COMENTARIO DE TEXTO, por Mario Vázquez Figueroa

Texto a comentar: fragmento del tercer texto de la Interactiva 6, “Poesía y Logos”

Ya un año después, cuando Holderlin, atacado por la locura regresó a la casa de su
madre, he aquí lo que escribió a su amigo extrayéndolo del recuerdo de su
permanencia en Francia.
"El elemento inmenso, el fuego del cielo y el silencio de los hombres, su vida en la
naturaleza, su limitación y su satisfacción, me han asaltado sin cesar, y como se repite
de los héroes, puedo muy bien decir de mí igualmente que Apolo me ha herido". La
claridad, por deslumbrante en exceso, ha arrojado al poeta a las tinieblas. ¿Es
necesario aún otros testimonios para probar el supremo peligro de su "ocupación"? El
destino, que fue rigurosamente suyo, lo dice todo. Es como un presagio en que resuena
esta palabra que encontramos en el "Empédocles" de Holderlin:
"... Debe Partir a tiempo, aquél a quien ha hablado el Espíritu".
M. Heidegger, Hölderlin y la esencia de la poesía.

O libro “Hörderlin e a esencia da poesía” pode que sexa un dos libros máis claros no
seu carácter hermenéutico dentro de toda a obra do autor. Este fragmento componse
tanto de texto literario claramente poético de Hörderlin, un gran poeta do romanticismo
alemán; coma de comentarios de Heidegger a esas citas, có fin de falar da difícil vida do
poeta e a razón detrás disto. Así tanto este texto coma todo o libro do que prové,
enmarcaríanse no xénero filosófico, e dentro dos xéneros que agrupa este termo
paraugas podríamos definirlo como un tratado estético, xa que o tema principal do libro
e a poesía, entendendo a esta como arte. Sen embargo, nengunha estética e merámente
estética, e como vérase máis adiante, este fragmento ten un intencionalidade máis ben
metafísica
Martin Heidegger é un dos filósofos alemáns máis importantes de todo o século XX,
senón o máis grande. Os seus textos filosóficos van do ano 1913, coa súa tese, ate o
1976, o ano da súa morte. Toda a prolífica e tamén polémica obra do autor móvese en
torno a unhas problemáticas filosóficas perpetuas, as máis coñecidas, o ser e,
precisamente, a poesía. Cabe destacar que o filósofo tamén foi poeta. Así, este texto
podría enmarcarse temáticamente dentro dos textos filosóficos do autor que discuten
sobre o arte, e especialmente acerca da poesía, coma o famoso “A orixe da obra de
arte”. Por outra banda, este texto fora publicado no 1936, e escrito nos anos previos, que
coincide coa que foi a etapa onde o autor máis obras publicou, dende o 1930 ao 1945,
unhos tristes anos onde tamén pasou a historia como “o filósofo do réxime nazi”, inda
que deixara de colaborar abiertamente con el no 1934 ao deixar de militar no partido
nacionalsocialista. Así, este libro tamén pode enmarcarse dentro dunha parte da obra do
autor adicada tácitamente a exaltación do “alemán”, en concreto do home alemán. Para
o autor, Hölderlin, aparte de ser “o poeta dos poetas” tamén era “o poeta de Alemania”,
nel, pese á demencia da que fala no fragmento a comentar, existe unha grandeza só
atribuíble ao que logo moitos críticos do filósofo interpreteran coma unhas cualidades
“arias”, relácionándolle inda máis có chauvinismo nazi.
Deixando atrás este espinoso tema, cabe mencionar que para o autor ser “o poeta
dos poetas” non é nengunha banalidade: coma pode verse nos primeiros parágrafos do
fragmento da actividade. para Heidegger, a poesía é o que configura ó linguaxe, sendo
este tamén según o propio Heidegger e otros autores, o configurante do ser humano
Máis adiante comentarase isto. Así, a poesía non é que sexa unha das máis grandes
creacións humanas, senón que podería dicirse directamente que a poesía é do que
xorden as creación humanas, incluida entre elas a propia concepción da realidade do ser
humano. Sen embargo, isto deixa nunha estocada aos poetas, como pode apreciarse
neste fragmento, ao trascender esa barrera de ente creadora (poesía) e de creación
(realidade humana concebida a través dunha linguaxe). Así, a idea principal do
fragmento é á condena do poeta á locura. Non a Hörderlin en concreto, senón
entendendo “poeta” coma o nome xenérico que designa a todos aqueles que “falaran có
Esprito”, que “foran feridos por Apolo coma os heroes” e que tamén foran botados ás
tebras por veren o mundo cun exceso de claridade. É dicir, para tanto Hörderlin coma
para ese Hedidegger parafraseante os poetas son aqueles que ven diáfanamente o
silencio dos homes ante o fogo do ceo ao mesmo tempo ca súa satisfacción ante a
limitación que é a súa vida. Esta cita dunha carta de Hörderlin claramente ten un
carácter alegórico fácilmente interpretable se temos en conta esta tese heideggeriana do
poeta como aquel que, cal Orfeo, trascencende unha barrera prohibida no relativo a
coma o ser humano concibe a realidade a través da linguaxe, como a “poetiza” para
podela vivir.
Así, este curtiño fragmento comenza cunha contextualización da problemática, para
logo expornos esa idea principal que Hördelin expresa tan fermosamente. É ate gracioso
porque dende esta óptica, está condenado á demencia por este uso da linguaxe, uso
trascendente e trascendental. Tras a cita, o autor interpreta as palabras do poeta, inda
que realmente só as explica: ambos teñen claro o que está ocurrir. Non son necesarios
nen testimonios para demostrarlo, o propio destino do romántico é unha proba delo. Por
último, o texto acaba cun presaxio, “aquel que falara có Espíritu debe partir a tempo”. A
tempo antes desa demencia, desa poetización excesiva que vólvese sinónimo de
despersonalización: a persona deixa de ser persona por ser artistas e termina volvéndose
demente. Arte é locura, dúas “disiciplinas” que parecen ir da mán ao longo da historia
da humanidade. Antes de pasar a falar dese Esprito hegeliano, ou dese animal simbólico
que é o ser humano que tanto nos remite a un dos rivais intelectuais de Heidegger na súa
época; quixera aclarar, (ou máis ben, escurecer? De novo un concepto heideggeriano,
neste caso a alétheia grega), a interpretación que doulle a esta hermenéutica que o
filósofo fai do texto do poeta. Así, non é que coma podera parecer suxerir antes, o poeta
por falar tan belamente esté condenado a un final tráxico; inda que o tema da condena
da beleza tamén é un moi interesante é emparentable con este texto, senón, que máis
ben, o que quere dicir Heidegger é que o poeta trascende a través dalgo tan nimio coma
pode parecer a literatura, unha barrera metafísica con consecuencias reais na mente dun
home. Isto e sintetizable no segundo parágrafo do fragmento do que proveñe o texto a
comentar: a poesía é a linguaxe fundacional do ser, sendo así a obra máis perigosa ao
mesmo tempo que a ocupación máis nimia. Pero non é descabellado pensar esto? Non é
unha esaxeración dun fenómeno que máis ben consiste en que a xente demente séntese
atraída ao arte e a poesía? Coma xa dixera a psicoanalista Anika Rifflet-Lemaire
corroborando ao filósofo alemán, o suxeito é o efecto do significante, é dicir, a linguaxe,
é non a causa; é un individuo inmerso nun mundo simbólico. Coma ela, moitos outros
pensadores e ate científicos demostraron cá nosa forma de pensar, é dicir, de funcionar,
sí que está, ate en instancias biolóxicas, condicionadas pola nosa forma de pensar,
forma determinada por ende por noso linguaxe. Así, non pensan nen “funcionan” igual,
persoas con lenguas natais distintas. O ser humano é un animal simbólico, coma
defende o rival neokantiano de Heidegger na súa época, Erns Cassirier, condicionado
por un mundo de signos e símbolos innegablemente atravesados pola linguaxe. Polo
tanto, non, para nada é descabellado pensar que unha persoa adicada a deconstruír a
linguaxe poda terminar “deconstruíndo” ao mesmo tempo seu mundo, con todo o que
esto conleva. Por último, é curiosa a mención dese esprito hegeliano do presaxio.
Hörderlin era amigo de Hegel, padre intelectual de Heidegger, polo que pode non ser
casual a inclusión desta cita no texto a comentar polo filósofo do século XX, a inclusión
dunha palabra tan poderosa como para poder facer un tratado estético a unha obra
claramente metafísica.
Finalmente, na miña opinión este texto vai manterse perpetuamente contemporáneo; é
unha problemática que a min interésame tanto como tamén interésalle ao arte: a súa
relación coa locura. Os poetas malditos coma Verlaine ou Pizarnik, un caso tristemente
célebre no contexto hispano, que comparte destino có poeta alemán, son mostras claras
de isto, ao mesmo tempo que o club dos 27; ou tamén nun contexto máis relativo ao arte
abertamente politizada, Nina Simone e Kanye West. Artistas condenados á beleza, e ao
mesmo tempo á traxedia. Un asunto moi problematizable, no que é moi fácil facer
“pornografía do dolor alleo” e romantizalo, máis do que non hai que renegar. Ao final,
na miña opinión, seguendo o pensamento de Heidegger, isto é tan só unha proba da
enormidade escalofriante do arte, tan minusvalorada por moita xente pese a teñer unha
capacidade para influir case de forma sobrenatural na vida de tanta xente. O arte é
esencialmente unha brecha metafísica, un “desgarraje”, coma di a irmá de Pizarnik
falando dela nun documental que encontrei pola rede.