ‫ض   ا رت ‬
‫   ‬ ‫  ‪،‬ان    د  ا رت ‬ ‫د‬ ‫ ‬ ‫  رت اور‬ ‫ وا‬ ‫ ‬ ‫ا ار  اس   ‬
‫ى ‬ ‫ ‬ ‫۔۔اوراس   ‬ ‫ ا‬ ‫ٴ ‬ ‫     ‬ ‫ ا‬ ‫ و‬ ‫ٴ ا رو ا‬ ‫ ‬
‫ن‬
‫ ا ع  اردوز  ‬ ‫م ا ع اور‬ ‫ ا   "  ‪ ،‬ا م ‬ ‫ؒد   ب "‬ ‫ت ‬ ‫د  ‬
‫  را  ‬ ‫ت  ا‬ ‫    دت)‪  ١٩٤١‬؁ء ( ‬ ‫ ا‬ ‫‪،‬اس   ‬ ‫  ب ‬ ‫ ‬ ‫  اس ‬
‫ؒ ‬ ‫ ‬ ‫ ا  ر‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫ض ‬ ‫  ‪،‬اس  ب ‬ ‫ ‬ ‫ؒ   ‬ ‫ ا  ر‬
‫  ‪:‬‬
‫ ‬ ‫و‬ ‫ ‬ ‫‪،‬‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫و‬ ‫ہ ‬ ‫ ‬ ‫ؒ   رى  ز‬ ‫"‬
‫ ‬ ‫  م   ا وہ   ف  اس  ‬ ‫   ‬ ‫ؒ ا  ز‬ ‫ا   م  ‪،‬‬
‫  ‬ ‫  م ‬ ‫   ‬ ‫  ‪   ،‬ں ‬ ‫ راہ ‬ ‫و‬ ‫اس  ذر  ‬
‫  ا اف ‬ ‫‪،‬وہ اس ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫ ز‬ ‫ا ں ‬ ‫ ‬
‫۔۔‬
‫ااور     ‪   ،‬‬ ‫ ا  "‬ ‫ "‬ ‫ ‬ ‫ن  ز‬
‫ر ‪  ،‬ا  ‬ ‫ ‬
‫۔۔۔۔  ا   ۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔‬
‫ت آزاد ص ‪١٢٢ ١٢٠‬۔‬ ‫‪- 87‬‬
 ‫‪53‬‬
‫‪،‬اور   ‬ ‫ ‬ ‫ان ‬ ‫  ا  ‬ ‫ت ‬ ‫ص ‬ ‫  ا  ‬ ‫۔۔‬
‫ اور‬
‫ ‬ ‫ ا‬ ‫  م اور‬ ‫ ا م  ا‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫  ‪ ،‬ا  ز‬ ‫ ‬ ‫ا‬
‫ؒ ‬ ‫ع ‬ ‫  ف  ‪،‬اور   ں  اس ‬ ‫ر‬ ‫ت ‬ ‫اس    ‬
‫ ا "  ‬ ‫   "‬ ‫ت دے‬
‫  د  ‬ ‫وہ  اس  ا‬ ‫ ‬
‫اور‬
‫د  ‬ ‫ذ    ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫ اور‬ ‫  ر‬ ‫"‬ ‫ ا‬
‫ت   ‬ ‫ ‬ ‫ ا ں  ا‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫و ن    ف ‬
‫ ‬ ‫ ز‬ ‫   اور  و ن   اس   ا‬ ‫ں   ‬ ‫ ‬ ‫ رو     و‬
‫ت‬
‫  رت   ا ر  ‬ ‫ ‬ ‫  ر  ‪ ،‬اور ا   رى  ح ‬ ‫ ‬
‫   ‬ ‫ ‬ ‫ ا ار‬ ‫ج‬
‫ ا آ  ‬ ‫  ر   رى ‬ ‫م ‬ ‫ ‬
‫   ‪،‬‬ ‫ ا ر‬ ‫   ‬ ‫ ا‬ ‫"‬ ‫"ا رت ‬ ‫ ‬ ‫ڑے   ا‬
‫" ‬ ‫ ا‬ ‫وہ "‬ ‫ل ‬ ‫  ت ‬ ‫   ا  ‬ ‫ ‬ ‫ اس   ‬
‫‪88‬‬
‫  "‬ ‫   ‬ ‫  ااور  ‬
‫    ‪:‬‬ ‫ن     ‬ ‫ؒ  ا ا  دو ے‬ ‫ ا  ر‬ ‫اور   ت ‬
‫ ‬ ‫  ا‬ ‫و ن ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫ں  ا‬ ‫ ‬ ‫ل ‬ ‫ ‬ ‫ ا‬ ‫"‬
‫ ‬ ‫ ‬ ‫   ا‬ ‫د  ہ م ‬ ‫  م  ‪،‬اس     ‬
‫م ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫ ا‬ ‫د  ہ اہ  را‬ ‫    ت ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫م ‬ ‫ ‬
‫   ‬ ‫ ‬ ‫     از    ا  ا  ‬ ‫  د‬ ‫ت   ‪،‬اس ‬ ‫ راہ   ‬
‫‪89‬‬
‫ص  م ‬ ‫ں   ‬ ‫ں ‬ ‫   ‬ ‫م   ‬
‫‪:‬‬ ‫ دى ‬ ‫  ں ‬ ‫ ‬ ‫ د‬ ‫ت‬
‫  د  ‬ ‫اس ا‬
‫۔۔۔۔  ا   ۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔‬
‫   ‪١٤١٩‬؁ ھ۔ ‬ ‫ى‬
‫  ار  ‬ ‫ؒ   دوم ا رت ‬ ‫ ا  ر‬ ‫ص‪  ١٣،١٤‬ض ‬
‫ ا    ‬ ‫‪- 88‬‬
‫   ‬ ‫    اس ‬ ‫ ا  "   ر‬ ‫ت  ؒد   ب "‬ ‫ؒ ‬ ‫ ‬ ‫ ا  ر‬ ‫‪ -  89‬ت  دص‪١٦٤‬۔‬
‫۔‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫ى  ت ‬ ‫ و‬ ‫ت  اس ‬ ‫ ‬
 ‫‪54‬‬
‫‪:‬‬ ‫د   ؒ‬
‫وى ‬
‫م     دو ےدا ن ا رت     ‬ ‫  د ‬ ‫ ‬ ‫ اس           ‬ ‫"‬
‫ ‬ ‫ز د  ہ‬ ‫  دا   اس ‬ ‫ ‬ ‫و ‪،‬اس ‬ ‫  ‪،‬‬ ‫   ا‬ ‫آ ى ‬
‫  دا  ‬ ‫   ‬ ‫ ‬ ‫    د  ا‬ ‫‪ ،‬‬ ‫ ‬ ‫د  اور  ‬
‫ ‬ ‫ ا‬ ‫م  اور ل  ا ك ‬ ‫  ‬ ‫    ‪ ،‬‬ ‫ ا‬ ‫‪،‬اور   ان ‬
‫ م‬ ‫  را ہ  (‬ ‫") ج ‬ ‫"  ا  ‬ ‫  وہ  ‬ ‫ ‬ ‫ ‬
‫‪90‬‬
‫"‬ ‫دا  ‬
‫   ‪:‬‬ ‫ؒ‬
‫روى ‬ ‫ ‬ ‫  ا‬
‫ ‬ ‫و ن   ‬ ‫‪،‬‬ ‫     ‬ ‫د و ن   ان    ‬ ‫"‬
‫ش‬
‫  ا  ‬ ‫ ‬ ‫ ا‬ ‫اس ‬ ‫ ا  ‬ ‫و د‬ ‫  دار  ‬ ‫ ‬
‫‪91‬‬
‫و ر "‬ ‫ ‬ ‫‪ ،‬ان    و‬ ‫ ‬ ‫ ‬
‫‪:‬‬ ‫ؒ ‬ ‫ن   ‬ ‫ ‬
‫   ‬ ‫   ‬ ‫ ا‬ ‫ ا  ‬ ‫ و ا‬ ‫ت ‬ ‫"‬
‫ اور‬
‫ ‬ ‫ں   ‬ ‫   ذر  ‬ ‫ اس  ا  ز  ‬ ‫م  ‪،‬اور  ا رت ‬
‫ں   ‬ ‫ں اور‬ ‫‪،‬‬ ‫  ا  ‬ ‫ت   اور دت    و ‬
‫ان   و  ‬
‫‪92‬‬
‫  "  ‬ ‫   ‬ ‫ ا  د ار  ‬ ‫ ا‬
‫از ‪:‬‬ ‫ ر‬ ‫ ‬ ‫  ا‬
‫ ؒ‬ ‫ہ ‬ ‫ ‬ ‫  ا  د  ‬ ‫ا   ل ‬ ‫ؒ  و ت ‬ ‫"‬
‫آپ  ا و  ز وں   ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫ ا رت ‬ ‫ ‬ ‫ اس ‬ ‫ ‬
‫۔۔۔۔  ا   ۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔‬
‫۔‬ ‫ ‬ ‫ ا "‬ ‫ؒد    ب "‬ ‫  ت ‬ ‫  دص ‪٩٦‬۔‬ ‫‪- 90‬‬
‫د ص ‪٧٦‬۔‬ ‫ ‬ ‫‪- 91‬‬
‫‪ - 92‬ت  دص ‪١٣٨‬۔‬
 ‫‪55‬‬
‫   ‬ ‫   ‬ ‫ ا  ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫  ‪ ،‬ش   آپ ‬ ‫  دوں   ‬
‫ ‬ ‫ ‬ ‫ ا‬ ‫ ‬ ‫   ا‬ ‫ د د‬ ‫   ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫ا‬
‫  آ  ‬ ‫ ‬ ‫  گ ‬ ‫ ‬ ‫"‬ ‫  ؟‬ ‫ ر‬
‫ ‬ ‫ہ  را‬ ‫ت ‬ ‫ل‬
‫ او  ‬ ‫ ا‬ ‫ر‬ ‫ ‬ ‫  اور    ‬
‫ د ‪93‬۔‬ ‫ؒ   ‬
‫از ‪:‬‬ ‫‪،‬وہ ر‬ ‫ ر‬ ‫ ‬ ‫ؒ‬ ‫  ھ(  ‬ ‫)ا‬ ‫ ا‬ ‫ا  ا‬
‫  ‪،‬ان    ‬ ‫ اور‬ ‫ ‬ ‫س و ام ‬
‫ا  ‬ ‫ ا ب  دا  ‬ ‫"‬
‫‪ ،‬‬ ‫  ‬ ‫  ‬ ‫  ء     دت  ‬ ‫ ‬ ‫ں  ‬
‫ ‬ ‫راا د ‪  ،‬ا‬
‫‪  ،‬‬ ‫ ‬ ‫ب ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫م ‬ ‫ن  و ن  ا را  ا‬
‫‪،‬وہ اس   ‬ ‫ ‬ ‫    و د ان    ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫و‬
‫ت‬
‫ ‬ ‫ز د  ہ‬ ‫‪ ،‬اس ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫آ‬ ‫ں ‬
‫"‪94‬۔‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫ز ر ‬

‫ ‬ ‫ ‬ ‫ں ‬ ‫ت  ‬

‫د  ہ و ن   ا ر  ‬
‫ ‬ ‫ ‬ ‫     اور ا‬ ‫ ‬ ‫  و ن   ا رت ‬ ‫ ؒ‬ ‫د‬ ‫ت ‬
‫ ‬ ‫‪،‬آپ    ادآ د    ‬ ‫  ارد  ‬ ‫ت   ا‬ ‫‪،‬اور  م د  ‬ ‫ ‬ ‫  ر‬
‫ اس و  ‬ ‫)وا  ر‬ ‫ ار د‬ ‫ ‬ ‫د   ‪،‬‬ ‫    ى  اد ‬ ‫ ‬ ‫ اورز‬ ‫  ء ا‬
‫ ‬ ‫ت‬
‫ ا ر  ‬ ‫   ‬ ‫   ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫  ر   ا رت ‬
‫(‬
‫ ‬ ‫ ا  ا م    ا‬ ‫و ن   ‬ ‫ ! ا آپ ‬ ‫ ‬ ‫" دا  ا ام و ز‬
‫۔۔۔۔  ا   ۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔‬
‫‪  - 93‬ت  دص ‪ ٧٦،٧٧‬۔‬
‫  دص ‪٥٥‬۔‬ ‫‪- 94‬‬
 ‫‪56‬‬
‫   ‬ ‫   ‬ ‫ت د    ‬
‫  ور  ‬ ‫  اور  ورت    ‬ ‫س ‬
‫ت‬
‫   ا   ر  ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫    ارش  وں ‬ ‫  آپ ‬ ‫ ‬ ‫د  ‬
‫آپ  ض ‬ ‫‪،‬اس ‬ ‫ر‬ ‫  ‪  ١٩٢١‬؁ء   ‬ ‫  ء ‬ ‫ ‬ ‫و  ‬
‫ ‬ ‫ر‬ ‫ ‬ ‫ ا     و ن   ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫ آج  ء  ام وز‬
‫ ‬ ‫ ‬ ‫س‬
‫ ا  ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫ل‬
‫ا  ‬ ‫   ‬ ‫ ‬ ‫ ‬
‫ف‬
‫ ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫اور  ‬ ‫‪،‬ا  آپ    ادآ د    ‬ ‫اور  ر  ‬
‫ آپ   ‬ ‫ ‬ ‫‪،‬‬ ‫  ا‬ ‫ ‬ ‫   ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫ا  ا‬
‫  "‪95‬۔‬ ‫  ع   اوروہ ا‬ ‫  اس   ‬ ‫  م ‬ ‫   ‬

‫   وا  ‬ ‫ ا‬ ‫   ‬ ‫ا‬

‫ ر       ا  ‬ ‫ؒد‬ ‫ت ‬ ‫ ‬ ‫و‬ ‫د ؒى ‬ ‫ا‬ ‫ت ‬
‫ ا  ‬ ‫ت ‬ ‫ اور ا  ‬ ‫ ‬ ‫ت ‬ ‫ع ‬ ‫ن   اس ‬ ‫‪،‬ا ں  ا‬
‫  ‪: ،‬‬ ‫ ‬ ‫ت ‬ ‫ا‬
‫ ‬ ‫ا    ‬ ‫ ‬ ‫ں   ز‬ ‫ؒد( و ن ‬ ‫ت ‬ ‫"وہ )‬
‫ ‬ ‫  ے     ‬ ‫  وہ ‬ ‫ر‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫‪  ،‬ا‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫ز‬
‫ ‪،‬‬ ‫ ‬ ‫ل ‬ ‫     ا‬ ‫  وہ  آن و‬ ‫ ز‬ ‫‪،‬اوراس ‬ ‫ ‬ ‫د‬
‫اوراس   ر‬ ‫ ‬ ‫رو‬ ‫    ا ں ذ‬ ‫ د  اس ز‬ ‫اور  ‬
‫ن‬
‫  د  ‬ ‫   ‬ ‫ ‬ ‫‪،‬اور‬ ‫ ‬ ‫ ان       ھ‬ ‫رو  ‬
‫ ‬ ‫ ‬ ‫ آ ‪   ،‬ا  ‬ ‫   ‬ ‫اس     ا ب ‬ ‫ا ل     ں   ‬
‫ ‬ ‫اس    ہ   اور ت ‬ ‫ ‬ ‫ل   ‬ ‫ ‪،‬ان ‬ ‫ح  ہ  آ‬
‫   ‬ ‫ ‬ ‫ں ‬ ‫  ر ‬ ‫ ‬ ‫‪،‬اس  را  ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫ر  ‬
‫۔۔۔۔  ا   ۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔‬
‫ادآ دص ‪١٣٢‬۔‬ ‫  ء ‬ ‫س‬
‫  ارت ا  ‬ ‫‪ - 95‬‬
 ‫‪57‬‬
‫ ‬ ‫ ا م ا  ‬ ‫ ‬ ‫‪،‬۔۔۔وہ ‬ ‫ورت  اس    در    ‬
‫ر  ‬ ‫ن ‬ ‫‪،‬ا‬ ‫  اور  ‬ ‫حڈ‬
‫    رو  ‬ ‫    ‪،‬اس ‬
‫ ‬ ‫‪    ،‬ز‬ ‫   ‬ ‫ ا‬ ‫‪،‬اورا‬ ‫   ‬ ‫   ا‬ ‫‪،‬اور  ا  ‬
‫ ‬ ‫اس   ا  ا ا  ‬ ‫ آ‬ ‫  د‬ ‫‪ ،‬ا  ‬ ‫ ‬ ‫ ز‬
‫ ڈرواور  ى ‬ ‫واطﯾﻌون۔  ا  ‬
‫ِ‬ ‫  ز   ر     ‪،‬ﻓﺎﺗﻘوﷲ‬ ‫دو‬
‫‪  ،‬م‬ ‫   ‬ ‫ ‬ ‫ں‬
‫ ‬ ‫   ‬ ‫  وہ  ‬ ‫  و‪،‬اور   ا‬ ‫ا‬
‫ ‬ ‫ ‬ ‫ ‪،‬‬ ‫ ‬ ‫  آ د  ہ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫  ا   ت و‬ ‫ر‬
‫   وہ ا   ت‪ ،‬ى‪،‬اورا  ‬ ‫   ا‬ ‫ ‪،‬‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫  ر‬ ‫ا‬
‫‪:‬‬ ‫     اس و  ‬ ‫دارى ‬
‫ﻣﺎھذااﻻﺑﺷرﻣﺛﻠﮑم ﯾرﯾدان ﯾﺗﻔﺿل ﻋﻠﯾﮑم ‬
‫ ‬ ‫اور  ‬ ‫      آد   ‪    ،‬ا   ا   ا‬ ‫   ‬
‫   ‬ ‫  اور   وہ  ا‬ ‫داروں ‬ ‫ ‬ ‫  وہ ‬
‫ں   ‬ ‫    زر ‪،‬ا    ‬ ‫ آ ا ں ﷺ ا ن ‬ ‫ا   ب ‬
‫‪،‬اورا ں ‬ ‫  آ د  ہ  ‬ ‫ د دار‬ ‫اس   ‬ ‫ ‬ ‫‪ ،‬‬ ‫ ‬
‫   ‬ ‫   ا‬ ‫   ‬ ‫‪،‬‬ ‫      دى ‬ ‫  ا  ‬ ‫  ف   د‬
‫ آ  ‬ ‫   ‬ ‫ ز‬ ‫‪،‬اور‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫   ‬ ‫ا  ‬ ‫ر  ‬
‫۔۔۔۔وہ  اس ‬ ‫    دڈا  ‬ ‫ا ں  ا رت ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫‪،‬اس ‬
‫  ٰى ‬ ‫‪،‬اس   ا ں   ا  ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫ت ‬ ‫   ‬ ‫ء ‬ ‫ ‬
‫  س     ‬ ‫   ‬ ‫ا رت ‬ ‫  ء ‬ ‫اور‬ ‫ ‬ ‫ ‬
‫اور‬
‫ ‬ ‫ ا  م‬ ‫ ز ۃ اور‬ ‫ ‬ ‫   ‪،‬وہ ‬ ‫‪،‬وہ   ا      ‬
‫۔‬ ‫چ ‬ ‫ف‬
‫  ر  ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫ت و ات ‬ ‫ں ‬
‫  ا  ‬ ‫ ا  ‬ ‫ؒ      ا‬ ‫د‬ ‫ت ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫ ‬
 ‫‪58‬‬
‫ ‬ ‫  ااور‬ ‫  ر‬ ‫    و ن ‬ ‫۔اور     ‪  ٥٧‬؁ء  اس ا ب ‬
‫ ‬ ‫ اوران ‬ ‫ ز‬ ‫ں   دو  ان    ت  اوران   ‬ ‫ ‬
‫ن ‬ ‫ ‬ ‫  ر  ۂ ر  ‬ ‫  وہ  ‬ ‫‪،‬اس ‬ ‫  اور  ہ    و  د‬ ‫ا ار‬
‫۔‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫  و ن   ا  ا‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫وں    ا‬
‫ں   ‬ ‫‪،‬‬ ‫   ‬ ‫     وہ  ‬ ‫ؒد  ء    ‬ ‫ ‬ ‫ا ا‬ ‫ت ‬
‫ ‬ ‫ ‬ ‫وع  ‪،‬اس   ‬ ‫اس  م ‬ ‫ظ  ر  ‬ ‫ ‬ ‫و    ‬
‫ ‬ ‫   اس   ‬ ‫   از  ا  ‬ ‫م  و ن   ‬ ‫ ‪،‬اورا‬ ‫آواز‬
‫ں   ‬ ‫ ‬ ‫  اور  ‬ ‫ ‬ ‫ں ‬ ‫  اور و ن ‬
‫  "‪96‬۔‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫ ز‬

‫ں ‬ ‫ت  ‬
‫ ا ر  ‬
‫س‬
‫اورا  ‬ ‫ ‬ ‫   ‬ ‫ اس ‬ ‫ ‬ ‫  ت وا‬ ‫ؒد‬ ‫ت ‬ ‫ ا س   ‬ ‫ ‬
‫ت‬
‫ ‬ ‫ؒد‬ ‫ ‬ ‫       ‪ ،‬‬ ‫ ان   ‬ ‫  ا   ‪،‬ا    ز د  ہ ت ‬ ‫د‬
‫ؒ   ‬ ‫ت ‬ ‫    ت    ‪،‬‬ ‫ں  اب د  ان ‬ ‫‪،‬‬ ‫ا ت دے‬ ‫وا ا ت ‬
‫‪:‬‬ ‫  ن ‬ ‫ء  ام   ا‬
‫ت‬
‫ ‬ ‫ ‬ ‫   ‬ ‫  ز‬ ‫ں     ت اورا‬ ‫! ‬ ‫" ء  ام  وا ن ‬
‫ں   ‬ ‫وہ ‬ ‫    ورى  اور زم ‬ ‫و ن ‬ ‫ ‬ ‫ ا‬ ‫ ‬ ‫ز‬
‫ى‬
‫  ور  ‬ ‫‪ ،‬ا س       ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫ں ‬ ‫ ا‬
‫ج  ‬
‫    اورآ  ‬ ‫ اور وا  ‬ ‫   ا‬ ‫ا م وا    ‪ ،‬ا   راس ‬
‫ اورو   د ‪97‬۔‬ ‫و دادراك وا س   و  ‬
‫۔۔۔۔  ا   ۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔‬
‫د ىؒ ۔‬ ‫ا‬ ‫ن ‬ ‫ؒ ‪،‬‬ ‫ر‬ ‫ا‬ ‫ ‬ ‫‪ - 96‬ت  دص ‪ ١٠٦ ١٠٤‬‬
‫ادآ دص ‪١٢٤‬۔‬ ‫  ء ‬ ‫س‬
‫  ارت ا  ‬ ‫‪ - 97‬‬
 ‫‪59‬‬
‫   ‪:‬‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫ہ ‬ ‫ں ‬ ‫ؒ‬
‫روى اس دور  ‬ ‫ ‬ ‫ ا‬
‫د ‬ ‫ف‬
‫ ‬ ‫ف‬
‫ ‬ ‫ں     ‬ ‫ء اور   ء  م  ‬ ‫ن‬
‫" و  ‬
‫ ‬ ‫س  ا‬
‫ "ا  ‬ ‫ ‬ ‫       ا ں       ا س  ‬ ‫  ؒ   ‬
‫ت‬
‫  ٴ ا  ‬ ‫  ل اورا‬ ‫   ا‬ ‫ ز‬ ‫ں     ا ادى و ا‬ ‫   ‬
‫ ‬ ‫ ‪ ،‬ر‬ ‫ر  ۂ ر‬ ‫م ‬ ‫"‬ ‫"ا رت ‬ ‫ا‬
‫   ء‬ ‫ء ‪،‬‬ ‫ ‬ ‫ں‬
‫ و  ‬ ‫ ڈال دى۔۔۔۔۔۔۔۔ا‬ ‫ اس   داغ ‬
‫  ۔۔۔۔او  ر‬ ‫ اس     ‬ ‫   ‬ ‫   ا    ذا  ‬ ‫ى داں ‬ ‫اور  ا‬
‫   م‬ ‫ ‬ ‫ ‪،‬ا‬ ‫ ‬ ‫  رم   ا‬ ‫ں     ‬ ‫  ان ‬
‫ن‬
‫ ‬ ‫ ‬ ‫ى ‬ ‫اس ‬ ‫ں ‬ ‫  ‬ ‫    اور‬ ‫ ‬ ‫ر   ر   ‪،‬ا‬
‫ ر "‪98‬۔‬ ‫    ع ‬ ‫‪،‬اوراس  س ‬
‫‪:‬‬ ‫ن ‬ ‫ ‬ ‫د ى ؒ اس      اور   ڑى ‬ ‫ا‬
‫ں‬
‫ ا  ‬ ‫    رى  ت ‬ ‫ ‬ ‫ اور‬ ‫ ‬ ‫ؒد  اس ‬ ‫"‬
‫   اوردو ى  ف اس ‬ ‫ ‬ ‫  ‪،‬ا   ف ‬ ‫اور ا ں ‬
‫ ‬ ‫    ز دہ ‬ ‫ے    ہ    د  ‪،‬‬ ‫  اس ‬ ‫  ا‬ ‫   ‬
‫ں   ‬ ‫    ز د  ہ‬ ‫   آج   ‬ ‫       ‬ ‫  اس ‬ ‫ ‬ ‫ ‬
‫  ‪،‬اس ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫ اور‬ ‫ں   ‬ ‫  ق  ‪،‬اور‬
‫‪  ،‬‬ ‫ف‬
‫ ‬ ‫  رى ‬ ‫  ا ا اراورا  ‬ ‫ ‬ ‫     اس ‬
‫اور‬
‫‪   ،‬‬ ‫ى‬
‫د  ‬ ‫ ‬ ‫ ز‬ ‫  ا  ‬ ‫ات ‬
‫ ‬ ‫ ‬ ‫ارا ا‬ ‫ق ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫ن    ا‬ ‫ف  م ‬
‫ ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫ئ‬
‫ى  ا    آزاد  ‬ ‫ ا م   ‬ ‫‪،‬اور ا‬ ‫ ‬ ‫ز‬
‫۔۔۔۔  ا   ۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔‬
‫روىؒ ۔‬ ‫ ‬ ‫ ا‬ ‫ن ‬ ‫‪ - 98‬ت  دص ‪ ١٤٨،١٤٩‬‬
 ‫‪60‬‬
‫   ‬ ‫  ا  ‬ ‫  اور ہ ‬ ‫    د‬ ‫‪،‬ا ں  اس ‬ ‫ ‬
‫ ‬ ‫  وع          رو  اورآزاد‬ ‫ؒد        ‬ ‫وع  ‪،‬اور‬
‫   ‬ ‫ں  ا ار  ‬ ‫   ‪،‬اور  ‬ ‫اِزم ‬ ‫ ‬
‫  ‪     ،‬‬ ‫ں  ز د  ہ ت ا ان  ء   ‬ ‫ ‬ ‫  ‪،‬ان ‬
‫  ں ‬ ‫  ض  ان  م ‬ ‫  اور‬ ‫   ‬ ‫  اور م  ا رت ‬
‫ع‬
‫و  ‬ ‫س م ‬
‫و   ا  ‬ ‫ا‬ ‫ؒد‬ ‫ ‬ ‫د  ‬ ‫ں   ‬ ‫اور‬
‫۔‬
‫ن‬
‫‪،‬ا  ‬ ‫د ‬ ‫ ‬ ‫ر اداد‬ ‫د   ں ‬ ‫ ‬ ‫ا ا‬ ‫ت ‬
‫ ‬ ‫  ا ‪،‬اور‬ ‫م ‪،‬‬ ‫ ‪ ،‬م  ‬ ‫ں   ان     ‬ ‫ں اور‬ ‫م ‬
‫  ا ن  م  ں   ‬ ‫ى‬
‫ ‬ ‫  وہ  ى ‬ ‫  ب   ا‬ ‫اور  ارادے   ‬
‫ ان   م‬ ‫‪  ،‬و  ‬ ‫   ‬ ‫ ‬ ‫  ‪ ،‬وہ  م ‬ ‫  ‬ ‫ ‬ ‫ ‬
‫ ‬ ‫ء ‬ ‫ ‪،‬۔۔۔ا‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫ان ‬ ‫ ‬ ‫  ں    ‬
‫ ‬ ‫ دون ا     ق   ‬ ‫ء   ار‬ ‫ ‪،‬اور‬ ‫   ‬ ‫ اور‬ ‫ا‬
‫ ‬ ‫اورا م   ‬ ‫    ر‬ ‫ ز‬ ‫ ‬ ‫ج م  و ن ا  ا‬
‫آ  ‬
‫‪99‬۔ ‬ ‫ ‬ ‫ت   ‬
‫  ‪:‬‬ ‫ل  ن ‬ ‫ آرزو اس و   آ ں د‬
‫   ‪،‬‬ ‫  ف ‬ ‫   ا م   د  ‬ ‫   اس ‬ ‫د  ‬ ‫"  ‬
‫    ا   ‪،‬‬ ‫ں‬
‫م  اس و      د ار  ‬ ‫  ب  د ‪  ،‬‬
‫ آ  ‬ ‫ ‬ ‫    رى د ار ں ‬ ‫   اس  ‬ ‫ و‬
‫۔۔۔۔  ا   ۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔‬
‫‪ .99‬ت  دص ‪١٠٧  ١٠٤‬۔‬
 ‫‪61‬‬
‫ا د ۔۔ ‬ ‫ ‬ ‫اور‬ ‫ہ  اور رى  ں ‬ ‫!‬ ‫!  آ‬
‫ا ھ    "‪100‬۔‬ ‫ ‬ ‫اور‬

‫ر‬ ‫ ‬ ‫ ؒ ذ    ا رت ‬ ‫ت  ا ا‬

‫  ا     ر  ا ‪ ،‬‬ ‫ ا رت ‬ ‫ؒد  ‬ ‫ت ‬ ‫   ‬ ‫  ت ‬ ‫ وہ ‬ ‫ ‬
‫ص‬
‫   ‬ ‫   ‬ ‫    م ‬ ‫ل  ‪،‬ا ں   ا رت ‬ ‫ ‬ ‫  ا رت ‬ ‫ؒ  ا  ‬
‫ ‬ ‫  ف  آرزوز ن ‬ ‫   ‬ ‫    وہ    ت ‬ ‫  ‪ ،‬‬ ‫  د    ‬ ‫ں ‬
‫  ‪:‬‬ ‫ؒ  ن ‬ ‫ ‬ ‫ ا  ‬ ‫‪ ،‬ب ‬ ‫آ‬
‫  ت     ‬ ‫       ‪،‬‬ ‫م ‬ ‫ ‬ ‫ل  ‬
‫     م    ‬ ‫" ا رت ‬
‫   ‬ ‫   ا زت د    ‪   ،‬ل ‬ ‫   ز ن   ‬ ‫ز رى     ف  ‬
‫ ‬ ‫ ‬ ‫  د   ‬ ‫ؒ      ار ر    ‪،‬‬ ‫ ‬ ‫ا  ‬ ‫   ‪     ،‬‬
‫‪101‬۔‬
‫ ‬ ‫ ؒ   م ا رت       ‬ ‫ص  ں   ‬

‫  د‬ ‫ ‬ ‫ت‬
‫م ا ر  ‬
‫ ‬ ‫ت‬
‫  د   د  ‬ ‫ ‬ ‫ت ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫م ا رت ‬ ‫  ص  گ   ‬
‫ ‬ ‫  د  ‬ ‫‪،‬اس ‬ ‫دو ؒ اوران  ر ء وا ب ‬ ‫ت  ہ ا‬ ‫ ‬ ‫ ان   ‬
‫‪:‬‬ ‫ ‬ ‫ ؒ    ز  ‬ ‫د ہ ا‬
‫   او  ر‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫      ے  ا ‬ ‫ ‬ ‫  ے ‬ ‫"ا  وا    ‬
‫  ف ان     ‬ ‫   ‪ ،‬‬ ‫ ‬ ‫   اس   وا‬ ‫ ‬ ‫ ا  ‬ ‫ ‬
‫  ‬ ‫ ‬ ‫   ان    ت  زو ر  ۔     ‬ ‫     ‬ ‫ت    ‬
‫ا  ذا  ‬
‫م   ا‬ ‫   آپ     ‬ ‫   ‬ ‫     ‪،‬ا  ‬ ‫    س   ‬ ‫م ر  ‬
‫۔۔۔۔  ا   ۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔‬
‫‪  - 100‬ت  دص ‪ ٩٤‬۔‬
‫۔‬ ‫ ‬ ‫ ا‬ ‫ن ‬ ‫‪  - 101‬ت  دص ‪ ٧٤‬‬
 ‫‪62‬‬
‫ ‬ ‫     آپ       ‬ ‫ ‬ ‫  د     ‬ ‫  ں ار ن ا م   ‬
‫ ‬ ‫ ‪     ،‬ض     آپ   ا  ‬ ‫ ا م  د     ‬ ‫   ‬ ‫ ‬
‫   ‬ ‫     دن       ا ب   ‬ ‫  ں ‪،‬اس ‬ ‫ ‬ ‫ ا  ‬ ‫‪ ،‬‬
‫         ‪ ،‬رے  ‬ ‫ض          ا  ‬
‫ ‬ ‫  ا اور ‬ ‫ر    ‬
‫ ‬ ‫ں ‬ ‫ آپ  ان ‬ ‫   ‪،‬‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫  د   ‬ ‫ ا ب ‬
‫   ان    رہ ا ظ   ‬ ‫ں    آپ   ‬ ‫  د  ‪ ،‬ان       ‬
‫ ‪:‬‬
‫ ﺑﺎﯾﻌﻨﺎ رﺳﻮل ﷲ ﺻﻠﯽ ﷲ ﻋﻠﯿہ وﺳﻠﻢ ﻋﻠﯽ اﻟﺴﻤﻊ واﻟﻄﺎﻋۃ‬
‫ﻓﯽ اﻟﻌﺴﺮ و اﻟﯿﺴﺮ واﻟﻤﻨﺸﻂ واﻟﻤﮑﺮه و ان ﻻ اﻧﺎزع اﻻﻣﺮاﮨﻠہ‬
‫وان ﻧﻘﻮل ﺑﺎﻟﺤﻖ ﺣﯿﺚ ﮐﻨﺎوﻻﻧﺨﺎف ﻟﻮﻣۃ ﻻﺋﻢ۔‬
‫ ا  ‬ ‫  وع   اور ا    آپ   ‬ ‫اس و        د ں     ا رت   ‬
‫   ‪102‬۔ ‬

‫ ‬ ‫ ‬ ‫ت  ا‬

‫ا س دوم   ا ر  ‬ ‫  ء ‬
‫ ‬ ‫   ‬ ‫  رے ‬ ‫ر را و ن   اورآپ اس   م‬ ‫ ا رت ‬ ‫آپ   ‬
‫ل ‪ ١٣٣٩‬؁  ھ ‬
‫ہ  ‪/٩ ٧‬ر   ا و  ‬ ‫دو ےا س)‬ ‫  ء ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫۔‬ ‫ ‬
‫ ‬ ‫   ‬ ‫ؒى ‬ ‫ د‬ ‫د ‬ ‫ت   ا  ‬ ‫ ‪١٩٢٠‬؁ ء د ‪،‬ز   ارت ‬ ‫ ‪٢١ ١٩‬‬
‫ت   ‬ ‫   ‬ ‫ ‬ ‫   ا    ‬ ‫(  آپ   ا رت ‬ ‫ ‬ ‫‪  ٥٠٠‬ء ‬
‫ ‬ ‫‪   ،‬اس  ا س ‬ ‫  ا‬ ‫ؒد‬ ‫ت ‬ ‫ت    ا ؒ    و  ‬ ‫   ۔‬ ‫ ‬ ‫ا ؒ ‬
‫س  ‬
‫ہ ا  ‬ ‫  ؒد   ‬ ‫ت‬
‫ ‬ ‫   ‬ ‫ روا ت   ا ازہ ‬ ‫  ‪،‬‬ ‫   ‬ ‫ا ا‬
‫‪،‬اور ‬ ‫ع          د   ل   ‬ ‫ اس     ‬ ‫       ‬ ‫اور ت   ا ؒ     ‬ ‫ ‬ ‫ د‬
‫‪103‬‬
‫را  ‬ ‫ت   ا ؒ اس ‬
‫۔۔۔۔  ا   ۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔‬
‫دو  ؒ۔‬ ‫ن  ہ ا‬ ‫‪  - 102‬ت  دص ‪ ٧٢‬‬
 ‫‪63‬‬
‫ ‬ ‫ت   ا ؒ   ت  ر      ‬ ‫ا‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫اوروا‬
‫‪ ،‬ت   ا ؒ     را        ‪:‬‬ ‫ى‬
‫  د  ‬
‫ و  ‬ ‫    ذ  داراورار ب ‬ ‫    م ا‬ ‫ہ ا ع   ‬ ‫"اس ‬
‫ ‬ ‫  ہ ‬ ‫ ‪،‬اور  ى   ر   ا‬ ‫ ‬ ‫ا ب ‬ ‫  ‪ ،‬ا   ا‬
‫‪104‬‬
‫  ے "  ‬ ‫   ‬ ‫اس ا‬ ‫    ں ‬ ‫‪ ،‬‬ ‫   ‬

‫ا ا ؒ ا ب   د ار ں‬
‫ور‬
‫ ‬ ‫   ‬ ‫ ‬ ‫ و‬ ‫‪،‬‬ ‫ ‬ ‫ت   ا ؒ  ‬ ‫   ا    ‬ ‫د ارى   ‬ ‫ ‬
‫   ‬ ‫   ‬ ‫  ا رى ‬ ‫‪   ،‬دوران  ا س  ڈا‬ ‫   ‬ ‫ ‬ ‫  د‬ ‫س‬
‫‪،‬ا  ‬
‫  ر ۔‬
‫  ا را ر   ‬ ‫  ا رت ‬ ‫ ‬ ‫م ‬ ‫  ا   وآ ر‬ ‫دو ى  ف ‬
‫‪:‬‬ ‫ش ر‬
‫م  د  ‬ ‫ں ‬

‫ؒ ‬ ‫ى‬ ‫ د‬ ‫د‬ ‫ت   ا‬

‫س‬
‫ ا  ‬ ‫ت   ا ؒ   ‪  ،‬آپ   ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫   ا  ‬ ‫ ان   ‬
‫ت‬
‫ ‬ ‫‪ ،‬‬ ‫     ا ف   ‬ ‫‪،‬ا آپ   ا رت  ا ن ‬ ‫ ‬ ‫ ا ق   ‬ ‫   ‬
‫ت   ا ؒ   ‬ ‫ ‬ ‫ ا ا م آزا ؒد ‬ ‫     ‬ ‫   "ا م ا "  ‬ ‫م ‬ ‫آزاد  ‬
‫م    و  ‬ ‫ ا " ‬ ‫آزاد" ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫   ان   اس  و ام   ‬ ‫‪،‬‬ ‫را  ‬
‫   ‬ ‫   ‬ ‫    ‪ ١٩١٤   ،‬؁ء    ت  ‪،‬‬ ‫اوراس     ا ں    ب ا    ‬ ‫ر‬
‫   ‬ ‫ ‬ ‫آزا ؒد  ‬ ‫ ‬ ‫   ‪،‬اس ‬ ‫   اور  ا رت ‬ ‫  وع ‬ ‫  ء     ‬ ‫ ‬
‫ ‬ ‫ ا‬ ‫ "ا م ا "    و ن   رہ     ‬ ‫ اور‬ ‫ت   ا ؒ  ت    ى   ‬ ‫ ‬

‫۔‬ ‫ن   ‬ ‫ن ‬ ‫‪  -103‬ت  دص ‪١٣٤،١٣٥‬‬

‫ؒ۔‬ ‫ر‬ ‫ا‬ ‫ ‬ ‫تص ‪ ٥٣‬‬
‫‪ - 104‬ر  ا ر  ‬
 ‫‪64‬‬
‫‪:‬‬ ‫آزا ؒد‬ ‫‪:‬‬ ‫ا  ‬ ‫ ا ء   ‬
‫ و م   ‬ ‫  ا  ‬ ‫ ا  ‬ ‫‪،‬‬ ‫ م‬ ‫ ا‬ ‫"‪ ١٩١٤‬؁ء     و  ر‬
‫ ‬ ‫      ہ     ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫   اور  ‬ ‫  اس ‬ ‫ ‬
‫   و‬ ‫م ‬ ‫ ‬ ‫ ا  و  ‬ ‫‪،‬‬ ‫ب   ‬ ‫ ‬ ‫ و‬ ‫ ‬ ‫رى ‬
‫  و ‬ ‫ ا  ‬ ‫  درا‬ ‫ت ‬ ‫ ؒ   ى ‬ ‫دا‬ ‫‪ ،‬ت ‬
‫ ‬ ‫اور  ‬ ‫ ا ق ‬ ‫   ‬ ‫   ‬ ‫‪،‬ا ں ‬ ‫ ‬ ‫ ‬
‫ ‬ ‫ ‬ ‫اور و ن ‬ ‫ ‬ ‫ل ‬ ‫ ‬ ‫  وہ  اس ‬ ‫  ف ‬
‫  زودرا   ا ص ‬ ‫ ‬ ‫ا س ‬ ‫م  ا ن  د‬ ‫ ‬
‫ ‬ ‫ و‬ ‫ ‬ ‫‪،‬اور ى ‬ ‫ز اراد  ہ‬ ‫ ‬ ‫ؒ  ا‬ ‫رہ ‬
‫‪105‬‬
‫د "‬ ‫  ز  ر    ‪،‬اس       ‬ ‫ ‬ ‫ ا‬
‫۔ ‬ ‫ ‬ ‫ ا ف ‬ ‫آ‬ ‫    ت   ا ؒ  ا   ا  ‬ ‫اس    ى ا‬

‫ا ا م آزا ؒد‬
‫ ‬ ‫   ‬ ‫ت   ا ؒ    ‬ ‫   ‬ ‫  ‪  ،‬‬ ‫ا ا م آزا ؒد ‬ ‫ا   ا  م‬
‫ن‬
‫  ا  ‬ ‫ح  ر   اوران    ا ق  را  ‬ ‫ ‬ ‫ن اس ‬
‫‪،‬ا  ‬ ‫آزاد  ‬ ‫ر م ‬
‫‪:‬‬ ‫ؒ   روا    ‬ ‫ ‬ ‫ ا  ‬ ‫م راز‬ ‫ؒد‬ ‫ت ‬
‫ ‬ ‫د‬ ‫ ا‬ ‫ت ‬ ‫ؒد(‬ ‫ ‬ ‫ا ا‬ ‫م  )‬ ‫"‬
‫ں  ‪    ،‬اس ‬ ‫ا ا م آزا ؔد ا ا‬ ‫ ‬ ‫را  ‬ ‫ؒ   اس ا‬
‫ ‬ ‫دو ےا س ‬ ‫  ء ‬ ‫ ‬ ‫  دآ‬ ‫ں ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫و  ‬
‫ ‬ ‫ ‬ ‫   و  ‬ ‫ ا ؒ  ‬ ‫  ‪،‬‬ ‫ؒ  اس ‬ ‫  د‬
‫ى‬ ‫ اس ‬ ‫‪       ،‬دو ے     ا س ‬ ‫رر        ‬ ‫ ‬ ‫ك ‬ ‫ وہ ‬
‫۔۔۔۔  ا   ۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔‬
‫ت آزادص ‪١٢٧‬۔‬ ‫‪- 105‬‬
 ‫‪65‬‬
‫  د   ‪106‬۔‬
‫ں‬
‫   ا  ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫ارزاق   آ ؒ  ‬
‫دى   ب "ذ آزاد"‬ ‫اس   ‬
‫    ۔‬ ‫ روداد ‬ ‫ع  ا  ‬ ‫ت   ا ؒ اس ‬ ‫  د‬
‫ ‬ ‫   ‬ ‫ؒ ‬ ‫‪،‬‬ ‫  ں   ‬ ‫ب ‬ ‫آزا ؒد‬ ‫ى‬
‫ا زاق   آ د  ‬ ‫ ‬
‫  ‪:‬‬ ‫‪،107‬وہ ‬ ‫ ‬ ‫زاور‬ ‫ ‬ ‫ ا‬ ‫  ف   ‬ ‫     ‬ ‫   اور‬
‫ى ‬ ‫   ‬ ‫ر‬ ‫م و‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫د‬ ‫   ا‬ ‫"اس ز‬
‫   ‬ ‫ے‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫ اور‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫ د  ‬ ‫ ‬ ‫  ‬
‫ ‬ ‫  ا‬ ‫   ا‬ ‫ا رى ‬ ‫       ‬ ‫ وا اس ‬ ‫ ‬
‫ ‬ ‫ ‬ ‫ ر   ؒ ‬ ‫ ‬ ‫م  ا   د  ا‬ ‫‪    ،‬‬ ‫را  ‬
‫ ا ن    ‪    ،‬اور    ‬ ‫ ‪  ،‬ا ؒ‬ ‫ ‬ ‫‪،‬‬
‫ ‬ ‫ در‬ ‫ اب ‬ ‫‪،‬‬ ‫ آ  ‬ ‫ ‬ ‫‪،‬اور  ى ‬ ‫ ‬ ‫ ‬
‫  ‬ ‫‪،‬اور ے‬ ‫ ر‬ ‫ ‬ ‫  زك    اور ا   ‪ ،‬د    ذات ‬
‫  و ن ‬ ‫ت   ‪،‬ر   ں ‬ ‫   ‬ ‫ ا ؒ  ‬ ‫  ‪  ،‬‬
‫    ‪،‬‬ ‫    ورت ‬ ‫ا‬ ‫ا‪ؒ  ،‬‬ ‫ہ ‬ ‫ ‬ ‫ں   ا‬ ‫ ‬
‫و  ‬ ‫ ‬ ‫ اس ‬ ‫ ‬ ‫ت  ز د  ہ ن اس ‬ ‫ض  ‪،‬‬
‫۔۔۔۔  ا   ۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔‬
‫‪ - 106‬ت  دص ‪٧٥،٧٦‬۔‬
‫ ر ن   ‬ ‫ت ‬ ‫ ‬ ‫ن ‬ ‫ا   م  ا‬ ‫‪،‬ان  وا‬ ‫   ‬ ‫ر‬ ‫ى‬
‫ا زاق   آ د  ‬ ‫‪- 107‬‬
‫ں‬
‫‪  ،‬‬ ‫ ‬ ‫ا‬ ‫‪ ،‬وہ ‬ ‫ دا  ‬ ‫ء ‬ ‫وۃ ا‬ ‫  ‪،‬‬ ‫ ‬ ‫‪،‬ا ا  ‬ ‫ ‬ ‫ى  ‬
‫ادآ د  ‬
‫ ‬ ‫  ‪،‬‬ ‫      دت ‬ ‫  اور ز ‪ ١٩١٨،‬؁   ء‬ ‫ ‬ ‫ں‬
‫  ا‪ ،‬و  ‬ ‫  ف ‬ ‫ى ‬ ‫ ر ر‬ ‫ ‬ ‫ا‬
‫ ‬ ‫ ‬ ‫ں‬
‫ ‬ ‫ ‬ ‫  ں  و ں اور‬ ‫ ‬ ‫ى   و‬
‫    ‪،‬ا و    آزاد  ‬ ‫ ‬ ‫ع    ا  ‬
‫و  ‬
‫ ‬ ‫آزاد  ا  ‬ ‫ وہ ‬ ‫ ‬ ‫ر ‪  ١٩٢٨،‬؁ء ‬ ‫ ‬ ‫ ا   ن  و‬ ‫آزاد‬ ‫  ‪  ١٩٢٨‬؁ء   ‬ ‫ ر ‪  ١٩٢٠،‬؁ء ‬
‫ض   ‬ ‫ ‬ ‫ ر ‪،‬‬ ‫ ‬ ‫ اورد‬ ‫دار‬ ‫ر‬ ‫  رے‬ ‫  ا   ا  ‬ ‫ وادب اور‬ ‫وہ  و ن ‬
‫‪١٩٥٤‬؁ ء   و ت  ‪)،‬ذ آزادص ‪(٨‬‬
 ‫‪66‬‬
‫ں   ‬ ‫  ‪،‬‬ ‫اورڈ‬ ‫‪،‬‬ ‫ز د  ہ ز د  ہ‬ ‫  زوں ‬
‫ ‬ ‫‪  ،‬‬ ‫ل ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫   ‬ ‫   ا‬ ‫‪،‬‬ ‫ ‬ ‫ا م ا‬
‫داور‬
‫ ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫ڈ‬ ‫ہ ‬ ‫روم     ‬ ‫ ‬ ‫ر‬ ‫‪ ،‬ل ‬
‫ ‬ ‫    ض  آپ   را‬ ‫۔  ا ؒ ا ق ‬ ‫ت ‬
‫   ‬ ‫  گ اس ‬ ‫ ‬ ‫  ا   ن  ؟    ا ر ًۃ‬ ‫اس و  ا‬
‫   ‬ ‫‪،‬اورآپ  ا  ا     ‪   ،‬ى ‬ ‫  دآپ  م  ر‬
‫ں  ا م ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫  ر‬ ‫   ا    ‬ ‫ا اور ‬
‫ف   ‬ ‫ ‪،‬‬ ‫ر‬ ‫ؒ   م ‬ ‫ا رى ‬ ‫ں‪ ،‬ض  ‪   ،‬گ ‬
‫  ‪ ؒ  ،108‬‬ ‫ آپ      وا‬ ‫ ‬ ‫اج   ‬ ‫  ‪،‬‬ ‫ ‬ ‫ٰى وا‬
‫ ‬ ‫   ‬ ‫ آد  ‬ ‫ى‬
‫ا ر  ‬ ‫  د     اب د  ‬
‫ا ا  م آزاد ‬ ‫‪ ،‬ض  اور‬ ‫  اور  ‬ ‫    ذ   دار ں ‬
‫۔۔۔۔  ا   ۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔‬
‫ ‬ ‫  ‪،‬اوراس   و )آپ    ا   ر‬ ‫اج    ت  و ل ‬ ‫  ؒ ‬ ‫ى‬
‫ا ر  ‬ ‫ت ‬ ‫ ‬ ‫‪- 108‬درا‬
‫ت‬
‫  اج    ت و ار  ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫ آپ  ز دے د ‪ ،‬ج ‬ ‫ ‬ ‫ (     د‬ ‫ن‬
‫ ‬ ‫  ؒ ‬ ‫ا  ‬
‫ى‬
‫  ف  د  ‬ ‫‪،‬‬ ‫ ‬ ‫ل ‬ ‫   ا‬ ‫ و ہ آپ ‬ ‫ ‬ ‫  چ‪،‬‬ ‫     ‪ ،‬م ‬ ‫  دا‬ ‫   ‬ ‫‪،‬ذرا  ‬ ‫ا‬
‫) ۃ ا ق ص ‪(٣٧‬اس  ا  ‬ ‫ ا ء  ا ل ‬ ‫  د‬ ‫  ڑے       ‬ ‫‪ ،‬‬ ‫ ‬ ‫ل‬
‫ ‬ ‫   ا‬
‫   ‪:‬‬ ‫ ‬ ‫ ا  ‬ ‫ار  ر ‪،‬‬ ‫ب   ا ال ‬ ‫     اور ل ‬ ‫ا  ‬
‫ج‬
‫ د ى  ا  ‬ ‫   ‬ ‫‪،‬‬ ‫ ‬ ‫ (   و   ا ل ‬ ‫ؒ     دو ں   ت  )  اور‬ ‫"‬
‫   ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫‪،‬ا  ‬ ‫زا‬ ‫  او ت    ا ال ‬ ‫  زا اور‬
‫وں    ر  ‬ ‫‪،‬ا‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫ا  ‬ ‫  ر  ر  ‬ ‫ؒ‬ ‫‪،‬‬ ‫ر‬ ‫ا ال ‬
‫") ۃ  ا ق  ۃ   ‬ ‫   ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫  رق ‬ ‫ى‬
‫د ر  ‬
‫ق ص ‪(٣٥ ،٣٤‬‬ ‫ا‬
‫ و ب ‬ ‫ ‬ ‫  ا    ‬ ‫  ح ‬ ‫‪  ،‬‬ ‫م ‬ ‫ و س اور  و ٰى     ‬ ‫ور  آپ   ‬
‫ آپ   ‬ ‫ا رت ‬ ‫ت   ا ؒ ‬ ‫ ‬ ‫ اس ‬ ‫ ‬ ‫ ا ق ‬ ‫آپ   ذات  ا  ‬ ‫ں ‬ ‫ ‬
‫ا ق       ۔ ‬ ‫ ‬
 ‫‪67‬‬
‫‪ :‬اا ب     ‬ ‫   ‬ ‫رے  آپ    را    ؟     ‬
‫ ‬ ‫ان   وہ ‬ ‫ ‬ ‫ ا م  ا‬ ‫ا  ‬ ‫آزاد ‬ ‫  ‪،‬اس و  ‬
‫ورى  ۔  ‬ ‫ ‬ ‫ا م ‬ ‫  و ن ‬ ‫او ف      اس  ز‬
‫ ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫‪   ؒ    ،‬ض  ‪،‬اس ‬ ‫ب ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫ا‬
‫‪109‬‬
‫ں؟ ا ں  ا زت دےدى"  ‬
‫ ‬ ‫  اس ‬ ‫وراور  ر‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫ت    ا ؒ‬ ‫  وا  ‬ ‫ ‬ ‫ ‬
‫ ‬ ‫   ‬ ‫   ا  ا‬ ‫   د  ‬ ‫ ا‬ ‫ اور‬ ‫ہ ‪،‬‬ ‫   ‬ ‫ت  ا‬
‫۔‬

‫  ؒ‬ ‫ا رى ‬ ‫ت ‬
‫ ‬ ‫‪  ،‬اور  ا   ا‬ ‫ؒ ‬ ‫ ‬ ‫ا رى ‬ ‫ت ‬ ‫ا ا م ‬ ‫    اس  دوڑ  ‬ ‫ا‬
‫اور‬
‫‪   ،‬‬ ‫ ‬ ‫ د دار‬ ‫وہ   داس ‬ ‫ت  د‬ ‫ ا‬ ‫‪،‬‬ ‫ ا ا ان ‬
‫‪  ،‬‬ ‫    ا  ‬ ‫ ان    م ‬ ‫‪ ،‬‬ ‫ى‬
‫   د  ‬ ‫ا  ‬ ‫ن ‬ ‫ں  ا‬
‫‪:‬‬ ‫ ‬ ‫ى    ز  ‬
‫ا زاق   آ د  ‬ ‫   ‬
‫  ‪  ،‬‬ ‫  ‪،‬اورا‬ ‫ت ‬ ‫ے ے‬ ‫(‬ ‫) ا رى ‬ ‫"‬
‫  ت ‬ ‫  ‪،‬‬ ‫    ا ‬ ‫ ‬ ‫م ‬ ‫ى اس    ل ‬
‫ ‬ ‫ا   اور م  ا‬ ‫آزا ؒد‬ ‫‪،‬‬ ‫ ‬ ‫ہ ‬ ‫‪،‬‬ ‫ ‬
‫ ‬ ‫   ا ؒ‬ ‫  آپ ‬ ‫ ‬ ‫‪،‬‬ ‫ارى ‬ ‫م ‬
‫  ے ۔‬ ‫ ‬ ‫آزاد‬ ‫اور   آد   ں ‬ ‫ف ‬
‫ ‪:‬‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫ا ں  ا  ‬
‫﷽‬
‫۔۔۔۔  ا   ۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔‬
‫  ل  ر‪،‬؁‪٢٠١٠‬ء۔‬ ‫ا زاق   آ دى‪: ،‬‬ ‫ ‬ ‫‪- 109‬ذ آزادص ‪ ٢٤،٢٥‬‬
 ‫‪68‬‬
‫ ‬ ‫ا م ‬ ‫ دام  ہ ‬ ‫ً۔‬ ‫ًو‬ ‫اًو‬
‫  ر  ۂ‬ ‫ا‬ ‫ ‬ ‫ر   ا‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫ ا‬ ‫ ‬ ‫ ا‬
‫ں ‪ ،‬و داس   ‬ ‫ ‬ ‫  وہ  ر ا  ا ا‬ ‫  ‪ ،‬ا‬ ‫ر‬
‫ ‬ ‫ر ں‪ ،‬د  ‬ ‫و   ل ‬ ‫ں   ‬ ‫ ‬
‫   ا  ‬ ‫   ‬ ‫ا‬ ‫ ا  ا ا‬ ‫ ‬ ‫ل ‬ ‫ ‬ ‫ر  اس ‬
‫ ‬ ‫  ‪   ،‬آ ہ    ل ‬ ‫ر‬ ‫  را‬ ‫  اس ا‬ ‫ ‬ ‫م  ا‬
‫ ‬ ‫ ‬ ‫وہ   اس  ر‬ ‫ ‬ ‫در‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫د ‬ ‫اراد  ہ ‪،‬‬
‫ ‬ ‫   ‬ ‫ ‬ ‫  و آ د  ہ    ‪،‬ان      ا‬ ‫ ا‬ ‫ا ا  م‬ ‫ آ ‪،‬‬
‫ ‬ ‫ ‬ ‫آ د  ہ ں  ‪،‬‬ ‫‪ ،‬و   ل ‬ ‫ ‬ ‫ف ‬ ‫ا‬
‫م  ا ا  ا م  ل ‬ ‫ ا  ‬ ‫ا    ا‬ ‫      ‪ ،‬‬ ‫  ا‬
‫   ‬ ‫  ‪،‬ا‬ ‫دار‬ ‫  ارو‬ ‫   ز دہ ا‬ ‫وہ  گ ‬ ‫   ‬
‫ ‬ ‫ ‬ ‫‪    ،‬‬ ‫ ‬ ‫    رى ‬ ‫ د ً  ا  ‬ ‫   ‬
‫س‬
‫  ں ا  ‬ ‫ ‬ ‫ں   ‬ ‫  ں‪ ،‬‬ ‫ا ل  ا او ر ‬ ‫اس ‬
‫  ا رى‬ ‫  ۔ وا م ۔ ہ ‬ ‫ض ‬ ‫ ‬ ‫اس ‬ ‫ زا‬
‫آزاد ‬ ‫   ‬ ‫س‬
‫    ‪،‬ا  ‬ ‫‪  ١٩٢٠‬؁ء )‪ /٦‬م ا ام  ‪  ١٣٣٩‬؁ھ(  ‬ ‫‪/٢٠‬‬ ‫)  ‬
‫‪110‬‬
‫(  ‬ ‫‪١٩٢٠‬؁ ء(  اس    ذ‬ ‫‪/٢٠‬‬ ‫  ب )‬
‫‪  ١٩٢٠‬؁ء ‬ ‫ا س دوم)‪ /٢١ ١٩‬‬ ‫  ء ‬ ‫   د    ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫اس ‬ ‫ ‬
‫ ‬ ‫ا ب    ز‬ ‫  ں   ا  ا‬ ‫ت   ا ؒ(       ‬ ‫ارت ‬ ‫م  ر ‪ ،‬ز‬
‫   ‬ ‫‪،‬اوراس ‬ ‫ آ‬ ‫  ر‬ ‫گ ذ   ر  اس   ‬ ‫ ‬ ‫  ‪،‬اور‬ ‫ د‬
‫ر    ‬ ‫ؒد ‬ ‫ت ‬ ‫د ‪،‬اس ‬ ‫ت  در ن   ذ  ا د  ‬ ‫  آور‬ ‫ ‬
‫۔۔۔۔  ا   ۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔‬
‫‪- 110‬ذ آزاد ص ‪٢٧  ٢٥‬۔‬
 ‫‪69‬‬
‫  ا  ‬ ‫ت  ا ؒ   اس ‬
‫ ‬ ‫‪،‬اور‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫ ا ب ا‬ ‫ ا س دوم ‬ ‫ا  ‬
‫ر ا ب ا  ‬ ‫ ‬ ‫ت   ا ؒ  ‬ ‫  را  ‬ ‫ ‬ ‫‪ ،‬‬ ‫ ‬ ‫      م   ‬ ‫ز‬
‫۔‬ ‫ت   ا ؒ  ا ل ‬ ‫ا    ‬ ‫ ‪،‬اور‬ ‫     ‬ ‫   ا س  م   ‬ ‫ ‬

‫ؒى  ا ف‬ ‫ ا‬ ‫ ا‬ ‫ت ‬

‫ ‬ ‫  ء ‬ ‫ اور‬ ‫ت   ا ؒ و ل ‬ ‫ ‬ ‫  ا از  ہ‬ ‫  ا‬ ‫ا  ‬
‫ ‬ ‫س‬
‫  ا ‪،‬اورا  ‬ ‫د    ‬ ‫ ‬ ‫ ا س ‬ ‫ء    ا  ‬ ‫ ‬ ‫ا س  م  ر‬
‫ و ‬ ‫ آ  ‪،‬اوراس   ‬ ‫    م   ز‬ ‫   ا‬ ‫ اس ‬ ‫   ‬ ‫ ‬ ‫ ا ا ب ا‬
‫ ‬ ‫س م   ‬
‫ ا  ‬ ‫   ‬ ‫ ‬ ‫ م‬ ‫ روا ت ‬ ‫‪،‬‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫   ‬
‫ ‬ ‫ ا ا    ا ب   ‬ ‫ آ  ‪،‬‬ ‫ ‬ ‫ د ارى ‬ ‫   ‬ ‫   ‬ ‫ ا رت ‬ ‫    ‪،‬‬
‫ ‬ ‫ ‬ ‫ ‪ ،‬و‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫ ا رت ا‬ ‫ ‬ ‫ ا‬ ‫ات ‬ ‫ ‬ ‫‪،‬‬ ‫ف‬
‫ ‬ ‫ا‬
‫ ‬ ‫ ا‬ ‫ر (  ا ا ذ ‬ ‫  ا  ‬ ‫ آف ‬ ‫ ڈ  آف ‬ ‫ ا   درى ؒ)‬
‫    ‪:‬‬ ‫ا‬ ‫( ‬ ‫ ‬ ‫ؒى) اس  ا س   ‬ ‫ا‬
‫     ‬ ‫ہ ‬ ‫ر  اور   ذ‬ ‫ى ؒ(‬ ‫ ا‬ ‫ ا‬ ‫ )‬ ‫"‬
‫ ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫    و ‬ ‫ر ‪،‬اس ‬ ‫ز‬ ‫ ‬ ‫  ا م  ا‬
‫ ‬ ‫ ‬ ‫    م   ء ‬ ‫  ا ‬ ‫د    ا  ‬ ‫ ‬ ‫ر     ازاں ‬
‫ق‬
‫  ا  ‬ ‫  اس ‬ ‫  اور‬ ‫ ‬ ‫ زوردار‬ ‫ع ‬ ‫‪ ،‬اوراس ‬
‫م ‬ ‫ ‬ ‫‪،‬‬ ‫ ‬ ‫    ف  آ      در   ر‬ ‫آزا ؒد   ‬ ‫ ‬ ‫‪،‬آ‬
‫     آپ   ‬ ‫ ‬ ‫   ‬ ‫اور  آواز  ‬ ‫ر‬ ‫ ‬
‫ ‬ ‫   ‬ ‫ ‬ ‫ف ‬ ‫ ‬ ‫ر‬ ‫ ‬ ‫س‬
‫۔ا  ‬ ‫ ‬ ‫   ‬
‫    رت   ‬ ‫   ‬ ‫ ‬ ‫  اس  ط ‬ ‫ ‬ ‫ ‬
‫ ‬ ‫ض      ء  اس  ٴ ا ع   ‬ ‫ے‬ ‫۔  ‬ ‫ ‬
 ‫‪70‬‬
‫ّ ‬ ‫  ء   ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫اور ف  ا رہ ‬ ‫ ‬ ‫  ورت   ‬ ‫ ‬
‫  ں   آ پ   ‬ ‫ول ا  ‬
‫    ف     ‬ ‫ت  ر  ا      اس ‬
‫ت‬
‫ ‬ ‫          گ    ر       ا  ‬ ‫  وا    اس   ‬
‫ت‬
‫ ‬ ‫  ‪،‬‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫   ‬ ‫ؓ   ا ل        ًرااورد   ں ‬
‫ ‬ ‫  اور   ‬ ‫ں     ‬ ‫ؓن    ف    د    ‬ ‫ت  ا‬ ‫ؓ ‬
‫ ؓ  ‬ ‫ت  ا‬ ‫‪،‬ا   گ ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫   ‬ ‫ ‬ ‫"ا‬ ‫"  ‬
‫ ‬ ‫اس ‬ ‫ ‬ ‫    ار ب ‬ ‫  ى ‬ ‫ ‬ ‫ل ‬ ‫ا‬ ‫ ‬
‫ت‬
‫ ‬ ‫  از‬ ‫ ‬ ‫   ‬ ‫اس ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫ؓوا‬ ‫ت  ا‬
‫  ‪111‬۔‬ ‫د‬ ‫ ا‬ ‫وہ   دو ا ‬ ‫ان ‬
‫۔ ؓ‬
‫۔۔۔۔  ا   ۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔‬
‫  ل  ‪:‬‬ ‫   ان ا ظ ‬ ‫‪  - 111‬روا   رى ‬
‫ﺎﺟ ِﺮﻳﻦ ِﻣﻨْـﻬﻢ َﻋﺒ ُﺪ اﻟ ﱠﺮ ْﲪَ ِﻦ ﺑﻦ َﻋﻮ ٍ‬ ‫ِ‬
‫ف ‪ ،‬ﻓَـﺒَـﻴْـﻨَ َﻤﺎ‬ ‫ُْ ْ‬ ‫ئ ِر َﺟﺎﻻً ﻣ َﻦ اﻟ ُْﻤ َﻬ ِ َ ُ ْ ْ‬ ‫ﺖ أُﻗْ ِﺮ ُ‬ ‫ﺎل ُﻛﻨْ ُ‬‫ﺎس ﻗَ َ‬ ‫َﻋ ِﻦ اﺑْ ِﻦ َﻋﺒﱠ ٍ‬
‫ﱃ َﻋ ْﺒ ُﺪ‬ ‫آﺧ ِﺮ َﺣ ﱠﺠ ٍﺔ َﺣ ﱠﺠ َﻬﺎ ‪ ،‬إِ ْذ َر َﺟ َﻊ إِ َ ﱠ‬ ‫ﺎب ِﰱ ِ‬ ‫اﳋَﻄﱠ ِ‬‫أَ َ ِﰱ َﻣ ْﻨ ِﺰﻟِ ِﻪ ِﲟِ ًﲎ ‪َ ،‬و ْﻫ َﻮ ِﻋ ْﻨ َﺪ ﻋُ َﻤ َﺮ ﺑْ ِﻦ ْ‬
‫ﻚ ِﰱ ﻓُﻼَ ٍن‬ ‫ِ‬ ‫ﺖ رﺟﻼً أَﺗَﻰ أَِﻣﲑ اﻟْﻤ ْﺆِﻣﻨِﲔ اﻟْﻴـﻮم ﻓَـ َﻘ َ ِ‬
‫ﲔ َﻫ ْﻞ ﻟَ َ‬ ‫ﺎل َ أَﻣ َﲑ اﻟ ُْﻤ ْﺆﻣﻨِ َ‬ ‫َ ُ َ ََْ‬ ‫ﺎل ﻟَ ْﻮ َرأَﻳْ َ َ ُ‬‫اﻟ ﱠﺮ ْﲪَ ِﻦ ﻓَـ َﻘ َ‬
‫ﺖ‪.‬‬ ‫ﺖ ﺑَـﻴْـ َﻌﺔُ أَِﰉ ﺑَ ْﻜ ٍﺮ إِﻻﱠ ﻓَـﻠْﺘَﺔً ‪ ،‬ﻓَـﺘَ ﱠﻤ ْ‬‫ﺖ ﻓُﻼَ ً ‪ ،‬ﻓَـ َﻮا ﱠِ َﻣﺎ َﻛﺎﻧَ ْ‬ ‫ﺎت ﻋُ َﻤ ُﺮ ﻟََﻘ ْﺪ َ ﻳَـ ْﻌ ُ‬ ‫ﻮل ﻟَ ْﻮ ﻗَ ْﺪ َﻣ َ‬ ‫ﻳَـ ُﻘ ُ‬
‫ِ ﱠِ‬ ‫ِ‬ ‫ﺎء ا ﱠُ ﻟََﻘﺎﺋِ ٌﻢ اﻟ َْﻌ ِﺸﻴﱠﺔَ ِﰱ اﻟﻨ ِ‬ ‫ِ‬
‫ﻳﻦ‬
‫ﱠﺎس ‪ ،‬ﻓَ ُﻤ َﺤ ّﺬ ُر ُﻫ ْﻢ َﻫ ُﺆﻻَء اﻟﺬ َ‬ ‫ﺎل إِِّﱏ إِ ْن َﺷ َ‬ ‫ﺐ ﻋُ َﻤ ُﺮ ﰒُﱠ ﻗَ َ‬ ‫ﻓَـﻐَﻀ َ‬
‫ِ‬ ‫ﺎل ﻋﺒ ُﺪ اﻟ ﱠﺮ ْﲪ ِﻦ ﻓَـ ُﻘﻠ ُ ِ‬
‫ﲔ ﻻَ ﺗَـ ْﻔ َﻌ ْﻞ ﻓَِﺈ ﱠن‬ ‫ْﺖ َ أَﻣ َﲑ اﻟ ُْﻤ ْﺆﻣﻨِ َ‬ ‫َ‬ ‫ﻮر ُﻫ ْﻢ ‪ .‬ﻗَ َ َ ْ‬ ‫ﻮﻫ ْﻢ أ ُُﻣ َ‬
‫ﺼﺒُ ُ‬ ‫ﻳ ِﺮﻳ ُﺪو َن أَ ْن ﻳـﻐْ ِ‬
‫َ‬ ‫ُ‬
‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ﱠ‬ ‫ِ‬
‫ﻮم ِﰱ‬ ‫ﲔ ﺗَـ ُﻘ ُ‬ ‫ﻚﺣَ‬ ‫ﻳﻦ ﻳَـﻐْﻠﺒُﻮ َن َﻋﻠَﻰ ﻗُـ ْﺮﺑِ َ‬ ‫ﺎء ُﻫ ْﻢ ‪ ،‬ﻓَِﺈ ُ ْﻢ ُﻫ ُﻢ اﻟﱠﺬ َ‬ ‫ﱠﺎس َوﻏَ ْﻮﻏَ َ‬ ‫ﺎع اﻟﻨ ِ‬ ‫اﻟ َْﻤ ْﻮﺳ َﻢ َْﳚ َﻤ ُﻊ َر َﻋ َ‬
‫ﻮﻫﺎ ‪َ ،‬وأَ ْن ﻻَ‬ ‫ﻚ ُﻛ ﱡﻞ ُﻣﻄٍَِّﲑ ‪َ ،‬وأَ ْن ﻻَ ﻳَـﻌُ َ‬ ‫ﻮل َﻣ َﻘﺎﻟَﺔً ﻳُﻄَِّﲑَُﻫﺎ َﻋ ْﻨ َ‬ ‫ﻮم ﻓَـﺘَـ ُﻘ َ‬
‫ﺸﻰ أَ ْن ﺗَـ ُﻘ َ‬ ‫ﱠﺎس ‪َ ،‬وأَ َ أَ ْﺧ َ‬ ‫اﻟﻨ ِ‬
‫اﺿ ِﻌﻬﺎ ‪ ،‬ﻓَﺄَﻣ ِﻬﻞ ﺣ ﱠﱴ ﺗَـ ْﻘ َﺪم اﻟْﻤ ِﺪﻳﻨَﺔَ ﻓَِﺈ ﱠَﺎ َدار ا ْﳍِﺠﺮةِ واﻟ ﱡ ِ‬
‫ﺺ‬‫ﺴﻨﱠﺔ ‪ ،‬ﻓَـﺘَ ْﺨﻠُ َ‬ ‫ُ َْ َ‬ ‫َ َ‬ ‫ْ ْ َ‬ ‫ﻮﻫﺎ َﻋﻠَﻰ َﻣ َﻮ ِ َ‬ ‫ﻀﻌُ َ‬ ‫ﻳَ َ‬
‫ﻚ ‪،‬‬ ‫ْﺖ ُﻣﺘَ َﻤ ِّﻜﻨًﺎ ‪ ،‬ﻓَـﻴَ ِﻌﻰ أَ ْﻫ ُﻞ اﻟ ِْﻌﻠ ِْﻢ َﻣ َﻘﺎﻟَﺘَ َ‬ ‫ﻮل َﻣﺎ ﻗُـﻠ َ‬ ‫ﱠﺎس ‪ ،‬ﻓَـﺘَـ ُﻘ َ‬ ‫اف اﻟﻨ ِ‬ ‫َِ ْﻫ ِﻞ اﻟ ِْﻔ ْﻘ ِﻪ وأَ ْﺷﺮ ِ‬
‫َ َ‬
‫ﻮﻣ ﱠﻦ ﺑِ َﺬﻟِ َ‬ ‫ِ‬ ‫اﺿ ِﻌ َﻬﺎ ‪ .‬ﻓَـ َﻘ َ‬ ‫ﻀﻌﻮ ََﺎ َﻋﻠَﻰ ﻣﻮ ِ‬
‫ﻮﻣﻪُ‬‫ﻚ أَ ﱠو َل َﻣ َﻘ ٍﺎم أَﻗُ ُ‬ ‫ﺎء ا ﱠُ ﻷَﻗُ َ‬ ‫ﺎل ﻋُ َﻤ ُﺮ أ ََﻣﺎ َوا ﱠ إِ ْن َﺷ َ‬ ‫ََ‬ ‫َوﻳَ َ ُ‬
‫ﺐ ِذى ا ْﳊَ ﱠﺠ ِﺔ ‪ ،‬ﻓَـﻠَ ﱠﻤﺎ َﻛﺎ َن ﻳَـ ْﻮ ُم ا ْﳉُ ُﻤ َﻌ ِﺔ‬ ‫ﺎس ﻓَـ َﻘ ِﺪ ْﻣﻨَﺎ اﻟ َْﻤ ِﺪﻳﻨَﺔَ ِﰱ َﻋ ِﻘ ِ‬ ‫ﺎل اﺑْ ُﻦ َﻋﺒﱠ ٍ‬ ‫ِ ﻟ َْﻤ ِﺪﻳﻨَ ِﺔ ‪ .‬ﻗَ َ‬
‫ﺴﺎ إِ َﱃ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ ِ‬ ‫ﲔ َزاﻏَ ِ‬ ‫َﻋ ﱠﺠﻠْﻨَﺎ اﻟ ﱠﺮو ِ‬
‫ﺲ ‪َ ،‬ﺣ ﱠﱴ أَﺟ َﺪ َﺳﻌﻴ َﺪ ﺑْ َﻦ َزﻳْﺪ ﺑْ ِﻦ َﻋ ْﻤ ِﺮو ﺑْ ِﻦ ﻧـُ َﻔ ْﻴ ٍﻞ َﺟﺎﻟ ً‬ ‫ﺸ ْﻤ ُ‬ ‫ﺖ اﻟ ﱠ‬ ‫اح ﺣ َ‬ ‫َ َ‬
‫ﺎب ‪،‬‬ ‫اﳋَﻄﱠ ِ‬ ‫ج ﻋُ َﻤ ُﺮ ﺑْ ُﻦ ْ‬ ‫ﺐ أَ ْن َﺧ َﺮ َ‬ ‫ﺲ ُرْﻛﺒَ ِﱴ ُرْﻛﺒَـﺘَﻪُ ‪ ،‬ﻓَـﻠَ ْﻢ أَﻧْ َ‬
‫ﺸ ْ‬ ‫ﺖ َﺣ ْﻮﻟَﻪُ َﲤَ ﱡ‬ ‫ُرْﻛ ِﻦ اﻟ ِْﻤ ْﻨ َِﱪ ‪ ،‬ﻓَ َﺠﻠَ ْﺴ ُ‬
‫ﻴﺪ ﺑْ ِﻦ َزﻳْ ِﺪ ﺑْ ِﻦ َﻋ ْﻤ ِﺮو ﺑْ ِﻦ ﻧـُ َﻔ ْﻴ ٍﻞ ‪ ،‬ﻟَﻴَـ ُﻘﻮﻟَ ﱠﻦ اﻟ َْﻌ ِﺸﻴﱠﺔَ َﻣ َﻘﺎﻟَﺔً َﱂْ ﻳَـ ُﻘﻠ َْﻬﺎ‬ ‫ْﺖ ﻟِﺴ ِﻌ ِ‬ ‫ِ‬
‫ﻓَـﻠَ ﱠﻤﺎ َرأَﻳْـﺘُﻪُ ُﻣ ْﻘﺒﻼً ﻗُـﻠ ُ َ‬
‫ﺲ ﻋُ َﻤ ُﺮ َﻋﻠَﻰ‬ ‫ﻮل َﻣﺎ َﱂْ ﻳَـ ُﻘ ْﻞ ‪ .‬ﻗَـﺒْـﻠَﻪُ ﻓَ َﺠﻠَ َ‬ ‫ﺖ أَ ْن ﻳَـ ُﻘ َ‬‫ﺴ ْﻴ َ‬
‫ﺎل َﻣﺎ َﻋ َ‬ ‫ﻒ ‪ ،‬ﻓَﺄَﻧْ َﻜ َﺮ َﻋﻠَ ﱠﻰ َوﻗَ َ‬ ‫اﺳﺘُ ْﺨ ِﻠ َ‬
‫ُﻣﻨْ ُﺬ ْ‬
 ‫‪71‬‬
‫ ‬ ‫ ‬ ‫  ‪ ،‬ى ‬ ‫ ‬ ‫دم‬
‫   ر   ا    ‬ ‫   ‬ ‫ د‬ ‫  ےاس ‬
‫ ا  ‬ ‫ى ‬ ‫  اور‬ ‫  اورد  ‬ ‫ ‬ ‫ؒ    ا  ‬ ‫ا ر ہ ‬
‫ ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫وہ  ا‬ ‫    ا     اس ‬ ‫  ى ‬ ‫ؒ ‬
‫‪112‬‬
‫"‬
‫ى ‬
‫ؒ‬ ‫ ا‬ ‫ ا‬ ‫ ‬ ‫ت ‬ ‫م ‬ ‫  ؒ ‬ ‫ا رى ‬ ‫ت ‬ ‫ ڈا ا ارا  ‬
‫    رے   ‬ ‫ ‬ ‫ا  وا     ف ا رہ  ‪،‬اورا‬ ‫‪،‬اس   ‬ ‫ ‬ ‫ا   ب   ‬
‫‪:‬‬ ‫ ‬ ‫  رہ ‬
‫ ‪١٩٢١‬؁ ء‬ ‫ ‪/٢-‬‬ ‫ازدارا ا‬
‫ ‬ ‫ ‬ ‫ دا‬ ‫ت ‬ ‫ ا م ‬
‫ ور ا  و‬ ‫ا م ‬ ‫ ‬
‫    اس و     ر  ‬ ‫  اب ‬ ‫ ‬ ‫ وا‬ ‫‪،‬‬ ‫ت ‬ ‫ ‬ ‫وا‬

‫ﺎل أَ ﱠﻣﺎ ﺑَـ ْﻌ ُﺪ ﻓَِﺈِّﱏ ﻗَﺎﺋِ ٌﻞ ﻟَ ُﻜ ْﻢ‬‫ﺎم ﻓَﺄَﺛْ َﲎ َﻋﻠَﻰ ا ﱠِ ِﲟَﺎ ُﻫ َﻮ أَ ْﻫﻠُﻪُ ﻗَ َ‬ ‫ِ‬
‫ﺖ اﻟ ُْﻤ َﺆذّﻧُﻮ َن ﻗَ َ‬ ‫اﻟ ِْﻤﻨْ َِﱪ ‪ ،‬ﻓَـﻠَ ﱠﻤﺎ َﺳ َﻜ َ‬
‫ث‬ ‫ﺎﻫﺎ ﻓَـﻠْﻴُ َﺤ ِّﺪ ْ‬ ‫ﻣ َﻘﺎﻟَﺔً ﻗَ ْﺪ ﻗُ ِّﺪر ِﱃ أَ ْن أَﻗُﻮَﳍﺎ ‪ ،‬ﻻَ أَ ْد ِرى ﻟَﻌﻠﱠﻬﺎ ﺑ ْﲔ ﻳ َﺪى أ ِ‬
‫َﺟﻠﻰ ‪ ،‬ﻓَ َﻤ ْﻦ َﻋ َﻘﻠَ َﻬﺎ َوَو َﻋ َ‬ ‫ََ َََ ْ َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫ِ‬ ‫ٍ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫َِﺎ َﺣ ْﻴ ُ‬
‫ب َﻋﻠَ ﱠﻰ ۔۔۔۔۔‬ ‫َﺣﺪ أَ ْن ﻳَ ْﻜﺬ َ‬ ‫ﺖ ﺑِﻪ َراﺣﻠَﺘُﻪُ ‪َ ،‬وَﻣ ْﻦ َﺧﺸ َﻰ أَ ْن ﻻَ ﻳَـ ْﻌﻘﻠَ َﻬﺎ ﻓَﻼَ أُﺣ ﱡﻞ ﻷ َ‬ ‫ﺚ اﻧْـﺘَـ َﻬ ْ‬
‫ﻮل‬‫ﱰ ﱠن ْاﻣ ُﺮٌؤ أَ ْن ﻳَـ ُﻘ َ‬‫ﺖ ﻓُﻼَ ً ﻓَﻼَ ﻳَـﻐْ َﱠ‬ ‫ﻮل َوا ﱠِ ﻟَ ْﻮ َﻣ َ‬
‫ﺎت ﻋُ َﻤ ُﺮ َ ﻳَـ ْﻌ ُ‬ ‫ﰒُﱠ إِﻧﱠﻪُ ﺑَـﻠَﻐَ ِﲎ أَ ﱠن ﻗَﺎﺋِﻼً ِﻣ ْﻨ ُﻜ ْﻢ ﻳَـ ُﻘ ُ‬
‫ﺖ َﻛ َﺬﻟِ َ ِ‬ ‫ﺖ أَﻻَ َوإِ ﱠَﺎ ﻗَ ْﺪ َﻛﺎﻧَ ْ‬ ‫ﺖ ﺑَـﻴْـ َﻌﺔُ أَِﰉ ﺑَ ْﻜ ٍﺮ ﻓَـﻠْﺘَﺔً َوَﲤﱠ ْ‬ ‫إِ ﱠﳕَﺎ َﻛﺎﻧَ ْ‬
‫ﺲ‬ ‫ﻚ َوﻟَﻜ ﱠﻦ ا ﱠَ َوﻗَﻰ َﺷ ﱠﺮَﻫﺎ ‪َ ،‬وﻟَْﻴ َ‬
‫ِ‬ ‫ﺸ ٍِ‬ ‫ِِ‬ ‫ِ‬
‫ﲔ‬‫ﻮرة ﻣ َﻦ اﻟ ُْﻤ ْﺴﻠ ِﻤ َ‬ ‫ﻣﻨْ ُﻜ ْﻢ َﻣ ْﻦ ﺗُـ ْﻘﻄَ ُﻊ اﻷَ ْﻋﻨَﺎ ُق إِﻟَْﻴﻪ ﻣﺜْ ُﻞ أَِﰉ ﺑَ ْﻜ ٍﺮ ‪َ ،‬ﻣ ْﻦ َ ﻳَ َﻊ َر ُﺟﻼً َﻋ ْﻦ ﻏَ ِْﲑ َﻣ ُ َ‬
‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ﻓَﻼَ ﻳـُﺒَﺎﻳَ ُﻊ ُﻫ َﻮ َوﻻَ اﻟﱠ ِﺬى َ ﻳَـ َﻌﻪُ ﺗَ ِﻐ ﱠﺮةً أَ ْن ﻳـُ ْﻘﺘَﻼَ ۔۔۔۔۔۔ﻗَ َ‬
‫ﻀ ْﺮَ‬‫ﻴﻤﺎ َﺣ َ‬ ‫ﺎل ﻋُ َﻤ ُﺮ َوإِ ﱠ َوا ﱠ َﻣﺎ َو َﺟ ْﺪ َ ﻓ َ‬
‫ﺎرﻗـْﻨَﺎ اﻟْ َﻘ ْﻮَم َوَﱂْ ﺗَ ُﻜ ْﻦ ﺑَـﻴْـ َﻌﺔٌ أَ ْن ﻳـُﺒَﺎﻳِﻌُﻮا َر ُﺟﻼً‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
‫ﻣ ْﻦ أ َْﻣ ٍﺮ أَﻗـ َْﻮى ﻣ ْﻦ ُﻣﺒَﺎﻳَـ َﻌﺔ أَِﰉ ﺑَ ْﻜ ٍﺮ َﺧﺸﻴﻨَﺎ إِ ْن ﻓَ َ‬
‫ِ ِ‬ ‫ِ‬
‫ﺴﺎ ٌد ‪ ،‬ﻓَ َﻤ ْﻦ َ ﻳَ َﻊ‬ ‫ﺿﻰ ‪َ ،‬وإ ﱠﻣﺎ ُﳔَﺎﻟ ُﻔ ُﻬ ْﻢ ﻓَـﻴَ ُﻜﻮ ُن ﻓَ َ‬ ‫ﺎﻫ ْﻢ َﻋﻠَﻰ َﻣﺎ ﻻَ ﻧَـ ْﺮ َ‬ ‫ﻣﻨْـ ُﻬ ْﻢ ﺑَـ ْﻌ َﺪ َ ‪ ،‬ﻓَِﺈ ﱠﻣﺎ َ ﻳَـ ْﻌﻨَ ُ‬
‫ﲔ ﻓَﻼَ ﻳـُﺘَﺎﺑَ ُﻊ ُﻫ َﻮ َوﻻَ اﻟﱠ ِﺬى َ ﻳَـ َﻌﻪُ ﺗَ ِﻐ ﱠﺮةً أَ ْن ﻳـُ ْﻘﺘَﻼَ)اﳉﺎﻣﻊ‬ ‫ِ‬ ‫ﺸ ٍِ‬
‫ﻮرة ﻣ َﻦ اﻟ ُْﻤ ْﺴﻠ ِﻤ َ‬ ‫َر ُﺟﻼً َﻋﻠَﻰ ﻏَ ِْﲑ َﻣ ُ َ‬
‫اﻟﺼﺤﻴﺢ ج ‪ 6‬ص ‪ 2503‬ﺣﺪﻳﺚ ﳕﱪ ‪ 6442 :‬اﳌﺆﻟﻒ ‪ :‬ﳏﻤﺪ ﺑﻦ إﲰﺎﻋﻴﻞ أﺑﻮ ﻋﺒﺪﷲ اﻟﺒﺨﺎري‬
‫اﳉﻌﻔﻲ اﻟﻨﺎﺷﺮ ‪ :‬دار اﺑﻦ ﻛﺜﲑ ‪ ،‬اﻟﻴﻤﺎﻣﺔ – ﺑﲑوت اﻟﻄﺒﻌﺔ اﻟﺜﺎﻟﺜﺔ ‪1987 - 1407 ،‬ﲢﻘﻴﻖ ‪ :‬د‪.‬‬
‫ﻣﺼﻄﻔﻰ دﻳﺐ اﻟﺒﻐﺎ أﺳﺘﺎذ اﳊﺪﻳﺚ وﻋﻠﻮﻣﻪ ﰲ ﻛﻠﻴﺔ اﻟﺸﺮﻳﻌﺔ ‪ -‬ﺟﺎﻣﻌﺔ دﻣﺸﻖ ﻋﺪد اﻷﺟﺰاء ‪6 :‬ﻣﻊ‬
‫اﻟﻜﺘﺎب ‪ :‬ﺗﻌﻠﻴﻖ د‪ .‬ﻣﺼﻄﻔﻰ دﻳﺐ اﻟﺒﻐﺎ(‬
‫  ام ا آن  ر‪٢٠١٣،    ،‬؁ ء۔‬ ‫ ڈا ا ارا ‪: ،‬‬ ‫ ص ‪ ٥٥ ،٥٤‬‬ ‫ ا‬ ‫   ا اور‬ ‫‪-112‬‬
 ‫‪72‬‬
‫   ‪ / ٥‬‬ ‫    ورت   ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫وم ذ    ر  ‬
‫ ‬ ‫ں‬
‫ر ٴہ آ  ‬
‫ں   وم          ب  روا  ‬
‫     آ  ‬ ‫م   ا ام          ‬
‫ ء‬ ‫ ‬ ‫ د    ‬ ‫ ض    ۔۔‬ ‫ارادہاب    ‪،‬ا  ‬
‫ؤ ۔     ‬
‫   ‬ ‫  اس   ‬ ‫   د  ‬ ‫  اس      ا        ‬ ‫   ‬
‫ ‬ ‫ ا‬ ‫  ى و‬ ‫۔ اس   ‬ ‫  ار‬ ‫ ‬ ‫   ‬ ‫ ‪/  ١٧،١٨‬‬
‫ ‬ ‫ر   ن  ۔ ‬ ‫ ‬ ‫ى  ا ا م ‬ ‫    ف  ب ‬ ‫ ‬
‫   ‬ ‫  ء  ان    ‬ ‫  اس  و        ا‬ ‫دہد‬
‫  ز  ‬ ‫ان  اس ‬
‫ ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫و‬ ‫ ‬ ‫اس  ا اء‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫۔ ا‬ ‫   ‬
‫  د ۔اس  و    ‬ ‫   ‬ ‫اس‬
‫                ء  ا   و    ‬ ‫   ‬
‫    اد  ‬ ‫   ‬ ‫  اس ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫ء  د       ل     ‬
‫ ‬ ‫ زوردے ر      ‬ ‫  اع ر ن ‬ ‫   ‬ ‫ى ‬ ‫ب ‬
‫  ‬ ‫ ‬ ‫   و   و ں   ‬ ‫  ا‬ ‫  ان  ا ت ‬ ‫ و ں ‬
‫و د   ہ    ۔‬
‫ ‬ ‫ا ر وں۔اس ‬ ‫ن ‬ ‫  ان  ں    ں  ؤں  اور‬ ‫اب ‬
‫ د  ‬ ‫وا‬ ‫       ‬ ‫  ا وز  و  دا   آ وم   ‬
‫اب    ض  ل  د  ‬ ‫م  ا  اس ‬ ‫ ‬ ‫  ‪ ،‬‬ ‫ف ‬ ‫ ‬ ‫وا‬
‫  ر ں  ۔ ‬ ‫ ‬ ‫   ‬ ‫  ا‬ ‫ اس ‬ ‫  آ وم   را‬
‫‪113‬‬
‫  ن ا  ‬ ‫ ا‬ ‫ ‬
‫   ‬ ‫ر ‬ ‫ ‬ ‫ اس ‬ ‫ے ا س  ر‬ ‫ ‬ ‫م ‬ ‫اس   ‬
‫۔۔۔۔۔اس ا س ‬ ‫ ‬ ‫ ا س   ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫  ء ‬ ‫‪١٩٢١‬؁ ء ‬ ‫‪ /١٨ ،١٧‬‬
‫۔۔۔۔  ا   ۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔‬
‫ ص ‪٥٥،٥٦‬‬ ‫ ا‬ ‫   ا‬ ‫‪- 113‬‬
 ‫‪73‬‬
‫  ۔‬ ‫م ‬ ‫ ‬ ‫ااس   ‬ ‫ ‬

‫ا س  م   ا ا‬ ‫  ء ‬
‫ت     ‬ ‫‪،‬اور ا‬ ‫ہ ‬ ‫ ‬ ‫   ‬ ‫ت   ا ؒ  ا ل ‬ ‫ل ‬
‫ ‬ ‫  ء     ا س  م )‪/  ١٨‬‬ ‫  ؒد   ‬ ‫ت ‬ ‫‪،‬ا   ل ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫ى ‬
‫ ا  ا م آزا ؒد ‬ ‫ت ‬ ‫ارت ‬ ‫ل  ر ز‬ ‫ل ‪  ١٣٤٠‬؁ھ    م ‬
‫  ‪/١٧‬ر  ا و  ‬ ‫‪  ١٩٢١‬؁ء )‬
‫ د  ‬ ‫ ‬ ‫ن   ل ‬
‫  زورد ‪،‬ا  ‬ ‫ ‬ ‫    از‬ ‫ اوراس ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫(  دو ر  ہ  ‬
‫س‬
‫  ‪،‬ا  ‬ ‫ ا‬ ‫ و   ا‬ ‫  ‪،‬‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫   اور  ‬ ‫ ‬ ‫ت ا‬ ‫  ى ‬
‫   ‬ ‫ا ب ‬ ‫ ا ا‬ ‫ ‬ ‫ ا ق ‬ ‫ ‬ ‫    م   ‬ ‫ا س     ا رت ‬
‫۔‬ ‫ا ف رو‬
‫(‪:‬‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫  ں   ‬ ‫ ‬ ‫آزا ؒد   ‬ ‫)‬ ‫  ا  ‬ ‫ ‬ ‫ر‬ ‫ل ‬
‫       ‬ ‫    ل  ر    ا  اس ‬ ‫ء       ا س ‬ ‫"   ‪ ١٩٢١‬؁ء   ‬
‫     ‬ ‫  ۔‬ ‫   ‬ ‫ ا ا م آزاد   ا  ما   ن   ‬ ‫م     ‬
‫ ‬ ‫ا  ‬ ‫ى  ء      ‬ ‫م  ا  ا رون   د‬ ‫    ا۔اور‬
‫ اس   ‬ ‫ى    ت ‬ ‫ ا‬ ‫ ا‬ ‫ ‬ ‫ى  ء  ‬ ‫اور د‬
‫‪114‬‬
‫   ‬
‫ ‪  ،‬‬ ‫ ‬ ‫ ا   ص ا س ‬ ‫ ا ب ا‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫ا ف   ‬
‫   ‬ ‫ ‪،‬‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫    گ   اس ‬ ‫‪ ،‬اور‬ ‫ر‬ ‫ ا س    در ر و ں ‬ ‫ ‬
‫ؒد  ‬ ‫ت ‬ ‫ و       ى  د ‪،‬اس    رى روداد        د     ‬ ‫   ‬ ‫ ‬ ‫اس ‬
‫‪ :‬‬ ‫ ‬ ‫ز  ‬
‫ر ‪   ،‬ز  ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫   ا‬ ‫ ‪١٩٢١‬؁ ء   ا رت ‬ ‫"ا ں  ا س ‬
‫۔۔۔۔  ا   ۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔‬
‫ص‪٥٥‬‬
‫  ا    ؒ   ‬ ‫‪  -114‬‬
 ‫‪74‬‬
‫س  ا  ‬
‫ا ‪،‬اورا  ا  ‬ ‫ آزاد‬ ‫ ا ا  م‬ ‫ت ‬ ‫ارت ‬
‫ ‬ ‫ ا  ‬ ‫ت ‬ ‫ ا ر  ‬ ‫ اور‬ ‫ ‬ ‫  ا ل ‬
‫ ‬ ‫راًا  دو ا‬ ‫ ا   ہ ‬ ‫ ‬ ‫   ‪،‬اورا  ا س       ‬
‫ ‬ ‫ ‪  ،‬‬ ‫   ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫رى اورا ب ا ا‬ ‫ا س اس  د  ہ  ‬
‫ہ اور م ‬ ‫ ‬ ‫اد   ‬ ‫    وا‬ ‫  ‪،‬و  و  ‬ ‫ ا س ‬
‫ اور دو ے  ء و ہ   ‬ ‫ا ا م آزاد ‬ ‫  ‪  ،‬اور‬ ‫ د ا  ‬
‫   ‬ ‫  ا ں ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫  د ن ا م    ف  ‬ ‫اور ‬ ‫ر ‬
‫  ص  ص  ا  ‬ ‫  ‪،‬‬ ‫ت     ‬ ‫ ا س  ى ‬ ‫ر ‬
‫ ‪،‬ا ں ‬ ‫    ں   ا ا    آواز‬ ‫ ‪   ،‬ارا‬ ‫ر ں  م ‬ ‫ ‬
‫ ‪،‬‬ ‫ ‬ ‫    ا  ا  ار ن   ‬ ‫ ‬ ‫‪،‬‬ ‫ ‬ ‫  ا     س ‬
‫ ا  ‬ ‫ات ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫  ‪ ،‬‬ ‫ ‬ ‫د    ا س ‬ ‫   ‬
‫   ‪،‬‬ ‫ں‬
‫   ‬ ‫  ا‬ ‫ ‬ ‫‪     ،‬ا‬ ‫   ‬ ‫   ‬ ‫ن ز‬
‫  ار  ‬ ‫و ‬
‫ ‬ ‫ات ‬ ‫   و ہ ‪،‬آ ان ‬ ‫ ‬ ‫ى آل ا  ‬ ‫ ‬ ‫ى   ا‬
‫ ‬ ‫    د  ہ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫  رہ    ‬ ‫   ‬ ‫رہ  ااوراس ‬
‫س  ا ر ‬
‫ ا  ‬ ‫ ‬ ‫ت      اور‬ ‫ ا س    ت    ‬ ‫ا۔  ۔۔ ‬
‫  ‪115‬۔‬
‫  ‪ ،‬‬ ‫    ر‬ ‫ ‬ ‫ا  ‬ ‫    ا رت ‬ ‫ؒد ا ر ء ‬ ‫ت ‬
‫   "‬ ‫  م    ا  ا‬ ‫   ا "   " ‬ ‫ وا رات ا ا‬ ‫" د  ہ ا‬ ‫  ء ‬ ‫ ‬
‫  ر  ‪ ،‬‬ ‫   ا‬ ‫   ‬ ‫ت  ر‬
‫ ‬ ‫ )‪(١٦‬‬ ‫  ‪  ،‬‬ ‫ت  ‬
‫  ر  ‬ ‫  م   ‬
‫               ‪،‬ا‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫ا و ا     ى ‬ ‫ اورد‬ ‫‪،‬ا ل  ل و‬ ‫ا‬
‫۔۔۔۔  ا   ۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔‬
‫ادآ دص ‪١٢٦،١٢٧‬۔‬ ‫  ء ‬ ‫س‬
‫  ارت ا  ‬ ‫‪ - 115‬‬
75
 
 ‫‪76‬‬

‫  ر‬ ‫ ‬ ‫ا رت ‬
 ‫‪77‬‬
‫ اور ‪١٣٤١‬؁ ‬ ‫‪ ١٩٢١‬؁ء    ر‬ ‫ د‬ ‫ ‪١٣٤٠‬؁ ‬ ‫ت        ‪   ،‬دہ ر  ا‬ ‫ا ب   ‬
‫  ا۔ ‬ ‫ د    ‬ ‫ ‬ ‫ ‪١٩٢٣‬؁ ء   ‬ ‫ھ ‬

‫م   ر و‬ ‫ ‬ ‫  ا رت ‬

‫ ‬ ‫  را  ‬ ‫  ‬ ‫    و د   ا رت ‬ ‫ ‬ ‫ؒد  ‬ ‫ت ‬ ‫ض ‬
‫ رو  ڈا   ‪:‬‬ ‫ ا ب اورر و ں ‬ ‫ؒ اس ‬ ‫‪ ،‬‬
‫ت‬
‫ ‬ ‫  ‪ ،‬‬ ‫ ‬ ‫ت   ‬ ‫در ن  و  ا‬ ‫  ى ر وٹ  ء ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫٭اس راہ ‬
‫ؒد ا   ب   اس    ف ا رہ  ‪:‬‬
‫‪116‬‬
‫  "‬ ‫ اس راہ   ‬ ‫ت  ڑ‬ ‫"و   و  ا‬
‫ ‬ ‫ ‬ ‫ ا‬ ‫ ا‬ ‫رے       ر ا‬ ‫ ‬ ‫ت ا‬
‫ ‬ ‫٭اورا  ا‬
‫‪،‬ا ا  ‬ ‫   ‬ ‫  ا ف   ‬ ‫س‬
‫ ا  ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫  ے ‪،‬اور  ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫ت ‬
‫  ‪:‬‬ ‫ب   ‬
‫رو    ‬ ‫  ف ا ام ‬ ‫  اس ا‬ ‫ "     رے   م   ء   و ‬
‫دد و ‬
‫   ‬ ‫ ‬ ‫ا م د‬ ‫  ورت اس ا‬ ‫ار و ب و‬
‫اور و د  ا  ‬
‫  ا  د   ‪،‬وہ  ف ا  ‬ ‫ڑان   ‬ ‫ت ‬ ‫  د   اور‬
‫   ‬ ‫ود ں   ‪،‬ا ع و ا‬ ‫  ا رات ‬ ‫      ا  ‬ ‫ ‬
‫  ل  و ب   ‬ ‫ا‬ ‫‪،‬اوراس ‬ ‫  ا ن ‬ ‫‪،‬ا‬ ‫ ‬ ‫ ‬
‫ ‬ ‫وا‬ ‫ں   ‬ ‫   ا ع  م  ‬ ‫ے‬ ‫ ا ت ‬ ‫‪،‬ا    ‬
‫  اورا ا  ‬ ‫ ‬ ‫  ‪   ،‬‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫‪،‬ور   رت  م ا ع ‬
‫ت‬
‫    ف ‪   ،‬ا  ‬ ‫ ‬ ‫ف اس  رت   ا ع   ‬ ‫ ‬
‫ات  د ں    ر   ۔‬ ‫  اس  رے   ا‬
‫۔۔۔۔  ا   ۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔‬
‫  دص ‪ ١٣‬۔‬ ‫‪ - 116‬‬
 ‫‪78‬‬
‫  ت ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫ا  ذى   اور‬ ‫ ا ن ‬ ‫ ا ا ا‬
‫ وہ ‬ ‫ا رات  ود‬ ‫   ا‬ ‫      ‪   ،‬وا    ‬ ‫ا   م ‬
‫ ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫‪   ،‬وہ ‬ ‫ ‬ ‫    وا‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫ ‬
‫   ‬ ‫ ‬ ‫   اس ‬ ‫   ا اء  و ‬ ‫   ‬ ‫ے   ‪،‬۔۔۔ و  اور‬
‫  و‬ ‫   ‬ ‫   ‬ ‫  ۔‬ ‫ ا ج ‬ ‫   ‬ ‫ ز‬ ‫  ‪      ،‬ا‬
‫ ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫ و ال اور د ر  ‬ ‫ ‬ ‫   رو   ‪،‬‬ ‫   ‬
‫ے  ۔‬
‫ ‬ ‫‪،‬‬ ‫ ‬ ‫ ا ع ‬ ‫وا‬ ‫ ‬ ‫قا‬
‫ل  م  ‬
‫ ‬ ‫ اور‬ ‫اس ‬
‫ ‬ ‫  ص   ا‬ ‫اس ‬ ‫ف    اور اس  ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫ ا‬ ‫   ‬
‫ ‬ ‫ اور  اس   ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫ ‪،‬وہ    ‬ ‫  ج ‬ ‫ا ع    ے‪،‬‬
‫ت  ا  ‬ ‫       ‬ ‫ ‬ ‫   ‬ ‫م ‬ ‫ٹ    ‪،‬۔۔ آپ ‬
‫ت  ا    ‬ ‫ت       ‬ ‫‪  ،‬‬ ‫ف ‬ ‫ت  ؓ ‬ ‫  ؓ  ‪ ،‬‬
‫ ‬ ‫ ‬ ‫‪ ،‬آج        اس    ‬ ‫ا    ‬ ‫ؓد‪ ،‬ت  نؓ ‬
‫ات   ‬ ‫ا ن ‬ ‫   و  ‬ ‫اور   اس  و  ‬
‫   ‬ ‫ ‬ ‫  ‪ ،‬ان ‬
‫‪117‬‬
‫"   ‬ ‫ ‬ ‫ ا ع وا د   رو دا   ؟ ‬ ‫  ا ت   ا‬ ‫دو ے  ا‬
‫ ‬ ‫ ‬ ‫ ذ‬ ‫  اور ا  ‬ ‫ ‬ ‫ارت ‬ ‫ ‬ ‫ؒد ا  ‬ ‫ت ‬ ‫٭‬
‫  ‪ :‬‬
‫ ‬ ‫ ‬ ‫ اس و   و ن ‬ ‫ ‬ ‫   ‬ ‫   اور ‬ ‫ اس ‬ ‫"‬
‫م   و‬ ‫ ا رت ‬ ‫‪،‬اس ‬ ‫ں    س ‬ ‫  ‪  ،‬ء و ہ ‬ ‫ار ب    و ‬
‫  م   ا  ار ب ‬ ‫  ورت   ‪ ،‬‬ ‫آ‬ ‫ ان ا ب ‬ ‫ا م ‬
‫۔۔۔۔  ا   ۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔‬
‫  دص ‪ ١٢ ١٠‬۔‬ ‫‪ - 117‬‬
 ‫‪79‬‬
‫ ‬ ‫‪،‬‬ ‫ ‬ ‫ط   د اس ‬ ‫ ا  ‬ ‫ء  رو  ‬ ‫ء و‬ ‫ و‬
‫ڑوں   ‬ ‫ڈ‬ ‫ ‬ ‫   ‬ ‫ ‬ ‫  ب    ز  ‬ ‫اس    د ا‬
‫  ‪ ،‬‬ ‫    پ و‬ ‫ ا ن ‬ ‫    ف ‬ ‫روا  ‬ ‫ں  ‪،‬اوراس ‬
‫  ن     ‬ ‫ ‬ ‫ح‬
‫اس      ب   ا اح    ورت  اورا ا  ‬
‫‪118‬‬
‫م ‬ ‫و‬ ‫ ‬ ‫   ‬

‫ر‬ ‫   ‬ ‫ ‬ ‫ وارا ر  ‬

‫از ‪:‬‬ ‫ر‬ ‫ ‬ ‫  ت  ذ‬
‫ر ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫ اس  د  ہ‬ ‫ آ‬ ‫" ہ   ا    وا ت   و ادث ‬
‫ ‬ ‫    ر‬ ‫ا س ا‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫  ‪،‬اس ‬ ‫ ‬ ‫ ‬
‫   ‬ ‫  اس ‬ ‫دہ ‬ ‫     و ہ ‬ ‫      م   ‬ ‫ا رت ‬
‫ى  ‬
‫ذر  ان  ا  د  ‬ ‫ ا  ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫ں   ‬ ‫ وار ‬
‫ اس دور ‬ ‫ں   ‬ ‫  ا‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫ وارا رت ‬ ‫  از   ‬
‫ ‬ ‫   ‬ ‫‪،‬اس    اس ‬ ‫    ں   ذ  دار‬ ‫ ا‬
‫" ‪119‬۔ ‬

‫  ر   د‬ ‫ ا رت ‬
‫   ‬ ‫ ‪،‬ا  اس ‬ ‫ ر    ‬ ‫ ‬ ‫   ‬ ‫ ‬ ‫  و ن ‬ ‫اس ‬
‫ح‬
‫م   راہ آ ن  دى‪،‬اوراس   ‬ ‫ ‬ ‫  ر  ا رت ‬ ‫ از  ‬ ‫ؒد  ‬ ‫ت ‬
‫ ا  اے   ا  ‬ ‫ ‬ ‫ آ   ‪ ،‬‬ ‫   ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫ر  وہ او‬
‫  ‪:‬‬ ‫ر ر ‬ ‫ د ت ‬ ‫ر‬ ‫آر‬
‫۔۔۔۔  ا   ۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔‬
‫ادآ دص ‪ ١٢٨ ،١٢٧‬۔‬ ‫  ء ‬ ‫س‬
‫  ارت ا  ‬ ‫‪ - 118‬‬
‫ادآ دص ‪١٢٦،١٢٧‬۔‬ ‫  ء ‬ ‫س‬
‫  ارت ا  ‬ ‫‪ - 119‬‬
 ‫‪80‬‬
‫  ‬ ‫ ا رت ‬ ‫ں    ر‬ ‫ں ان ‬ ‫ ‬ ‫خ‬
‫"آ ہ  ر  ‬
‫ ‬ ‫  م  ں و د ‬ ‫ ‬ ‫ك ا   ن  ؟اور و ن   ا رت ‬
‫ت‬
‫    و د  ا ر  ‬ ‫ ‬ ‫م   ‬ ‫ ‬ ‫دا‬ ‫‪،‬اور  ا‬ ‫ ‬
‫ار‬
‫ ‬ ‫    ا م  ا‬ ‫‪،‬‬ ‫  ا ر   ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫م ‬ ‫ ‬ ‫ ‬
‫ ‪،‬اور د ‬ ‫رآور ‬ ‫  ر  ‬ ‫ ‬ ‫  م ا رت ‬ ‫ؒ  ‬ ‫ت ‬
‫ ‬ ‫  ں ‬ ‫ہ ‬ ‫ ‬ ‫‪،‬‬ ‫ ‬ ‫  ان   آج  ‬ ‫ا م ا ار ل ‬
‫‪،‬اور‬
‫ ‬ ‫ن و  ‬
‫ آر   ‪،‬اورد     ں ا  ‬ ‫اج     ‬ ‫ ‬ ‫ ‬
‫ت‬
‫ن   آج    د ا   دت ا م ر    ‪،‬ا ر  ‬ ‫  ں   ‬ ‫ب ‬
‫ ‬ ‫  ر ا‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫   ‬ ‫ ‬ ‫‪،‬اور‬ ‫   ‬ ‫    م ‬
‫ت‬
‫ں  ا ر  ‬ ‫    ور‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫ن ‬ ‫   ا‬
‫ ا ‪ ،‬اور ‬ ‫و د ت  ہ ‬ ‫ں ‬ ‫ج   م ‬
‫  د‪ ،‬آ  ‬ ‫م ‬ ‫ ‬
‫    ر ر ‬ ‫  ہ و ا  ‬ ‫ ‬ ‫ ‪،‬‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫ن     ‬ ‫   ‬
‫د "‪120‬۔ ‬ ‫ ‬ ‫ ‬
‫ء   ‬ ‫  ح ‬ ‫ ‬ ‫  و ام ‬ ‫  زذ  ‬ ‫ؒد‬ ‫ت ‬ ‫ل ‬
‫ ‬ ‫ر  ‬ ‫ ‬ ‫ ان    م و‬ ‫ ‬ ‫    ر ‪،‬‬ ‫   و‬ ‫ں  ءاور‬ ‫م   ‬
‫ ‬ ‫ں  ا ر‬ ‫م   اوراس   رو    ‬ ‫   ‬ ‫    رے ‬ ‫  اس ‬ ‫ ‬ ‫ء‬
‫ت‬
‫‪،‬اور ر  ا ر  ‬ ‫ ‬ ‫ط ‬ ‫   ‬ ‫ ‬ ‫ؒ  ا رت ‬ ‫‪،‬‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫ء ‬
‫ت‬
‫م ا ر  ‬ ‫آپ ‬ ‫۔اس    ا ر دا ں  ا اس  ب   ‬ ‫م ‬ ‫م ‬ ‫ ‬
‫‪:‬‬ ‫م ‬ ‫  ر‬ ‫ء و‬ ‫ د ت      ر ‬
‫   ‬ ‫  ء  ر   ا اض و‬ ‫ ز    ‬ ‫ ‬ ‫م ‬ ‫" آپ ‬
‫۔۔۔۔  ا   ۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔‬
‫  دص ‪٧٧‬۔‬ ‫‪- 120‬‬
 ‫‪81‬‬
‫  ‪،‬اس و   ء  ام ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫ اس ‬ ‫ وہ  ز  ‬ ‫ ‬ ‫ ‬
‫   ‬ ‫ے  ء   و‬ ‫ ‬ ‫‪     ،‬د رے ‬ ‫ا ام     ا  ‬
‫ا  آ  ‬ ‫  آ‬ ‫ آپ  ا ام و أت ‬ ‫‪ ،‬آپ    د‬
‫ ‬ ‫  ء ‬ ‫ں   ‬ ‫م ‬ ‫ ‬ ‫  ل   ا  ‬ ‫ اس ‬
‫  ح  ر  ‬ ‫ ‬ ‫   اس راہ    ‬ ‫ڑ ‬ ‫ت ‬ ‫‪،‬اورو   و  ا‬
‫  ر  ا   م ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫   ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫ح‬
‫  ‪  ،‬ا    ‬
‫از‬
‫ں   ا وں  ا ب   ‬ ‫  م ‬ ‫ان  ء ا  ‬ ‫ ا م ‬
‫ح‬
‫‪،‬ا    ‬ ‫ ‬ ‫  ء       ‬ ‫  ح ‬ ‫   آ   ‪،‬اور‬ ‫ ‬
‫  "‪ 121‬‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫   ‬ ‫ آ‬ ‫ ‬ ‫ آ‬ ‫ا ا‬

‫ ‬ ‫ت‬
‫    م ا ر  ‬ ‫ء ر ا س در‬
‫    اور   ‬ ‫ ‬ ‫د ءو‬ ‫ى ر‬
‫ا اد  ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫ؒد ‬ ‫ت ‬
‫   ‬ ‫  ارى ‬ ‫   ‬ ‫ ‬ ‫  ء  ر  ‬ ‫چ‪ ١٩٢١‬؁ء   ‬
‫ ر  ‬ ‫ ‪ ١٣٣٩‬؁ھ ‬ ‫ ا‬ ‫ر‬
‫ ‬ ‫‪  ،‬‬ ‫ر  ‬ ‫   ا   و‬ ‫ ا ا ت ‬ ‫ ‬ ‫   ا رت ‬ ‫   ‪،‬اس ‬
‫  ‪:‬‬
‫  اوراس ا س   ‬ ‫ ‬ ‫  ء  ر (ا س  م   م در‬ ‫"‪  ١٣٣٩‬؁ھ )‬
‫ ‬ ‫اور‬ ‫ى‬
‫ د  ‬ ‫  آزاد‬ ‫  ا ا  م‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫ارت   ‬
‫ ‬ ‫‪  ،‬‬ ‫ل  ‬
‫(  د ت   ‬ ‫  ر  ‬ ‫)‬ ‫ در‬ ‫ ‬ ‫ا‬
‫    "‪ 122‬‬ ‫ا ا س  م در‬ ‫ء  ر ‬
‫۔۔۔۔  ا   ۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔‬
‫ ‬ ‫  دہ ‪:‬ا رت ‬ ‫ ؒ‪،‬‬ ‫م ‬ ‫ا‬ ‫ ‬ ‫‪ :‬‬ ‫ ؒ ‪،‬و  و‬ ‫ن ا  ‬ ‫ ‪:‬‬ ‫  دص  ‪   ١٤،  ١٣‬و‬ ‫‪-‬‬ ‫‪121‬‬

‫  ‪١٩٩٩،‬؁ ء۔ ‬ ‫ى‬
‫ار  ‬
‫تص ‪ ٥٨‬۔‬
‫‪ - 122‬ر  ا ر  ‬
 ‫‪82‬‬
‫  ‪،٢‬‬ ‫ ‪١٣٣٩‬؁ ھ ‬ ‫  ء  ر ا س  م  ر  ‪ / ٢٤، ٢٣‬ن ا‬ ‫   ‬ ‫ در‬ ‫ ‬
‫ ‬ ‫ اور را‬ ‫ ‬ ‫  ا‬ ‫س‬
‫ا‪،‬دا  ا  ‬ ‫ ‬ ‫ ‪ ١٩٢١  / ٣‬؁ء   رے  ن و ہ ‬
‫ا ا  م‬ ‫ب ر ‪،‬ا  ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫ش   ودو   و  ‬ ‫ اور‬ ‫   ‬ ‫ل ا‬
‫ ہ‬ ‫ت ‬ ‫    ارت ‬ ‫  ق را‬ ‫‪،‬اس ‬ ‫   ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫آزا ؒد ‬
‫ ‬ ‫ ‪،‬اس ا س    ق را  درج ذ  ‬ ‫(‬ ‫   ‬ ‫   ا‬ ‫  درى ؒ)‬ ‫ ا‬
‫ر     ‪:‬‬
‫  اور ‬ ‫ا  ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫  رواڑ  ‬ ‫  ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫"‬
‫    گ ‬ ‫ ‬ ‫    م ‬ ‫ ‬ ‫‪،‬‬ ‫  ا     ا ب ‬ ‫ر‬
‫م  ء ‬ ‫  ‪،‬‬ ‫ ا‬ ‫وا‬ ‫ن ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫  اور  اس ‬
‫   ‬ ‫‪  ،‬‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫ ا م   ‬ ‫ و‬ ‫ ‬ ‫ اس ‬ ‫و‬
‫‪  ،‬‬ ‫وہ  ا   ورى  اورا  ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫‪،‬‬ ‫  ‬ ‫و‬
‫ص‬
‫ ا    ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫     ا ب ا‬ ‫ ‬ ‫  ر   ‬ ‫ ‬
‫"‪123‬۔‬ ‫ا س  ء  ر   م   و   ال   ‬

‫د ت  ) ب( رى‬ ‫ت‬
‫ ا ر  ‬ ‫ا س ‬
‫س ص   ‬
‫  ء  ر ا  ا  ‬ ‫    ر    ‬ ‫ ا ب ا‬ ‫اس ‬
‫ ط‬ ‫ ‪ /٢٦، ٢٥‬ن ‪ ١٩٢١‬؁ء  ر   ‪،‬ا  ‬ ‫ ‬ ‫ و‬ ‫ر  ‪ /١٩، ١٨‬ال ا م ‪١٣٣٩‬؁ ھ روز‬
‫ ‬ ‫ہ  د  ‬ ‫ ‬ ‫  د  ہ‬ ‫ ا  ‬ ‫  ہ ‬ ‫ت ‬ ‫   آ ‪،‬‬ ‫  م ‬ ‫ ا‬
‫ ‬ ‫ا د‬ ‫‪،‬اور‬ ‫     ‬ ‫  و‬ ‫  ا  ‬ ‫ ‪  ،‬ب ‬ ‫ ا‬ ‫ب    ر‬
‫ا ا  م‬ ‫ت ‬ ‫    ارت ‬ ‫‪،‬اورا س ‬ ‫ ‬ ‫  ن    زن ‬ ‫ ا م ‬
‫۔۔۔۔  ا   ۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔‬
‫  ت ص ‪١٣٣‬٭ ر  ا رت ص ‪٥٨،٥٩‬۔‬ ‫‪- 123‬‬
 ‫‪83‬‬
‫   ء‬ ‫  ء  رد‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫ؒد‬ ‫ت ‬ ‫ا م ‬ ‫ر  ا‪،124‬اور‬ ‫آزا ؒد   ا   ا  ‬
‫ت  ‬
‫    م  ا ر  ‬ ‫‪،‬‬ ‫ى‬
‫  ر  ‬ ‫م د ت  ‬ ‫  ر‬ ‫ء و‬ ‫ر‬ ‫ر  ر  ا ارا  م‬
‫  ت اور ا      ‬ ‫   ‬ ‫ و راور  م ا رت   ‬ ‫   ا‬ ‫ ذ  دارى اورا‬
‫ج ‪  ،‬‬
‫  ‪  /١٣‬ن  ‪  ١٩٢١‬؁ء(   ر  در  ‬ ‫ رو  ڈا    ‪،‬اس  ‪  /٦‬ال ا م  ‪  ١٣٣٩‬؁ھ )‬
‫ ‬ ‫ت‬
‫ ‬ ‫  ا‪،‬‬ ‫ ‬ ‫  ر اد ر   ‬ ‫ "‬ ‫ "ا ل ‬ ‫  ب ‬ ‫آ ) ‪ ( ٨‬ت ‬
‫     "‬ ‫ ا رت ‬ ‫ ‬ ‫د ‪،‬‬ ‫  ب ‬ ‫ؒ   " ر  ا رت"       ‬ ‫ ر‬ ‫ا‬
‫ اور‬
‫  د   ب    ر  ‬ ‫    ‪،‬ا  ‬ ‫ ‬ ‫   اس     اس  ب ‬ ‫ ‬ ‫  د"‬
‫ ‬ ‫‪،‬وہ ‬ ‫ا  د‬ ‫   ‬ ‫  ء  ردر‬ ‫ ا س ‬ ‫  ‪،‬ا   ح  ب ‬ ‫م  ذ‬
‫     ‪،‬‬ ‫د‬ ‫ ‬ ‫  ‬ ‫  ء  ر"   ‬ ‫ ‬ ‫ "‬ ‫م ‬ ‫ؒ‬ ‫ت ‬ ‫  ‪،‬‬ ‫ر ‬
‫ب‬
‫ ‬ ‫ ‬ ‫    ظ ‬ ‫ دس)‪  (١٠‬ت    اور‬ ‫  د     ب آ )‪   (٨‬‬
‫  ۔‬

‫ؒد ر   ب ‬ ‫ت ‬

‫ اور  ‬ ‫ ‬ ‫   ‬ ‫ا ‪ ،‬ا رت ‬ ‫ن ‬ ‫اس  ب  آ زد ت   ‬
‫  ا  ‬ ‫  ر    ‬ ‫‪،‬اس ‬ ‫خ‬
‫    ف    ر  ‬ ‫ اس    ورت وا‬ ‫ ‬
‫ ذ     ‪ ،‬‬ ‫        ‪ ،‬اس راہ   د ار ں ‬ ‫ ‬ ‫  ‪،‬ان ‬ ‫ذ  دار ں ‬ ‫   ‬
‫  رو   ڈا       ‪ ،‬‬ ‫  ا ب ‬ ‫  اور‬ ‫ر  و ا‬ ‫ ‬ ‫‪،‬ا‬ ‫ ‬ ‫ت  ازا  ‬
‫‪،‬اور ت ‬ ‫ ر‬ ‫  اورد رى  ہ     ‬ ‫   ‬ ‫   ‬ ‫ض    ر  ا ب ا رت ‬
‫ ‬ ‫ اورآب زر  ‬ ‫س  ‪    ،‬را    دل   آ ں ‬ ‫ اور زدروں ‬ ‫  ؒد ‬
‫  ‪:‬‬ ‫م ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫ اس ‬ ‫ ‬ ‫و د‬ ‫  ‪،‬اس ‬ ‫   ‬
‫ ‪:‬‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫ ا  ‬ ‫  ب ‬ ‫ا‬
‫۔۔۔۔  ا   ۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔‬
‫‪  - 124‬ر  ا رت ص ‪٥٩‬۔‬
 ‫‪84‬‬

‫ ۔‬ ‫ى‬
‫  ء  ر   ر  ‬ ‫د‬ ‫ ‬ ‫ت‬
‫ ا ر  ‬ ‫ب د ت ‬ ‫ؒد ‬ ‫ت ‬
‫۔‬ ‫ى‬
‫  ار  ‬ ‫ہ ‬ ‫ى‬
‫در  ؒ‬ ‫ہ  ل ا‬ ‫ت ‬ ‫ ‬ ‫ اول (‬ ‫)‬
 ‫‪85‬‬

‫د ت    آ ى ‬
 ‫‪86‬‬
‫  ء  ر‪ -‬م ‬ ‫د‬
‫رہ ‪ /٦‬ال ا م ‬
‫ ‬ ‫زاد‬ ‫ !‬
‫ ور  ا  و‬ ‫ا م ‬
‫ص‬
‫ ‬ ‫ ‬ ‫   د ت ‬ ‫   ا س   ‬ ‫  ر‬ ‫ ‬ ‫ب ‬
‫ ‬ ‫ص ا س  ا  ر‬ ‫  ض ‬ ‫ ا  ‬ ‫ دے  ر ں اور‬ ‫ ‬
‫ا  ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫اً‬ ‫ ‬ ‫ں‪   ،‬اس ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫ ‬
‫ ‬ ‫ ‬ ‫                ر ‪،‬اوراس ‬ ‫دوں ‬ ‫ت ‬
‫۔‬ ‫  ر ك واو م   زا  ‬
‫د ‬ ‫ں ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫    ورت وا‬ ‫ب اس ‬
‫ م‬ ‫ ‬ ‫م ‬ ‫ ا‬ ‫ ‬ ‫ں  وا‬ ‫ءو  ‬ ‫  را‬
‫س  ز  ‬ ‫ڈ ھ ‬ ‫۔‬ ‫ ‬ ‫(‬ ‫ ‬ ‫  وا )ا‬ ‫و ‬
‫   ‬ ‫ ا‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫  ض ‬ ‫ن ‬ ‫را  ‬
‫ت‬
‫ ‬ ‫م ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫ ‪،‬‬ ‫ و‬ ‫ ‬ ‫  ا‪،‬‬ ‫زوال  ز  ‬
‫   ‬ ‫ ‬ ‫   ادا     ف ‬ ‫اس ا  ‬ ‫ن ‬ ‫ا ب   و  ‬
‫ ز  و‬ ‫ ‬ ‫ن        ز‬ ‫ج‬
‫۔۔۔ آ  ‬ ‫ و   ا‬ ‫  ز  ‬
‫ ‬ ‫ اورا‬ ‫  ؟  ‬ ‫ ‬ ‫   ز‬ ‫ اور‬ ‫ا  ‬ ‫ٰى ‬
‫   ‬ ‫ ‬ ‫     ا‬ ‫  ‪،‬ان  ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫ و ان  ا م    ف ‬ ‫ز‬
‫ ‬ ‫ت‬
‫  د  ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫ف ادا رئ  ا‬ ‫ ر ‪  ،‬‬ ‫ ‬
‫۔‬ ‫ ‬ ‫   اور‬ ‫  ت ‪ ،‬ا   ح  ر‬ ‫اور‬
‫ ‬ ‫ى ا‬ ‫  اس ‬ ‫ ‬ ‫ج  ‬
‫   ادا        آ  ‬ ‫اس ا  ‬
‫  و ل  ‪ ،‬و  ‬ ‫‪،‬آ    ‬ ‫ ‬ ‫ل ‬ ‫  ر‬ ‫ا  ‬
 ‫‪87‬‬
‫ ا ب  ر  ‬ ‫ت ‬ ‫ ؒ‪،‬ا م  ؒ‬
‫رى‪،‬‬ ‫‪،‬اور ت ا م ا‬ ‫ت ‬ ‫ا‬
‫  و ب ‬ ‫‪،‬اور‬ ‫ل ‬ ‫ان  ر‬ ‫ ‬ ‫ا ل  و‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫ا  ‬
‫ ‬ ‫   اور     ا‬ ‫ء ا رى اور د‬ ‫ اول ا‬ ‫ٰ ۔۔‬ ‫‪،‬‬
‫ ‬ ‫ ‬ ‫    ا  ‬ ‫ ‬ ‫د  ا‬ ‫ ‬ ‫ ‬
‫رت ‬ ‫       ‬ ‫  رت  ا ر ‬ ‫‪،‬‬ ‫  ورت  ل  ا ر‬
‫ج  ‬
‫   آ  ‬ ‫  ‪  ،‬‬ ‫ ‬ ‫  ا ا   ا   و ب  ا د  وا‬ ‫ان ‬
‫ ‬ ‫اب ‬ ‫ت   ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫ ا    ‬ ‫اور‬ ‫ ‬ ‫ں ‬
‫د  ہ‬ ‫ت ‬ ‫ص   ‬ ‫  م  ‪ ،‬اور ‬ ‫   ‬ ‫ ادا    اد  ‬
‫ ‬ ‫     ‬ ‫  ں ‪،‬اب اس ‬ ‫ر‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫اور ادث ‬
‫ اس ا  ا   راًا م د  ‬ ‫ ‬ ‫‪     ،‬وا‬ ‫ ‬ ‫     اور‬
‫ں   د ں ‬ ‫ں اور‬ ‫ ‬ ‫ں   ‬ ‫   ‬ ‫اس  ى    م ا‬
‫ج   رى ‬
‫ا ا  آ  ‬ ‫ور   در    ا‬ ‫ ‬ ‫اورد ں    ں ‬
‫ ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫ت    اس راہ   ‬
‫ ‬ ‫  ڑ‪ ،‬و  ا‬ ‫   و‬ ‫ ‬
‫‪،‬اور‬
‫ ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫‪،‬اس ‬ ‫  ر  ‬ ‫ج رى ‬
‫  آ  ‬ ‫ز  ‬
‫  دے ‬ ‫م د‬ ‫ ‬ ‫ز‬ ‫ ا‬ ‫      م ‬ ‫رے ء و‬
‫اس   ‬ ‫ ‬ ‫  ‪،‬اور اس ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫   ان     م‬
‫ ‬ ‫د ؤں ‬ ‫  وورا   ا ء ‬ ‫حا‬
‫ ا  ‬ ‫ ‬ ‫ا  اور   رہ ‬
‫  ا ن   م‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫  ‪،‬اور  أت   ‬ ‫د دار ‬
‫ش ‬ ‫  اور‬ ‫  ‪،‬ا ر‬ ‫ ‬ ‫    ر ى   ‬ ‫ ا‬ ‫دے    ‬
‫ے۔‬
‫ل‪  ،‬م‬ ‫    ا   اوراس    ح  و د‬ ‫ ا‬ ‫م ‬ ‫! ب ‬
‫    ؟ ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫    م   و  و ہ    رى ذ  دار ں  ا  ‬
 ‫‪88‬‬
‫ات ‬ ‫  ‪    ،‬‬ ‫  م     اور ف ا‬ ‫ ‬ ‫ء   ام   وذى    ‬
‫    م  ذ  دارى   ا  ‬ ‫   ر‬ ‫ں ‬ ‫ ‬ ‫ ا  ‬ ‫ر    ا ور ‬
‫س ا   ا  ‬
‫ار ب   و    ‪،‬اس   ا  ‬ ‫ات ‬ ‫۔  ‬ ‫ات ‬
‫  ر  ا ر و ‬ ‫  ف ا   م  ‪،‬اوراس ‬ ‫ ا م د‬ ‫ و‬ ‫ ‬
‫ ‬ ‫  دا‬ ‫ د ى ‬ ‫ے‪،‬‬ ‫ت ‬ ‫    ورت  اور‬
‫ل  ‪ ،‬ف ا ذا  ‬ ‫ ا‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫اور ے  د    ‬ ‫ ‬
‫  ‪   ،‬‬ ‫ہ    دور‬ ‫ہ واو م  ‬ ‫ن    ن  ‬ ‫ ‬ ‫ا اض اور‬
‫ ‬ ‫ ‬ ‫ ا ل وا‬ ‫   ‬ ‫ا   ہ ‬ ‫ااورا د  ا م ‬
‫ رو    ‬ ‫  اس ا     ف ا ام ‬ ‫رے  م  ء و‬ ‫۔  ۔  ‬
‫  دد ‬ ‫ ‬ ‫ا م د‬ ‫  ورت اس ا‬ ‫اور  و دا ارو ب و‬
‫  ا  د    وہ  ف ا  ‬ ‫ت    ڑ   ان    ‬ ‫د   اور‬ ‫و‬
‫   ‬ ‫ع وا‬
‫‪،‬ا  ‬ ‫ود‬ ‫ا رات ‬ ‫ ‬ ‫ ا‬ ‫ ‬ ‫ ‬
‫  ل  و ب   ‬ ‫ا‬ ‫‪،‬اوراس ‬ ‫ن‬
‫ ا  ‬ ‫  ‪،‬ا  ‬ ‫     ‬
‫ ‬ ‫وا‬ ‫ں‬
‫ ‬ ‫    ا ع  م ‬ ‫ ا ت     ے   ‪ ،‬‬ ‫ا  ‬
‫  اورا ا  ‬ ‫ ‬ ‫‪،‬‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫ ‪،‬ور   رت  م ا ع ‬
‫ت‬
‫ا  ‬ ‫ف‪  ،‬‬ ‫ ‬ ‫  ا ع   ‬ ‫ف اس  رت ‬ ‫ ‬
‫ ا ا  ‬ ‫ات  د ں    ر   ۔‬ ‫‪  ،‬اس  رے   ا‬
‫م   ‬ ‫ت ا‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫ى  اور‬
‫ا  ذ  ‬ ‫ ا ن ‬ ‫ا‬
‫‪ :‬‬ ‫    ‪ ،‬وا    ‬
‫ ‬ ‫  وا‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫‪،‬‬ ‫ ‬ ‫‪،‬وہ ‬ ‫ود ‬ ‫ا رات ‬ ‫‪- ١‬ا‬
‫  ے ۔‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫ ‬
‫ ‬ ‫  ہ  ر   ‪ ،‬اور ان   ‬ ‫ ا ء   ا    ‬ ‫ و‬ ‫‪-٢‬‬
 ‫‪89‬‬
‫۔‬ ‫ر‬ ‫ ا ت ‬ ‫ ‬
‫    ح ‬ ‫ ‬ ‫  ا ز ق  م ا‬ ‫ ‬ ‫‪-٣‬وہ   ا  ا ت     ے  ‬
‫ر ۔‬ ‫و د‬
‫   ‬ ‫   ‬ ‫ ‬ ‫  اس   ‬ ‫  ا اء اور‬ ‫   ‬ ‫‪ -٤‬و  و‬
‫  ۔‬ ‫ ا ج ‬ ‫   ‬ ‫ ز‬ ‫ ا‬
‫  و ال  او  ر‬ ‫ ‬ ‫‪،‬‬ ‫  رو‬ ‫ ‬ ‫ و‬ ‫ ‬ ‫   ‬ ‫‪-٥‬‬
‫  ے  ۔‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫د د  ‬
‫ ‪،‬‬ ‫ ‬ ‫ ا ع ‬ ‫وا‬ ‫ ‬ ‫ل  م  ق ا‬ ‫ اور‬ ‫‪-٦‬اس ‬
‫ ‬ ‫  ص   ا‬ ‫ف  اوراس  اس ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫ ا‬ ‫     ‬
‫ ‬ ‫ ‪،‬اور  اس   ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫   وہ   ‬ ‫  ج ‬ ‫ا ع    ے‬
‫ت  ا    ‬ ‫       ‬ ‫ ‬ ‫   ‬ ‫م ‬ ‫ٹ    ‪ ،‬آپ ‬
‫ؓ  د‬ ‫ت  ا    ‬ ‫ت       ‬ ‫‪  ،‬‬ ‫ف ‬ ‫ت  ؓ ‬ ‫ؓ‬
‫ن‬
‫ا  ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫س‬
‫ج      ا  ‬
‫‪ ،‬آ  ‬ ‫ا    ‬ ‫ت  نؓ ‬
‫ ‬ ‫ات  دو ےا‬ ‫   و    ان ‬ ‫‪،‬اور اس  و  ‬ ‫ ‬
‫   ر‬ ‫ج‬
‫۔  آ  ‬ ‫ ا ع وا د  رو دا   ؟‬ ‫ ا‬ ‫ا ت ‬
‫ ‬ ‫  ن واو م   ‬ ‫ ‬ ‫   ‬ ‫ ‬ ‫   ان ‬ ‫ ‬ ‫رى ‬
‫۔‬ ‫ ‬ ‫ا  ا  ا ا ت   ادا      و‬
‫ﺻﻠوﺗﯽ وﻧﺳﮑﯽ وﻣﺣﯾﺎی وﻣﻣﺎﺗﯽ‬
‫ٰ‬ ‫  ان‬ ‫راا ن ‬ ‫!ا‬
‫  ‪ ،‬‬ ‫دارى  ا‬ ‫   ذ‬ ‫رب اﻟﻌﺎﻟﻣﯾن  اور   ا ح  و ت  ا‬
‫اورا   ذات ‬ ‫   ‬ ‫و‬ ‫ ‬ ‫    ادا  ‬ ‫  اس ‬
‫   ‬ ‫۔‬ ‫ا   راًاس  م  ا م د‬ ‫ً‬ ‫ ‬ ‫وا ن  ا در‬
‫  ‪ ،‬اور ر  ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫  ء  راس    ف ‬ ‫ر و ض  ا  ‬
 ‫‪90‬‬
‫ ‬ ‫ ا س   اس ‬ ‫ے‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫‪ /٢٤‬ن  ‪  ١٣٣٩‬؁ھ  م در‬
‫ ‬ ‫   و  ‬ ‫۔)اس   ‬ ‫ر‬ ‫ق ‬ ‫ ‬ ‫ر  ذ  ‬ ‫ ‬
‫   آ   (اور ا     ر  ‪ ٨‬‬ ‫ ‬ ‫او ا س در‬ ‫     ‬
‫ ‪ / ٢٦، ٢٥‬ن ‪ ١٩٢١‬؁ء  م   ‬ ‫ ‬ ‫ و‬ ‫‪ /٩،‬ال ا م ‪ ١٣٣٩‬؁ھ روز‬
‫ ‪،‬‬ ‫ار‬ ‫  ا س ‬ ‫ء را  ‬ ‫رہ  ار ن ‬ ‫ ‬ ‫ر ‬
‫ت‬
‫ اور ور  ‬ ‫  ارش      و     ا‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫ب ‬
‫ ‬ ‫ارا‬
‫   ‬ ‫   ‬ ‫وراس ا س   ‬ ‫ور‬ ‫ل ‬ ‫ ‬ ‫ ا‬
‫ ‬ ‫اب  د‬ ‫ ‬ ‫   ‬ ‫دو ال  ا‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫!اس ‬
‫ں۔‬ ‫ورى ‬
‫ف‬
‫ ‬ ‫اس ‬ ‫ ‬ ‫ٴ  ر  ‬ ‫ ‬ ‫ں ‬ ‫م ‬ ‫ل     و ن ‬
‫او  ‬
‫؟‬ ‫ ‬ ‫ں ‬ ‫ او‬ ‫اورا ا‬ ‫ں  م ا‬
‫‪ ،‬‬ ‫ا    ‬ ‫ ‬ ‫ا‬ ‫ ‬ ‫  اس ‬ ‫د  ہ و  ‬ ‫دوم     ‬
‫؟‬ ‫ ر‬ ‫؟ا‬ ‫ں ‬ ‫ا ب   ا‬
‫ہ ‬ ‫ا ب ‬ ‫ا ا‬ ‫ ‬ ‫     ‬ ‫ ‬ ‫ ا‬ ‫ل اب   ‬
‫او  ‬
‫ ‬ ‫  وہ   ا   ا‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫ن ‬ ‫ ‬ ‫  و ر‪،‬‬ ‫ ‬ ‫ا‬
‫ ‬ ‫   ‬ ‫ر  ۂ ر‬ ‫ ‪،‬ا   رت    ا  اس ‬ ‫  ر‬ ‫   ‬
‫ ‬ ‫ر‬ ‫ے‬
‫  ر  ‬ ‫ن‬
‫  و  ‬ ‫ں ا ب ‬
‫وار  ا و  ‬
‫ ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫ ر‬ ‫ں ‬ ‫  رے‬ ‫‪  ،‬و ن   ‬
‫    ء   ام    ‬ ‫اوراس ‬ ‫     ‬ ‫م ‬ ‫ب ‬ ‫‪،‬‬
‫ ز    ‬ ‫ ‬ ‫م ‬ ‫‪ ،‬آپ ‬ ‫ ر‬ ‫  ود‬ ‫   ‬ ‫ف ‬
‫ ‬ ‫ اس ‬ ‫‪،‬وہ  ز  ‬ ‫ ‬ ‫  ء  ر  ا اض و‬
‫ے‬
‫‪     ،‬د ر  ‬ ‫  ‪،‬اس و   ء  ام ا ام    ا  ‬ ‫ ‬
 ‫‪91‬‬
‫ آپ  ا ام ‬ ‫پ د‬
‫ ‪   ،‬آ  ‬ ‫     ‬ ‫ے ء   و‬ ‫ ‬
‫ ‬ ‫ ‬ ‫   ‬ ‫  ل   ا  ‬ ‫ا‪  ،‬آ اس ‬ ‫  آ‬ ‫و أت ‬
‫ اس راہ ‬ ‫ت  ڑ‬ ‫‪ ،‬اورو   و  ا‬ ‫ ‬ ‫  ء ‬ ‫ں   ‬ ‫م ‬
‫ ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫ ‪    ،‬اس  ح ‬ ‫  ‪   ،‬ح  ر ‬ ‫ ‬
‫ں‬
‫ ‬ ‫  م ‬ ‫    ان  ء ا  ‬ ‫  ر   اس   م    ا م  ‬ ‫   ‬
‫  ء   ‬ ‫  ح ‬ ‫‪،‬اور‬ ‫ آ‬ ‫ ‬ ‫از‬ ‫ ا وں  ا ب  ‬
‫ ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫ آ‬ ‫ ‬ ‫ آ‬ ‫ اورا   ح ا ا‬ ‫ ‬ ‫ ‬
‫  ۔ ‬
‫ ‪ ،‬‬ ‫ا م د‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫ اور‬ ‫    م ‬ ‫ ‬ ‫ا  دوم     اب   ‬
‫ ‬ ‫ضو ‬
‫ اس   ا ل  ز    ا ا  ‬ ‫ظ  ورى ‬ ‫ ‬ ‫اس ‬
‫ا ب   ‬ ‫ ا‬ ‫  ا  ‬ ‫ے د  ‬ ‫ر  ‬ ‫      ‬
‫  ‪:‬‬ ‫ آپ   ‬ ‫ ذ   ‪ ،‬ا‬ ‫ ‪،‬وہ ‬
‫ و ر   و‬ ‫   ز ۂ  ء   ا  ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫  ٰى ‬ ‫ ‬ ‫‪  -١‬‬
‫ ‬ ‫ت ‬ ‫ ‬ ‫‪،‬اور‬ ‫ ‬ ‫ا ار‬ ‫  ء  ام  اس ‬ ‫ا   ‪،‬‬
‫ے۔‬ ‫ ا ت ‬ ‫ ‬ ‫ ‬
‫ ‬ ‫ ا  ‬ ‫ ا‬ ‫  ‪،‬اوراس ‬ ‫ و‬ ‫     ‬ ‫ ‬ ‫‪-٢‬‬
‫ص اس ‬
‫  ام و  ا  ‬ ‫د ‬ ‫ ‬ ‫ اس ‬ ‫ ‬ ‫ں   ا  ‬
‫۔‬ ‫  ا‬ ‫  ت ‬ ‫ وا‬ ‫ ‬ ‫ں‪،‬اور‬ ‫  ٴ‬ ‫ا‬
‫ب ‬ ‫ٴ و‬ ‫ ‬ ‫ى‬
‫ك  اور   د  ‬ ‫ ‬ ‫  و       ‬ ‫‪  -٣‬‬
‫    ۔‬ ‫ا‬
‫  م ‬ ‫ت  اور‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫ہ     ا  ‬ ‫ ‬ ‫‪-٤‬‬
‫۔‬ ‫ آ‬ ‫  ى ‬ ‫ و‬ ‫  را م ‬ ‫ر ‪،‬‬
 ‫‪92‬‬
‫ض    ك  ۔‬ ‫‪ -٥‬وا  اور درا  ‬
‫ ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫    ظ ا م ‬ ‫دہ و  ‬ ‫ے  د  ا   ر ا  ‬
‫   ‬ ‫ٴ  ٰ ا  دو  ا  آد    ‬ ‫   ‬ ‫‪    ،‬وہ  ر‬
‫   ‬ ‫ ‬ ‫ا م اور‬ ‫ ‬ ‫  ا  ا د‬ ‫م ‬ ‫پ‬
‫‪،‬ور    آ  ‬
‫۔‬ ‫ورى  ار‬ ‫) راً(‬
‫   ‬ ‫‪،‬‬ ‫ار ب   و‬ ‫      م ‬ ‫٭اب ر ا ل ا ب ‬
‫  اس   ‬ ‫ ‬ ‫ا‬ ‫   اور    ‬ ‫ى  ‬
‫اق  ء  ام وذ  ‬
‫   او  ر‬ ‫ ‬ ‫  م ‬ ‫ام  ض ا دوا ع  ۔اور    ‬
‫ ‬ ‫  ا ق ‬ ‫در‬ ‫و  ا ب ‬ ‫ و  ار ب   و‬ ‫ ‬
‫د    م‬ ‫‪    ،‬‬ ‫ ‬ ‫ل ا ب  آپ ‬
‫  او  ‬ ‫ ‪،‬‬ ‫ورى ‬
‫  ا ع  ا‪   ،‬م ا  ‬ ‫   آ اوراس   ‬ ‫ و  ا ب ‬ ‫ار ب ‬
‫   ‬ ‫  ا ۔   ‬ ‫ا ن   ‬ ‫   ا ب ‬ ‫ و دا‬
‫ ‬ ‫ ‬ ‫  ر   رہ ‬ ‫  ر   ءو‬ ‫ا ن  م ود ت  ص ‬
‫  وا  د‬ ‫ات ‬ ‫اور  ‬ ‫ ‬ ‫  در‬ ‫وہ ‬ ‫‪،‬‬ ‫ ‬ ‫ا ب ‬
‫۔‬ ‫وا‬
‫‪    ،‬‬ ‫رى ‬
‫  ٰ‬ ‫ہ  ہ  ء  ا  ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫  را‬ ‫٭‬
‫  ے ‪،‬اورا ت  رى  ے  ‪،‬‬ ‫ ا‬ ‫ل ‬ ‫ورت    ‬
‫د ۔‬ ‫  ون او   ا ر‬ ‫   ‬
‫ر  ‬ ‫ ان    و ت ‬ ‫ارش ‬ ‫! اب   آ     ر ب ‬
‫ ‬ ‫  رے ‬ ‫ر‬ ‫ا  ‬ ‫  ا ق ‬ ‫‪،‬ا آپ  اس ‬ ‫ ‬
‫ ‬ ‫ان ‬ ‫ ‬ ‫  ں‪،‬‬ ‫  ں اور‬ ‫ات  آپ ا  ‬ ‫ ‬ ‫ ‬
‫    ‬ ‫ ‬ ‫وہ اس ‬ ‫ر‬ ‫‪ ،‬اوراس ‬ ‫ ‬ ‫آپ ‬ ‫ ا اج ‬
 ‫‪93‬‬
‫ل   آ   ‪ /١٤‬ال ‬ ‫  ب ‬ ‫ل ‬ ‫ہ ‬ ‫  ت ‬ ‫ر ‬
‫۔وﻣﺎﺗوﻓﯾﻘﯽ اﻻﺑﺎ وﻋﻠﯾہ ﺗوﮐﻠت‬ ‫ ‬ ‫ ‪١٣٣٩‬؁ ھ     ‬ ‫ا‬
‫واﻟﯾہ اﻧﯾب ﻓﻘط واﻟﺳﻼم ﻣﻊ اﻻﮐرام ۔‬
‫ ‬ ‫ا‬
‫د ن ا    ‬ ‫ ‬ ‫د  ا ا‬
‫‪125‬‬
‫  ء  ر " ‬ ‫ ‬ ‫             ‬

‫ل ‬ ‫د ت    ا‬
‫ ‬ ‫ا‬ ‫‪ ،‬‬ ‫ ‬ ‫ےا ات ‬ ‫  ب ‬ ‫ؒد اس ‬ ‫ت ‬
‫ؒ  ا ظ  ‪:‬‬ ‫ر‬
‫ ‬ ‫د ‪،‬ا ء ‬ ‫ ‬ ‫ت ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫   ‬ ‫ب‬
‫ ‬ ‫ؒ   ‬ ‫ "‬
‫ا   ا     ا ۂ ‬ ‫د‪،‬‬ ‫ ر وا د ں ‬ ‫ ‬ ‫ ‬
‫ء  اور  م‬ ‫    ء  اور ‬ ‫ف ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫   ‬ ‫   ا ع  ‪،‬‬
‫‪126‬‬
‫  د "‬ ‫ذ  داروں ‬
‫  ا ت د  ‪،‬‬ ‫  اس   ‬ ‫ اور ء و‬ ‫ل ‬ ‫  ا‬ ‫اس د ت ‬ ‫  ف ‬
‫  ‪:‬‬ ‫   ‬ ‫ا ت ‬ ‫ت ‬ ‫ر‬ ‫)‪ (٣‬‬ ‫  ر  ‬ ‫ں  ر‬

‫ؒى  اب‬ ‫ ‬ ‫ ہ‬ ‫ت ‬

‫ء‬ ‫اوردارا م  وۃ ا‬ ‫ ‬ ‫ہ ر‬ ‫اب ‬ ‫   ‬ ‫٭اس د ت   ‬ ‫ ‬
‫۔۔۔۔  ا   ۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔‬
‫  دص ‪ ١٦ ٧‬۔‬ ‫تص ‪٧١ ٦١‬٭‬
‫‪ - 125‬ر  ا ر  ‬
‫تص ‪٧١‬‬
‫‪ - 126‬ر  ا ر  ‬
 ‫‪94‬‬
‫ل‬
‫ ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫‪  127‬‬
‫ؒى  )‪  ١٨٤٦‬؁ء  –  ‪ ١٩٢٧‬؁  ء(  ‬ ‫ ‬ ‫ت ‬ ‫ ‬ ‫ ا‬ ‫    ‪،‬‬
‫‪:‬‬ ‫  ن ‬ ‫ؒ ‬ ‫ر‬ ‫  ا‬ ‫ا‪،‬‬
‫‪ ،‬او  ر‬ ‫ب ‬ ‫آپ ‬ ‫اورآپ  ھ ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫"‬
‫  اور  اب ‬ ‫ ‬ ‫   ‬ ‫ ر‬ ‫ا ق ‬ ‫ت ‬ ‫ر ً ا ا   ا  ‬
‫ ‪   ،‬د  ‬ ‫ ‬ ‫  د‬ ‫ و‬ ‫و د ‬ ‫        ص ‬ ‫ا  اورا      د‬
‫۔۔۔۔  ا   ۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔‬
‫  ‪  ١٢٦٢‬؁ھ ‬ ‫ى  ‪ /٣‬ن ا‬ ‫ ‪  ،‬‬ ‫ ‪،‬‬ ‫ا  ‬ ‫ىؒ  ا  ‬ ‫ى  ‬
‫  ن  ر  ‬ ‫ہ ‬ ‫ت ‬ ‫‪- 127‬‬
‫ ‬ ‫ت ‬ ‫‪ ،‬او  آپ ‬ ‫ ‬ ‫  ادىؒ ‬ ‫    ا در‬ ‫ ‬ ‫‪،‬آپ ‬ ‫ا‬ ‫  ‪  ١٨٤٦‬؁ء(‬ ‫)‪/٢٨‬‬
‫ در    ‬ ‫ ‬ ‫‪  ،‬‬ ‫ى‬
‫  ہ  ر  ‬ ‫ ‬ ‫‪،‬‬ ‫ ‬ ‫  ف ‪  ،‬و‬ ‫ان ا ف  و د ر‬ ‫روىؒ ‬ ‫ا‬
‫س  ا  ‬
‫   ‬ ‫‪ ،‬‬ ‫ن ر   رس ‬
‫  م   ‬ ‫  ر  ‬ ‫ و‬ ‫‪،‬‬ ‫ ‬ ‫ ا    ‬ ‫ ‬ ‫ت‬
‫ ‬ ‫ ‬
‫  ث ‬ ‫ا‬ ‫ت ‬ ‫ل ‬ ‫ر ‪١٢٩٢،‬؁ ھ )‪١٨٧٥‬؁ ء(   ض ‬ ‫  ب ‬ ‫ن  م ‬ ‫  رس ر ‪،‬او  ر‬ ‫ر‬
‫   ‬ ‫ھ ‬ ‫ا م ‬ ‫ ‪،‬‬ ‫ا م ‬ ‫ح   ‪،‬‬ ‫ رہ ‬ ‫‪،‬اور ا   ل ‬ ‫   ‬ ‫ ‬ ‫ن رىؒ    ‬
‫ر  ‬
‫ ‬ ‫ ر‬ ‫ہ ‬ ‫ت ‬ ‫‪١٢٩٣،‬؁ ھ )‪١٨٧٦‬؁ ء(  ‬ ‫ ‬ ‫ا ن ‬ ‫(‬ ‫ ‬ ‫رىؒ  )‬ ‫آل ا‬ ‫ت ‬ ‫‪،‬‬
‫ن‬
‫ ا  ‬ ‫ں  ‬
‫ اور   ا  ‬ ‫۔آپ   ‬ ‫ہ  ب ‬ ‫ ‬ ‫ت  و‬
‫  ‪،‬او  ر  ا ز  ‬ ‫ ‬ ‫ف ‬ ‫  ادآ دىؒ ‬
‫   ‬ ‫ اوررد د‬ ‫وہ رد‬ ‫ و ر   ان ‬ ‫ اور ر   د ر ‪،‬‬ ‫ ‬ ‫ء آپ   ‬ ‫ت ا م د  ‪ ،‬وۃ ا‬
‫ى‬
‫ر ى " ر  ‬ ‫ "‬ ‫آپ  ‪  ١٢٨٩‬؁ھ ‪  ١٨٧٢/‬؁ء    ن  ر ا  ر‬ ‫ ‬ ‫ت ‬ ‫ ‬ ‫ں ‪،‬‬
‫ ‬ ‫ آپ  م ‬
‫ ‪ ،‬م  ى‪،‬آ  ‬ ‫ ‪     ،‬آۃ ا‬ ‫ ‬ ‫د ‬ ‫ ‬ ‫‪،‬رد‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫   آپ ‬ ‫وا ‪،‬‬
‫ں‬
‫  اور    ‬ ‫ل‬
‫   ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫‪،‬‬ ‫ ذ‬ ‫ت ص  ر‬
‫ ‬ ‫ا م  ‪،‬ا ن‪ ،‬ا   زى‪،‬اورد   ا‬
‫ ‬ ‫  ا   )‪(١٠٠‬‬ ‫  آپ ‬ ‫  ‪،‬رد د‬ ‫ ‬ ‫ ا‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫ر ‬ ‫‪   ،‬د   آپ ‬ ‫ ‬ ‫ر‬ ‫ا‬
‫ے  ‬ ‫ ‬ ‫پ‬
‫ف  آ  ‬ ‫ ‬ ‫‪ ،‬د‬ ‫م ‬ ‫  اور   دو وں ‬ ‫ ‬ ‫م ‬ ‫  آپ ‬ ‫ ‬ ‫‪  ،‬‬
‫ہ  روں ‬ ‫‪،‬آپ ‬ ‫ ‬ ‫   آپ ‬ ‫  س ‬ ‫ں  ا د  وا ۔د ت وار داور‬ ‫ ‬ ‫اور ا ‪ ،‬ت ‬
‫ل‬
‫ او  ‬ ‫( م  ى)اردو‪-‬‬ ‫)‬ ‫ ا‬ ‫ درج ذ    ‪ً:‬‬ ‫ر‬ ‫  ‪،‬آپ   ‬ ‫ں   ‬ ‫ں   اد‬
‫و  ‬ ‫آپ ‬
‫    ا ت ‬ ‫ى ‪   ،‬ا‬
‫ى اب    ز  ‬
‫‪ ،‬ا   ز  ‬ ‫ ط ا  ا‬ ‫ ‬ ‫رى  (  آۃ ا‬
‫ٰ‬ ‫ اول رد‬ ‫ت )‬ ‫(‪ ،‬د  ا‬ ‫رد‬
‫ ‬ ‫ل‪١٣٤٦‬؁ ھ ‬
‫ ا آن‪ ،‬دا م و ہ ‪،‬آپ   و ت ‪/٩‬ر  ا و  ‬ ‫  دا ‪،‬ا ن   ‬ ‫ و ‬ ‫ا او  ‪،‬ا م ا او ‪ ،‬ار در‬
‫ ‬ ‫ىؒ  ‬ ‫ ‬ ‫ت ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫ )‬ ‫ن ‬ ‫  ‪،‬اورو  ‬ ‫ ‬ ‫ہ ‬ ‫‪ ١٩٢٧‬؁  ء   ‬ ‫‪/١٣‬‬
‫را  ص ‪ (٧٨٢ ،٧٨١‬‬ ‫ ڈا‬ ‫  ا  ‪  ،‬‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫ہ  ء  و ن ص ‪ ٣٥١‬‬ ‫ؒ٭‬ ‫ ا‬
 ‫‪95‬‬
‫    ظ  ‪128‬۔‬ ‫ا رت ‬
‫  ب  ا   ا ظ    ‪:‬‬
‫ ور  ا  و‬ ‫ا م ‬
‫ى‬
‫ ‬ ‫ اورد  ‬ ‫ اور‬ ‫  ا‬ ‫آپ   ‬ ‫   اورا ر‬ ‫ آپ ‬
‫  دل   ‬ ‫     ‬ ‫  ا  ‬ ‫ ‬ ‫ ‪،‬آپ   ‬ ‫  ت ‬
‫ ‬ ‫  م ‬ ‫ ‬ ‫‪   ،‬اب ‬ ‫ر ر‬ ‫ا‬ ‫ ‬ ‫ى ‬ ‫‪،‬‬ ‫ ‬
‫  ر  د    ‪ ،‬ن ‬ ‫   ‬ ‫ ا   ‪،‬‬ ‫ ‬ ‫ا   ‬ ‫ ‬ ‫ں ‪،‬‬
‫اور‬
‫  د    درد  ‬ ‫   اس ‬ ‫  ‪،‬اب    اس     ‬ ‫   ‬
‫ ‬ ‫ب ‬ ‫   ‬ ‫ آپ   ا‬ ‫‪،‬ا  ‬ ‫ ‬ ‫ارى  اور  ‬
‫ے‬
‫ ‬ ‫ ‬ ‫ں  اور‬
‫ دو  ‬ ‫   و    ا   ا  ‬ ‫ ‬ ‫‪   ،‬آ   ان  ء ا  ‬
‫ ‬ ‫‪  ،‬‬ ‫ ر‬ ‫ ‬ ‫ آ    ‬ ‫  ‪ ،‬ے ذ      ‬ ‫س ‬
‫  اس ‬ ‫‪،‬ا آپ آ‬ ‫ ‬ ‫   ‬ ‫ اس و  اس ‬ ‫‪،‬اس ‬
‫وا م ‬ ‫۔‬ ‫و  ز  ‬
‫ ‬ ‫ ‬ ‫ ‬
‫‪129‬‬
‫‪ ١٣٣٩‬ھ ‬
‫‪ /١١ -‬ال  ؁‬ ‫ ‬ ‫ہ ر‬ ‫از‬ ‫   ‬

‫ؒ ‬
‫اروى اب‬ ‫ ‬ ‫ ہ را‬ ‫ت ‬
‫ ‬ ‫ہ  را‬ ‫ت ‬ ‫ ‬ ‫  را‬ ‫د  ہ‬ ‫ ‬ ‫ہ ‬ ‫   ‬ ‫٭دو اا  ‬ ‫ ‬
‫   ‬ ‫ہ ر‬ ‫    اب ‬ ‫ہ ‬ ‫ظ   ‬ ‫  ر  ار م ‬ ‫اروى     ف   و ل  ا‪،130‬‬
‫ؒ‬
‫ ‬ ‫ ‬ ‫          ‪ /١٠‬ال        ر        درج       ‪،‬‬ ‫ ‬ ‫‪،‬اس      ہ  را‬
‫۔۔۔۔  ا   ۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔‬
‫تص ‪٧٢‬۔‬
‫‪ - 128‬ر  ا ر  ‬
‫تص ‪٧٣‬۔‬
‫‪ - 129‬ر  ا ر  ‬
 ‫‪96‬‬

‫    دت ‬ ‫‪،‬‬ ‫ و اغ ‬ ‫  اس  ادہ ‬ ‫ى‬

‫ؒ  ار  ‬ ‫ى‬
‫  در  ‬ ‫را‬ ‫  ہ ‬ ‫ ‬ ‫ت  ض ا‬ ‫‪ - 130‬‬
‫ ‬ ‫ى  ز    ‬ ‫د‬ ‫ ا س ‬ ‫ ا س اور‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫ان ‬ ‫ج    آر   ‪  ،‬‬
‫  آ  ‬ ‫و دت ‬
‫ ‬ ‫ہ ‬ ‫ ‬ ‫‪،‬اور‬ ‫ ‬ ‫ ا ادد    ‬ ‫و ن  رخ  ‪ ،‬ان ‬ ‫ں ‬ ‫ ‬ ‫ان ‬ ‫  اس ‬ ‫آ ‪،‬اور‬
‫د ۔‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫‪    ،‬او د‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫در ر رخ  ‪،‬اوراس  در ر  ‬
‫ ء‬ ‫ادہ ا‬ ‫ى ز  ا‬ ‫ہ  ا  ‬ ‫آوردہ  رگ ‬ ‫ع  اس  ان ‬
‫و  ‬ ‫  ى  ى ‬ ‫د‬
‫ ‬ ‫رے را ر ر ؤں ‬ ‫ار     ى ‬ ‫ا  ‬ ‫ آ ‪ ،‬ہ ‬ ‫ى‬
‫ار  ‬ ‫ ‬ ‫  ‪  ٩٦٤‬؁ھ ‪  ١٥٥٧/‬؁ء(‬ ‫ا  )‬
‫ ‪٩٥٢‬؁ ‬ ‫ہ  رى )‬ ‫  دت ‬ ‫ء ا   ا وا‬ ‫ادےا‬ ‫ا  ‬ ‫ر ‪ ،‬ہ ‬ ‫م ‬ ‫ "‬ ‫"‬
‫‪  ٩٦٠‬؁  ھ‬ ‫  ہ  رى )‬ ‫ د ں ‬ ‫ہ  ا ل ‬ ‫‪،‬‬ ‫ ‬ ‫ھ   ‪  ١٥٤٥/‬؁ء( در ر رخ  ‪،‬اوروزارت ‬
‫  ‪  ٩٦٢‬؁ھ ‪  ١٥٥٥/‬؁  ء  ( ‬ ‫ہ  ن )‬ ‫ل   د   رخ  ‪،‬اور‬
‫ و ں د  ‬ ‫ ر ‪،‬‬ ‫ى  در ر ‬
‫ہ  ر  ‬ ‫‪  ١٥٥٣/‬؁ء(‬
‫   ‬ ‫د‬ ‫ ‬ ‫ى     آپ  ا  ‬ ‫ ‬ ‫  ن اور‬ ‫‪ ،‬ا‬ ‫ وزارت ‬ ‫‪ ،‬اور‬ ‫در ر  ‬
‫م  ۔‬ ‫ں  د ہ "‬ ‫ى ز  وز‬ ‫ء ا  ‬ ‫ "ا‬
‫  ا  ر و  ا     وف ‬ ‫‪،‬اور‬ ‫ ‬ ‫   ‬ ‫ى‬
‫ار  ‬ ‫ ‬ ‫  ك ‬ ‫ء ا  ا‬ ‫ا‬
‫   ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫از  ‪،‬اس   ا اد  دور  ‬ ‫ت و ى ‬ ‫ان  ا   ك  د  ود وى ‬ ‫‪،‬اس ‬
‫ ‪ ،‬‬ ‫ر‬ ‫ و ت ‬ ‫ وا ال ‬ ‫  ث ‪،‬‬ ‫ن   د‬ ‫  ر ‪،‬اور م د     ث ‪  ،‬اور و ‬
‫‪ ١١٢٤‬؁ھ ‪١٧١٢/‬؁ ء ( ‪ ،‬‬ ‫ر)‬ ‫ ‬ ‫ت  دا‬ ‫ ‬ ‫ ‪١٠٧٣‬؁ ھ ‪ ١٦٦٣/‬؁ء(‪ ،‬ب رب ا‬ ‫ )‬ ‫ ‬ ‫ ا‬ ‫ت ‬ ‫ ‬
‫ ‪١٢٠٠‬؁ ھ ‪١٧٨٦/‬؁  ء‬ ‫ ‪١١٩١‬؁ ھ ‪ ١٧٧٧/‬؁ء(‪ ،‬و ا  ا ال )‬ ‫ ا   درى )‬ ‫  و  م   ہ ‬ ‫  ج ا ر‬ ‫آ ب ‬
‫ت‬
‫ ‬ ‫  ‪  ١٢٤٧‬؁ھ ‪  ١٨٣١/‬؁ء(‬ ‫ ا   درى )‬ ‫ہ ‬ ‫  و  م‬ ‫  ‪  ١٢٠١‬؁ھ‪  ١٧٨٧/‬؁ء(‪  ،‬ا‬ ‫ا ى )‬ ‫ء ‬ ‫(  ‪ ،‬ا‬
‫ ‪  ١٣٢٥‬؁ھ ‬ ‫    ؔ )‬ ‫ہ ‬ ‫  و  م‬ ‫ح ا‬ ‫ت ‬ ‫  ‪  ١٢٦٥‬؁ھ ‪  ١٨٤٩/‬؁ء(‪،‬‬ ‫  د)‬ ‫ہ ا ا‬ ‫دا و ء  و  م‬
‫ ‬ ‫و ك ‬ ‫ں رے ‬
‫ ‬ ‫   ‬ ‫ى  ‬
‫ں  ر  ‬ ‫ى وز    ا  آ ب  و ب ‬ ‫ان ‬ ‫‪  ١٩٠٧/‬؁ء(و ہ ‬
‫  ا ارا ( ‬ ‫ ‬ ‫) ر  ا ء  رج ‪ ٢‬ص ‪١٩٤، ١٩٣‬‬
‫ ‪،‬در  ‬ ‫  ‪  ١٨٥٢‬؁ء  ‬ ‫ ‪/١٨‬ا‬ ‫ ‪  ١٢٦٨‬؁ھ ‬ ‫   ‬ ‫  اروىؒ    و دت  ‪ /٢٧‬دى ا‬ ‫ت  ہ  را‬
‫ ‬ ‫ل ‪  ١٢٨٣‬؁ھ  ‬
‫ ‪/١٠،‬ر  ا و  ‬ ‫ ‬ ‫  ؒ ‬ ‫  ہ     ‬ ‫  او  ر‬ ‫ہ  ف ا‬ ‫ت‬
‫ ‬ ‫ ‬ ‫ ا  وا  ‬
‫ى‪١٨٧٤‬؁ ء     ‬
‫ ‪ /١٢‬ر  ‬ ‫ى ہ ‪١٢٩٠‬؁ ھ ‬
‫ ‪/ ٢٣،‬ذ  ‬ ‫ ‬ ‫   ‬ ‫   ‬ ‫  ؒ   د‬ ‫ ‪١٨٦٦‬؁ ء    ت ‬ ‫‪/٢٣‬‬
‫ ۔‬ ‫از ‬ ‫   ‬ ‫   ‬ ‫ و‬ ‫ ‬
‫ ‬ ‫ت ‬ ‫   ‪ ،‬ب ا    ا زت ‬ ‫ ؒ‬ ‫ ‬ ‫آل ا   ث ‬ ‫     ‬ ‫ ‬ ‫ ود  ‬ ‫ ‬
‫  ‪ ،‬اور آپ      ہ  ض  ردا    ‬ ‫     ز‬ ‫       ء  آپ ‬ ‫   ؒ   ‪،‬۔۔۔۔۔ ت ‬ ‫ا ادا  ‬
‫   ا  م‬ ‫ ‪،‬آپ    آن او  ر م ا ن    ر    و  ‬ ‫ ‬ ‫م ‬ ‫ہ    ر  ‬ ‫   ‬ ‫ ‪،‬آپ    ز‬ ‫ ‬ ‫ ‬
 ‫‪97‬‬
‫ ا  دن ‬ ‫‪ ،‬ا س ‬ ‫   ‬ ‫   اس ‬ ‫ ا ازہ ‬ ‫ن ‬ ‫ؒ ‬ ‫ ر‬ ‫ا‬
‫‪:‬‬ ‫  ار م ‬ ‫ ‬ ‫ہ  را‬ ‫ت ‬ ‫ و ل  ا‪ ،131‬‬
‫﷽‬
‫ دام ا ا  !‬ ‫د‬ ‫ى ‬ ‫  ب ‬ ‫ٴ ‬
‫ ور  ا  ‬ ‫ا م ‬
‫ ‬ ‫ور ں اوراس ‬ ‫   ‬ ‫  ء   ر اس ‬ ‫ ‬
‫ں۔ ‬ ‫د‬ ‫ذر   ا  را  ‬
‫ ‬ ‫    ‪،‬‬ ‫ ‬ ‫  ت ‬ ‫ ‬ ‫ى را‬ ‫  ا‬ ‫ ‬
‫ہ ‬ ‫ف اس و   ب ‬ ‫ٴ  ر  ان  ت ‬ ‫  ‪،‬اس ‬
‫  ى را  ‬ ‫  ‪،‬اس ‬ ‫ادو ے      ‬ ‫ؒ ‬ ‫ ر‬ ‫   ‬
‫ ‬ ‫ر وہ ‬ ‫  اج ‬ ‫ ا‬ ‫  و   ر‬ ‫ اس ‬
‫ ‬ ‫ ‬ ‫ن‬
‫ ا  ‬ ‫    ورى ‬ ‫در اس ‬ ‫ں ان ‬
‫ ‬ ‫ ‬
‫ ‬ ‫وف اور  ‬ ‫ا‬ ‫ ‬ ‫  ےاور‬ ‫ ان   ‬ ‫ ‬ ‫ ‬

‫ب او  ر‬ ‫ ء‬ ‫ ا‬ ‫   ‪ ١٩١٥‬؁ء   ‬ ‫ ‬ ‫ل  ا اف   ‬

‫ى درس د ‪،‬آپ     و  ‬
‫ت   ‬ ‫ل   ‬ ‫‪،‬‬
‫ او  ر‬ ‫ ‬ ‫ ‪  ،‬ا ار  ر    او  ر ‪  ١٩١٩‬؁ء   وا   د ‪،‬۔۔۔آپ   ‬ ‫ ‬ ‫   را  ‬ ‫  ‪،‬آپ ‬ ‫ ‬ ‫ و‬
‫  ‪ /٢٦‬ن ‬ ‫ ‪ /١٩،‬ال  ‪  ١٣٣٩‬؁ھ ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫ں   آپ   ‬ ‫  ‪ ،‬ر   ان ‬ ‫ش ‬ ‫  ك  ا ت   ‬
‫     ‬ ‫ او  ر م  ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫  ء  ام آپ   ا  ‬ ‫ ا ن ا س    ق ‬ ‫   ا  ‬ ‫   ‬ ‫‪  ١٩٢١‬؁ء   ‬
‫   ۔‬ ‫   ‬ ‫و‬
‫   اور   ۔‬ ‫‪      ،‬‬ ‫ت    رہ  )‪ (١٢٠٠‬ت   ‬ ‫ اور‬ ‫ ‬ ‫آپ ‬
‫ ‬ ‫   ‬ ‫ آرا   دہ ر      ‪ /  ٧٥‬ل       ‬ ‫ ‪ /٣٣‬ل ‬ ‫   ‪،‬‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫ت   ‬
‫ن‬
‫ ‬ ‫       ‬ ‫   ا   و‬ ‫ۂ ‬ ‫  ‪،‬او  ر‬ ‫ ‪١٩٢٤‬؁ ء   آپ   دا  ا  ‬ ‫ ‪/١٦‬‬ ‫‪١٣٤٣‬؁ ھ ‬ ‫‪ /١٦‬ا‬
‫ؒ ص ‪( ٦٨‬‬ ‫  ؔ ‬ ‫ ‬ ‫ت ‬ ‫ ‬ ‫ ر  ا) ا ن و  ‬ ‫ن  ك ‬ ‫   ا  ‬ ‫ ۔  ع   ار‬
‫‪  - 131‬ر  ا رت ص ‪ ٧٤‬‬
 ‫‪98‬‬
‫ ‬ ‫  ان ‬ ‫  ا ق ‬ ‫اور‬ ‫  ا ا  ر‬ ‫  ان    ا‬ ‫ا‬
‫ ‬ ‫ء  و‬ ‫اورا‬ ‫ ‬ ‫ا ار ‪  ،‬‬ ‫  ن ‬ ‫  رو‬ ‫ ‬
‫ ‬ ‫گ ‬ ‫  ا‬ ‫   ‬ ‫ں  م    ا ف   ‬ ‫   ‬ ‫ ‬
‫ وا م ‬ ‫  ل  وں  ۔‬ ‫ را‬ ‫   ا‬
‫  ارى ‬ ‫را‬
‫‪ /١٠‬ال ‪١٣٣٩  ،‬؁ ھ ‪ 132‬‬

‫ؒ‬
‫اروى   ‬ ‫ن ‬ ‫ ہ‬ ‫ت ‬ ‫ ‬
‫ ہ‬ ‫ت ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫  اور‬ ‫    ۂ  آ ق ‬ ‫ارى ‬ ‫ ‬ ‫٭اس ‬
‫ ‬ ‫ ‬ ‫ ا رت   ‬ ‫ؒد  ‬ ‫ت ‬ ‫ ‬ ‫  ر  ص ‬ ‫ن  اروى ؒ ذ‬
‫ؒ ‬ ‫ ‪ ،‬ت  ہ ‬ ‫   ‬ ‫ؒ   ‬ ‫ت  ہ ‬ ‫اول د    ‬ ‫ ‬ ‫وا  ا   ء و‬
‫ ‬ ‫  ء  ر  ‬ ‫ؒ   ‬ ‫ ‬ ‫ل   )‪ ١٩١٧‬؁ء  (‬ ‫‪،‬‬ ‫ں   ‬ ‫ ‬ ‫  ؒد ‬
‫ ر  ‬ ‫ ‬ ‫ر  د‬ ‫ؒد‬ ‫ؒ   ‬ ‫ہ ‬ ‫   ‬ ‫وع     اس و    ‬
‫  ‬ ‫  ‪،‬‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫اس ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫   ‬ ‫   ا س ‬ ‫‪،‬اور ر‬
‫ ا رت   ‬ ‫‪،‬‬ ‫   ا م ‬ ‫ ‬ ‫ؒ    را‬ ‫    ہ ‬ ‫دو ا   ا س    ارى ‬
‫ ‬ ‫ت‬
‫ ‬ ‫   ‬ ‫) ا  ‬ ‫ ‬ ‫ ‪،‬‬ ‫ ‬ ‫ؒد   زور‬ ‫ ؒ  ‬ ‫  ہ ‬
‫ ‬ ‫  د ت ‬ ‫ ‬ ‫ وہ اس ‬ ‫ و ت   ‬ ‫ت   ( ‬‫ہ   ا   اروىؒ  دورا ر  ‬
‫  رىؒ  ن  ‪:‬‬ ‫ا  ‬ ‫ ر‬ ‫‪ؒ    ،‬د   ‬ ‫  ٰ ہ ‬ ‫ؒد ‬
‫ ‬ ‫ ا‬ ‫  ر  ‬ ‫ؒد( ا رت ‬ ‫ ‬ ‫ا ا‬ ‫ت ا ذ)‬ ‫ ‬ ‫"‬
‫ؒ‬
‫اروى(   اس     ‬ ‫ن ‬ ‫ہ ‬ ‫ت ‬ ‫م)‬ ‫ ‬ ‫ت  ہ ‬
‫۔۔۔۔  ا   ۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔‬
‫‪  - 132‬ر  ا رت ص ‪٧٤،٧٥‬۔‬
 ‫‪99‬‬
‫ ‬ ‫ل   ‬ ‫ ا رت  دو ے دور‬ ‫ د ‪،‬‬ ‫ ‬ ‫   و‬
‫"‪ 133‬‬ ‫ ‬ ‫     ‬ ‫ں  در ن ‬ ‫ دو ں ‬ ‫ ‬
‫م  ۔‬ ‫ؒد  د ت ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫ء و‬ ‫وہ   ر د‬ ‫ان ‬

‫اب‬ ‫ دارا م د‬ ‫ ؒ‬ ‫ا‬ ‫ت ‬

‫ى‬
‫ں    ر ص  د ت  د  ‬ ‫   ا  ‬ ‫ر‬ ‫ ‬ ‫ؒد اس ‬ ‫ت ‬
‫ل  ا‪:‬‬ ‫ درج ذ   اب ‬ ‫    ‪،‬دارا م د‬ ‫  اس ا ام   ‬ ‫‪،‬اور‬
‫ ‬ ‫ ‬
‫ً‬ ‫ًو‬ ‫اًو‬
‫ازدارا م د‬
‫ ! زاد‬ ‫ى  د‬ ‫ ا  و ب ‬ ‫م  ہ  ب  ہ ‬
‫ ‬ ‫ ور  ا  و‬ ‫ا م ‬
‫ ‬ ‫  ء   ر‬ ‫ ‬ ‫ ا  ‬ ‫‪،‬د‬ ‫ت ‬ ‫‪،‬‬ ‫ ‬ ‫ ‬
‫   ا  ‬ ‫ع ‬ ‫  رگ ‬ ‫‪ ،‬ا ے   ‬ ‫  ‬ ‫  ‬ ‫  ‬
‫ ‬ ‫ ‪،‬اور  ‬ ‫ ‬ ‫  م ان   ا‬ ‫  اور ء  ام اور‬ ‫ا ب    آ‬
‫ ادا ۔‬
‫  ‬ ‫ ا ح ‬ ‫   ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫ور‬
‫   ‬ ‫ں     ا  دو‬ ‫ ‬
‫ور  ‬ ‫ى ‬ ‫ل   ‪،‬اس   ‬ ‫  اس   ‬ ‫ و  ر‬ ‫و    ‪،‬اور ‬
‫ ‬ ‫ ‬ ‫  ل ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫  آپ   ‬ ‫‪،‬ا  ‬
‫‪ 134‬‬ ‫ر  د‬ ‫ا‬ ‫ا‬
‫۔۔۔۔  ا   ۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔‬
‫  دص ‪ ٢٥‬۔‬ ‫‪- 133‬‬
‫تص ‪٨٣‬‬
‫‪ - 134‬ر  ا ر  ‬
 ‫‪100‬‬

‫ ا س‬ ‫  ء  ر‬ ‫ ا رت ‬

‫  ‪ ٢٥‬‬ ‫ ‬ ‫  ‪ /١٩،  ١٨‬ال ا م  ‪  ١٣٣٩‬؁ھ روز   و ‬ ‫ل اس د ت   ‬
‫ا ا  م‬ ‫ت ‬ ‫ا س  ص ز   ارت ‬ ‫  ء ‬ ‫   ‬ ‫ ‬ ‫‪ /٢٦،‬ن  ‪  ١٩٢١‬؁ء   ‬
‫‪ ،‬ں  ر  ‬ ‫ہ  ء    ادا     )‪ (١٠٠‬زا‬ ‫  ف  ر‬ ‫ ‬ ‫ا‪،‬‬ ‫آزا ؔد ‬
‫ں‬
‫ ‬ ‫  ر ار)‪ ،135   (٤٠٠٠‬و  ‬ ‫ء ا س    اد ‬ ‫‪ ،‬م ‬ ‫ ‬ ‫)‪ (٥٠٠‬ء ‬
‫ت‬
‫‪ ،‬و  ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫   ‬ ‫ن ‬ ‫ؒ ‬ ‫  ن  ا  ‬ ‫ؒ  اور‬ ‫آزاد‬ ‫ ‬
‫ ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫ ا‬ ‫  ا‬ ‫ ا  ‬ ‫ہ ‬ ‫ ‬ ‫   آ ز  ا‪ ،‬ر ا‬ ‫   ‬ ‫ن‬
‫آ  ‬
‫س‬
‫و    ا  ‬ ‫  ن ‬ ‫  ا ات ‬ ‫ى دور‬ ‫ اوردرد ےا ظ   ا‬ ‫ ‬ ‫" اور ‬
‫"‪:136‬‬ ‫ ‬ ‫    ف ان ا ظ   ر‬ ‫ا  ‬

‫ ا‬
‫  ر وں   ‬ ‫ اورا‬ ‫ن ‬ ‫  ا‬ ‫ ر‬ ‫" ا             ‬
‫    ا  ‬ ‫"ﻻﺗﻘﻧطواﻣن رﺣﻣۃ ﷲ"   ادى‪،‬‬ ‫ ‬ ‫ف ‬
‫ے‬
‫ ‬ ‫  ء    دڈا ‪ ،‬‬ ‫اور‬ ‫ر‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫ء ‬ ‫ ‬
‫ت‬
‫ ‬ ‫‪،‬‬ ‫ ‬ ‫رى  ا ح    ف ‬ ‫ازہ  ا م  وع ‬
‫ ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫۔ا   ح اب ا‬ ‫ ‬ ‫رو     ‬ ‫د  ہ‬
‫ ‬ ‫   ‬ ‫ب  ےاور‬ ‫‪ ،‬اا  ‬ ‫م ‬ ‫ آ‬ ‫ ‬ ‫ ‬
‫‪،‬اور   ا اء     ‬ ‫ ‬ ‫ا‬ ‫ ‬ ‫اس  اراد  ہ‬ ‫ ‬ ‫م ‬
‫۔‬ ‫ا ب ‬ ‫ا ا‬
‫‪ ،‬‬ ‫ ‬ ‫ ا ارآپ ‬ ‫ و    ‬ ‫د  ہ  ‬ ‫ات !اس ز  ‬
‫۔۔۔۔  ا   ۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔‬
‫تص ‪٧٥،٧٦‬۔‬
‫‪ - 135‬ر  ا ر  ‬
‫ؒ۔‬ ‫ر‬ ‫ا‬ ‫ ‬ ‫‪ - 136‬ر  ا رت ص‪٧٦‬‬
 ‫‪101‬‬
‫   ‬ ‫ ا س  ‪،‬‬ ‫ ا ف  ‪،‬‬ ‫      ‪  ،‬اد ‪،‬‬ ‫   ‬
‫ ‪،‬‬ ‫ ‬ ‫د ‪،‬ا رہ ‬ ‫  رہ ‬ ‫ہ  ‪،‬‬ ‫  ‬ ‫ر  ‪    ،‬‬
‫ت‬
‫ ‬ ‫    ر‬ ‫‪،‬اس ز‬ ‫   ‬ ‫  ل    آ ‪ ،‬اب ‬
‫‪  ،‬‬ ‫ د‬ ‫ن  ر‬ ‫  ا ب    ہ  ‪ ،‬ود و‬ ‫  ۔ وہ   ا‬
‫ ‬ ‫؟  ور ‬ ‫ ‬ ‫ ٴا از   ‬ ‫    ل   ‬ ‫ں  اس   ‬
‫  ‪  ،‬ﻻﺗﮩﻧواوﻻﺗﺣزﻧوااﻧﺗم اﻻﻋﻠون ان ﮐﻧﺗم‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫  ‪،‬‬
‫ں‬
‫ ‬ ‫ط   و ‪،‬ا م     ا     ؤ‪ ،‬ن و ل   ‬ ‫ﻣؤﻣﻧﯾن۔ا ن ‬
‫  ؤ‪ ،‬‬ ‫اق ‬ ‫ر    ؤ‪،‬واﻋﺗﺻﻣواﺑﺣﺑل ﷲ ﺟﻣﯾﻌﺎ ً‬ ‫ ‬
‫ھ  ۔‬ ‫ازہ ‬ ‫ے ‬
‫‪  ،‬ا  ‬ ‫ ‬ ‫ڈا ‪،‬ا  ‬ ‫  ‪،‬اس ‬ ‫  ا  ‬ ‫د !  آ  ‬
‫  و   ‪،‬‬ ‫ ا‬ ‫ ا‬ ‫  و‪،‬اور‬ ‫  و‪،‬اورر ل    ا‬ ‫    ا‬
‫ ‬ ‫ ‬ ‫  اد ؟‬ ‫ و‬ ‫ف ‬ ‫اد ؟‬ ‫  ‬ ‫  ا‬
‫ !‬
‫ت ا   س ‬ ‫     اس    اد  ء  ‪ ،‬وا  ‬ ‫ؒ‬
‫ رازى ‬ ‫ا م  ا‬
‫ ‬ ‫  گ ان   ا‬ ‫  ض  ‪،‬آپ ‬ ‫     ا‬ ‫ اور ك ‪،‬ا‬ ‫اور‬
‫‪،‬اوران  ا م  ا م ‬ ‫ ‬ ‫‪،‬ان  ا م    آورى ‬ ‫ض  ن ‬
‫ﻋﻠﻣﺎء اﻣﺗﯽ ﮐﺎﻧﺑﯾﺎء ﺑﻧﯽ‬ ‫   آ‬ ‫ ‬ ‫  ح ‬ ‫‪،‬‬ ‫ر ل ‬
‫ت‬
‫ ‬ ‫‪،‬‬ ‫ں      د ار ں    آ ن  ‬ ‫ت  ‬
‫ا  ‬ ‫اﺳراﺋﯾل‪137‬اور  ‬
‫ط  ڈا ‪ ،‬‬ ‫‪       ،‬ص وا د              ڈورے ‬ ‫ ‬ ‫  ٰ  ‬ ‫و‬
‫۔۔۔۔  ا   ۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔‬
‫‪،‬د ‪ : :‬اﳌﻘﺎﺻﺪ اﳊﺴﻨﺔ ﰲ ﺑﻴﺎن ﻛﺜﲑ ﻣﻦ اﻷﺣﺎدﻳﺚ اﳌﺸﺘﻬﺮة ﻋﻠﻰ‬ ‫  ارد‬ ‫ا‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫‪-‬اس ‬ ‫‪137‬‬

‫اﻷﻟﺴﻨﺔ ج ‪ ۱‬ص ‪ 459‬اﳌﺆﻟﻒ ‪ :‬ﴰﺲ اﻟﺪﻳﻦ أﺑﻮ اﳋﲑ ﳏﻤﺪ ﺑﻦ ﻋﺒﺪ اﻟﺮﲪﻦ ﺑﻦ ﳏﻤﺪ اﻟﺴﺨﺎوي )اﳌﺘﻮﰱ ‪902 :‬ﻫـ(‬
‫اﶈﻘﻖ‪:‬ﳏﻤﺪ ﻋﺜﻤﺎن اﳋﺸﺖ اﻟﻨﺎﺷﺮ ‪ :‬دار اﻟﻜﺘﺎب اﻟﻌﺮﰊ – ﺑﲑوت اﻟﻄﺒﻌﺔ ‪ :‬اﻷوﱃ ‪ 1405 ،‬ﻫـ ‪1985 -‬م‬
 ‫‪102‬‬
‫۔‬ ‫ر‬ ‫رﺋﯾس اﻟﻘوم ﺧﺎدﻣﮩم  ا‬
‫ ! اﻧﻣﺎاﻟﻌﻠﻣﺎء ورﺛۃ‬ ‫اؤ  ! ورا   ا ء    ‬ ‫اے ے ر !د  ‬
‫‪،‬اﻧﻣﺎﯾﺧﺷﯽ ﷲ ﻣن ﻋﺑﺎده اﻟﻌﻠﻣﺎء"آپ   ‬ ‫اﻻﻧﺑﯾﺎء"آپ ‬
‫ ‬ ‫ﻋﻠﯽ ادﻧﺎﮐم آپ   ‬
‫ن   ‪،‬ﻓﺿل اﻟﻌﺎﻟم ﻋﻠﯽ اﻟﻌﺎﺑدﮐﻔﺿﻠﯽ ٰ‬
‫ ‬ ‫وں  س ‬ ‫ا ‪،‬‬ ‫ٴ ا م  آپ ‬ ‫ ‪ ،‬م آپ    ج  ‪،‬‬
‫ ا  ‬ ‫    ‬ ‫‪،‬‬ ‫  زور‬ ‫ت  و‬ ‫‪،‬‬ ‫  ارد ‬ ‫ا  ‬
‫‪  ،‬‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫‪،‬‬ ‫ ا  ‬ ‫‪،‬‬ ‫ ا  ‬ ‫‪،‬‬
‫ ا ل   ۔  ‬ ‫ د  ‪  ،‬دارا ء  ‪  ،‬ز ۃ  ‪   ،‬ات  ‪  ،‬‬
‫؟ ا م ‬ ‫   ‬ ‫ ‬ ‫ ؓ ز ۃ    د وا‬ ‫ت  ا‬
‫!‬ ‫ ‪،‬‬ ‫  ؟‬ ‫     ‬ ‫ ‬ ‫ا‬ ‫  ا اء   ا‬
‫ ‬ ‫‪    ،‬ا  ‬ ‫ ‬ ‫ا د  و ء ا ال   ‬ ‫ر‬ ‫ذرا ا‬
‫   ‪  ،‬‬ ‫ ‬ ‫ص  ‪  ،‬‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫  و‬ ‫  رى  ف ‬
‫ ‬ ‫ اور ٴ   ‪ ،‬‬ ‫‪،‬ا‬ ‫ ‬ ‫؟‬ ‫ا‬ ‫   ‬ ‫ض ‬
‫   ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫  ‪ ،‬ا‬ ‫  ا م ‬ ‫ ‬ ‫اور ٴ ‬
‫‪    ،‬‬ ‫ ‬ ‫ ا‬ ‫‪ ،‬ے ا‬ ‫  اور ء    ورت ‬ ‫ ا‬
‫ ‪،‬‬ ‫  ا  ا‬ ‫ ‬ ‫  ‪،‬ا   ا‬ ‫ ‬ ‫ادا   ا‬
‫ ‬ ‫‪ ،‬‬ ‫ا  ا ا‬ ‫‪ ،‬م ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫اس ‬
‫ ‬ ‫ ‬ ‫‪،‬اس  ر‬ ‫؟اس  را‬ ‫ ‬ ‫ ا‬ ‫ ا  د‬
‫  وہ د   آپ ‬ ‫‪،‬‬ ‫    ز ن ‬ ‫  ز ن آپ ‬ ‫؟ا   ا ا‬ ‫ ‬
‫ ‬ ‫  ردى    اورا‬ ‫   ‬ ‫‪،‬ا وا  ‬ ‫ ‬ ‫  گ اس ‬

‫٭ ﺗﺬﻛﺮة اﳌﻮﺿﻮﻋﺎت ج ‪ ۱‬ص ‪۲۰‬اﳌﺆﻟﻒ ‪ :‬ﳏﻤﺪ ﻃﺎﻫﺮ ﺑﻦ ﻋﻠﻲ اﻟﻔﺘﲏ )اﳌﺘﻮﰱ ‪986 :‬ﻫـ(‬
 ‫‪103‬‬
‫‪ ،‬ا  ‬ ‫  ا ل ‬ ‫‪،‬‬ ‫ ‬ ‫ در‬ ‫ ا  ‬ ‫  ‪،‬‬ ‫   ‬
‫ان   ‬ ‫  ا اور  ‬ ‫دار‬ ‫  م د‬ ‫‪،‬‬ ‫ا   دار‬
‫؟ آپ       د‬ ‫دار‬ ‫ت ‬ ‫  ‪،‬اورآپ  ا ف  ا‬ ‫  دار‬
‫      دار )  ا  (‬ ‫را م ﷺ دس آد    ‬ ‫     ‬
‫"‪ 138‬‬ ‫  ر‬ ‫دارا‬ ‫‪،‬اب آپ  گ ا‬ ‫ ‬ ‫ ‬
‫ا  و ر   ف   د ( ‬ ‫ ‬ ‫ا‬ ‫)اس ‬
‫ ا ا م آزا ؒد ‬ ‫ت ‬ ‫ؒ اور را س ‬ ‫د‬ ‫ت ‬ ‫  دا  ا س ‬ ‫اس ‬
‫   ‬ ‫  ر   آ ز ا‪،‬‬ ‫ ا      و‬ ‫و ن ‬ ‫ان ‬ ‫ ‬ ‫ت ‬ ‫ ‬
‫  و ن   ‬ ‫ ‬ ‫‪  ،‬ش وہ د ب ‬ ‫ت  ظ   رہ ‬ ‫ اس     ‬ ‫ى   ‬ ‫ت ‬
‫رو       ۔‬ ‫ ‬ ‫ ‬

‫ ‬ ‫ ‬ ‫رى وار ب   و‬

‫  ٰ‬
‫س‬
‫  ارت    ا‪،‬ا  ‬ ‫ا ا م آزاد‬ ‫ت ‬ ‫رہ  دن    را س ‬ ‫ڑ‬
‫ب ڈا    ‬ ‫ز‬ ‫ى ‪    ،‬ر‬
‫  د  ‬ ‫ ‬ ‫     اور‬ ‫رى   ‬
‫  ٰ‬
‫ت‬
‫ ‬ ‫ارت ‬ ‫ ز‬ ‫ ‬ ‫ و‬ ‫رى اور ار ب ‬
‫  ٰ‬ ‫ن(  ‬ ‫ن)‬ ‫ ‬ ‫د ‬
‫ ‬ ‫ ا   )‪ (  ١٠٠‬‬ ‫   روداد‬ ‫‪،‬‬ ‫ ‬ ‫ا ا م آزاد ا  ا ب ا  ‬
‫ ‬ ‫س  ‬
‫ ا  ‬ ‫ج ‪،‬اس ‬
‫م اور    در  ‬ ‫  ‪،‬روداد   م ‬ ‫   ‬ ‫زا   ءو ‬
‫  رو   ڈا ‪   ،‬‬ ‫س‬
‫ؒد ا  ‬ ‫ ‬ ‫ا ا‬ ‫ء  ر ت ‬ ‫ ‬ ‫ ‬
‫ ‬ ‫   ا ں  ا  ‬ ‫ ا‬ ‫   ‬ ‫ ‬ ‫ب ‬ ‫ى ؒ‬ ‫ ‬ ‫ت ‬
‫ت ‬
‫ ‬ ‫ك و‬ ‫ ‪،‬اوران ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫ء  در ن   ‬ ‫ٴ ا رت ‬ ‫  ‪،‬اس دوران ‬
‫  ‪ ،‬‬ ‫ ‬ ‫  ت ‬ ‫ ا‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫   ‬ ‫‪   ،‬ا  ا  ‬ ‫ازا  ‬
‫۔۔۔۔  ا   ۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔‬
‫ؒ۔‬ ‫ر‬ ‫ا‬ ‫ ‬ ‫‪ - 138‬ر  ا رت ص‪ ٧٩ ٧٦‬‬
 ‫‪104‬‬
‫  ا  م‬ ‫ ‬ ‫  )‪( ٩‬‬ ‫ ‬ ‫  و م ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫  اب  د ‪،‬‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫ان ‬
‫‪:‬‬ ‫ر  ‬ ‫ درج ذ   و‬ ‫‪،‬اور ق ‬

‫ ا‬ ‫ و‬ ‫و ا ب ا‬

‫   ‬ ‫ ‬ ‫ارى ‬ ‫ ‬ ‫  د  ہ‬ ‫ ‬ ‫ہ  را‬ ‫ت ‬ ‫"‪-١‬‬
‫  ں۔‬ ‫ا‬ ‫  ر‬ ‫ ‬ ‫ ا‬
‫  ر ں۔‬ ‫ ا‬ ‫ ‬ ‫د‬ ‫ ‬ ‫ا ا‬ ‫‪ -٢‬ب ‬
‫رى ‬
‫ ا   ٰ‬ ‫ء  ر  ‬ ‫ت‬
‫(   ور  ‬ ‫‪ )-٣‬ت(ا )‬
‫)‪، (٩‬اور ان   ا ب ‬ ‫ ا‬ ‫‪     ،‬اد وہ ‬ ‫  د‬
‫ ‬ ‫  اور‬ ‫ ‬ ‫(‪،‬‬ ‫)در‬ ‫ا ب ‬ ‫ ‬
‫۔‬ ‫  د‬ ‫د ‬ ‫ ‬ ‫ا ا‬
‫س    ‪  /١٩‬ال ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫  ب     ہ     را‬ ‫ت ‬ ‫‪-٤‬‬
‫رى    ‬
‫ ا  ‪ ،‬او  ر  ار ن   ٰ‬ ‫ ا ب ا ‪،‬‬ ‫ا س  و      ‬
‫  وا  ‬ ‫‪،‬‬ ‫ د‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫  ( رى   ‬ ‫ا ء    ا   ) زہ  ا ب ‬
‫‪139‬۔‬ ‫ا س  م   اس  ا ن  د‬
‫ت‬
‫ ‬ ‫رى ‬
‫   ا ء ار ن  ٰ‬ ‫ ‬ ‫ ا ح )‪ /١٩‬ال  ( م  و‬ ‫ ‬ ‫ ‬
‫ ‬ ‫ در ا‬ ‫ ا رت  ل ‬ ‫   اوران   ‬ ‫   ‬ ‫ ‬ ‫   ‬ ‫ ‬ ‫ہ  را‬
‫    ۔‬ ‫رى    رے  را    در‬
‫ اورار ن  ٰ‬ ‫   ‪،‬‬

‫رى‬ ‫ب ‬ ‫ل‬

‫ او  ‬ ‫ت ا‬
‫رى د ا رت   ‬ ‫رى آ ‪ ،‬ب ‬ ‫    ف   ‬ ‫ت ا‬ ‫ آ      ‬
‫ظ  ‪،‬اس  ا ظ    ‪:‬‬
‫۔۔۔۔  ا   ۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔‬
‫ؒ۔‬ ‫ر‬ ‫ا‬ ‫ ‬ ‫تص ‪٨٠،٨١‬‬
‫‪ - 139‬ر  ا ر  ‬
 ‫‪105‬‬
‫﷽‬
‫ﻋﻠﯽ ﺳﯾدﻧﺎﻣﺣﻣدوآﻟہ وﺻﺣﺑہ وﺳﻠم‬
‫ﺗﻌﺎﻟﯽ ٰ‬
‫ٰ‬ ‫وﺻﻠﯽ ﷲ‬
‫ا م   و    ‬ ‫ب  م ادام ا ا  !‬
‫ ‬ ‫ں ‬ ‫م  ‪،‬اور‬ ‫‪،‬آپ ‬ ‫ا ر‬ ‫ل ‬ ‫ہ ‬ ‫  اس ‬
‫ؒ   ‬ ‫   ر‬ ‫ ‬ ‫ہ ‬ ‫ى ‬ ‫  ب ‬ ‫د‬ ‫دن ا  را  ‬
‫   د ا    زد  ‪ ،‬‬ ‫  ل  م ‬ ‫م  ا  ‬ ‫ج‬
‫ں‪،‬آ  ‬ ‫  ا  ‬ ‫ اس ‬
‫ ا   رہ    ‬ ‫ب ل ‬
‫ا  ‬ ‫ں     را  ‬ ‫ق آپ ‬ ‫ ‬
‫اﻓوض اﻣری اﻟﯽ ﷲ ان ﷲ ﺑﺻﯾر‬ ‫   ‬ ‫   ‬ ‫‪،‬ا ا  ‬
‫ ‬ ‫ آ‬ ‫    ء      ا ب  ااس ‬ ‫ ‬ ‫رى‬
‫  ٰ ‬ ‫ و‬ ‫ﺑﺎﻟﻌﺑﺎد‬
‫۔‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫  گ ‬ ‫‪  ،‬‬
‫ﺗﻌﺎﻟﯽ ﺣﺎﻟہ‬
‫ٰ‬ ‫  ارىاﺻﻠﺢ ﷲ‬ ‫را‬ ‫وا م ‬
‫‪140‬‬
‫ ‪١٣٣٩‬؁ ھ ‬ ‫‪ /١٩‬ال ‬

‫روا  آ ى ا س  م ‬

‫    ڑى  د  ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫‪ /١٩‬ال  ‪ /٩‬دو اا س  وع  ا‪ ،‬وت  م  ا   و‬
‫ ‬ ‫ا ا م آزاد‬ ‫ت ‬ ‫را س ‬ ‫‪،‬اس ‬ ‫ ‬ ‫ا‬ ‫ت ‬
‫ ‬ ‫‪،‬اس ‬ ‫ں  آ ہ ‬ ‫ ‬ ‫ى روا  ‬
‫رى    ر  ‬
‫ٰ‬ ‫آزاد‬ ‫ب ا‪،‬‬
‫ ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫دو  ‬
‫واز‬
‫ آزاد    ‬ ‫د‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫رى ‬ ‫ؒ    ب ‬ ‫ ‬ ‫ت  ہ  را‬ ‫ؒد  ‬ ‫ت ‬
‫ ‬ ‫ ا ق ‬ ‫ات  اس ‬ ‫     ا آپ ‬ ‫ در ا‬ ‫ ‬ ‫‪،‬اور م  ء  ام  و ‬ ‫ھ ‬
‫ت‬
‫ ‬ ‫ے‬ ‫ ‬ ‫‪ ،‬م ‬ ‫ ‬ ‫   ا وف   ‬ ‫  ا‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫ے ‬
‫    و  ہ      ھ   ‬ ‫  ؒد دارا م د‬ ‫ت ‬ ‫  ‪،‬‬ ‫ً‬ ‫ ‬ ‫  ؒد‬
‫۔۔۔۔  ا   ۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔‬
‫ؒ۔‬ ‫ر‬ ‫ا‬ ‫ ‬ ‫تص ‪٨٢‬‬
‫‪ - 140‬ر  ا ر  ‬
 ‫‪106‬‬
‫  ۔‬ ‫   ‬ ‫    ا‬ ‫     ا س   ا  ‬ ‫   ا دارا م  ا رت    زور‬
‫ے‬
‫ د  ‬ ‫ت‬
‫   ا ز  ‬ ‫ ‬ ‫اا س   م وع  ااور  ں ‬ ‫ ‬ ‫ ‪/ ٨‬‬
‫ى‬
‫س   ر  ‬
‫ا  ‬ ‫ں    ے ‬ ‫‪،‬ا‬ ‫ ‬ ‫ا   ل ‬ ‫   اس  ر‬ ‫ى ‪،‬اس   و  ‬
‫د  ‬
‫اور س  ٹ  ۔‬ ‫گ  ا ر  دا    ‬ ‫ ‬ ‫   ‬ ‫روا     ى‪،‬‬
‫ ‬ ‫ ‬ ‫ ر  ا‬ ‫  ‪141‬اور‬ ‫  ا‬ ‫   ‬ ‫وت  م  ك اور‬
‫‪142‬‬
‫ ‬ ‫    ر  وا‬ ‫  ا رت ‬ ‫ا در آزا ؔد‬ ‫ب ‬ ‫‪،‬اس ‬ ‫ ‬ ‫دا ؔ‬
‫ا۔‬ ‫ٴ‬ ‫     ‬ ‫ ‪ ،‬‬ ‫ ‬ ‫و‬ ‫ و  اور‬ ‫ ‬ ‫ع  ا‬
‫۔۔۔۔  ا   ۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔‬
‫ ‬ ‫‪ ،‬آپ   وا‬ ‫ر ر  وا‬ ‫ ‬ ‫ن  ‪،‬‬
‫   ‬ ‫‪،‬ڈا‬ ‫ ‬ ‫ؔ ‬ ‫ ‬ ‫ى  ا‬ ‫ ‬ ‫‪- 141‬‬
‫ا  ‬ ‫پ‬
‫  ‪،‬آ  ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫ى‬
‫ ‬ ‫ى‬
‫   ‬ ‫  ا‬ ‫ ‬ ‫‪،‬ا‬ ‫ ‬ ‫ر‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫ہ  ا‬ ‫ ‬ ‫ى ‬
‫۔‬ ‫  ت ر‬ ‫‪،‬‬ ‫  رگ ‬ ‫ ‬ ‫  س  ہ ا  ‬ ‫ ‬ ‫ت ‬
‫ ‬ ‫ وا‬ ‫  ا‬ ‫ ‬ ‫‪،‬آپ ‬ ‫‪ ١٨٧٢‬؁ء(‬ ‫   و دت ر ن ا رك ‪  ١٢٨٩‬؁ھ)‬ ‫  ا‬
‫ر  ‬ ‫ ‬ ‫ہ   ا‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫ و ت   د   ڑدى اور  ‬ ‫    ل   ‬ ‫دوڈ‬ ‫ و  د   ‪،‬‬ ‫‪،‬ا‬
‫ ‬ ‫ى ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫‪،‬آ‬ ‫ب ‬ ‫در ت ‬ ‫ہ ‬ ‫ ا‬ ‫‪،‬‬ ‫ ‬ ‫ر‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫‪   ،‬ازاں ‬
‫ ‬ ‫  ارس    ر  ‬ ‫ د ں ‬ ‫ ‬ ‫‪،‬‬ ‫ ‬ ‫ت ‬ ‫   ‬ ‫   ‪ ،‬ا  وا‬ ‫   ‬
‫ض‬
‫ ا ا  ‬ ‫ہ اور‬ ‫ج  اور‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫‪،‬آپ ‬ ‫ ‬ ‫‪،‬او  در  ‬ ‫ ‬ ‫  ر‬ ‫ا م دى ‪،‬‬
‫ض‬
‫ ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫‪،‬‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫  رت ‬ ‫م ‬ ‫ى"‬ ‫ت ‬ ‫ت "‬ ‫  ‪،‬آپ  ا    ‬ ‫ ‬ ‫ ‬
‫ ‬ ‫‪،‬و ت ‪ ١٣٥٩‬؁ھ ‬ ‫ ‬ ‫ء ‬ ‫ ر  ا‬ ‫  ب دار ا‬ ‫‪،‬‬ ‫ں ‬ ‫ج  و ن    ا  ہ  ى ‬
‫) ر  ا ء  رج ‪ ١‬ص ‪ ( ١٢٣ ،١٢٢‬‬ ‫‪١٩٤٠‬؁ ء   ‬
‫ ‬ ‫  ‪ /٢‬ال  ا م  ‪ ١٣٢٥‬؁  ھ ‬ ‫)‬ ‫ا‬ ‫ى ‬ ‫وا‬ ‫‪،‬آپ ‬ ‫  دا ؔ ‬ ‫    اور‬ ‫‪-‬ا   ا   ر   ا‬ ‫‪142‬‬

‫ت‬
‫  ا ز  ‬ ‫ق‬
‫‪،‬دا   ا زا  ‬ ‫ وا زت  ‬ ‫ ‬ ‫ ‪،‬‬ ‫ں  ‬
‫ر  ‬ ‫ہ اور د‬ ‫ام  ‬ ‫‪ ١٩٠٧‬؁ء(‬ ‫‪/٨‬‬
‫‪،‬آپ  ا  ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫‪،‬ا ق   و وت اور د  ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫ں ‬ ‫‪ ،‬ص  ص ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫و‬
‫ان ‬ ‫‪،‬آپ ‬ ‫ر‬ ‫ ا‬ ‫ د‬ ‫اورآپ ‬ ‫  م آپ    د ‬ ‫   ‬ ‫اور م    ص ا د ‪،‬‬
‫  دور   ب ‬ ‫رث ا   ن ‬ ‫‪،‬آپ ‬ ‫ ا ؒ‬ ‫ت ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫   ‪،‬‬ ‫ء    ر‬ ‫ ‬ ‫ام ‬
‫ ‬ ‫ام ‬ ‫  س  ہ ‬ ‫  ‪،‬ان    ہ  ا‬ ‫  دوا ر  ‬ ‫‪ ،‬ان   او د‬ ‫ ‬ ‫ر  ‬ ‫آ اور  ‬
‫ى ‬ ‫‪    ،‬‬ ‫ام  ان  ں     ‬ ‫ ‬ ‫  وع  ا‪،‬آپ  دادا   ا در‬ ‫ان ‬ ‫‪،‬اور ان  اس ‬
 ‫‪107‬‬
‫  ا‪143‬۔ ‬ ‫ اور را س   د ا س ا م ‬ ‫ؒد‬ ‫ت ‬ ‫ ‬ ‫آ‬

‫ ا رت‬ ‫ً‬ ‫ ‬ ‫ؒد‬ ‫ت ‬

‫  اروىؒ  ا  ‬ ‫ہ  را‬ ‫ ‬ ‫ت  را‬ ‫اس   ح اس ا س    ق را‬
‫ ‬ ‫ت ‬ ‫‪،‬‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫ ا‬ ‫ؒد‬ ‫ ‬ ‫ا ا‬ ‫ت ‬ ‫ا م ‬ ‫  اور‬
‫۔‬ ‫ہ  ل ‬ ‫ ‬ ‫ ا‬ ‫ء  د ؤ   آپ ‬ ‫ ‬ ‫‪،‬‬ ‫ را    ‬ ‫ؒد    ہ ‬
‫‪،‬اور)ا  ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫   ‬ ‫ؒ ‬ ‫ہ  را‬ ‫ت ‬ ‫ ‬ ‫ ا‬ ‫اور‬
‫ؒ   ‬ ‫د‬ ‫ت ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫‪،‬اس ‬ ‫ى‬
‫رت  د  ‬ ‫ اس   ‬ ‫(‬ ‫د    ‬
‫ت‬
‫ ‬ ‫ن ‬ ‫ ‬ ‫ہ ‬ ‫  ‪،‬‬ ‫   و‬ ‫ء ا س ‬ ‫    ف ‬ ‫ت ا‬
‫  ‪:‬‬ ‫ ‬ ‫ؒ‬
‫اروى ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫ ‬
‫    ض ا ب ‬ ‫   ‬ ‫"‪  /١٩‬ال  ا م ‪١٣٣٩‬؁ ھ      ر  ‬

‫۔‬ ‫ ‬ ‫ب اور رو‬ ‫ام  ‬ ‫  ص ا د ‪،‬آپ ‬

‫  ر  ‬ ‫ام  ‬ ‫   ‬ ‫‪،‬آپ   ا ا  ‬ ‫ے ‬ ‫ آپ ‬ ‫ ‬ ‫   ‬ ‫ ‬ ‫ ر  ا‬
‫ در ت   ‬ ‫  )‪  (٦‬ل و ں رہ ‬ ‫‪،‬اور‬ ‫   دا  ‬ ‫ء ‬ ‫‪  ١٣١٨،‬؁ھ)‪ ١٩٠٠‬؁ء(  دارا م  وۃ ا‬ ‫ہ   ‬
‫ر  ‬ ‫ ‬ ‫ ا  ‬ ‫ ‬ ‫دہ  ‪،‬آ‬ ‫ ا‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫  ا‬ ‫ ؒ اور‬ ‫ق‬
‫رو  ‬ ‫ں‬
‫  ‪  ،‬‬
‫ى‬
‫  ‪  ١٣٢٣،‬؁ھ )‪  ١٩٠٥‬؁ء(  آ  ‬ ‫  م ‬ ‫ اور‬ ‫ دا  ‬ ‫ ‬ ‫   ؒ‬ ‫ا  ‬ ‫ت ‬ ‫ ‬ ‫ا ٴ‬
‫اور‬
‫‪   ،‬‬ ‫س‬
‫    ر  ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫ر  ‬ ‫ ‬ ‫ا‬ ‫ ‪ ،‬وہ ‬ ‫   د  ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫ا ن   اول آ ‪،‬دوران ‬
‫دہ ‬ ‫ا‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫ اور‬ ‫  ا  ‬ ‫ع  ‪،‬اور‬
‫  و  ‬ ‫   ‬ ‫ ‬ ‫ ر ‪،‬ا  ا م ‬ ‫ ‬ ‫و ں  رڈ  ‬
‫ ‬ ‫۔ و  وا  آ ‪،‬اور‬ ‫ب ‬ ‫ى ات ‬
‫ت   ا ز  ‬ ‫  ا  در ت  ا‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫ ا‬ ‫‪،‬اوراور‬
‫ادآ د  ‪،‬اس   ‬ ‫ ‪،‬‬ ‫   ‬ ‫ ‬ ‫ آ ى ‬ ‫ى  ہ و    ا  ‬ ‫ں ‬ ‫  ہ آ د  ا‬ ‫ا‬
‫ ‬ ‫ع  "‬ ‫‪،‬اس ‬ ‫اق  ر  ‬ ‫ ا‬ ‫ى ‬ ‫و‬ ‫‪،‬‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫    ر  ‬ ‫‪   ،‬د ں ‬ ‫ ‬
‫ ‬ ‫ ا‬ ‫ع آپ   دو‬ ‫   ‬ ‫ و‬ ‫  ‪،‬‬ ‫ ‬ ‫  ‪ ،‬ر   ا  اور ر  و ت ‬ ‫ اد  ‬ ‫ا ن"آپ ‬
‫     ‬ ‫ا‬ ‫ ا ن )‬ ‫٭‬ ‫  ا ارا  ‬ ‫ ‬ ‫رج ‪ ١‬ص ‪ ١٤٩ ١٤٦‬‬ ‫) ر  ا‬ ‫    ل ‬ ‫اورا‬
‫   ‪١٩٤٠،‬؁ ء( ‬ ‫ اردو‬ ‫ ‬ ‫  دہ ‪:‬ا‬ ‫ دا ‪،‬‬ ‫ ر  ا‬ ‫ ‬ ‫ر ( ص ‪٢٨ ٢٥‬‬
‫  ء  ر۔‬ ‫ ‬ ‫ؒ  ا  رو ادا س ‬ ‫ر‬ ‫ا‬ ‫ ‬ ‫تص ‪ ٨٣،٨٤‬‬
‫‪ - 143‬ر  ا ر  ‬
 ‫‪108‬‬
‫رے  و‬ ‫اااور ء ا ق ‬ ‫ ‬ ‫  ا ن ‬ ‫    ء ‬ ‫ا ا‬
‫ت رو  و س   ہ ‬ ‫ ‬ ‫ا  وا‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫را‬ ‫ہ ‬
‫   ر  ‬ ‫ ‬ ‫د‬ ‫ى ‬ ‫ً ‬ ‫ ‬ ‫‪ ،‬‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫ا  ا‬
‫ ‬ ‫اداس  ر‬ ‫ ا رت        ء   ‬ ‫ ‬ ‫ا ار  ا م     ‬
‫"‪ 144‬‬ ‫ ‬
‫‪:‬‬ ‫   اس  ذ‬ ‫ ا‬ ‫ؒد‬ ‫ت ‬ ‫د‬
‫‪ /١٩‬ال ‪ ١٣٣٩‬‬ ‫ت ‬ ‫ و د  ‬ ‫ں     ‬ ‫  ا  ‬ ‫"‬
‫  م اور ا ن  ر   وہ ‬ ‫    ء  ام  و‬ ‫ آ  ‬ ‫؁ھ   وہ  رك ‬
‫  ء  ر ا س ‬ ‫م   ‬ ‫  ورت ‬ ‫  و   ء  ام   ‬
‫ ‬ ‫    ‪،‬‬ ‫ ‬ ‫ً ‬ ‫  ر ا ب  ا‪ ،‬‬ ‫ ‬ ‫ ا‬ ‫ ‬
‫ن‬
‫م  و  ‬ ‫   ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫م  ا ن  ا‪،‬اس  ح ‬ ‫ ‬
‫ ‬ ‫ ا  ‬ ‫ل   ظ او‬
‫م از  ‬ ‫   ر     ‪،‬‬ ‫  ‬ ‫  ز  ‬
‫ ر   "‪ 145‬‬ ‫ود‬

‫رى‬
‫  ٰ‬ ‫   ‬
‫‪ ،146‬‬
‫(  ‬ ‫ )در‬ ‫ب‬
‫ا  ‬ ‫)‬ ‫  ا ر   ر  ‬ ‫رى   ‬
‫  ٰ‬ ‫ ‬
‫ات  درج ذ   )‪ (٩‬‬ ‫ ان ‬ ‫۔۔۔‬ ‫ؒد( د‬ ‫ ‬ ‫ا ا‬ ‫ؒ اور‬ ‫ ‬
‫۔۔۔۔  ا   ۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔‬
‫ ۔‬ ‫ۂ ا ا‬ ‫ى‬
‫ى ارو  ‬
‫در  ‬ ‫ہ  ل ا‬ ‫ ‬ ‫  م ص ‪  ٢٠١‬ا  ‬ ‫‪ - 144‬ت  ر  ‬
‫ت  د ص ‪١٣٧‬۔‬ ‫‪- 145‬‬
‫  رت     ‬ ‫ل س ‬
‫  ‪   ،‬‬ ‫    ‪  ١٢٩٠‬؁ھ)‪  ١٨٧٣‬؁ء  (   ا‬ ‫ در‬ ‫ٹ ‬ ‫ر‬ ‫ا ب ‬ ‫ت ‬ ‫‪- 146‬‬
‫  دا  ‬ ‫ ‬ ‫  ر  ‬ ‫ق  ا ا‪،‬‬ ‫ ‬ ‫د  ‬ ‫  ‪،‬اس ‬ ‫  ﷺ   ز رت ‬ ‫   ‬ ‫  ‪،‬ا   رات  اب ‬
‫ت‬
‫ ‬ ‫‪،‬‬ ‫ ‬ ‫س دورۂ ‬ ‫ت   ا ؒ ‬ ‫ اور‪ ١٣٢٢‬؁ھ)‪ ١٩٠٤‬؁ء(   ‬ ‫‪ ١٣٢٠ ،‬؁ھ)‪ ١٩٠٢‬؁ء(   دارا م   دا  ‬
‫ ‬ ‫‪،‬رو  ‬ ‫ب   ‬ ‫ى ات     ‬
‫  ‪،‬اورا ز  ‬ ‫ب ‬ ‫  ن ‬ ‫دم  ص ر ‪١٣٢٣،‬؁ ھ )‪١٩٠٥‬؁ ء(   ‬ ‫ ا‬
 ‫‪109‬‬
‫ ‬ ‫رى ‬ ‫رى ان ‬
‫ ار ن  ٰ‬ ‫   ‬ ‫ت ا‬ ‫ں    رش    اور‬ ‫ا ب   ‬
‫‪:‬‬
‫(‬ ‫   ‬ ‫ ا‬ ‫ؒ‬
‫اروى)‬ ‫ ‬ ‫ہ   ا‬ ‫ت ‬ ‫٭‬
‫(‬ ‫ )در‬ ‫ا ب ‬ ‫ت ‬ ‫٭‬
‫ن  ؒ‬
‫وى‬ ‫ ‬ ‫ت ‬ ‫٭‬
‫‪147‬‬
‫ؒ‬
‫اروى‬ ‫ ‬ ‫را‬ ‫ہ ‬ ‫ت ‬ ‫٭‬
‫‪148‬‬
‫ؒ‬ ‫ا‬ ‫ت ‬ ‫٭‬

‫  ۔‬ ‫ىؒ ‬ ‫ ‬ ‫ہ ‬ ‫ت ‬

‫ ‬ ‫     ا‬ ‫‪،‬‬ ‫س‬
‫  ر  ‬ ‫ ‬ ‫  ر   ا اد   در‬ ‫‪ ١٣٢٤‬؁  ھ)‪ ١٩٠٦‬؁  ء( ‬ ‫ ‬ ‫ا‬ ‫د‬
‫پ‬
‫آ  ‬ ‫وں  ء ‬ ‫  ‪ ،‬‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫ل  ر ‪ ،‬آن  و‬ ‫ ‬ ‫سو ر  ‬
‫‪  ،‬در  ‬ ‫ے‬ ‫ ‬ ‫اور‬
‫ ‬ ‫‪ ،‬ن ‪  ١٩٤٨‬؁ء ‬ ‫    ت ر‬ ‫  ‪،‬و  و‬ ‫ ر ‪   ،‬ر‬ ‫ ‬ ‫ى    ‬
‫ آزاد  ‬ ‫‪،‬‬ ‫ ‬ ‫دور  ۂ‬
‫ ‬ ‫ص ‪ ٦٧ ،  ٦٦‬‬
‫ ‬ ‫ء دارا م د‬ ‫ ‪)،‬‬ ‫و  م‬ ‫   ‬ ‫ و ت  ‪،‬اور  د ا  ‬ ‫  ‪  ١٣٦٧‬؁ھ ‬ ‫ ا‬ ‫ر‬
‫ؒ( ‬ ‫ ا  ر‬ ‫  ت ‬ ‫ ص ‪ ٩٠‬‬ ‫ ‬ ‫  ا  ‬ ‫ ‬ ‫ا‬ ‫ ‬ ‫ت ‬
‫ ‬ ‫‪،‬‬ ‫    ا‬ ‫ى‬
‫ ‪ ١٢٩٩‬؁ھ ‪ ١٨٨٢/‬؁ء    ار  ‬ ‫و  م  ا‬ ‫ ‬ ‫  اروىؒ    ‬ ‫را‬ ‫‪ - 147‬ت ‬
‫گ‬
‫ر ر  ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫  اورا زت  و‬ ‫  ‪،‬رو  ‬ ‫ؒ ‬ ‫ا ب ‬ ‫ت‬
‫ ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫ى‬
‫ار  ‬
‫ ‬ ‫ ‪،‬‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫  اداد‬ ‫‪،‬‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫‪،‬ا رت ‬ ‫ د  اور  ‬ ‫‪،‬‬ ‫ ‬ ‫و ا ؒ ‬
‫ ‬ ‫  ‪ ١٩٥٦‬؁  ء  آپ    و ت ‬ ‫  ‪/١٤‬ا‬ ‫  ‪/٣،‬ر ن  ا رك  ‪ ١٣٧٥‬؁  ھ ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫ر‬ ‫آپ ‬ ‫ء ‬
‫( ‬ ‫ ‬ ‫ا ا م ‬ ‫ ‬ ‫ہ  ء  ر ج ‪ ١‬ص ‪ ٤٠٥‬‬ ‫    ن   ۔ )‬ ‫ى‬
‫‪ ،‬ار  ‬
‫ ‬ ‫ ‪،‬او  ر‪ /١٨‬رچ  ‪  ١٩٤٧‬؁ء  ‬ ‫  ‪  ١٨٨٠‬؁ء     ا‬ ‫ر ارادۃ ا  ‪،‬آپ  ‪  ١٢٩٨‬؁ھ ‬ ‫ ‪،‬وا     م ‪:‬‬ ‫‪- 148‬ا   ا   ا‬
‫   ‬ ‫ ‬ ‫   ‪،‬اس     ‬ ‫  ا   و    ‬ ‫  ‪ ،‬ا ا  ‬ ‫ و‬ ‫" آپ   ‬ ‫ ‪١٣٦٦‬؁ ھ   و ت   ‪"،‬‬ ‫‪/٢٥‬ر  ا‬
‫ت ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫    ‪،‬اور  ا   ز‬ ‫ ‬ ‫  ‬ ‫   ر‬ ‫  ا م ‬ ‫  ر  ‬ ‫  دا  ‬ ‫ ‬ ‫ر   ا اد   در‬
‫ ‬ ‫ ر‬ ‫ آپ ‬ ‫ت    ؒ     ا  ‬ ‫دہ    ‪ ،‬اس     ‬ ‫ ا‬ ‫ ‬ ‫رىؒ (‬ ‫  ؔ )‬ ‫ا‬
‫ ‬ ‫ ‬ ‫ىؒ    ‬ ‫ د‬ ‫  د ‬ ‫اور ت   ا‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫ر دارا م د‬ ‫ ‪  ،‬آپ    ا  ‬ ‫ ‬
‫ ‪،‬‬ ‫ دا  ‬
‫   ‬ ‫ن  ‬
‫   ‪ ،‬دو ے  ل آ    ‬ ‫   ‬ ‫ ‬ ‫   ا ز   ‬ ‫ ‪١٩٠٠‬؁ ء    دارا م د‬ ‫ ‪١٣١٨‬؁ ھ ‬
 ‫‪110‬‬
‫ا ؒ‬ ‫ ‬ ‫ت ‬ ‫٭‬
‫ؒ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫ت ‬ ‫٭‬
‫‪ ،‬رن(‬ ‫ )ڈ‬ ‫ ‬ ‫ز  ا‬ ‫ت ‬ ‫٭‬
‫‪149‬‬
‫ ‬ ‫ ‬ ‫رى ‬
‫  ٰ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫ؒ)د رہ(‬ ‫ ‬ ‫ن ‬ ‫ت ‬ ‫٭‬
‫  ر ‪150‬۔‬ ‫ا رت ‬

‫  ا ت ‬ ‫  ف  ا  ‬ ‫ ‬ ‫ہ ر‬

‫ اور‬
‫ اداروں  ‬ ‫ا‪ ،‬م   ‬ ‫ ا م ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫  ا س ا‬ ‫ا ب ا‬
‫   ‬ ‫   ‬ ‫   ا‬ ‫ ا  ‬ ‫س ا ا د ا ر ‪،‬اورا ا‬
‫  ا  ‬ ‫ء و‬

‫پ  ‬
‫ آ  ‬ ‫دہ  ‪،‬‬ ‫     رہ   ا‬ ‫ىؒ    ‬ ‫ت ‬ ‫   ر  ‪  ،‬د ں ‬ ‫ ؒ  ‬ ‫ ر  ا  ‬ ‫‪،‬ڈ ھ  ل  ت ‬
‫    ز  ر    (  آپ   ‬ ‫ )  اس و  ‬ ‫ ‬ ‫ اور ا    ذر   ش   ‪ ،‬ر  ا‬ ‫   ‬ ‫ ‬ ‫   ‬ ‫ ‬
‫ت‬
‫ ‪،‬ا ر  ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫ ا ا م آزاد   ر‬ ‫پ  ‬
‫  ت ا م د  ‪،‬و ں آ  ‬ ‫     ‬ ‫ ‪  ،‬د ں آپ   ‬ ‫ ‬ ‫ا‬
‫ ‬ ‫   ‬ ‫ ر‬ ‫   ‬ ‫ت   آپ   ‬ ‫ ر ل و ہ   ‬ ‫ اور ‬ ‫  ر   او   روں     ‪  ،‬‬
‫   ء‬ ‫ؒ  ص  ‪  ٢٠٠٢ ،  ٣١    ٢٩‬؁‪،٢٠٠٣‬؁ء  رآ   د  ٭ ‬ ‫ ا  ر‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫ ) ت ‬ ‫ا س    وہ  ظ   رہ ‬
‫ ‬ ‫ دارا م د‬ ‫ د  ا س   ‬ ‫ ‬ ‫ دارا م د‬ ‫ؒ ‬ ‫ ‬ ‫ا‬ ‫   ‬ ‫ ‬ ‫ت ‬ ‫ ‬ ‫ص  ‪  ٦٢‬‬ ‫دارا م د‬
‫ ‪١٩٨٠‬؁ ء (‬ ‫‪١٤٠٠،‬؁ ھ ‬
‫ى‪ ١٨٩٦‬؁ء ‬
‫  ر  ‬ ‫ ‪ ١٣١٣‬؁ھ ‬ ‫      اد  ۂ دات    ۔ر‬ ‫ ا س د رہ ‬ ‫ ‬ ‫ن   ‬ ‫ ‬ ‫ت ‬ ‫‪- 149‬‬
‫  ‪ ،‬م ‬ ‫ ‬ ‫‪،‬اور ا‬ ‫ ‬ ‫  ‪،‬اس    دارا م د‬ ‫ و    ‬ ‫‪   ،‬ا ا  ‬ ‫ آپ    ا  ‬
‫‪  ،‬و  آ    ‬ ‫ ‬ ‫ں   ‬ ‫ ‬ ‫ ؒ  ‬ ‫ ‬ ‫ؒ  و‬ ‫ ا  ‬ ‫ ‬ ‫ت   ا ؒاور‬ ‫ ‬ ‫ز    ‬ ‫د‬
‫ت‬
‫ ا ر  ‬ ‫‪،‬اور   دم آ‬ ‫  اس  وا  ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫آ  ‪،‬ا رت ‬ ‫ ‬ ‫   ان   ‬ ‫  د   ‬ ‫ت ‬
‫ ‬ ‫   آپ ‬ ‫ٴہ ا رت   ‬ ‫‪ ،‬‬ ‫ ‬ ‫ہ ‬ ‫ اور‬ ‫ہ ‬ ‫   ‬ ‫ ر ‪،‬ا رت ‬ ‫و‬ ‫ ‬
‫‪١٩٧٧‬؁ ء     ‬ ‫ ‪/٨‬د‬ ‫‪ ٢٦،‬ذى ا  ‪١٣٩٧‬؁ ھ ‬ ‫ ‬ ‫ى  ‬
‫ د رو  ؒ‬ ‫ ‬ ‫ت  ہ  ا‬ ‫ر  رگ ‬ ‫ر  ‪  ،‬ا    و  ‬
‫ ‬ ‫ ‬ ‫  او  ر ‘‘‬ ‫ى ا رت ‬
‫ د   و  ‬ ‫ ‬ ‫ت ‬ ‫۔)‬ ‫ن ‬ ‫ ‬ ‫ن ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫ہ ‬ ‫  او  ر‬ ‫  ا ل ‬
‫(‬ ‫رے’’از  ہ   ‬
‫ن  ؒ۔‬ ‫ن ‬ ‫‪  - 150‬ت  دص ‪ ١٣٥‬‬
 ‫‪111‬‬
‫  ا     رى  ااس   ‬ ‫(   ف ‬ ‫ہ ر‬ ‫ى ؒ )‬ ‫ ‬ ‫ہ ‬ ‫ت ‬ ‫ ‬ ‫‪،‬اس ‬
‫    ا  اور ر   ‪:‬‬ ‫ ‬
‫آ ہ ‬ ‫ ‬ ‫ ا‬ ‫ں ‬ ‫ ‬ ‫   ‬ ‫  ص ‬ ‫"ا رت ‬
‫ ‬ ‫ ‬ ‫ى د   ا‬ ‫ اس ‬ ‫ح‬
‫   رو  ‬ ‫ ز‬ ‫  ‪،‬اور ا م   ‬
‫ ‬ ‫ ‬ ‫   ‬ ‫"‬ ‫  "ا رت ‬ ‫رے ‬ ‫ن ‬ ‫م ‬
‫ ۔‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫ب ‬ ‫  ‪،‬اوراس ‬ ‫ى   ‬
‫ ‬ ‫  اس  و   ا  ‬ ‫ا اور‬ ‫ ‬ ‫ص ‬ ‫ا‬ ‫   ‬ ‫ا‬
‫ ‬ ‫ ‬ ‫ اس ا رت    ل     ‪،‬اب  م ‬ ‫ے‬ ‫‪،‬ا ں ‬
‫‪  ،‬ا م   ا ق ‬ ‫ں ‪   ،‬اس         ا ف   ‬ ‫ ‬ ‫ا ار‬
‫‪ ،‬او  ر‬ ‫  ر ا ق  م  و ن ‬ ‫ ‬ ‫‪ ،‬‬ ‫ ‬ ‫  د‬
‫   ا م   آر  ‬ ‫ ‬ ‫   ‬ ‫   اور ‬ ‫رى ‬ ‫   ‬ ‫اس  زك و    ‬
‫ى‬
‫ ‬ ‫ ‬ ‫ى ‬ ‫م   ‪ ،‬رى ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫و ہ  ا م ‬
‫‪151‬‬
‫"  ‬ ‫ ‬ ‫  رت  ان ‬ ‫ى ‬ ‫اور‬

‫  م ‬ ‫د ا رت ‬
‫ت‬
‫   د ا ر  ‬ ‫   ا‬ ‫ى‬
‫  ار  ‬ ‫ہ ‬ ‫ ‪ ١٩٢١‬؁ء(‬ ‫ى ہ ‪ ١٣٣٩‬؁ھ )‪/١٥‬‬
‫‪/٩‬ذ  ‬
‫ ‬ ‫ن  ؒ ‬ ‫  رى   ‬ ‫ ‬ ‫ؒد  ‬ ‫ت ‬ ‫   آ ‪،‬اور‬ ‫  م ‬
‫  ر ۔‬ ‫ا رت ‬
‫  م ‬ ‫ ‬ ‫ ا ل اوردارا ء ‬ ‫ذر  ‬ ‫ ا  ا  ‬ ‫  ہ ‬ ‫  ء  ر‬
‫ت‬
‫ ‬ ‫‪،‬‬ ‫    ا    ‬ ‫ت ا‬ ‫ ا ل اوردارا ء ‬ ‫  رىٰ ‬ ‫ت‬
‫ار  ‬
‫۔‬ ‫  ر ‬ ‫ ‬ ‫ ا ل اور‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫ؒ‬
‫اروى  ا رت ‬ ‫ ‬ ‫را‬ ‫ہ ‬
‫۔۔۔۔  ا   ۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔‬
‫‪  - 151‬ر  ا رت ص ‪٨٦‬۔‬
 ‫‪112‬‬
‫ ‬ ‫  ر ‬ ‫‪ ،‬ل اور ‬ ‫ر  ‪،‬‬ ‫م ‬ ‫ ا ل ‬ ‫ اور‬ ‫د ا رت ‬
‫ ‪152‬۔‬
‫ل‬
‫  )دو  ‬ ‫ ‬ ‫ؒ‬
‫اروى  ز   ا رت ‬ ‫ ‬ ‫ہ  را‬ ‫ل‬
‫  او  ‬ ‫ت  ا‬
‫ ‬ ‫    ز   ا رت ‬ ‫‪،‬‬ ‫‪ ١٩٢٤‬؁  ء  آپ  ا ل ‬ ‫  ‪/١٦‬‬ ‫ر ہ(ر اور‪ ١٣٤٣ /١٦‬؁  ھ ‬
‫ ‬ ‫    ف ‬ ‫ؒد   ا  ‬ ‫ت ‬ ‫  ا‪ ،‬‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫ف وا م ‬
‫ر  ‬
‫  ۔‬ ‫ً ‬ ‫ں ‬ ‫‪،‬اور م ‬ ‫  دورہ ‬ ‫رے ‬

‫ن ‬ ‫ اول ‬ ‫ت ا‬

‫ن  رى  ‪ :‬‬ ‫ درج ذ  ‬ ‫ اول  ا ب ‬ ‫ت ا‬ ‫ ‬
‫ ‬ ‫ ا  ‬ ‫ ‬ ‫  ا رت ‬ ‫ءو‬ ‫ٴ  ر  واڑ  ‬ ‫ ‬ ‫" ا     ‬
‫ ‬ ‫  ش  و  م را    ‬ ‫ اور  ا  ‬ ‫دہ‬
‫ آ  ‬ ‫   ادا    ‬
‫ ‬ ‫ ا  ‬ ‫ن‬
‫ ‬ ‫  ر ا م  د اور  م‬ ‫  اس    ا    ‬ ‫  و ‬
‫   ‬ ‫ و  اں   ‬ ‫  دى۔   اس ا رت    ر  اں   ‬ ‫ن   ‬
‫   اس ا  ‬ ‫ات  ء و ‬ ‫   ‬ ‫ اب ‬ ‫        ر     ‬ ‫ڈا    ‬
‫ ‬ ‫ و ں  دارى   ‬ ‫اورا‬ ‫ ‬ ‫  ر       ‬ ‫ ‬ ‫   ‬
‫  م  و ‬ ‫    اب   ‬ ‫ ‬ ‫     ‬ ‫ ‬ ‫ام    ا  ‬ ‫  اور‬
‫ ‬ ‫ا دل ‬ ‫    ادا  ‬ ‫ا‬ ‫ ‬ ‫  اس  ا  ‬ ‫ل‬
‫ ‬ ‫ا‬
‫آج‬
‫    ح  ر  ں  ا   ‬ ‫  ا د ‬ ‫   ‬ ‫ص  ش    ں  اور  ا  ‬
‫اور‬
‫   ‬ ‫    اس  دور  ‬ ‫   ‬ ‫  ں‪ ،‬م  ص  و م   ‬ ‫  م  ا ن ‬
‫ ‬ ‫دت           وہ    م  ا رت ‬
‫ ‬ ‫ى ‬ ‫ ‬ ‫رش  ز    ‬
‫ ‬ ‫  و  ق ‬ ‫  اور  ا  ‬ ‫   ‬ ‫ا     اس    ر   اوراس   ‬
‫۔۔۔۔  ا   ۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔‬
‫ؒ۔‬ ‫ن   ‬ ‫ن ‬ ‫‪  - 152‬ت  دص ‪ ١٣٥،١٣٦‬‬
 ‫‪113‬‬
‫ف‬
‫ ‬ ‫  ۔۔‬ ‫ك    ح  اڑ‬ ‫  و ‬ ‫ ‬ ‫ر       ا ء  ا   م ‬
‫ں   ‬ ‫ل    ورت  ‪،‬‬ ‫ ا‬ ‫ا ن‪ ،‬ف  ااور م  وا ط ‬
‫  ت  و ‬ ‫‪ ،‬‬ ‫  و ‬ ‫‪،‬‬ ‫رت‬
‫  اس  ا  ‬ ‫ ‬
‫  ‪،‬اورا  ‬ ‫ ‬ ‫  ت ‬ ‫     ا‬ ‫س   د ‪ ،‬ا ا  ا م  ‬
‫وں‬
‫ ‬ ‫  ا   ع  ا م  رى ‬ ‫ ر  ‬ ‫ ‬ ‫   ‬ ‫ ‬ ‫و‬
‫ں     ‬ ‫   اور   وہ   ا   ا م  ں     ‬ ‫   ‬ ‫ت ا‬ ‫ ‬
‫ ‬ ‫ ‬ ‫ن         ‬ ‫     ‬ ‫    ف    ں‪  ،‬را ض ‬
‫   ‬ ‫  ورى    اس ‬ ‫ ‬ ‫   ‬ ‫   ‬ ‫   ‬ ‫  ‪ ،‬‬
‫ ‬ ‫ اور دو ے ا ع       ا  ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫ں     ں  آ  ‬
‫ روا   وں  ۔‬ ‫ ا م ‬ ‫   اور ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫  ا  و‬
‫‪153‬‬
‫ ‪ /٢٠‬ال ا م ‪١٣٣٩‬؁ ھ"‬ ‫را‬
‫‪:‬‬ ‫ او ؒى ‬ ‫ا‬
‫م   ‬ ‫ اور‬ ‫ہ   ا‬ ‫ں  ‬
‫  و  ‬ ‫ر‬ ‫"اس ‬
‫ ‬ ‫ ز‬ ‫ اورا‬ ‫ں ‬ ‫ر ‪،‬اور‬ ‫ ‬ ‫د    ا رت  و‬
‫ى‬
‫ر  ‬ ‫ں ‬ ‫ ‬ ‫و ن  اور ل  و ار ر ‪،‬اورد‬
‫ ‬ ‫دارى ‬ ‫ و‬ ‫م  ‪،‬اورا‬ ‫ و‬ ‫ت  اور ص ‬
‫‪154‬‬
‫د "‬
‫۔۔۔۔  ا   ۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔‬
‫ ‬ ‫  ا ز ‬ ‫  ا ا ن ‬ ‫ ‬ ‫۔‬ ‫ ا‬ ‫  ر  واڑ ۔‬ ‫ ‬ ‫ٴ  اول۔ ت  ا  ‬ ‫ٴ  ا  ‬ ‫ ‪-‬‬ ‫‪153‬‬

‫رو   ب ‬ ‫ د   و‬ ‫ ۔‪١٣٠٤‬؁ ھ٭ا رت ‬ ‫ارى‬

‫ ‬ ‫ ‬ ‫ د  ا رت ‬ ‫  ر واڑ ‪،‬‬ ‫ ‬ ‫دارا رۃ ا‬
‫ؒ۔‬ ‫ ‬ ‫ا‬ ‫ ‬ ‫ت ‬ ‫ ‬ ‫ص ‪ ٨١‬‬
‫  دص ‪ ٨‬۔‬ ‫‪- 154‬‬
 ‫‪114‬‬

‫ل  آ ى  ا  ‬
‫ او  ‬ ‫ت ا‬
‫ ہ‬ ‫ت ‬ ‫ادے ‬ ‫ ا دو ے‬ ‫ل ا  و ت ‬
‫ او  ‬ ‫ت ا‬
‫   ‬ ‫ت   و‬ ‫م ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫ا  ‬ ‫ا‬ ‫ درج ذ  ‬ ‫ ‬ ‫ؒ‬
‫اروى   ‬ ‫ ‬ ‫ا‬
‫‪:‬‬
‫   اس   ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫رت ‬ ‫  ں ‬ ‫ۃ وا م ‬ ‫ع  ا‬
‫" ر  ‬
‫ٴ ا  م  ز  م    ا  ‬ ‫‪،‬وہ     ‬ ‫ ‬ ‫ دو ى  رت ‬ ‫ ‬
‫ ‬ ‫ ‪،‬‬ ‫ ‬ ‫  گ  اس    ا‬ ‫‪،‬اور‬ ‫ا ر   دے  د‬ ‫ ‬
‫   ‬ ‫ ‬ ‫    "اذاﺧرج ٰﺛﻠﺛۃﻓﯽ ﺳﻔرﻓﻠﯾؤﻣرواﺣدھم      )‬
‫ ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫)‬ ‫  ا‬ ‫   وہ  گ ا  ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫ا‬
‫ا  ا   (‪"155‬‬

‫ ") (‬ ‫ ا ب ا‬ ‫"‬

‫ ‬ ‫"‬ ‫   ‬ ‫ ‬ ‫ ا‬ ‫ ‬ ‫و ل ‬ ‫ل‬
‫  او  ‬ ‫ت  ا‬
‫ن    ‪:‬‬ ‫  ‬ ‫‪،‬‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫ؒد ا  ‬ ‫ت ‬ ‫ان   ‬ ‫" ‬ ‫ا ب ا‬
‫ ‬ ‫  س  ہ ا‬ ‫ ا‬ ‫ ‬ ‫را‬ ‫ ‬ ‫ہ ‬ ‫ت ‬ ‫"‬
‫ ‬ ‫ ‬ ‫  ‪،‬و ں ‬ ‫ ‬ ‫ں ‬ ‫ں ‬ ‫ں اور    ‬ ‫و ت ‬
‫   ‬ ‫ ‬ ‫   اب ا رت ‬ ‫ ‬ ‫‪،‬اور ‬ ‫ ‬ ‫ں ‬
‫‪،‬اور   و  ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫  ا رت  و د  ‬ ‫   ‬ ‫ ‪،‬‬
‫ ‬ ‫ں    ت وز‬ ‫ ‬ ‫   ‬ ‫ ا ل و‬ ‫ ‬ ‫ٴ‪    ،‬‬
‫رو‬
‫   ‬ ‫ و‬ ‫‪،‬اور م  ا     وا ار ب ‬ ‫ز  ‬
‫ ‬ ‫ا  ‬ ‫ ‬ ‫  ڈا ‪،‬اور و ن ‬ ‫اس ‬ ‫ض ‬
‫۔۔۔۔  ا   ۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔‬
‫ٴ  رف ۔‬ ‫  ت ص ‪١٢٥،١٢٦‬٭ ر  ا رت ص ‪  ٩٢‬ا  ‬ ‫‪- 155‬‬
 ‫‪115‬‬
‫ت‬
‫ا ر ار  ‬ ‫ اور‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫ ا  وہ  م ‬ ‫  ۔ا‬ ‫ ‬
‫ح‬
‫ ‬ ‫ون  او    ‬ ‫ح ‬ ‫ ‬ ‫ں ‬ ‫اور‬ ‫  ا م ‬
‫ا  ‬ ‫  ا‪،‬اور‬ ‫ ‬ ‫   ‬ ‫‪،‬ا  ‬ ‫   ‬ ‫ر‬ ‫ا  ‬
‫۔‬ ‫ا   ت   ا ر‬
‫ ‬ ‫   ‬ ‫ ر‬ ‫ں ‬ ‫   م‬ ‫ض‬
‫ ‬ ‫اس و      ‬
‫ن‬
‫ ا  ‬ ‫ا رت ‬ ‫ ‬ ‫  ‪،‬اس   ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫ا رت ‬ ‫  ظ ‬
‫ ‬ ‫   و  ‬ ‫ ‬ ‫   ‬ ‫ ‬ ‫‪ ،‬اس    م  و‬ ‫  ر‬ ‫ء ا   ا‬
‫‪ ،‬م ار ب ‬ ‫ ‬ ‫ ا   ر  ‬ ‫اس ‬ ‫ا ب ‬ ‫ ‬ ‫ں ا  ‬
‫ ‬ ‫ ا ب ‬ ‫ى‬
‫ آزاد  ‬ ‫   ‬ ‫  ‪ ،‬اور ‬ ‫د ت دى ‬ ‫ و‬
‫ن‬
‫  ء  ر ار  ‬ ‫ ‬ ‫  ر   ا ب ‬ ‫  آ   ‪ ،‬‬
‫   ‬ ‫ ‬ ‫رى ا رت  ‪  ١٣٤٣ /١٩‬؁ھ ‬
‫ ود   ز  ء وار ن  ٰ‬
‫ ‬ ‫ ‬ ‫  رہ ‬ ‫ ‬ ‫  ا ب  ا‬ ‫  ء  رو‬ ‫ر   ا س ‬
‫ اس ‬ ‫‪،‬۔۔۔‬ ‫   آ‬ ‫ دو   ا را ب ‬ ‫  ‪،‬ان  ء ا  ‬
‫ہ دارو ار ن ‬ ‫ر  رى   ر   ‪ ،‬اور‬ ‫  ح   ‬ ‫ا رت  م ‬ ‫ ‬
‫  ً  م  ت   ا م د ر  ‬ ‫رر   ‪،‬اور‬ ‫ ‬ ‫   ‬ ‫ وہ  ‬
‫  اور  ا ل  ۔‬ ‫ٴ ‬ ‫ ‪  ،‬‬
‫ ‬ ‫  ح ‬ ‫   ا       ء  ر و ء  ر ا   ك ‬ ‫ا  ذات  ‬
‫ل‬
‫  ا  ‬ ‫ و درا  و د ى  ڑ   د  ‬ ‫‪   ،‬م ‬ ‫ى‬
‫ د  ‬
‫ ‬ ‫ ا‬ ‫‪،‬اب ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫ ا‬ ‫ ‬ ‫ا   ذات ‬ ‫وا ء ‬
‫‪،‬اور‬
‫ ‬ ‫ ‬ ‫   ‬ ‫اب ‬ ‫ ‬ ‫    د ‬ ‫  ‪،‬اور‬
‫  ا  ‬ ‫ا  ‬ ‫ٰ ہ  ‬ ‫ت ‬ ‫  ح  م ا‬ ‫ہ ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫ا‬
 ‫‪116‬‬
‫‪156‬‬
‫  "‬ ‫ اب   ‬ ‫و‬ ‫ا  ‬

‫ ا س‬ ‫ ‬ ‫  ء  ر   ‬
‫     ر‬ ‫ ‬ ‫ت ‬ ‫  ‪ /٣‬دن ‬ ‫‪  ١٩٢٤‬؁ء( وز  ‬ ‫‪  ١٣٤٣ /١٩‬؁ھ  )‪/١٩‬‬
‫ض‬
‫رو  ‬ ‫ ‬ ‫ ا س ا ب ا‬ ‫  ‬ ‫ ‬ ‫  ء  ر  ‬ ‫ن ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫ا‬
‫  ‪:‬‬ ‫ات ‬ ‫   درج ذ  ‬ ‫  ا‪،‬‬
‫ ر ن  ر‬ ‫ ‬ ‫٭‬
‫  ر‬ ‫ا ر‬ ‫٭‬
‫ ‬ ‫ہ  ا‬ ‫٭‬
‫  ان‬ ‫ا ا ات ‬ ‫٭‬
‫ ‬ ‫ر ض ا‬ ‫٭‬
‫ ‬ ‫ ‬ ‫ا‬ ‫٭‬
‫ ‬ ‫ ‬ ‫ا‬ ‫٭‬
‫  ر‬ ‫ٰ ‬ ‫٭‬
‫ ‬ ‫ ‬ ‫ا‬ ‫٭‬
‫ ‬ ‫ ‬ ‫ا‬ ‫٭‬
‫ ‬ ‫ در‬ ‫ا‬ ‫٭‬
‫ در‬ ‫ا‬ ‫٭‬
‫ در‬ ‫ا ب ‬ ‫٭‬
‫ آرہ ‬ ‫ ‬ ‫٭‬
‫  ارى ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫ہ  را‬ ‫٭‬
‫۔۔۔۔  ا   ۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔‬
‫‪  - 156‬ر  ا رت ص ‪٩٢ ٩٠‬‬
 ‫‪117‬‬
‫ ‬ ‫ ‬ ‫ت ‬ ‫  ۂ ‬ ‫ا ق ‬ ‫٭‬
‫ام‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫٭‬
‫ ا‬ ‫ ‬ ‫د‬ ‫ ‬ ‫ا ا‬ ‫٭‬
‫ ا رت ‬ ‫ ‬ ‫ن   ‬ ‫٭‬
‫ در‬ ‫ل ا‬ ‫٭‬
‫ در‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫د‬ ‫٭‬
‫ ‬ ‫ در‬ ‫ ‬ ‫ا‬ ‫٭‬
‫ آرہ‬ ‫ا ر‬ ‫٭ ‬
‫ ‬ ‫ ‬ ‫ ا‬ ‫٭‬
‫  ارى ‬ ‫ آرزو‬ ‫٭‬
‫  ارى ‬ ‫ى‬
‫ا د  ‬ ‫٭‬
‫ ‬ ‫ ا  ‬ ‫ا  ‬ ‫٭‬
‫ ‬ ‫ ‬ ‫ر‬ ‫ا‬ ‫٭‬
‫ ‬ ‫ا ا  ‬ ‫٭‬
‫ ‬ ‫٭‬
‫ ‬ ‫ ‬ ‫ اول    و ت ‬ ‫ت ا‬ ‫وں ‬ ‫  وہ دو ى ‬ ‫س‬
‫اس ا  ‬
‫  ‪  ١٩٢٤‬؁ء(   ر  ‬ ‫ل ‪  ١٣٤٣‬؁ھ )‪ /٨  ،٧‬ا‬
‫‪/  ٩،  ٨‬ر  ا و  ‬ ‫ر     ‪،‬اورا ب ا  ‬ ‫ ‬
‫ ‬ ‫  ء  ر   وہ  د ا   ا ا  ‬ ‫ ‬ ‫  ارا‬ ‫ ‬ ‫  ‪،‬‬ ‫ ‬ ‫ارى ‬ ‫م ‬
‫ىؒ  ا   ا  ‬ ‫ ‬ ‫  ہ ‬ ‫ت ‬ ‫ارت ‬ ‫ر ا‪،‬اورا س   ‬
 ‫‪118‬‬
‫‪157‬‬
‫   ‬ ‫ ا‬ ‫‪،‬‬ ‫ر ‬ ‫ؒ‬
‫اروى ‬ ‫ ‬ ‫  ا‬ ‫ر ت ‬ ‫ ‬ ‫ ا‬ ‫‪،‬‬
‫ ‬ ‫  ا  ‬ ‫‪،‬ا رات     ا ت ‬ ‫ط روا  ‬ ‫ ‬ ‫م د‬ ‫ر ًا م  ء  ام وا ن  ر‬
‫ ‬ ‫ ‬ ‫    ‪،‬اور‬ ‫ "  دو رہ ا‬ ‫ ا ب ا  ‬ ‫"‬ ‫ؒد   ‬ ‫ت ‬ ‫‪،‬‬
‫   ا  ‬ ‫‪١٩٢٤‬؁ ء    ارى ‬ ‫‪ /٨ ،٧‬ا‬ ‫ل‪١٣٤٣‬؁ ھ ‬
‫  ء  ر‪/٨،٩‬ر  ا و  ‬ ‫ ‬ ‫ ‬
‫ ‬ ‫ہ ‬ ‫ت ‬ ‫    ارت ‬ ‫ا‪،‬‬ ‫ ا ن ا س ‬ ‫ ‬ ‫     ا ب ‬
‫ اور آپ     ‬ ‫   ‬ ‫   و    ‬ ‫ آپ ‬ ‫  ‪،‬‬ ‫ر‬ ‫(  ‬ ‫ہ ر‬ ‫ى )‬
‫ ‪ ،‬وت   و‬ ‫ ‬ ‫  ارت   ز‬ ‫ ا  ؒ  ‬ ‫ہ ‬ ‫ت ‬ ‫ادے ‬ ‫ے‬ ‫ آپ ‬
‫ ‬ ‫ ا‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫ؒ‬
‫اروى   ا‬ ‫ ‬ ‫ہ  ا‬ ‫ت ‬ ‫ر ‬ ‫ ‬ ‫ ا‬ ‫ ‬
‫ ہ‬ ‫ت ‬ ‫را س ‬ ‫‪،‬‬ ‫  ‪،‬اور‬ ‫ت‬
‫ ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫‪،‬‬ ‫ ‬
‫ ‬ ‫ ا‬ ‫ ‬ ‫‪،‬‬ ‫  ارت  ھ ‬ ‫ؒى ‬ ‫ ‬ ‫ہ ‬ ‫ت ‬ ‫ؒ ‬ ‫ ا  ‬
‫ ‬ ‫   ‬ ‫  ا  ‬ ‫      ‪،‬اس    اس ‬ ‫ ‬ ‫ ا رت ‬ ‫ اور  ا از  ‬
‫ آ   ۔‬
‫۔۔۔۔  ا   ۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔‬
‫ادے ‪ ،‬آپ   و دت ‬ ‫ ‬ ‫ى اروىؒ  ‬
‫  در  ‬ ‫ہ  را‬ ‫ت ‬ ‫  درىؒ  ‬ ‫ہ   ا‬ ‫ت ‬ ‫‪- 157‬‬
‫ ‪    ،‬‬ ‫ؒ   ‬ ‫  ہ   ا‬ ‫ت ‬ ‫ ‬ ‫ے‬ ‫ ا‬ ‫‪،‬ا ا  ‬ ‫ ‪١٨٩٥‬؁ ء   ‬ ‫‪/٢٨‬ا‬ ‫ى ہ ‪١٣١٢‬؁ ھ ‬
‫‪/٣‬ذ  ‬
‫ ‬ ‫ ‬ ‫‪ ،‬ر  ‬ ‫ى  ا ل ‬ ‫ا‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫‪،‬ا‬ ‫ ‬ ‫   ‬ ‫ت ‬ ‫ا ى ؒ ‬ ‫ا‬ ‫ ‬ ‫ل ‬
‫ ‬ ‫ ‬ ‫ در‬ ‫  ڑا‬ ‫ ‬ ‫ن ‬ ‫ل ا‬ ‫ ‪،‬اور‬ ‫ در‬ ‫ را‬ ‫ا‬ ‫‪،‬اورو ں ‬ ‫ٹ   دا  ‬
‫ ہ‬ ‫ اور‬ ‫    ر  ‬ ‫ ‬ ‫ا   ے ا س   د ر ى ‬ ‫ ‬ ‫  ‪  ،‬ا‬ ‫ ‪١٩٢٠‬؁  ء   در ت   ‬ ‫‪ ١٣٣٩‬؁ھ ‬
‫ ‬ ‫ ‬ ‫اور خ ‬ ‫  ‪،‬دو  ‬ ‫ ا وا‬ ‫ اورا زت و‬ ‫ ‬ ‫ ‪،‬‬ ‫ ‬ ‫ء ‬ ‫  ا‬
‫ہ  دہ   ا زت    ‪/٢‬ذى ا   ‪  ١٣٥٣‬؁ھ )‪ /٨‬رچ  ‪  ١٩٣٥‬؁ء (  ‬ ‫ى‬
‫ز  ‬ ‫ا    ‬ ‫  رہ   ‬ ‫  ‪،‬‬ ‫وا زت ‬
‫ت ‬ ‫‪ ،‬ف اور د  ‬ ‫ل ‬ ‫ل ر ‪   ،‬ف   ‬ ‫ د ں درس و ر    ‬ ‫   ‬ ‫‪،‬‬ ‫ ‬
‫ق‬
‫   ‬ ‫ل‬
‫  ا  ‬ ‫ے ‬ ‫  ‪  ١٣٦٦‬؁ھ ‪ /٢٧،  ٢٦/‬ن   ‪  ١٩٤٧‬؁ء   ا‬ ‫ ‪ /٧،  ٦،‬ن ا‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫ ا  ‬
‫ ‬ ‫ہ ‬ ‫ ‪،‬‬ ‫     ‬ ‫  ‪  ١٣٧٦‬؁ھ‪   /‬ورى‪  ١٩٥٧‬؁ء   ‬ ‫‪،‬آپ   و ت  ‪  /٣٠‬دى ا‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫را  ا‬
‫( ‬ ‫ت ‬ ‫  ر  ا‬ ‫ج‪ ١‬ص ‪ ٢٣٣،٢٣٤‬‬
‫ۂ  ء  ر  ‬ ‫ن    ن  )‬
 ‫‪119‬‬
‫ ‪  ،‬‬ ‫ ‬ ‫ت    ا‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫ آ  ‬ ‫ ‬ ‫ؒد‬ ‫ت ‬ ‫اس ‬
‫ ‬ ‫ ا‬ ‫ت ‬ ‫( ‬ ‫ دارا م د‬ ‫ ‬ ‫ؒ )اس و  ‬ ‫ ‬ ‫ ا‬ ‫ت ‬
‫ ‬ ‫ؒ   ‬ ‫ ا‬ ‫ت ‬ ‫م ‬ ‫  ء  و ہ ‪،‬اس ا س      ا‬ ‫ ‬ ‫ ‬
‫‪،‬اس    ع     ‬ ‫   ‬ ‫ ‬ ‫ و  ‬ ‫ب‬
‫    ا  ‬ ‫ے‬
‫ ر  ‬ ‫‪،‬‬ ‫وا‬
‫ آ ۔‬ ‫ؒ  دى ‪ ،‬ر   رت   د‬ ‫د ‬ ‫ت ‬
‫ ‬ ‫   ا‬ ‫ ‬ ‫ و‬ ‫ ‬ ‫اور  د‬ ‫  وع ‬ ‫ ا ب ا‬ ‫اس ‬
‫  آ ‪  158‬‬
‫اور‬ ‫ ‬ ‫ؒ‬
‫اروى    ا ب ‬ ‫ ‬ ‫ہ    ا‬ ‫ت ‬ ‫ق  را  ‬ ‫ ‬ ‫   ‬
‫ ر ۔‬ ‫ ‬ ‫   ‬ ‫ ا‬ ‫ر‬ ‫ؒد‬ ‫ ‬ ‫ا ا‬ ‫ت ‬
‫۔۔۔۔  ا   ۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔‬
‫ ‬ ‫ ا وا‬ ‫‪،‬ا ا  ‬ ‫‪  ١٨٧٩‬؁ء(   ا‬ ‫ى‪/٣٠‬ذى ا   ‪  ١٢٩٦‬؁ھ)‪/١٥‬د‬
‫  در  ؒ‬ ‫ ‬ ‫ہ   ا‬ ‫ت ‬ ‫‪- 158‬‬
‫ہ  ا  ‬ ‫   ‪  ،‬در ت  ‬ ‫  اروىؒ ‬ ‫ى ‬ ‫ى اروىؒ  اور ر  ‬
‫  در  ‬ ‫ہ  را‬ ‫ت ‬
‫ى‬
‫ى را ر  ‬
‫  د  ‬ ‫ ‬ ‫ار د‬ ‫ى ؒ ‬
‫ا   رام  ر  ‬ ‫  ‬ ‫ى    را رىؒ  ‬ ‫ا  ‬ ‫اروىؒ   اور‬
‫   ‪/١١،‬ر  ‬ ‫ا و ىؒ ( ‬ ‫ا‬ ‫ار  ‬ ‫ى  )‬
‫ ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫ا‬ ‫اغ ‬ ‫‪،‬‬ ‫ہ   ‬ ‫ار‬
‫ آپ   د ر ى ‬ ‫ ‬ ‫  ا‪،‬‬ ‫ ‬ ‫ ا  ‬ ‫ ‬ ‫ى‬
‫  ار  ‬ ‫ہ ‬ ‫  ز  ‬ ‫  ‪  ١٩٠٠‬؁ء(‬ ‫ل ‪  ١٣١٨‬؁ھ )‪/٩‬‬
‫او  ‬
‫ ہ‬ ‫ آ دىؒ ‪،‬‬ ‫ا‬ ‫ا ب ا  آ دىؒ ‪،‬‬ ‫ ا  آ دىؒ ‪،‬‬ ‫ا‬ ‫ا  را رىؒ   ‪،‬‬ ‫   ‬ ‫‪،‬اس ‬
‫ت‬
‫ آپ  ا ز  ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫  خ ‬ ‫  ‪،‬‬ ‫ت ‬ ‫ر‬ ‫ ‬ ‫اروىؒ ‬ ‫ن ‬ ‫ہ ‬ ‫اروىؒ ‪ ،‬او  ر‬ ‫ ا  ‬
‫ ‬ ‫‪،‬اور‪١٣٢٨‬؁ ھ )‪١٩١٠‬؁ ء(  ا زت و‬ ‫م ‬ ‫ ا  وا‬ ‫ت   ا زت  ‪،‬‬ ‫ ؒ  ‬ ‫‪   ،‬ا‬ ‫ ‬ ‫ ‬
‫ ‬ ‫اروىؒ ‪،‬‬ ‫س‬
‫ہ   ‬ ‫ ‬ ‫ہ ‬ ‫ى ر ‪،‬آپ ‬
‫  ر  ‬ ‫سو ر  ‬
‫ در  ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫‪ ،‬ا‬ ‫ف ‬ ‫ ‬
‫ ‬ ‫ہ ‬ ‫  اروىؒ ‪،‬‬ ‫ ‬ ‫ہ  م ا‬ ‫  اروىؒ   ‪ ،‬‬ ‫ ‬ ‫ ہ ا‬ ‫  رىؒ ‪،‬‬ ‫ ‬ ‫ا ا ت ‬
‫۔‬ ‫ ذ‬ ‫ن  وىؒ   ص  ر‬ ‫ ‬ ‫  اروىؒ ‪،‬اور‬ ‫ ‬ ‫ہ وارث ا م ‬ ‫ى  اروىؒ ‪،‬‬
‫پ‬
‫   آ  ‬ ‫ ‬ ‫‪،‬آرہ ‬ ‫آپ  ر‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫  ر  ‬ ‫ ر ‪،‬‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫ں ‬ ‫د  و  ‬
‫ى‬
‫ى وار   ر  ‬
‫ر  ‬ ‫م ‬ ‫ آپ ‬ ‫ ‪،‬اس ‬ ‫ش  ار  ‬ ‫ اور‬ ‫ى‬
‫ ‬ ‫  آپ ‬ ‫‪،‬اس ‬ ‫ت‬
‫ار  ‬
‫۔‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫ اس   ‬ ‫ى‬
‫م   وار   ر  ‬ ‫ ‬ ‫ا‪،‬اوردو ے ا  ‬
‫   ء‬ ‫  ‪،‬‬ ‫ ‬ ‫س م  )‪ ١٩٢٠‬؁  ء(د  ‬
‫دو ےا  ‬ ‫ ‬ ‫ ر ‪،‬‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫  ء ‬
‫۔‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫   و‬ ‫ ‪،‬اور‬ ‫    ارت ‬ ‫ ا س در‬ ‫ر‬
‫‪ ،‬اور‬ ‫  دہ  ار ‬ ‫ ‬ ‫ہ ‬ ‫‪١٩٢٤‬؁ ء  وز  ‬ ‫ ‪/١٩‬‬ ‫‪١٣٤٣‬؁ ھ ‬ ‫‪ /١٩‬ا‬ ‫ا  وا‬
 ‫‪120‬‬
‫  ا ‪ ،‬‬ ‫ ا  ا س  م ‬ ‫ہ ‬ ‫دو ےدن )‪/٩‬ر  ا ول( ‪ /١١‬دن   ا رون ‬
‫‪:‬‬ ‫ ا ن ‬ ‫ ؒ‬ ‫د‬ ‫ت ‬ ‫   ‬ ‫   ‬
‫ ‬ ‫  ہ ‬ ‫اس ‬ ‫ د‬ ‫ ‬ ‫  ا ب ا‬ ‫ ‬ ‫"    ‬
‫وا    ‬ ‫   ا وف ‬ ‫  ‪،‬اورا‬ ‫ ‬ ‫ق ا‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫ا‬
‫ار‬
‫  ر  ‬ ‫   ‪،‬اس ا س   ‬ ‫ ‬ ‫و ں ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫اس ا ن ‬
‫ ‬ ‫اور‬ ‫زاور  ا   ب ‬ ‫ ‬ ‫  ا‬ ‫ ا  ‬ ‫ ‬ ‫‪،‬ا‬ ‫ ‬ ‫)‪ (٤٠٠٠‬آد  ‬
‫۔‬ ‫ ‬ ‫   و‬
‫ ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫  ا‬ ‫د ؒى  اور‬ ‫ا‬ ‫ت ‬ ‫  ن  ا‬ ‫اس  ا س ‬
‫   ‬ ‫‪ ،‬د‬ ‫ ‬ ‫ش اور‬ ‫۔ا س   ان دو ں  ر ں     ‬ ‫ ‬
‫‪159‬۔‬ ‫ا م  ا ن ‬

‫ ‬ ‫ ‬ ‫‪،‬‬ ‫ ‬ ‫  ر  و اڑ  ‬ ‫قا  ‬

‫ ‬ ‫ ‬ ‫  ا ن  ا س ‬ ‫‪  ١٩٢٤‬؁ء( ا  ‬ ‫ل ‪  ١٣٤٣‬؁ھ  )‪/٨‬ا‬
‫ ‪/٩‬ر   ا و  ‬
‫   ہ‬ ‫دت   ‬ ‫ى ‪ ١٩٢٦‬؁  ء(‬
‫  ‪ ١٣٤٤‬؁  ھ)‪  /  ٢٦‬ور  ‬ ‫‪ /١٣،‬ن  ا‬ ‫ ‬ ‫ء  اوردا ران ‬ ‫ر ار ء  ‪،‬‬
‫۔‬ ‫ور‬
‫ ‬ ‫ى  ى  ہ  ‪،‬‬ ‫ت ‬ ‫  ‪    ،‬‬ ‫ ‬ ‫    رت ‬ ‫ و‬ ‫‪ ،‬م ‬ ‫ز  د  ‬ ‫ ‬ ‫آپ ‬
‫ ا ن و    ‬ ‫   ‬ ‫ے   ‪) ،‬‬ ‫ ‬ ‫  ط اور‬ ‫‪  ،‬‬ ‫د ر ر‬ ‫‪،‬آپ ‬ ‫ادب      ى د ہ   ر‬
‫اورآپ   ‬ ‫اس  زور‬ ‫ ‬ ‫ آپ ‬ ‫  ا  ‬ ‫ ‬ ‫   ‪،‬‬ ‫د‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫د (آپ   ‬
‫ب‬
‫ ‬ ‫ت( ‪،‬‬
‫ ‬ ‫  )‪٢٤‬‬ ‫ ا  ر‬ ‫ت ‬ ‫  ادر   او   ذ  ؒ‬ ‫‪ ،‬ت  ا‬ ‫ت  ا ازہ ‬ ‫ ‬
‫ ‬ ‫  ا رت ‬ ‫‪  ،‬آپ ‬ ‫قر‬
‫  ذو  ‬ ‫ ‬ ‫ى ‬ ‫و‬ ‫‪،‬‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫  واوراد ذ   " آ‬ ‫"‬
‫  ‪  ١٩٤٧‬؁ء(  ‬ ‫  ‪ /٢٩،‬دى ا و   ‪ ١٣٦٦‬؁ھ )‪/٢٢‬ا‬ ‫ ر  ‬ ‫ ‬ ‫   ‪،‬آپ         ا رت ‬ ‫ ز دہ ‬
‫اروىؒ  ‬ ‫ ‬ ‫ہ ‬ ‫ ‬ ‫ت ‬ ‫ ‪:‬‬ ‫  (  ص ‪١٠١ ٩٨‬‬ ‫ى‬
‫  و ت   ‪ )،‬ذ از ‪:‬ا ن و )آ رات  ار  ‬
‫ ‬ ‫ ا ارا ٭ ا رت ‬ ‫ ‬ ‫   ٭ ر  ا ء  رج  ‪  ٢‬ص ‪٢٠٢ ١٩٣‬‬ ‫ى‬
‫  ار  ‬ ‫ہ ‬ ‫ ‬ ‫  دہ ‪:‬دارا‬ ‫‪،‬‬
‫ن‬
‫ہ   ‬ ‫ت ‬ ‫ ‬ ‫"‬ ‫٭   ا   وا‬
‫ؒ  ‬ ‫ ‬ ‫ا‬ ‫ ‬ ‫ت   ‬ ‫‪:‬‬ ‫رو   ب  ص  ‪ ٩٤،٩٥‬‬ ‫د   و‬
‫درىؒ  (۔‬ ‫ا‬
‫تص ‪١٠١ ٩٣‬۔‬
‫‪ - 159‬ر  ا ر  ‬
 ‫‪121‬‬

‫ ‬ ‫ و‬ ‫   ‬ ‫ ا رت ‬ ‫   ‬ ‫ت ا‬

‫ت‬
‫زا (ر ‪،‬اوراس دوران ا ر  ‬ ‫ل‬
‫)‪  ٣٣‬‬ ‫    ز  ا رت   ‬ ‫ت ا‬
‫ ‬ ‫  ت ‬ ‫   ‬ ‫  م ‬ ‫ آپ ‬ ‫ؒد‬ ‫‪ ،‬ت ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫ و‬ ‫ و‬
‫   م‬ ‫ت  ر  ‪،‬اورا رت ‬ ‫‪  /١٦  ،١٥‬ل ‬ ‫ؒ‬ ‫ت ‬ ‫ ‬ ‫‪،‬آپ   ز  ا رت ‬
‫د۔‬ ‫ج  ‬
‫و  ‬

‫  ا ن ‬ ‫   ‬ ‫ا رت ‬
‫ ‬ ‫ؤں  ؤں ‬ ‫    آواز ر ‬ ‫  ا رت ‬ ‫ ز‬ ‫ؒ   ‬ ‫ ‬ ‫ت  ا‬ ‫٭‬
‫ع‬
‫    و  ‬ ‫ د‬ ‫ ‬ ‫ؒد  ‬ ‫ت ‬ ‫ اور ‬ ‫   ‬ ‫ ‬ ‫ ا‬ ‫ ‬
‫ب‬
‫ ‬ ‫ و‬ ‫ ‬ ‫اس ‬ ‫ ‬ ‫ن ‬ ‫ ‬ ‫ ا  ‬ ‫   ‬ ‫ت‬
‫   ا ر  ‬ ‫   ‪،‬‬
‫ے‬
‫ ‬ ‫   اس ‬ ‫ )‪ ١٦‬ت(  ‬ ‫ر‬ ‫‪،‬اور ‬ ‫  ا  ‬ ‫ د‬ ‫ )‪  (٤٢‬ز ء ‬ ‫ ‬
‫   د‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫ وا‬ ‫    رف اوراس    م   ‬ ‫ ا رت ‬ ‫‪،‬اس ‬ ‫ ‬ ‫ ‬
‫ط  ا‪160‬۔‬ ‫صا د‬
‫‪،‬اور ام و ا  ‬
‫‪:‬‬ ‫ ‬ ‫  (‬ ‫ ‬ ‫   ‬ ‫  ا رت ‬ ‫  ا  ا س )‬ ‫اس ر‬
‫ات   ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫ ا س  ‬ ‫ ‬ ‫   ا‬ ‫ ‬ ‫"ان   م ں ‬
‫ ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫ا ں ‬ ‫ ا‬ ‫    ددر‬ ‫اس ‬ ‫ا ا  ‬
‫س‬
‫  دو رہ ا ا  ا  ‬ ‫ ‬ ‫ دراز   وك ا‬ ‫ ا  ‬ ‫ او ذ‬
‫ ‬ ‫ك   ‬ ‫ز دہ ا‬ ‫س‬
‫ ا  ‬ ‫  ‪،‬‬ ‫ا‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫ ‬
‫ت   ‬ ‫ات ‬ ‫ ‬ ‫   اور‬ ‫     وا‬ ‫  "  و‬ ‫گ "ا رت ‬
‫ت‬
‫ ا ر  ‬ ‫      ‪،‬اور  ‬ ‫ ‬ ‫    دو ں   ‬ ‫‪،‬‬ ‫و   ذر  ‬
‫       ‬ ‫   ‬ ‫  ‪،‬‬ ‫    د‬ ‫وا‬ ‫  ر‬ ‫   ‬
‫۔۔۔۔  ا   ۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔‬
‫د ۔‬ ‫س ب   ‬
‫ن اور ء  ام  ا ء  ا  ا  ‬ ‫  ت ص‪   ، ١٤٧ ١٤٠‬را‬ ‫‪- 160‬‬
 ‫‪122‬‬
‫ ا  ‬ ‫ ‬ ‫‪،‬ا‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫  ن ‬ ‫  اورا‬ ‫ ز‬ ‫ورت  ا‬
‫   ‬ ‫ ‬ ‫   ‬ ‫‪،‬ان ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫    رى ‬ ‫    ا‬
‫   ‬ ‫ ‬ ‫   ‬ ‫ہ و خ   ‬ ‫  ا ا‬ ‫ن آزاد ا  ‬
‫ن  ر ‬ ‫  ح  ر   اور م ‬ ‫ى‬
‫ ا ر ے‪ ،‬اس     آزاد  ‬
‫‪161‬‬
‫  "‬ ‫ اور ر ن ا رت ‬ ‫‪،‬ا   ح  دا‬ ‫ ‬

‫رت ا ر‬
‫   ‬ ‫   ا م و‬ ‫ؒد ا رت ‬ ‫ت ‬ ‫ ‬ ‫   ‬ ‫ ‬ ‫ا‬
‫ؒ ‬ ‫ت ‬ ‫‪  ،‬‬ ‫م ‬ ‫   ‬ ‫ ‬ ‫‪،‬‬ ‫ ‬ ‫ "‬ ‫ض  " د  ۂ رت ا ر‬
‫   ‬ ‫ف  ‬
‫ ‬ ‫‪،‬و ں دو ى ‬ ‫ ‬ ‫ں ورى ‬
‫ ‬ ‫ م   و‬ ‫  م ‬ ‫ ا‬ ‫ا م ‬
‫س‬
‫ؒ  ا  ‬ ‫ت ‬ ‫‪ ،‬د  ہ رہ ‬ ‫  ر  ‬ ‫      ‪،‬ا ز د  ہ ز د  ہ       ڑ‬
‫‪:‬‬ ‫س ‬ ‫ذ  داران ‬ ‫اب را  ‬ ‫ؒ ا‬ ‫‪،‬‬ ‫ج‬
‫ ذ    در  ‬ ‫ ‬
‫  رواڑ  ‬ ‫ ‪،‬‬ ‫د ا رت ‬
‫   ‪١٣٥٧ /٢٥‬؁ ھ ‬ ‫ارى ‬
‫ ور  ا  و‬ ‫ا م ‬ ‫ !‬
‫ن‬
‫ ‬ ‫ں ‬ ‫ ‬ ‫   ار ل  ‪    ،‬‬ ‫   آپ    ‬ ‫   ‬
‫ ‬ ‫    ورت ‬ ‫   ‬ ‫ں‪،‬اس  د  ہ  ‬ ‫م ‬ ‫وزراء ‬
‫ ‬ ‫ دوں ‪،‬اس ‬ ‫ ‬ ‫ دو رہ آپ    را    رو      ‬ ‫د  ‪،‬‬
‫۔‬ ‫ر ‬ ‫ ‬ ‫ ذ    آ  ‬ ‫ اور  ‬
‫ ‬ ‫ا  ‬ ‫   آ    ‪،‬اس   و  ‬ ‫ى آ    رو     ض   و  ‬
‫وا م ‬ ‫ر ں ۔‬ ‫د‬
‫۔۔۔۔  ا   ۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔‬
‫   ۔‬ ‫ى‬
‫  ار  ‬ ‫ ا رت ‬ ‫  دہ ‬ ‫ص‪ ٩‬‬
‫   ‬ ‫ اورا رت ‬ ‫‪-  161‬ا ف ‬
 ‫‪123‬‬
‫د‬ ‫ ‬ ‫(ا ا‬ ‫                       )‬
‫  رواڑ (‬ ‫ ‬ ‫ ا‬ ‫ )‬
‫۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔‬
‫  رواڑ  ‬ ‫ ‬ ‫د ا رت ‬
‫ ‬ ‫  ارى ‬

‫دہ‬
‫ ‬ ‫ ور  ا  و‬ ‫ا م ‬ ‫!‬
‫ ‬ ‫ص ‬ ‫   آپ   اس ‬ ‫   ر ں ا‬ ‫ ‬ ‫ا   ورى ا‬
‫  ۔‬
‫  ں ‬ ‫ ر‬ ‫ں   ‬ ‫  و ن    ء اور‬ ‫   ‬ ‫آپ ‬
‫   ‬ ‫ت ‪،‬اور ا  ‬ ‫ ‪،‬‬ ‫ ‪،‬‬ ‫ں   ‬ ‫   ‬ ‫م ‬
‫ات   و  ‬ ‫ ان  ر خ ‬ ‫‪،‬‬ ‫ ‬ ‫ص ادارہ ‬ ‫ا  ‬ ‫ ‬
‫   ‬ ‫‪،‬‬ ‫   ‬ ‫ وہ  ت ‬ ‫    ‪  ،‬‬ ‫س  ا‬
‫ ا  ‬ ‫     ‬
‫)‪ (١٠٠‬س ‬ ‫ا ں ‬ ‫  روش ‬ ‫وں    اس ‬ ‫  ‪،‬اور  ا‬
‫ ‬ ‫‪  ،‬‬ ‫ ا ر  ‬ ‫  ن ‬ ‫ا‬ ‫    و ن ‬ ‫ ‬
‫   ‬ ‫ اس ‬ ‫  ‪،‬‬ ‫  ‪،‬‬ ‫ل ‬ ‫ ‬ ‫  وہ آ‬ ‫   اس  ‬ ‫ر‬
‫رى ر   ۔‬ ‫    ں ‬ ‫   ا‬ ‫ل   ‬
‫ ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫ ‪،‬‬ ‫ن  ‬
‫و  ‬ ‫ ذ‬ ‫ت ‬ ‫دہ ا‬ ‫   ‬ ‫اب ‬
‫   ‬ ‫ن  ر‬ ‫ ا راب   ا      ‬ ‫ى ‪ ،‬اور‬
‫  د ر  د  ‬
‫ل    ا  راہ   آ   ۔‬ ‫   ‬ ‫‪،‬ان ‬ ‫آ‬
‫ ‬ ‫   ا م د  ‬ ‫ ا ر‬ ‫    ‪،‬ا   ا ر‬ ‫ں   از  ‬
 ‫‪124‬‬
‫ )    ‬ ‫م  ا ر‬ ‫ں   ‬ ‫ر ےاور‬ ‫  ‬ ‫ر ‬
‫ں   ‬ ‫ ‬ ‫اں  ر ‪،‬اور‬ ‫(‬ ‫ں ‬ ‫  ف ‬
‫راہ   ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫ل ‬ ‫ ‬ ‫  ‪،‬اس ‬ ‫ ‬ ‫ و‬ ‫ ‬
‫   ‬ ‫ى ق ۔۔۔۔)‪(  Fundamentle Rights‬‬
‫   ا ن  د  ‬
‫۔‬ ‫ ا س       ‬ ‫ ‪،‬‬ ‫د‬ ‫ ‬ ‫     ‬ ‫م ا‬ ‫و ن ‬
‫ ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫   ا   ا‬ ‫      م ‬ ‫د  ہ ت     ‬ ‫اب ‬
‫ ‬ ‫  را  ‬ ‫ا  ‬ ‫‪،‬اس ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫ت  ذر  ‬ ‫دہ ا‬ ‫‪  ،‬‬
‫ ‬ ‫ں  ‬
‫ ‬ ‫ ‬ ‫‪،‬اور  ‬ ‫  ر‬ ‫ ‬ ‫ ا  ‬ ‫   ‬
‫۔‬ ‫ ازا  ‬ ‫ت ‬ ‫ت و‬
‫    ‪:‬‬ ‫ا‬
‫ں‬
‫ ‬ ‫ ‬ ‫)‬ ‫ہ  ر‬ ‫"    ا  ‬ ‫ا را‬ ‫ "‬ ‫ ‬ ‫‪-١‬‬
‫ ‬ ‫ ‬ ‫ن  وز‬ ‫ہ  دار  ‬ ‫ہ  اور     ‬ ‫ ا  ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫ڈا‬
‫ ذ  ا ر ں‪:‬‬ ‫ ‬ ‫(اوراس ‬
‫ او ف ‬ ‫)ا (‬
‫    رہ د ۔‬ ‫ ‪   ،‬رى ‬ ‫ ا رات ‬ ‫)ب( ر ۃ ‬
‫ل‬
‫ ا ا  ا  ‬ ‫ ‬ ‫ ا‬ ‫ت ‬ ‫ ا ا  ‬ ‫ ‬ ‫)ج( و‬
‫ٹ ) (  ‬ ‫ت   ا‬ ‫ا ن ‬ ‫رہ د )اس   را‬ ‫ ‬ ‫ ‬
‫۔‬ ‫ظ ر‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫را‬
‫ل‬
‫  رت   ‬ ‫ا  )‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫ اوردر  ‬ ‫ ‬ ‫)د(‬
‫  ۔‬ ‫اور ورت  (اس ‬
‫ ‬ ‫س‬
‫  ن  زى    ا    اور ا  ‬ ‫  ء ‬ ‫ں ‬ ‫)ہ(‬
‫رہ د ۔‬ ‫  ا ح ‬ ‫ ‬ ‫ ذر  ‬ ‫  ر  ‬ ‫ ‬ ‫ا‬
 ‫‪125‬‬
‫ں    ۔‬ ‫ ‬ ‫  رہ ‬ ‫ ا  ‬ ‫"‬ ‫ا را‬ ‫)‪( ٢‬‬
‫  ں۔‬ ‫)‪ (٣‬م  ر ں اورا ب ‬
‫ق‬
‫  ا    ن "   ح"  ‬ ‫  ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫ہ ‬ ‫) ‪ -٤‬ا (‬
‫وہ ‬ ‫ ‬ ‫  س  ا ‪،‬‬ ‫  ا ل ‬ ‫ا‬ ‫  ‪،،‬و   و ہ ‬ ‫و‬
‫   ‬ ‫ان ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫د  ہ‬ ‫‪،‬‬ ‫ت دور‬
‫اور ں  ۔‬
‫ اور‬
‫ ‬ ‫ن‬
‫ ‬ ‫ ‬ ‫ ا ل    رت  ا ر   ‬ ‫ ‬ ‫)ب( ر‬
‫ ‬ ‫    اہ  را‬ ‫‪    ،‬ا‬ ‫ر   اس     ظ   ر‬ ‫ر‬ ‫ ‬
‫ ‬ ‫ )اردو( ‬ ‫  و‬ ‫  ‬ ‫ں  ‪   ،‬ا   در    اس   ص  ‬ ‫ت ان ‬
‫ (‬ ‫ ا ن   ‬ ‫ ‪ )،‬اور اس  ڈ ر‬ ‫ت    دى ‬ ‫ورى ‬
‫ں‬
‫  ود   ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫ ا رات  و     رٹ  ڈ‬ ‫اور‬
‫   ا رات ‬ ‫ت   ‬ ‫ و ہ ‬ ‫ح ‪ ،‬ق اور‬ ‫‪،‬ان    م ‬
‫ ۔‬ ‫د‬
‫ اردو   ر ‬ ‫   آداب    ‬ ‫   ا‬ ‫ ‬ ‫ت   ‬ ‫)ج(ان ‬
‫ ‬ ‫ ‬ ‫   ‬ ‫  ر ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫‪،‬اس  ح  ر ۃ ‬ ‫د  ‬
‫۔‬
‫ ا م دے  ‪،‬‬ ‫   دو ے ا ر‬ ‫ او ف ‬ ‫"‬ ‫ا را‬ ‫"‬
‫  ۔‬ ‫  ے ‪،‬‬ ‫  ا‬ ‫  ر   ‬ ‫ ‬ ‫ ‬
‫ں   ‬ ‫ ‬ ‫ں   رى      ج     ‪  ،‬‬
‫ ‬ ‫ا  اور ورى ا‬
‫وں   ‬ ‫ ا‬ ‫‪،‬اب ‬ ‫ ‬ ‫ت   ‬ ‫    و  ن  اور‬ ‫م ‬
‫ا ان   ا  ‬ ‫ح  ح ‬ ‫ن ‬ ‫ں ‬
‫       ‬ ‫"اب ‬ ‫ ‬ ‫    ذ   دار‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫"‬ ‫ ‬ ‫ ‬
 ‫‪126‬‬
‫ ‬ ‫  ا  دى    ‪  ،‬‬ ‫   ا  ‬ ‫ ‬ ‫ں   ‬ ‫ت ‬ ‫ا‬
‫وا  ‬ ‫س‬
‫ں  ا  ‬ ‫   ‪  ،‬ان ‬ ‫ ‬ ‫ل‬
‫ ‬ ‫      ں ‪،‬‬
‫ ‬ ‫   ‬ ‫‪ ،‬ا‬ ‫   ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫در    ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫ ‬
‫ ‬ ‫‪،‬اس ‬ ‫ا  ‬ ‫ ‬ ‫ م‬ ‫ و  ‬ ‫ ‬ ‫ں ‬ ‫‪،‬‬
‫ ‬ ‫ا‬ ‫ں ‬ ‫ ‬ ‫‪،‬‬ ‫ ‬ ‫ اور م    اس  ف  ر ًا  ‬
‫          ‪ ،‬‬ ‫ت اور‬ ‫ ‬ ‫اور   ا ادى ا ق    ورى    ان   ‬
‫ ‬ ‫ و  ‬ ‫ں   ا ح ‬
‫    ور  ‬ ‫ان   ‬ ‫اوراس  ا   ا ح ‬
‫۔‬ ‫ں‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫ و  اور‬ ‫‪،‬‬
‫‪162‬‬
‫ ‬ ‫  رواڑ (   ارى ‬ ‫ ا‬ ‫د)‬ ‫ ‬ ‫(ا ا‬ ‫)‬
‫‪:‬‬ ‫ؒ ‬ ‫ ‬ ‫ا‬ ‫   ‬ ‫ت ‬ ‫اس ‬
‫ل ‬ ‫ ‬ ‫م ‬ ‫ ‬ ‫ ؒ(   اورا رت ‬ ‫) د‬ ‫"ا‬
‫و ن ‬ ‫  م ‬ ‫ں  اس ا‬ ‫‪،‬اور‬ ‫ اورا  ا   ا ب ‬
‫  اور  ر  ر‬ ‫ت    اور‬ ‫ج‬
‫ آ  ‬ ‫ ‬ ‫  ا‬ ‫ ‬ ‫  د را‬
‫‪163‬‬
‫"‬ ‫  ا ل  ا  ‬ ‫ اورد     ا‬ ‫  ء   ‬
‫۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔‬

‫۔۔۔۔  ا   ۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔‬
‫رو   ب ص ‪١١١ ١٠٥‬۔‬ ‫ د   و‬ ‫‪- 162‬ا رت ‬
‫رو   ب ص ‪١١١‬۔‬ ‫ د   و‬ ‫‪- 163‬ا رت ‬
 ‫‪127‬‬

‫ ‬ ‫ؒد ‬ ‫ت ‬ ‫ ‬ ‫ا رت ‬

‫ ‬ ‫ ‬ ‫‪،‬آپ ‬ ‫ا ب ‬ ‫ؒد    ‬ ‫ت‬
‫ ‬ ‫ ‬ ‫   در‬ ‫ ‬ ‫ا رت ‬
‫ ‬ ‫  ا   ز   وا‬ ‫د   ‪ ،‬اس ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫ ڈ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫  اوران ‬
‫ن‬
‫ؒد   و ت  ا ٴ ان ا  ظ    ‬ ‫ت‬
‫ ‬ ‫ ؒ‬ ‫ہ   ا‬ ‫  ؒ ‬ ‫ت ا‬ ‫‪،‬‬
‫‪:‬‬
‫‪،‬اس ‬ ‫   ر‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫ان ‬ ‫ت  ا‬ ‫"‬
‫‪164‬‬
‫ آ "‬ ‫  دو اآد  ‬
‫ ‬ ‫ ‬ ‫ى ر     آ  )‪(  ٨‬‬
‫د  ‬ ‫ ‬ ‫ت‬
‫ؒد    ت  ر    ا ر  ‬ ‫ت ‬ ‫ ‬
‫ ‪:‬‬ ‫ى‬
‫ں ا م د  ‬ ‫‪   ،‬ذر   رے  ر   د  ‪  ،‬اور  ‬ ‫ ‬
‫ؒ    ب  " ر   ا رت  "  ‬ ‫ر‬ ‫  ا‬ ‫ت ‬ ‫ف‬
‫  ر  ‬ ‫  ت ‬ ‫ان ‬
‫‪:‬‬ ‫ ‬ ‫ہ ‬ ‫ ‬ ‫ں ان  ا‬ ‫د  ‪ ،‬ں  ر  ‬

‫دارا ء‬
‫  ء ‬ ‫‪   ،‬دارا ء   ا‬ ‫ؒ‬
‫اروى  ر ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫را‬ ‫ ‬ ‫٭اس     ‬
‫ت ‬ ‫  د ۔  اس  م   ‬ ‫   ‬ ‫س ا رت ‬
‫ ا  ‬ ‫  ا ‪،‬‬ ‫ ‬ ‫ر‬
‫س‬
‫د  ہ و ن   ا  ‬ ‫  ‪،‬‬ ‫   ‬ ‫  اس  ان    ى  ت  و ‬ ‫‪،‬اورا رت ‬
‫۔‬ ‫ں    ر‬ ‫ے  ا  ‬ ‫   ‪  ،‬اس  د‬ ‫د‬ ‫ ‬ ‫اور ا م ‬
‫   ‬ ‫ف ا‬ ‫ں‬
‫ ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫ؒد ز‬ ‫ت ‬
‫‪ ،‬‬ ‫ؒد  ‬ ‫ت ‬ ‫ ‬ ‫ ا‬ ‫ ‬ ‫ہ ‬ ‫ ‪،‬ان ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫ دا‬ ‫    ا‬
‫ ‬ ‫ ‬ ‫م   ا رت ‬ ‫  د"‬ ‫"‬ ‫ ‬ ‫‪،‬ان     ‬ ‫ ‬ ‫  رى ‬ ‫اور  ا‬
‫۔۔۔۔  ا   ۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔‬
‫  اروىؒ ۔‬ ‫ہ   ا‬ ‫   ‬ ‫ت  ا‬ ‫ن ‬ ‫‪ - 164‬ت  دص ‪ ٦٨‬‬
 ‫‪128‬‬
‫  ۔ ‬

‫دارا ء‬
‫ؒد  ‬ ‫ت ‬ ‫  د ‬ ‫ ‬ ‫‪،‬‬ ‫    وع ‬ ‫  م ا رت   ‬ ‫٭دارا ء ‬
‫ل‬
‫  او  ‬ ‫وى ا رت ‬
‫وى "  ٰ‬
‫ ا ٰ  ‬ ‫ "‬ ‫  وى ‬ ‫ ‪ ،‬ت ‬ ‫ ‬ ‫ٰى  م   ‬
‫  ن ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫ آپ    و ت   ‬ ‫ ‬ ‫‪،‬‬ ‫ ‬ ‫   ‬ ‫م   ا رت ‬
‫ ‬ ‫ادوار  اس ‬ ‫‪،‬‬ ‫  ار‬ ‫ ‬ ‫ؒ    ا   د ‪،‬اورآپ اس   ‬ ‫ ‬
‫  ر  ‬ ‫ؒ ‪،‬اور‬ ‫   ‬ ‫  س ؒ‪،‬‬ ‫ؒ‪،‬‬ ‫ ر‬ ‫ا‬ ‫‪ :‬‬ ‫  ے ا   ء وا  ‬
‫ؒ و ہ۔‬

‫ د ت و‬
‫ اورد      ‬ ‫ ‪،‬ار اد وا اف    ں   ‬ ‫    ت و ات ‬ ‫٭ اس ‬
‫ اور رن   ‬ ‫ ‬ ‫د  ‬ ‫ت ‬ ‫  ا ن  ت ا م د  ‪ ،‬د ‬ ‫   ‬ ‫ وا‬
‫  ‪ 165‬‬ ‫ ار اد‬ ‫ ‬ ‫ں  در ن ‬ ‫ ‬
‫  ا  ‬ ‫ت ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫ؒد‬ ‫ت ‬ ‫٭  را ل  ا اد‬
‫‪166‬۔‬
‫۔۔۔۔  ا   ۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔‬
‫‪،‬آپ ‬ ‫ ر‬ ‫ر )‪(٤٠٠‬ا ادا ذ  ار اد ‬ ‫ى م ‬
‫ن    ‬
‫  ر  ‬ ‫ہ  روں  ن ‬ ‫‪-165‬آپ ‬
‫ص‬
‫) ت  د  ‬ ‫ش ا م ‬
‫   ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫ا ا   م ‬ ‫ں ‬ ‫پ  ‬
‫  اورآ  ‬ ‫ ‬ ‫د‬ ‫ ‬
‫‪(١١٢،١١٣‬‬
‫ن   ؒ۔‬ ‫ن ‬ ‫‪  - 166‬ت  دص ‪١٣٦،١٣٧‬‬
‫ ‬ ‫ اس ‬ ‫  ب ‬ ‫   ‪،‬اور‬ ‫  "ر ر ل"  ا   ك  ب ‬ ‫"را ل ا  آر  ‬
‫ا   ح ‬ ‫اور‬ ‫‪،‬او  ر ہ  ا  ‬ ‫ن ا‬
‫ ا    ‬ ‫ن ‬ ‫‪،‬اس وا  ‬ ‫وہ ر‬ ‫  رٹ ‬
‫ ‬ ‫ ‬ ‫ن ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫‪،‬اور‬ ‫ے ‬ ‫  اور ‬ ‫ ‬ ‫ ا‬ ‫رے  و ن ‬ ‫‪،‬اس ‬ ‫ ‬ ‫ہ ‬ ‫ ‬ ‫ا‬
‫ر    دو رہ اس  ح   ‬ ‫ ‬ ‫ن   ا  ‬ ‫ ‬ ‫  د  او  ر‬ ‫ن  را ل ‬ ‫‪،‬۔۔۔۔۔ا  ‬ ‫ ‬
 ‫‪129‬‬
‫ ۔‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫ت      ت ا ا‬ ‫ ‬ ‫اس ‬

‫ ‬ ‫ ‬
‫ ‬ ‫ ‬ ‫وا   اور ‬ ‫ ‬ ‫  ا  ا   د ا رت ‬ ‫ر‬ ‫ ‬ ‫ ٭اس ‬
‫ؒ ‬ ‫د ‬ ‫ت ‬ ‫ں    د ‬ ‫ ‬ ‫‪،‬اس ‬ ‫ل و ل ‬ ‫ ‬ ‫   ‬ ‫وا  ‬
‫ ۔‬ ‫   دورے ‬
‫ں‬
‫ن   آپ و  ‬ ‫ل اوا‬ ‫ ‬ ‫‪،‬‬ ‫  س ‬ ‫ ‬ ‫ت ‬ ‫ن ‬ ‫رن ‬
‫ ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫‪،‬۔۔۔‪ ١٩٣٤‬؁ء   ز‬ ‫ و   ار‬ ‫ن ا‬
‫ ‬ ‫‪،‬اورر‬ ‫ ‬ ‫  دورہ ‬
‫  ر  آپ   ‬ ‫ ‬ ‫۔۔ ا   ح ‬ ‫  آپ  رن     ‬ ‫اد  ہ  و ت ‬ ‫ ‬ ‫آپ  ا‬
‫  اس   آ ز   رن      ا ‪167‬۔‬ ‫ہ  روں   ‬ ‫ ‬ ‫ آپ ‬ ‫و ت ‬
‫ ‪،‬‬ ‫ت ‬ ‫ا ر   آپ ‬ ‫  و ہ ‬ ‫  وہ  رن  ‪  ،‬ر   اوردر‬ ‫٭ رن ‬
‫ت" دآپ ‬ ‫ش – ش  آ  ‬
‫ش  و و  ‬ ‫ں ‬ ‫  ر   دورہ  –‬ ‫ان"‬ ‫ ‬ ‫ر  ‬
‫ ‬ ‫  رت  ل  آ  ‬ ‫  اور‬ ‫ن  ر     د ‪،‬ا‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫د ‪،‬‬ ‫ ‬
‫‪168‬۔ ‬ ‫آ‬
‫   م‬ ‫   ا‬ ‫اہ  ر  ‬ ‫ ‬ ‫ى  ‬
‫  ى آ د  ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫٭ا  ‬
‫۔‬ ‫ اور ام  در ن وا  ‬ ‫ ا‬ ‫  ‪،‬‬

‫ ‬
‫ ‬ ‫ ‬ ‫   ‬ ‫‪،‬اس ‬ ‫  ر ا‬ ‫ں   ‬ ‫ ‬ ‫ر‬ ‫ ‬ ‫٭اس ‬
‫۔‬ ‫  ا م ‬ ‫     و‬ ‫ ‬ ‫  ‪،‬‬ ‫ اورا ل ‬ ‫ں    ارس و‬

‫ن   ؒ( ‬ ‫ن ‬ ‫" ) ت  دص ‪ ١٣٧‬‬ ‫     ‬ ‫  ب ‬

‫۔‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫ن ‬ ‫‪ - 167‬ت  دص ‪ ١١١،١١٢‬‬
‫ت  دص ‪ ١١٥ ٨٢‬۔‬ ‫‪- 168‬د "‬
 ‫‪130‬‬
‫  ‪  ،‬ص  ى  م ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫ؒد ا   ا    ‬ ‫ں    د‬ ‫٭ رن  د‬
‫    ۔‬ ‫   ذ  دارى ا رت ‬ ‫ ‬ ‫    ‪   ،‬ا ا ت   ‬ ‫ ‬ ‫     دو‬
‫ ا  ‬ ‫ں ‬ ‫‪ ،‬ا ن   ‬ ‫   ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫ ا‬ ‫ ‬ ‫٭  ‪  ١٩٢٦‬؁ء   ‬
‫    ف    ل  ا ‪169‬۔‬ ‫ر‬ ‫ ‬ ‫ن ‬

‫ ‬ ‫ ‬ ‫ ‬

‫ ‬ ‫   ‬ ‫ں    ن و ل ‪،‬د  وا ن اور ت وآ و‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫ ٭اس ‬
‫۔‬ ‫ ‬
‫ ‪،‬‬ ‫ ا م ‬ ‫ں   ا اد‬ ‫ ‬ ‫  دات  د ت ‬ ‫ ‬ ‫اس ‬
‫ ‬ ‫ ‬ ‫ ا‬ ‫  ‪ ١٩٣٧‬؁  ء)‪ /٢٤‬دى ا و   ‪  ١٣٥٦‬؁ھ( ‬ ‫ؒد ز     ‪/٢‬ا‬ ‫ت ‬
‫س‬
‫ؒ  ا  ‬ ‫‪،‬‬ ‫ ‬ ‫ت  رآ  ‬ ‫ر ‬ ‫‪،‬‬ ‫وں  ز  ‬ ‫اور‬ ‫ن‬
‫ ‬ ‫د  ا  ‪ ،‬رہ)‪ (١٢‬‬
‫ ‬ ‫را ں ‬ ‫  اور‬ ‫ ‬ ‫‪،‬اورا‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫  و ں ‬ ‫ ‬ ‫ ‬
‫ ‬ ‫ت ‬ ‫‪ ،‬ے  ے  ن دا ں   ‬ ‫  م ‬ ‫    ت  ہ ‬ ‫‪،‬اور‬ ‫ت   ‬
‫دم  ‪170 ،‬۔‬ ‫دار   ‬ ‫ں  ان ‬ ‫ں  ا ف د   اور‬ ‫ اور ‬
‫ ‬ ‫ ‬ ‫ ا‬ ‫ ا‬ ‫ ‬ ‫ن  آ‬ ‫د  ۂ‬ ‫ ا‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫  اور‬ ‫٭ا‬
‫۔‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫ؒداس   ‬ ‫ت ‬ ‫   ‬
‫ؒ  ن     ‪:‬‬ ‫ن   ‬
‫ ‬ ‫  ا  ‬ ‫    د  ٴہ ن ‬ ‫   ‬ ‫"را  ا وف  ص ‬
‫ ‬ ‫   ‬ ‫راًاس   ‬ ‫ ‬ ‫  ن ‬ ‫   زد  ا‬ ‫ا‬
‫۔۔۔۔  ا   ۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔‬
‫۔‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫ن ‬ ‫‪  - 169‬ت  دص ‪١١٤،١١٥‬‬
‫ ۔‬ ‫  ا  ‬ ‫ن ‬ ‫ص‪ ١٢٩،١٣٠‬‬
‫‪،‬و  ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫ن ‬ ‫‪  - 170‬ت  دص ‪١١٨ ١١٥‬‬
 ‫‪131‬‬
‫‪171‬‬
‫  ذر  ا ع دو"‬ ‫  ء ‬ ‫اور‬

‫  وا‬
‫ اور  ا اد ‬ ‫ ‪،‬د   م   ا‬ ‫ت   ‬ ‫رف ‪،‬ادارہ ‬ ‫ ادارہ ‬ ‫٭اس ‬
‫ت‬
‫    ادار  ‬ ‫ۂ  ا رت  رى ‬ ‫  او‬ ‫ ‬ ‫‪،‬ا  ‬ ‫ط ‬ ‫در ن  را ں ‬ ‫و ل ‬
‫‪172‬۔‬ ‫ن     ‬ ‫   ‬ ‫ ؒ   ا     ‪،‬د    ‬ ‫ن   ‬ ‫ت ‬

‫ل ‬ ‫ ا‬
‫ ‬ ‫ت ‬ ‫‪ ،‬‬ ‫  ا‬ ‫  اور اس   ‬ ‫ ا رت      م ‬ ‫٭اس ‬
‫۔۔۔  ‬ ‫ ا ل  ر ‬ ‫ ‬ ‫(‬ ‫   ‬ ‫ ‬ ‫ ا  ‬ ‫ؒ‬
‫اروى)‬ ‫ ‬ ‫ہ  ا‬
‫ ا ل   ‬ ‫م ‬ ‫ ا ں ‬ ‫   ر  ‬ ‫ د ا رت ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫ ا‬ ‫ ‬ ‫ ‬
‫رى ‬ ‫  ر‬ ‫ ا ل اس  ر‬ ‫ ‬ ‫ ا رت ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫ دى ‪،‬‬ ‫ ‬
‫ ‬ ‫ل ‬ ‫ ‬ ‫ر‬ ‫ؒ ‬ ‫ ا‬ ‫  ہ ‬ ‫ر‬ ‫  وہ ‬ ‫‪،‬اس   ‬ ‫ۂ ا  ‬
‫ ‬ ‫‪ ،‬ارى  ‬ ‫   ‬ ‫س    ڈ ى ‬ ‫ ‬ ‫‪،‬اور ن ‬ ‫ر(‬ ‫ د  ‬ ‫  ل )‬ ‫اؤ‬
‫ دى ‪173‬۔‬ ‫ؒ ‬ ‫ ‬ ‫ؒ     ‬ ‫ہ ‬

‫    ى‬ ‫ ‬
‫    ى و ن ‬ ‫  ۂ‬ ‫ ‬ ‫ہ ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫  ا  ا  ‬ ‫ا رت ‬
‫‪:‬‬ ‫دو  ؒ اس  ذ‬ ‫ت  ہ ا‬ ‫ب  ‪،‬‬
‫‪174‬‬
‫         "  ‬ ‫  ن   ‬ ‫ں   ‬ ‫ "اور ا رت   ذر    ‬
‫۔۔۔۔  ا   ۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔‬
‫ن   ؒ۔‬ ‫ن ‬ ‫‪  - 171‬ت  دص ‪ ١٣٧،١٣٨‬‬
‫  ت ص ‪١٤٧‬۔‬ ‫‪ - 172‬‬
‫  ت ص ‪١٤٩‬۔‬ ‫‪ - 173‬‬
‫دو ؒ ۔‬ ‫ن  ہ ا‬ ‫‪ - 174‬ت  دص ‪ ٧٢‬‬
 ‫‪132‬‬

‫ ا‬ ‫د    ‬ ‫    م ‬ ‫ا‬

‫ ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫رى ‬
‫ آ ‪ٰ ،‬‬ ‫   ‬ ‫     ‬ ‫  ا ب ‬ ‫ ‬ ‫ت  ا‬ ‫٭‬
‫ ‬ ‫   ‬ ‫ؒد ا‬ ‫ ‬ ‫ا ا‬ ‫ت ‬ ‫ ‬ ‫ ا‬ ‫د    ‬ ‫    م ‬ ‫ا‬
‫ ا م د ‪175‬۔‬ ‫ا‬ ‫ ‬ ‫   ‬ ‫ؒد ا‬ ‫ اس دوران  ت ‬ ‫   ‬ ‫  م ‬

‫  رى  ا   د را س ‬ ‫ت  ‬
‫ؒد   ار  ‬ ‫ت ‬
‫ى و‬ ‫   ‬ ‫   ‬ ‫ا‬
‫ل ‪ ١٣٥٣‬؁  ھ  ) ‬
‫‪/١٩‬ر  ا و  ‬ ‫رى  وہ ا س ‬
‫  ٰ‬ ‫  ذ وا  ‬ ‫ ‬ ‫اس دور ا  ‬
‫ ا  ‬ ‫ اس  ظ ‬ ‫  ا ‪  ،‬‬ ‫ؒد    ارت   ‬ ‫ت ‬ ‫  ‪ ١٩٣٤‬؁ء(‬ ‫  ‪/٢‬‬
‫   ہ‬ ‫‪،‬اس   ‬ ‫     ‬ ‫ى  ر و‬ ‫ہ ‬ ‫   ‬ ‫   ‬ ‫ ا‬ ‫  اس ‬
‫  ‪:‬‬ ‫  ت ‬ ‫ؒ    ب ‬
‫ ا ر   ‬ ‫ ‬ ‫ں ‬ ‫ ‬ ‫  م ‬ ‫ں  ا  ‬ ‫ ‬ ‫"ا رت ‬
‫ ‬ ‫  ء  ا م ‬ ‫ ‬ ‫  ا ل   ‬ ‫  ‪،‬اور‬ ‫ ‬ ‫ا م د    ‬
‫    ‪ ،‬‬ ‫  دار‬ ‫ں ‬ ‫ ‬ ‫اور اس ‬ ‫  ا ب ‬ ‫ا  ‬
‫ ‬ ‫ ا  ‬ ‫‪،‬اس ‬ ‫ا‬ ‫ ‬ ‫ں ‬ ‫اور  ا   ت   ‬
‫   ‬ ‫ وہ  ر‬ ‫‪،‬‬ ‫  وہ ا   ں    رہ ‬ ‫ ‬ ‫رى   ‬
‫ٰ‬
‫   ‪،‬اس ‬ ‫ ا ل ‬ ‫ ‬ ‫   ‬ ‫ ا    ‬ ‫‪،‬اس ‬ ‫ ر‬
‫ ‬ ‫رى ‬
‫  ٰ‬ ‫  ا اوراس   ‬ ‫آ و چ ‬ ‫ت‬
‫ ‬ ‫ى  م ‬ ‫ ‬
‫د  ہ‬ ‫‪،‬‬ ‫  م  ں  ا م د‬ ‫  ا ہ  ‪،‬اورا     ا  ‬
‫   ‪،‬اس  ن      ت وا  ‬ ‫  ارى ‬ ‫  د  ہ‬ ‫ہ   ا‬ ‫ا‬
‫۔۔۔۔  ا   ۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔‬
‫  ت ص ‪١٤٧‬۔‬ ‫‪ - 175‬‬
 ‫‪133‬‬
‫ ‪:‬‬ ‫ى  ‬
‫د  ‬
‫ ‬ ‫رى  اور  ادارہ ‬
‫  ٰ‬ ‫  ء ‬ ‫ وہ ‬ ‫ ‬ ‫  ر‬ ‫)‪(١‬ا‬
‫  ۔‬
‫ ‬ ‫ ا‬ ‫‪،‬‬ ‫  ‬ ‫  ا م ‬ ‫  ء ‬ ‫  ا ب ‬ ‫)‪(٢‬ا‬
‫  ا ب   ‬ ‫  ء     ا‬ ‫   د رر  ‬ ‫را   ا ب ‬
‫‪،‬اور‬
‫   ‬ ‫ ‬ ‫ء وز ء ‬ ‫  د‬ ‫    وہ ‬ ‫   ار ن ‬ ‫ ‬
‫   آ ۔‬ ‫ا ب ‬ ‫اس   ا‬
‫۔‬ ‫ ر‬ ‫ ا‬ ‫  ز‬ ‫)‪(٣‬ا‬
‫م   د   ل دى‪   ،‬ال ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫  ء  ا‬ ‫ ‬
‫ء اورد  ‬ ‫‪ ،‬‬ ‫  د‬ ‫ ‬ ‫ ا‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫ا   ر   ‪  ،‬اب ا رت ‬
‫ا ب  اد   ے۔۔۔۔‬ ‫ر ن ا رت    د   ا‬
‫   ‬ ‫ا ا‬ ‫   ا ں      ‬ ‫ن ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫ ا‬
‫ ‬ ‫ در‬ ‫ا ب ‬ ‫  ‪ ،‬‬ ‫   ‬ ‫ر    ‬ ‫ؒد     ر ن ‬
‫رى   ان   را    ‬
‫  ٰ‬ ‫ ا ر‬ ‫ز‬ ‫ ا‬ ‫ اس  ا ف ‬
‫د ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫  ‪     ،‬ا  ‬ ‫ؒد  ‬ ‫ ‬ ‫ا ا‬ ‫ ‬ ‫ل ‬
‫ا ب اس ‬ ‫ر‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫ں  ا‬ ‫  ‪  ،‬‬
‫ ‬ ‫رى ز‬ ‫آد  دو اس ‬ ‫و ر  ا  ‬ ‫ ا‬ ‫  اب   د  ‬
‫ اس   ‬ ‫ اور ‬ ‫دو‬ ‫ و ر  ا  ‬ ‫   ا‬ ‫ا   ن ‬
‫"‬ ‫ ا‬ ‫رى ز‬
‫‪176‬‬
‫  ا"  ‬ ‫ج‬
‫ب   را   رى   ا ا ف در  ‬
‫ا ؒ‬ ‫ل ‬
‫۔۔۔۔  ا   ۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔‬
‫  ت ص ‪١٤٧،١٤٨‬۔‬ ‫‪- 176‬‬
 ‫‪134‬‬

‫ ‬ ‫ ‬ ‫      ان ‪،‬ا ب اور‬ ‫ا رت ‬

‫ دو  ر‬ ‫ن‬
‫    ا  ‬ ‫ ‬ ‫ؒد آ ى دور ت   ا   را رت ‬ ‫ت ‬
‫ ‬ ‫   ‬ ‫ ‬ ‫   ‬ ‫‪،‬اس  ان   و  ‬ ‫   ‬ ‫  ‪ ،‬ں      ز     ا    ‬
‫ ‬ ‫ ‬ ‫ ا ر    ‬ ‫   ‪،‬اور‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫   ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫  ‪،‬ا رت ‬ ‫ ‬
‫ا‪ ،‬او  ر‬ ‫ ‬ ‫   آ‬ ‫ ا ف  ا ا رت ‬ ‫ر    ‪،‬اس ‬ ‫ د‬ ‫   را   ا‬ ‫ا  ‬
‫  ز    ‬ ‫  ى‪،‬‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫ ا رت  ا ا ت ‬ ‫   و  ‬ ‫‪ ،‬‬ ‫    ان  ا‬
‫‪177‬‬
‫ ‬ ‫   ‬ ‫ ا رت ‬ ‫ ‬ ‫ت ا  ‬ ‫ى‬
‫      د  ‬ ‫اور ‬ ‫ا   ر   ر ‬
‫ؒ   ‬ ‫  ہ ‬ ‫د  ہ‬ ‫ؒد‬ ‫ت ‬ ‫  ب  ط ‬ ‫ ‬ ‫   ‪،‬اس ‬ ‫ا   ن ‬
‫ن   ‬ ‫   ‬ ‫ ‬ ‫  ت"   ظ  د   ‪،‬ان    ا     ر ‬ ‫ا   ب "‬
‫‪:‬‬ ‫ ا ازہ ‬ ‫  ت ‬ ‫م  ‪،‬اور    اس و  ‬ ‫ؒ ‬
‫ ‪١٣٥٩‬؁ ھ ‬ ‫"‪/٢٦‬ر  ا‬
‫ ور  ا  و‬ ‫ا م ‬ ‫ ‬ ‫ زاد‬ ‫ و‬
‫م ‬ ‫ ز د  ہ ر   ‪،‬‬ ‫   ‬ ‫ اس  ل   د   م  ں   ‬
‫۔۔۔۔  ا   ۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔‬
‫ ‬ ‫    ز   ‪ ،‬آپ   ‬ ‫ں‬
‫  وہ ان  و  ‬ ‫ت ا  ‬
‫ؒد  ا  ذا  ‬ ‫ ‬ ‫ا ا‬ ‫ت ‬ ‫‪ - 177‬ں    د‬
‫  ‪:‬‬ ‫  دت د‬ ‫ ‬ ‫ ا    ‪ ،‬ب ز‬ ‫ ‬
‫م ‬ ‫ ‬ ‫   ‬ ‫و  اور ون ‬ ‫ ‬ ‫ں ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫‪  ٢٣،  ٢٢‬ل ‬ ‫م ‬ ‫ ‬ ‫"‬
‫  آرام ‬ ‫دا‬ ‫ل  ں اورا ہ وا‬ ‫‪،‬اور  رات  رات ‪،‬ا‬ ‫رر ‪  ،‬دن  دن ‬
‫ ‬ ‫  دا ا م  ")‬ ‫ ‬ ‫م  اور‬ ‫  درد‬ ‫ ‬ ‫ل‬
‫ل   ‪،‬ا د  ‬
‫   ‬ ‫ ‬
‫دص‪(١٥‬‬
‫‪،‬اس  ا از  ہ‬ ‫ ‬ ‫  و    ‬ ‫   ‬ ‫ا رت ‬ ‫ ‬ ‫  م ‬ ‫ آپ    رو  ز‬ ‫ ‬ ‫ا  آ‬
‫‪:‬‬ ‫ ‬ ‫ن وىؒ     درج ذ  ‬
‫ ‬ ‫ ‬
‫و  ‬ ‫‪،‬ا رت ‬ ‫ل  ‬
‫ ‬ ‫  ‪،‬‬ ‫ و ت   ز‬ ‫  دہ   ‪،‬‬ ‫ ‬ ‫"ان   ز‬
‫  دص ‪(٤١‬‬ ‫")‬ ‫ ‬ ‫ در ں   ‬ ‫  ار ں اور‬ ‫‪،‬‬ ‫   ‬ ‫ ‬
 ‫‪135‬‬
‫ ‬ ‫ ‬ ‫    ر   ‪،‬‬ ‫   ادا  ‬ ‫م  ‪،‬و‬ ‫ر ں   ‬
‫ ‬ ‫ج ر‬
‫    ا ن  ت  آ  ‬ ‫    ‪  ،‬اس   ‬ ‫  رت  ا ا ا  ‬ ‫‪ ،‬‬
‫  م ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫را‬ ‫    ‪،‬اور‬ ‫   ‬ ‫ ‬ ‫‪،‬ا ا ت ‬
‫ آج ‬ ‫ ‬ ‫ر  ا  ‬ ‫‪،‬‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫رت  ل  ٹ اور‬
‫ ‬ ‫ج  آپ  اس   ا ع دےد‬
‫ آ  ‬ ‫ى ‪ ،‬اس  ‬
‫رى دےد  ‬ ‫ اس ‬
‫۔‬ ‫ درآ‬ ‫ل اس ‬
‫    دى ا و  ‬ ‫ورى  ا‬
‫ ‬ ‫را‬ ‫ ‬ ‫ آپ  اور‬ ‫   ‬ ‫ ‬ ‫ر‬ ‫ ‬ ‫اس  ‬
‫   ‬ ‫  د ‪،‬اور‬ ‫ ‬ ‫   و‬ ‫ہ ا ازى   ر  ‬ ‫ ‬
‫ ا م دے ‬ ‫ ‬ ‫   د ‪   ،‬رت   ‬ ‫ ان ‬ ‫ف ‬ ‫ ‬ ‫و‬
‫      ۔‬ ‫   ‬ ‫  ں  و‬ ‫ ا‬ ‫  ‪،‬اورد‬
‫  ‪   ،‬د  ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫ آ‬ ‫ ا ا ت ‬ ‫ ‬ ‫و د  ‬ ‫اس ‬
‫ت ‬ ‫ ا‬ ‫م اور م  رى و  ر ‪،‬اورا  ‬ ‫ ‬ ‫   ا رت ‬
‫د رے  ت ‬ ‫‪،‬آپ ‬ ‫ ‬ ‫ت ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫ا د ے ‬
‫ وا م ‬ ‫  ۔‬ ‫ وا‬
‫‪178‬‬
‫د‬ ‫ ‬ ‫ا ا‬ ‫ ‬ ‫ د‬

‫ ‬ ‫ ‬ ‫   ‬ ‫ھ  ا رت ‬ ‫ ‬ ‫ا‬

‫   ‬ ‫ ا‬ ‫ھ   ‬ ‫ ‬ ‫  ا‬ ‫     ا رت ‬ ‫  ت ‬ ‫ ‬ ‫ وہ ‬
‫    ت      رى   اوران   ‬ ‫   ‬ ‫ دو ى  ف ‬ ‫‪،‬‬ ‫ت ا م دے ر‬
‫ن‬
‫  ا  ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫۔۔۔۔ اور‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫     ‬ ‫ ‬ ‫ ا رت ‬ ‫ ‬
‫‪:‬‬ ‫ا‬ ‫ د ع   ‬
‫۔۔۔۔  ا   ۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔‬
‫  ت ص ‪ ١٥٠،١٥١‬۔‬ ‫‪ - 178‬‬
 ‫‪136‬‬
‫  ‬ ‫ ا رت ‬ ‫ر  ‬ ‫ر‬ ‫ اس ا‬ ‫ن  ا   ت ‬ ‫"‬
‫ ا  ‬ ‫خ ‬ ‫و‬ ‫م"‬ ‫ ‬ ‫"ا رت ‬ ‫ ‬ ‫؟‬ ‫ر  ‬
‫ر   ا م ‬ ‫ ‪ ،‬‬ ‫  آ ى دن ‬ ‫ ز‬ ‫   دے   وہ دن اس   ‬ ‫م ‬
‫ر  ‬ ‫ف ‬ ‫ ‬ ‫ؓ ‬ ‫ت  ا م ‬ ‫" ا دے ‪،‬آ‬ ‫  ا  "‬
‫ف   ‬ ‫ ان ‬ ‫ان ‬ ‫آ د  ۂ ر آ ۔۔۔ووٹ  ا ر‬
‫ ؎‬ ‫ ‬ ‫ ا ؔل   ‬ ‫ ‬ ‫ا آپ ‬ ‫)‪ (٧٢‬ووٹ ‬
‫د ں  ر   ا‬
‫دو ن او        داں    د‪ 179‬‬

‫ ‬ ‫ ‬ ‫   ‬ ‫ا رت ‬

‫ ا  ‬ ‫)    ‬ ‫ وہ ا    ‬ ‫ت وا ا ت ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫م ‬ ‫ ‬ ‫ا رت ‬
‫ ‬ ‫  دوں ‬ ‫ ‬ ‫اس   ز د  ہ‬ ‫م ‬ ‫ ‬ ‫ ا رت ‬ ‫(‬ ‫آ‬ ‫ا ا ت  ذ‬
‫ر  ‬ ‫ؒد  ‬ ‫‪ ،‬ت ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫ات ‬ ‫ا ا ل ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫ ‪  ،‬‬
‫‪:‬‬ ‫  رىؒ  ن ‬ ‫ ا‬
‫ ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫ں ‬ ‫ؒ ان  م ‬ ‫ ا ال  دو ں   ‬ ‫"‬
‫ل ‬ ‫   ا‬ ‫  ر  ا‬ ‫‪  ،‬ا رت ‬ ‫ ‬ ‫ا   ى ‬ ‫   ان ‬
‫ن‬
‫   ا رت   ا     ادارہ  ‪،‬اس     ‬ ‫‪،‬‬ ‫ ‬ ‫  ا رت ‬
‫ ‬ ‫   ‬ ‫‪     ،‬دا  ‬ ‫  دور‬ ‫ں   ‬ ‫ں    ر  ‬
‫ ‬ ‫م ‬ ‫   ا اض و  ‬ ‫   ‬ ‫ ‬ ‫ا ر  ‪،‬۔۔۔۔اس   ‬
‫ ‬ ‫  ر ‬ ‫    رے دو‬ ‫  ‪،‬‬ ‫       ا   ا‬ ‫ ‬ ‫ ‪،‬‬
‫ ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫  ا از ں ‬ ‫ں  اور‬ ‫  ر  ‬ ‫‪،‬۔  ۔‬
‫۔۔۔۔  ا   ۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔‬
‫  دص ‪١٥٤‬۔‬ ‫‪- 179‬‬
 ‫‪137‬‬
‫ ‬ ‫  ‪،‬‬ ‫ ا‬ ‫  ا رت ‬ ‫و ت ‬ ‫   آ   ا‬ ‫ر ں ‬
‫   ‬ ‫ ا رت  او  ‬ ‫ ر‬ ‫  ا ام ‬ ‫  ا  و‬ ‫   ا‬
‫ت‬
‫ار  ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫ں‬
‫ ‬ ‫ض‬
‫ع ا ا  ‬
‫‪   ،‬اور  آ    ‬
‫   ا ر ‬ ‫  ا  ‬ ‫ن  ام ‬ ‫ ‬ ‫دہ ‬ ‫ ‬ ‫‪،‬اب د‬
‫ آ  ‬ ‫ ا‬ ‫ں   ‬ ‫ہ ‬ ‫ں ‬ ‫ ‬ ‫‪،‬‬ ‫دےر‬
‫ ‬ ‫ ‬ ‫ہ ‬ ‫    ا م ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫  ا   ں ‬ ‫اور ‬
‫اس   ‬ ‫ ‬ ‫‪،‬‬ ‫  ‬ ‫  ‬ ‫  ‬ ‫    ‬ ‫  ء ‬ ‫اور‬
‫ ‬ ‫ان ‬ ‫ں   ا‬ ‫ظ   ‬ ‫اد   ‪    ،‬آ   ا م   ا‬
‫ اور‬
‫  ارد  ‬ ‫اہ ‬ ‫ ‬ ‫  ء د  ‬ ‫ت ‬ ‫  ا‬ ‫ورى ‬
‫س‬
‫ ‬ ‫     ‬ ‫ں   ‬ ‫ ‬ ‫ض ‬ ‫ رو‬ ‫ا   ا اد‬
‫    ر   ى  زم آ    ‬ ‫ ‪،‬اب  ا اس ‬ ‫  س   ر‬ ‫ ‬
‫ ا ن ا وار ‪،‬اس وا   ر  ‬ ‫ وہ ‬ ‫ ‬ ‫‪  ،‬ا رت اس   ذ  دار‬
‫  ك  "‪180‬۔ ‬ ‫ں   ا ام و  م   ا رت  دا  ‬
‫ ‬ ‫   ا رت ‬ ‫   ‬ ‫ؒداورآپ  ر ء   او ا‬ ‫ت ‬ ‫ ا   ك ‬
‫ ‬ ‫ ‪،‬ا رت ‬ ‫ر‬ ‫اورآج  )‪ (١٠٠‬ل ‬ ‫ ‬ ‫ اور ت ر  ر  در‬ ‫ ‬ ‫ ‬
‫ ا ر   ۔‬ ‫  آ ب اب   ‬ ‫ ‬
‫ں     ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫  ‬ ‫  ‬ ‫ۂ     ‬
‫وا ں   ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫ ‬
‫‪:‬‬ ‫ ‬ ‫ن  وىؒ  ا   ت ‬ ‫ ‬
‫۔۔۔۔  ا   ۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔‬
‫  دص ‪٢٧،٢٨‬۔‬ ‫‪- 180‬‬
 ‫‪138‬‬
‫  ‪،‬ز  ‬ ‫ى  ا‬ ‫ ‬ ‫ؒد(   ‬ ‫  م ان)‬ ‫" ر  ا رت ‬
‫ا   م ‬ ‫ى ‬ ‫ ‬ ‫  ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫  ا اور‬ ‫ ‬ ‫ر ‬
‫‪181‬۔ ‬

‫ ‬ ‫ل   ‬ ‫ل ‬ ‫ اس  ہ  م وا‬ ‫ ‬

‫ج‬
‫ا  ‬ ‫ح‬
‫ؒد  رو  ‬ ‫ت ‬ ‫  اروىؒ ‬ ‫ہ   ا‬ ‫ت ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫ا‬
‫  ‪:‬‬ ‫ت   ‬ ‫    اوراس دور   ‬ ‫   ا اف ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫ت ‬
‫  چ ر  ‬ ‫ ‬ ‫ د غ ا ب     ‬ ‫"اس و     و ن ‬
‫ل‬
‫  ا  ‬ ‫ ‬ ‫اور‬ ‫ت‬
‫  ور  ‬ ‫   و      ‬ ‫‪ ،‬‬
‫  م  و ن   ‬ ‫م   ‬ ‫ ‬ ‫  ‪،‬اوراس  ح ا رت ‬ ‫ء   دد‬
‫‪  ،‬ں      د   ‪،‬‬ ‫د‬ ‫س ‬ ‫ء وز ء   ‬ ‫‪ ،‬اس ‬
‫  ء ‬ ‫ ر ‪،‬‬ ‫و ‬ ‫ص ر اس ‬
‫ ‬ ‫   ‬ ‫ل دو ل ‬
‫اس    دڈا  ‪ ،‬‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫  ر  ذر   ز ء  اور  ء   ا   ى ‬
‫ ‬ ‫ت    ا  ‬ ‫اس   ا‬ ‫  ‪،‬‬ ‫ ‬ ‫  ر  ا رت ‬ ‫اور‬
‫ ‪،‬اور ‬ ‫ل   ‬ ‫ل  ا      ‬ ‫ اس  ہ  م وا‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫ د‬
‫ن‬
‫   ر    اور  ر    اور ا  ‬ ‫اد  ا  ‬ ‫ ا‬ ‫ ا م ‬ ‫ا   ا رت ‬
‫‪182‬‬
‫ ر    "‬ ‫ ‬ ‫ء  ا  ‬

‫ت اب  را  ‬
‫  ار  ‬
‫ ‬ ‫م ‬ ‫  ر ‬ ‫   ا رت ‬ ‫د‬ ‫ ‬ ‫ؒد    ا  ‬ ‫ت ‬ ‫ا  ‬
‫               وہ ‬ ‫‪  ،‬‬ ‫    ا رت    اب ان    را  ‬ ‫ )‪ (١٩‬ل  ت ر‬ ‫ ا‬ ‫ ‬
‫۔۔۔۔  ا   ۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔‬
‫  دص ‪٣٩‬۔‬ ‫‪ -181‬‬
‫ؒ ص ‪٦٩‬۔‬ ‫ر‬ ‫ا‬ ‫ ‬ ‫‪ - 182‬ت  د ‬
 ‫‪139‬‬
‫۔‬ ‫  ح  ا‬ ‫  ء ‬
‫  س ‬ ‫ ‬ ‫ؒ    ا رت ‬ ‫ ‬ ‫  ر   م ‬ ‫ ا رت ‬ ‫ ‬ ‫ا‬
‫  رى ر ‪: ،‬‬ ‫ اس   ‬ ‫ ‬ ‫ں‪  ،‬آپ   ‬ ‫ ‬
‫   م‬ ‫ل ‪  ١٣٤٠‬؁ھ  ( ‬
‫  ‪/١٧‬ر  ا و  ‬ ‫  ‪  ١٩٢١‬؁ء‬ ‫ا س  م)‪/١٨‬‬ ‫  ء ‬ ‫٭‬
‫پ‬
‫ا‪،‬آ  ‬ ‫  ر    ر)‪ (٤‬ہ ‬ ‫ ا  ا م آزا ؒد  م ا رت ‬ ‫ت ‬ ‫ارت ‬ ‫ل  رز‬
‫ ‬ ‫)‬ ‫ت    ر‬ ‫ ا‬ ‫    ‪  ،‬‬ ‫ ‬ ‫ اس ا س     ا  ا‬ ‫ں ‬ ‫ ‬
‫ر   (۔‬
‫   ‬ ‫ ‬ ‫  ء  ‬ ‫‪  ١٩٢١‬؁ء )‪ /١٥‬م ا ام  ‪  ١٣٤٠‬؁ھ(‬ ‫  ‪/١٨‬‬ ‫٭اس ‬
‫ر      ۔‬ ‫   ‬
‫ؒد  ‬ ‫ت ‬ ‫د‬ ‫ ‪١٩٢٢‬؁ ء ‬ ‫ د‬ ‫‪١٣٤١‬؁ ھ ‬ ‫ا س ر  ا‬ ‫  ء ‬ ‫٭‬
‫  ورت   ‬ ‫ ‬ ‫ا‪،‬اس      م ا رت اور ا ب ا‬ ‫" "  ‬ ‫ا    ان  ا‬
‫ ‬ ‫  ا‬ ‫  دارا م  د‬ ‫ ‬ ‫ؒ         ‬ ‫ ‬ ‫ ا‬ ‫ت ‬ ‫‪ ،‬را س ‬ ‫ا ن ‬
‫‪:‬‬ ‫ارت   ‬
‫  ‪،‬اور  ان   ‬ ‫ ‬ ‫  ز‬ ‫ ‬ ‫ن  ا  ‬ ‫     ‬ ‫"ا  ‬
‫  ن  ا  ‬ ‫ ‬ ‫  ۔ ورى ‬ ‫ ‬ ‫زادى‬
‫ت        آ   ‬ ‫ا  ‬
‫ر    ‬ ‫ ‬ ‫ۃ اور‬ ‫ ‬ ‫ "وا "اور ا      ر      ۔دارا ء‬
‫   ‬ ‫ر   ‬ ‫  ا س ‬ ‫ء ‬ ‫‪،‬اور‬
‫ ‬ ‫ر    ‬ ‫ ‬ ‫   ‬ ‫    ء   ‬
‫ ا  ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫  ا س  ا ں ‬ ‫ ‬ ‫ ا  ‬ ‫ا‬
‫ اور اس   ‬ ‫       ‬ ‫ و ا رات  و ہ ‬ ‫    ا    و ا‬
‫۔‬ ‫   ‬ ‫ ‬ ‫ ا ب ا    ‬
‫ ‬ ‫  ا س  ااور‬ ‫ ‬ ‫ ‪ ١٣٤٠‬؁ھ   ‬ ‫ا   ‪/٨‬ر  ا‬ ‫اس  ارداد‬
‫ ‬ ‫ ‬ ‫   ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫ا    ان ‬ ‫ ‬ ‫دے ‬
 ‫‪140‬‬
‫و  ‬ ‫با‬
‫ ‬ ‫ا‬ ‫ ‬ ‫ا  ‬ ‫  از اس ‬ ‫  ‬ ‫ا   ‪ ،‬ا  ‬
‫ ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫ا‬ ‫  و ن ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫آ‬
‫  ت   ‬ ‫  اول ‬ ‫   ‬ ‫ر ں  ۔۔۔۔ ے د  ‬ ‫وارا‬
‫ ‬ ‫ن ‬ ‫ا‬ ‫ ‬ ‫  ت   ‬ ‫     ‬ ‫اور ‬ ‫ا اء  ا ب ‬
‫۔‬ ‫م  ا ب ‬ ‫اس و  ا‬
‫ ا ں  ا  ‬ ‫رى ا ن ‬ ‫ں ‬ ‫  ر   ‬ ‫ اور اء ‬ ‫ء و‬
‫ى  ۔‬
‫ا   ك  ر د  ‬ ‫ں ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫   ا  ‬
‫ ‬ ‫  ر  ‬ ‫    ء    از‬ ‫     دو ے ‬ ‫۔۔۔  ۔ا‬
‫  "‪183‬۔‬
‫   ر‬ ‫ر ‬ ‫ ‬ ‫ا س)‪ ١٩٢٥‬؁  ء‪ ١٣٤٣/‬؁  ھ(  ادآ د   ا‬ ‫  ء  ر‬ ‫٭‬
‫ ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫  ارت   ا رت      ورت وا‬ ‫‪،‬آپ  ا  ‬ ‫ؒد‬ ‫ت ‬ ‫د‬
‫‪:‬‬ ‫ ‬ ‫ اورآ‬
‫ن‬
‫   ا     و  ‬ ‫ ‬ ‫ام وز‬ ‫ج‬
‫ آ  ‬ ‫"آپ  ض ‬
‫ ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫ل‬
‫ا  ‬ ‫‪،‬‬ ‫ ‬ ‫ر‬ ‫ ‬ ‫ ‬
‫ ‬ ‫ادآ د    ‬ ‫  ‪،‬ا آپ ‬ ‫‪  ،‬اور ر  ‬ ‫اس ‬
‫   ‬ ‫  ا‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫  ف ا  ا‬ ‫ ‬ ‫اور   ‬
‫  ع   ‬ ‫ اس   ‬ ‫  م ‬ ‫‪،‬‬ ‫   ‬ ‫ آپ ‬ ‫ ‬
‫‪184‬‬
‫  "‬ ‫اوروہ ا‬
‫ن ‬ ‫   ‬ ‫ارت ‬ ‫)‪١٩٢٦‬؁ ء‪١٣٤٤/‬؁ ھ ز‬ ‫س‬
‫ا  ‬ ‫  ء ‬ ‫٭اس ‬
‫۔۔۔۔  ا   ۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔‬
‫ؒ ص ‪٤٤‬۔‬ ‫ ‬ ‫ ا‬ ‫ت ‬ ‫  ء  )‪١٩٢٢‬؁ ء(  ‪،‬‬ ‫  ارت ا س ‬ ‫‪- 183‬‬
‫ادآ دص ‪١٩٢٥)،١٣٢‬؁ ء(۔‬ ‫  ء ‬ ‫  ارت ا س ‬ ‫‪- 184‬‬
 ‫‪141‬‬
‫ؒى (    ا ر  ‬
‫ت‬ ‫  ا ر ہ ‬ ‫ارت ‬ ‫‪ ،‬ا س  ور)‪  ١٩٢٧‬؁ء ‪  ١٣٤٥/‬؁ھ ز‬ ‫ؒ‬
‫وى( ‬
‫  ذ آ ‪،‬اور را    اس    م   د ت دى   ۔‬ ‫   ‬
‫ ر‬ ‫ ا س ‬ ‫ر‬ ‫  ء ‬ ‫ آ ى  ر  ‬ ‫ؒد    ت ‬ ‫ت ‬ ‫٭‬
‫ ‬ ‫ر    ‪ ،‬‬ ‫ؒ(  ‬ ‫ ا  ‬ ‫م ‬ ‫ت   ا‬ ‫ارت ‬ ‫ ‪ ١٩٤٠‬؁ء ز‬ ‫)‪ ١٣٥٩‬؁ھ ‬
‫‪:‬‬ ‫ ا ظ  ‬
‫‪٥‬ا ب ا‬ ‫"‬
‫دى ا ح ‬ ‫ اورا‬ ‫ ‬ ‫ں   ‬ ‫ ا س  و ن   ‬ ‫  ء ‬
‫ ا  ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫ وہ ا‬ ‫ورى ‬ ‫ع    زو ح ‬ ‫اور ‬
‫   ‬ ‫‪  ،‬ا  ا  ‬ ‫ ‬ ‫   ‬ ‫ و‬ ‫ ‬ ‫اس ‬ ‫ ‬ ‫ا‬
‫ل ‬ ‫‪،‬‬ ‫ د ر  ‬ ‫ں ‬ ‫  ء  ‪ ١٩٢١‬؁  ء ‬ ‫    ف ‬
‫ہ ‬ ‫ص ا س ‬ ‫س ا  ‬
‫   ادا   زم  ‪،‬اورا  ‬ ‫ں  اس ‬
‫ ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫  ا  ا ا  ‬ ‫ت‬
‫ ا ر  ‬ ‫ ‬ ‫ا ں ‬
‫ ‬ ‫ ا‬ ‫‪،‬ا  ‬ ‫    ادا   زم ‬ ‫ں  اس ‬ ‫ل ‬ ‫‪،‬‬
‫د  ‬ ‫ و‬ ‫  ز د  ہ   ار ب   ‬ ‫ز د  ہ‬ ‫  ا ل ‬ ‫ا ب    ا‬
‫ اور ‬ ‫  ور ں  وا‬ ‫‪،‬‬ ‫م د  ‬ ‫ ‬ ‫  ‪،‬ا ا‬ ‫ل و‬
‫  ا د ‬ ‫ہ  اور‬ ‫  ا ل  وا ق ‬ ‫وا ‪،‬اس ‬ ‫ہ    ا‬ ‫ ‬
‫  ء   ‬ ‫  ‪،‬‬ ‫  زدر  ر‬ ‫ ز‬ ‫اور ى    اوراس   ‬ ‫ں‪،‬وہ ‬
‫ ‬ ‫ ‬ ‫    ورت  اورا‬ ‫ں  اس ‬ ‫ل‬
‫‪   ،‬او  ‬ ‫ ‬ ‫ورى ‬
‫ ‬ ‫ص ‬ ‫ا  ‬ ‫   و    ا ب ا‬ ‫‪  ،‬‬ ‫رو س  ا‬
‫‪،‬اور‬
‫ ‬ ‫ى  ‬
‫ و   د ت د  ‬ ‫ز دہ ار ب ‬ ‫   ز د  ہ‬ ‫   ‬
‫‪،‬اورا  ‬ ‫   ‬ ‫ ‬ ‫‪،‬اورا  ‬ ‫اس   "ا ا "   ا ب ‬
 ‫‪142‬‬
‫"‪ 185‬‬ ‫ ‬ ‫ ا ل"‬ ‫روز"‬
‫ ‬ ‫د آ‬ ‫ؒد  و  ‬ ‫ت‬
‫ ‬ ‫‪ ،‬ں     ‬ ‫   ‬ ‫ ‬ ‫  م ‬ ‫ ‬ ‫ ‬
‫۔‬ ‫   د‬ ‫ ‪١٩٤٠‬؁ ء   وہ     ا‬ ‫ ‪/١٨‬‬ ‫اور‪ / ١٧‬ال ا م ‪١٣٥٩‬؁ ھ ‬
‫ر‬ ‫ى ؔ آج ‬
‫ن   دےد  ‬
‫                  ارى    ار آ  ‬

‫  ‬ ‫ؒد‬ ‫ت ‬

‫ ‬ ‫(   ا رت ‬ ‫ں)‬ ‫ ر‬ ‫ؒد  و ل ‬ ‫ ‬ ‫ت ا ا‬
‫  راور  م‬ ‫ؒ  ‬ ‫ت ‬ ‫ ر ‪،‬اس ا  ‬ ‫   وہ   ‬ ‫‪،‬‬ ‫   ‬ ‫ ‬
‫‪:‬‬ ‫ ؒ اس  ح  ن ‬ ‫ا ار ہ ‬
‫  ء د  ‬ ‫ ‪،‬‬ ‫ى    ‬
‫ آزاد  ‬ ‫م   ‬ ‫ ‬ ‫"    ا رت ‬
‫ب‬
‫ ‬ ‫ ‬ ‫   ا‬ ‫ ‬ ‫ ر  ‪،‬اس   ‬ ‫   ر‬ ‫ ‬ ‫ ا ف ‬
‫ے‪،‬‬
‫ ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫     وہ ا رت ‬ ‫ ‬ ‫ اس ‬ ‫ى‬
‫ ‪،‬آزاد  ‬ ‫ ‬
‫  اورآرا   ا   وا    ‬ ‫  دار‬ ‫د   ر‬ ‫ ‬ ‫ن ‬
‫ ‬ ‫ ‬ ‫‪،‬وہ ‬ ‫ن ا ب    ر ں  ر‬ ‫ ‬ ‫ہ  ر  ‬ ‫و‬
‫‪،‬اوران      ّا   ا‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫  ں ‬ ‫ ا‬ ‫ں ‬
‫ ‬ ‫   ا‬ ‫ ا‬ ‫ ‬ ‫ؒ  و ہ ‬ ‫ ا‬ ‫‪،‬‬ ‫د  ‬
‫   ‬ ‫   ا رت  م ‬ ‫‪،‬اس  ‬ ‫     ‬ ‫ا ب  ا اس ‬
‫ ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫    ٰ   ا ن  د ‪،‬اور‬ ‫آ    ‬
‫ى "‪186‬۔ ‬
‫م   د   ل د  ‬
‫۔۔۔۔  ا   ۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔‬
‫ ؒ‬ ‫ ‬ ‫ا‬ ‫ ‬ ‫  ت ‬ ‫رو   ب ص ‪ ٦٤،٦٥‬‬ ‫ د   و‬ ‫‪- 185‬ا رت ‬
‫ؒ ‬ ‫‪ :‬ہ ‬ ‫رے ص ‪ ١٠٢‬‬ ‫‪- 186‬‬