अथ योग-

अनुशासनम ्

अथ

१. म गल – Auspicious
ओंकार चाथ श द च वावेतौ मणः पुरा | क ठं भ वा व नयातौ
त मा मा ग लकावभ
ु ौ ||

२. आन तय – Continuity / after; नानं कृ वाऽथ भु जीत |

३. आर भ – Beginning; अथ श दानश
ु ासनं ल यते |

४. न – Question; अथ व तंु समथ ऽ स |

५. का ू ् म
य – Completeness, wholeness; अथ धातन ू ः|
 शासनात ् शंसनात ् शा ं शा म य भधीयते |

शासनं व वधं ो तं शा ल णवे द भः |

शंसनं भत
ू व वेक वषयं न यापरम ् ||

योग = युज ् + घञ ्

यिु जय गे - Union
Goal
यज
ु ् समाधौ - Contemplation +
Path
यज
ु ् संयमने - Restrain
 च = चत ् धातु + त यय

चत ् सं ाने – Proper knowledge

चत ् स चेतने - Consciousness

चत ् म ृ याम ् - Memory

चत ् = पु ष च = बु ध
काश (सूय) का शत
(च )

च श दे न अ तःकरणं बु धमुपल य त –
वाच प त म

च म ् अ तःकरणसामा यम ् - व ान भ ु
 च वृ ः

यथा तडागोदकं छ ाि नग य कु या मना केदारान ् व य त वदे व

चतु कोणा याकारं भव त | तथा तैजसम तःकरणम प च ुरा द वारा नग य
घटा द वषयदे शं ग वा द वषयाकारे ण प रणमते | स एव प रणामः
वृ र यु यते |
स व

रज

तम
 च भू म – States of Chitta

त - रजोगुण

मूढ - तमोगुण Many vrittis

व त – स वगण
ु +
रजोगुण

एका - स वगण
ु One vritti =स ात योग

न ध - xxx = अस ात
No vritti
योग
 उपा ध वशेषण
Imposed Attribute
Identity

व प
Nature

पु ष =
पु ष = श ( व प) च = दशन टा
Instrument
Ability to know of Knower
knowledge
 Knowledge Process

आ मा घट ान इि य + मन घट

माता / ाता मा / ान माण / मेय / ेय

ानसाधन

Instrument of Object of
Knower Knowledge
knowledge knowledge
. माण दशन वीकृत माण
य / ट चावाक १
१
Perception
वैशे षक, बौ ध १, २
अनुमान
२
Inference सां य, योग १, २, ३
श द / आगम / आ तवचन याय १, २, ३, ४
३
Verbal testimony
ाभाकर मीमांसा १, २, ३, ४, ५
उपमान
४ भा ट मीमांसा,
Analogy १, २, ३, ४, ५, ६
वेदा त
अथाप जैन य , परो
५
Presumption / Implication

अनप
ु लि ध
६
Non-apprehension
 य माण व ृ

इि य- णा लकया च य बा य-व तु-उपरागात ् त वषया सामा य- वशेष-

आ मनः अथ य वशेष-अवधारण- धाना व ृ ः य ं माणम ् |

वशेष
Particular
Object
 अनम
ु ान माण व ृ

अनुमेय य तु यजातीयेषु अनुव ृ ो भ नजातीये यो याव ृ ः स ब धो यः

त वषया सामा यावधारणा व ृ ः अनुमानम ् |
 Process of the Inference

याि त ान - Observation of smoke and fire at many place

[अ वय -Where there is smoke, there is fire, as in the fireplace.]
[ य तरे क Where there is no fire, there is no smoke, as in the
river]
तु यजातीय - Fireplace
भ नजातीय - River

प धमता - Smoke is there on the mountain.

याि त मरण - Remembering the relationship of smoke and fire.

परामश - Smoke having relationship with fire is on the mountain.

अनु म त - Fire is there on the mountain.

 आगम माण व ृ
आ तेन टो अनु मतो वा अथः पर वबोधसं ा तये श दे न उप द यते |
श दात ् तदथ वषया व ृ ः ोतरु ागमः |
 वपययो म या ानम ्
अ–त – प– त ठम ् |
श द- ान-अनप
ु ाती व तश
ु ू यो वक पः |

भेदे अभेदः – अयोगोलः

दह त |
अभेदे भेदः – राहोः शरः |
 अभाव- यय-आल बना व ृ ः न ा | १.१०

अभाव- यय – Experience of absence = न ा

यय-अभाव – Absence of experience = न ध

च भू म

1. Nyāya = Absence of knowledge in Suṣupti;

Mind enters into Puritat nāḍī
2. Vedānta = Ajñāna-vṛtti in Suṣupti,
Experience of blissful nature of Self
3. Yoga = Citta-vṛtti having predominance of
Tamoguṇa [with the aspects of triguṇa]
 अनभ
ु त
ू - वषय-अस मोषः म ृ तः | १.११

हण

ा य

अनुभव सं कार मृ त अ+ Not + properly

(व ृ ) (व ृ ) सम ् + + completely +

+ stealing
भा वत मत या ( व न); अभा वत मत या
(जा त ्)
मुष ्
 Verbal
Different Memory of
Valid knowledge; Knowledge
object; the object
knowledge; unreal non- of absence in
different experience
valid object existing Suṣupti
knowledge earlier
object

माण वपयय वक प न ा

मृ त
 अ यास-वैरा या यां ति नरोधः | १.१२

अ यास = अ भ + अस ्

क याण

पाप

च चलं ह मनः कृ ण मा थ बलव ढम ् | त याहं न हं म ये वायो रव

सुद ु करम ् ||
असंशयं महाबाहो मनो द ु न हं चलम ् |अ यासेन तु कौ तेय वैरा येण च ग ृ यते
|| ६.३४-३५
ट – आनु वक – वषय – वत ृ ण य वशीकारसं ा वैरा यम ् |
१.१५

पर वैरा य
अपर वैरा य
१.१६

१. यतमान

२. य तरे क

३. एकेि य

४. वशीकार
 ीणव ृ ेः अ भजात य इव मणेः ह त ृ – हण – ा येषु
त थ – त - अ जनता समाप ः | १.४१

हण = Senses

ा य = Object
ह ता = Purusha

समाप = सम ् properly + आ towards + प to go + ि तन ् (suffix)

Whenever the crystal-like pure chitta, without being distracted by other
vrittis, reaches to the any of the grahya, grahana or grahita, and remains
stable there, that process is called as samapatti.
त श द – अथ – ान – वक पैः संक णा स वतका समाप ः |
१.४२
“Pot”
श द = Word

ान = Knowledge
through vritti

अथ = object

(1) Object is seen with the eyes;

(2) Sound is heard with the ears;
(3) Knowledge can be acquired by Purusha through chitta.
 म ृ त-प रशु धौ व पशू या इव अथमा नभासा न वतका |
१.४३

म ृ त – प रशु ध – Purification of the memory, i.e. not remembering

the ‘name’ of the object while having meditation on the ‘object’.

अथमा नभासा – The awareness is only of the object.

व पशू या इव – Since the awareness is not about the vritti /

knowledge, it appears that as if vritti / knowledge is not there.
 पु ष कृ त

अि मता
महत ् (बु ध) वचार

आन द अह कार

मन, ५ त मा
५ ानेि ये,

५ कमि ये ५ महाभूत वतक

पु ष कृ त

ह तृ
महत ् (बु ध)

अह कार
हण

मन, ५ त मा
५ ानेि ये,

५ कमि ये ५ महाभूत ा य
 त / मूढ / व त अनेक च व ृ

अ यास + अपर वैरा य

स वतक
थूल वषय
न वतक
ा य
समाप स वचार
एका = स ात
सू म वषय
समा ध
न वचार
हण
समाप इि य आन द
ह तृ
अि मता =
समाप पु ष + च
ववेक या त
परवैरा य = धममेघ
समा ध
असं ात न ध = अस ात
समा ध समा ध
 त / मूढ / व त यु थान (सवाथता) - सं कार

अ यास + अपर वैरा य

स वतक

न वतक

स वचार
एका ता
न वचार

आन द

अि मता(समाप ) =
ऋत भरा ाज य एका ता-
ववेक या त = ऋत भरा सं कार
ा
असं ात
समा ध = न ध नरोध सं कार
अव था
 वषय - Objects

वृ

यु थान = व ृ + सं कार नरोध = सं कारमा

 भव – ज म ( व ान भ ु )

भवो ज म तदे व ययः कारणं य य इ त भव ययः |

शर रनैरपे येण बु धव ृ म तो वदे हाः ... | तेषां साधनानु ठानं वना
एव असं ातयोगो ज ममा न म को भव त यो नसा गु येन
उ प क ानात ् | ई वरोपासनया कृ तदे वतोपासनया वा ये मा डं
सावरणं य वा ल गशर रे ण सह कृ यावरणे गताः तेऽ
कृ तल नाः |

भव – अ व या ( वाच प त म )

भवि त जाय तेऽ यां ज तवः इ त भवः अ व या | भूतिे येषु वा

वकारे षु कृ तषु वा अ य तमहदह कारप चत मा ष
े ु अना मसु
आ म या तः तौि टकानां वैरा यसंप नानाम ् | स ख वयं भवः ययः
कारणं य य नरोधसमा धः स भव ययः |
 कृ त

महत ् (बु ध)

अह कार कृ त-त व
(८)

मन, ५ त मा
५ ानेि ये,

५ कमि ये ५ महाभूत

वकृ त-त व
(१६)
 उपाय यय

अस ा
धा वीय मृ त समा ध ा
त समा ध

मद
ृ ु उपाय मद
ृ ु संवेग

म य उपाय म य संवेग

अ धमा
ती संवेग
उपाय
 वा य वाचक

ई वर णव

वा य – वाचक स ब ध

संकेत-ज य संकेत- यो य
 या ध या धधातुरसकरणवैष यम ्।

यान यानमकम यता च य।

संशय संशय उभयको ट पिृ व ानम ् ।

माद मादः समा धसाधनानामभावनम ्।

आल य आल यं काय य च य च
गु वाद व ृ ः।
अ वर त अ वर ति च य वषयसं योगा मा
गधः।
ाि तदशन ाि तदशनं वपयय ानम ्।
अल धभू मक
व अल धभू मक वं समा धभम
ू ेरलाभः।

अनवि थत व अनवि थत वं य ल धायां भूमौ

च या त ठा।
 दःु ख येना भहताः ा णनः तदप
ु घाताय यत ते त दःु खम ् ।

दौमन य दौमन यम ् इ छा वघातात ् चेतसः ोभः।

अ गमेजय व अ गा येजय त क पय त त अ गमेजय वम ् ।

वास ाणो य बा यं वायुमाचाम त स वासः ।

वास य कौ यं वायंु नःसारय त स वासः।

भावना वषय कालु य-नाश

मै ी सुख ई या

परापकार-
क णा दःु ख चक षा

मु दता पु य असूया

उपे ा अपु य अमष