Powstawanie budowy fałdowej

Wprowadzenie
Przeczytaj
Animacja 3D
Sprawdź się
Dla nauczyciela
 Powstawanie budowy fałdowej

Źródło: Forest runner, dostępny w internecie: Obraz Nilanjan Ghosh z Pixabay.

Fałdowanie jest jednym z najważniejszych procesów geologicznych, ponieważ jego efekty są

łatwo dostrzegalne na powierzchni terenu. Występujące na południu Polski Karpaty są
w dużej części efektem działania fałdowania warstw skalnych. Ostatnim okresem
wzmożonego fałdowania była orogeneza alpejska, trwająca od triasu do dziś, jednak
okresem najbardziej nasilonych fałdowań był paleogen. W jego okresie powstały wszystkie
wysokie góry na świecie w tym: Alpy, Karpaty, Pireneje, Kaukaz, Himalaje, Andy i Kordyliery.
Nie należy jednak tego procesu ograniczać jedynie do makroskali. W osadach
glacigenicznych znajdowane bywają fałdy mniejsze mierzące do kilkunastu centymetrów
będące efektem oddziaływania lądolodu na plastyczne, niezamarznięte osady podłoża.

Twoje cele

Poznasz, czym jest fałd i fałdowanie.

Dowiesz się, jakie są rodzaje fałdów.
Przeanalizujesz, w jaki sposób powstają różne rodzaje fałdów.
Przeczytaj

Polecenie 1

Zapoznaj się z definicją fałdowania i fałdu. Następnie przeczytaj, jakie wyróżnia się rodzaje
fałdów i jak one powstają. Fałdowanie to rozpowszechniony proces geologiczny. Odpowiada
za powstawanie gór, w tym wielu tych, które obecnie są najwyższe i powstały w orogenezie
alpejskiej.

Czym jest fałd?

Fałd to deformacja ciągła, zróżnicowanej genezy i wielkości, składa się z dwóch głównych
części: antykliny (tzw. siodła) wygiętej ku górze i synkliny (tzw. łęku) w postaci
zagłębienia. Część synkliny lub antykliny nachylonej w jednym kierunku nazywa się
skrzydłem, zaś obszar między nimi przegubem, po środku którego znajduje się jądro
antykliny/synkliny (jądrem nazywa się wewnętrzną część fałdu). Antyklina posiada w swoim
jądrze utwory starsze, natomiast synklina młodsze.

Skrzydło fałdu to część fałdu znajdująca się między powierzchnią osiową fałdu
a powierzchnią osiową fałdu przylegającego.
Jądro to część wewnętrzna fałdu.
Przegub to część warstwy fałdowanej posiadający największą krzywiznę.

Ułożenie względem siebie antykliny i synkliny (decyduje upad powierzchni osiowych)

powoduje, że wyróżnia się fałdy symetryczne i asymetryczne:

fałd symetryczny występuje, gdy skrzydła fałdu są symetryczne względem powierzchni

osiowej,
fałd asymetryczny występuje, gdy skrzydła fałdu nie są symetryczne względem
powierzchni osiowej.
Fałd symetryczny i asymetryczny oraz kolejno: pionowy, pochylony i poziomy.
Źródło: Encyclopedia Britannica, britannica.com/science/rock-geology [dostęp online, 22.04.2020].

Podział fałdów ze względu na położenie osi fałdu:

pionowe,

pochylone,

poziome.

Budowa fałdu
Budowa fałdu.
Źródło: CC BY-SA 3.0, h p://crea vecommons.org/licenses/by-sa/3.0/, dostępny w internecie:
h ps://commons.wikimedia.org/w/index.php?curid=593286.

Fałdowanie

Proces fałdowania zachodzi odmiennie zależnie od wytrzymałości skał na naprężenia.

W przypadku zginania, gdy siły oddziałują pionowo lub poziomo, powstają fałdy o stałej
grubości warstw w skrzydłach i zmiennej w przegubach, w których dodatkowo występuje
odspojenie przegubowe. Gdy fałdowane skały są plastyczne, materiał może się
przemieszczać w obrębie warstw zachodzi fałdowanie z płynięciem. Jego cechą jest
powstawanie grubszych przegubów niż skrzydeł. Jeśli fałdowanie zachodzi wskutek
przemieszczania warstw wzdłuż licznych powierzchni spękań, mówić można o fałdowaniu
translacyjnym i procesie ścinania.
Mechanizmy powstawania fałdów.
Źródło: Englishsquare.pl Sp. z o.o., CC BY-SA 3.0, h ps://crea vecommons.org/licenses/by-sa/3.0/.

Powyższe mechanizmy fałdowania z reguły współpracują ze sobą w różnym stosunku.

Przyczynami fałdowań są:

proste ściskanie,
para sił w płaszczyźnie pionowej,
para sił w płaszczyźnie poziomej,
ruchy pionowe i strome.

Podstawowe klasyfikacje fałdów

Geometryczno-kinematyczna klasyfikacja fałdów, czyli położenie ich powierzchni osiowych i skrzydeł oraz
ogólna pozycja form fałdowych.
Kinematyczna klasyfikacja fałdów.
Źródło: Wg Dadlez R., Jaroszewski W., Tektonika, Wyd. PWN, Warszawa 1994.

Podział ze względu na morfologię fałdu:

fałdy zygzakowate,
fałdy grzebieniowe,
fałdy hiperboliczne,
fałdy paraboliczne,
fałdy półkoliste, które mogą być fałami: wąskopromiennymi, szerokoprmiennymi.
fałdy skrzynkowe,
fałdy wachlarzowate.
Morfologiczne klasyfikacja fałdów.
Źródło: Englishsquare.pl Sp. z o.o., CC BY-SA 3.0, h ps://crea vecommons.org/licenses/by-sa/3.0/.

Płaszczowiny

Jest to efekt fałdowania składający się z oderwanych od podłoża skał, które zostały
przesunięte i nałożone na nowe skały. Wyróżnia się trzy typy płaszczowin.

Typy płaszczowin.
Źródło: Wg Kądziołka J., Podstawy geografii w zadaniach, WSiP, Warszawa 1994.

Płaszczowiny nie zawsze są utworami ciągłymi. Występują w nich okna tektoniczne

(dziury) i czapki tektoniczne (odizolowane fragmenty płaszczowin).
Płaszczowiny i ich elementy (wg M. Lugeona, zmienione)
Źródło: Matyszkiewicz J., Płaszczowiny i nasunięcia na mapach i przekrojach, Kartografia - wykład, KASKGG AGH, dostępny w
internecie: h p://www.kaskgg.agh.edu.pl/wp-content/uploads/Wyk%C5%82ad-4_P%C5%82aszczowiny-i-nasuni%C4%99cia-na-
mapach-i-przekrojach.pdf [dostęp 22.04.2020 r.], tylko do użytku edukacyjnego.

Słownik
glacigeniczny

pochodzenia lodowcowego

orogenenza

proces prowadzący zarówno do deformacji strukturalnej jak i różnicowania się składu

litosfery Ziemi (skorupy i górnego płaszcza) w zbieżnych granicach płyt tektonicznych;
orogen rozwija się, gdy płyta kontynentalna rozpada się i jest wypychana w górę, tworząc
jedno lub więcej pasm górskich; słowo „orogen” pochodzi ze starożytnej greki (oros
„góra” i génesis „stworzenie, pochodzenie”); termin w obecnym znaczeniu użyty został
przez amerykańskiego geologa G. Gilberta w 1890 r., aby opisać proces powstawania gór
odróżniający się od epejrogenezy
Animacja 3D

Polecenie 1

Zapoznaj się z animacją 3D ukazującą powstawanie fałdów. W Polsce występują one od

północnych wybrzeży po Karpaty. Jeśli będziesz nad morzem, dokładnie przyjrzyj się klifom,
możesz w nich zobaczyć fałdy w osadach glacigenicznych. W drugim przypadku przyjrzyj się
osadom fliszowym w Beskidach, gdzie występują sfałdowane osady morskie.

Trwa wczytywanie danych...

Film dostępny pod adresem https://zpe.gov.pl/a/DFVzTBD41

Źródło: Englishsquare.pl Sp. z o.o., CC BY-SA 3.0, h ps://crea vecommons.org/licenses/by-sa/3.0/.

Film nawiązujący do treści materiału - dotyczy powstawania budowy fałdowej.

Sprawdź się

Pokaż ćwiczenia: 輸醙難

Ćwiczenie 1 輸

Na zdjęciu przedstawiono żyłę kwarcu w mylonicie. Przyjrzyj się poniższemu zdjęciu

i odpowiedz na pytanie, jaki typ fałdu jest oznaczony strzałką. Uzasadnij swoją odpowiedź.

Źródło: By Mikenorton - Own work, CC BY-SA 3.0, h ps://crea vecommons.org/licenses/by-sa/3.0, dostępny w internecie:
h ps://commons.wikimedia.org/w/index.php?curid=25156216.
Ćwiczenie 2 輸

Połącz w pary rodzaje fałdów i zdania opisujące ich krzywiznę oraz miąższość.

Skrzydła fałdu zapadają pod różnym

fałdy obalone kątem, ale w tym samym kierunku, oś
fałdu jest pochylona.

Skrzydła fałdu leżą poziomo, oś jest

fałdy pochylone
pozioma.

Skrzydła fałdu są zawinięte i osady

fałdy stojące
starsze leżą na młodszych.

Skrzydła fałdu zapadają pod różnym

fałdy leżące kątem i są nachylone w przeciwnych
kierunkach, oś fałdu jest pochylona.

Skrzydła zapadają pod takim samym

fałdy przewalone kątem, a nachylone są w przeciwnych
kierunkach, oś fałdu jest pionowa.
Ćwiczenie 3 輸

Oceń, czy poniższe stwierdzenia są prawdziwe czy fałszywe.

Stwierdzenie Prawda Fałsz

Skiby powstają, gdy
przerwana zostaje ciągłość  
warstw w fałdzie.
Płaszczowiny powstają
w wyniku powolnej  
sedymentacji morskiej.
Gdy fałdy zostają
przerwane i nasunięte na
 
siebie, powstają fałdy
ciągłe.
W przypadku fałdów
stojących ich oś jest  
pionowa.
W przypadku fałdów
symilarnych krzywizny
poszczególnych warstewek  
fałdu są zawsze takie same,
zaś zmienia się miąższość.
Ćwiczenie 4 醙
Rozwiąż krzyżówkę związaną z fałdowaniem. Litery w oznaczonych polach utworzą hasło
związane z mitologią.

1.

2.

3.

4.

5.

6.

1. Fałd, w którym skrzydła fałdu zapadają pod różnym kątem i są nachylone w przeciwnych
kierunkach, oś fałdu jest pochylona.
2. Fałd, w którym antyklina i synklina dzielą fałd na dwie równe części.
3. Fałd, w którym łuski fałdów są stosunkowo wąskie i rozdzielone powierzchniami ślizgu.
4. Fałd, w którym krzywizny poszczególnych warstewek fałdu są zawsze takie same,
a zmienia się miąższość.
5. Fałd, w którym skrzydła fałdu zapadają pod różnym kątem, ale w tym samym kierunku,
oś fałdu jest pochylona.
6. Fałd, w którym wygład fałdu przypomina półkole

Ćwiczenie 5 醙

Spośród poniższych zdań dotyczących budowy fałdu wybierz te zgodne z prawdą.

O brachyantyklinie mówimy wtedy, gdy szerokość antykliny jest niewiele większa od


długości.

 Przegub fałdu to prosty bok fałdu.

 Antyklina jest nieznacznie wygięta do dołu.

 Synklina jest nieznacznie wygięta do góry.

Ćwiczenie 6 醙

Uzupełnij prawidłowo tekst.

Fałdowanie pomimo że najczęściej kojarzone z wielkoskalowymi fałdami widocznymi

w Karpatach i Górach Świętokrzyskich występuje także na Niżu Polskim. W osadach
lodowcowych, na kontakcie skał podłoża i glin znajduje się tzw. warstwa deformacyjna. To
w niej często spotkać można fałdy z pochyloną osią fałdu. W samych glinach
zdarzają się warstewki piasku o specyficznym kształcie litery „s”. Są to fałdy ,
w których skrzydła fałdu zapadają pod różnym kątem, ale w tym samym kierunku zaś oś fałdu
jest pochylona. Na Kujawach w podłożu występują diapiry solne. W ich górnej części, pod
tzw. czapą, znajdują się fałdy , w których zmienne są i krzywizny warstewek, i ich
miąższość. Wnętrze wysadu solnego można zobaczyć w kopalni soli w Kłodawie, gdzie sól
wydobywa się mechanicznie, dzięki czemu prezentują budowę geologiczną odsłonięcia.

obalone dysharmonijne pochylone

Ćwiczenie 7 難

Poniżej umieszczono dwa zdjęcia ukazujące synklinę i antyklinę. Zdecyduj, które zdjęcie
pokazuje dany rodzaj fałdu. Uzasadnij swój wybór.

Zdjęcie 1

Źródło: By Not home at English Wikipedia - Transferred from en.wikipedia to Commons by Leoboudv using CommonsHelper.,
Public Domain, dostępny w internecie: h ps://commons.wikimedia.org/w/index.php?curid=8972379.

Zdjęcie 2
Źródło: By Wilson44691 at English Wikipedia - Photograph taken by Mark A. Wilson (Department of Geology, The College of
Wooster).[1], Public Domain, dostępny w internecie: h ps://commons.wikimedia.org/w/index.php?curid=3803052.

Ćwiczenie 8 難
Źródło: Grafika – Av Pearson Sco Foresman – Archives of Pearson Sco Foresman, donated to the Wikimedia
Founda onThis file has been extracted from another file: PSF A-40003.png, Domena publiczna, [online], dostępny w
internecie: h ps://commons.wikimedia.org/w/index.php?curid=4404038.
Dla nauczyciela

SCENARIUSZ LEKCJI

Imię i nazwisko autora: Włodzimierz Juśkiewicz

Przedmiot: geografia

Temat zajęć: Powstawanie budowy fałdowej.

Grupa docelowa: liceum/technikum, zakres podstawowy, klasa I

Podstawa programowa:

V. Litosfera: związek budowy wnętrza Ziemi z tektoniką płyt litosfery, procesy wewnętrzne
i zewnętrzne kształtujące powierzchnię Ziemi i ich skutki, skały. Uczeń: 2) wyjaśnia
przebieg głównych procesów wewnętrznych prowadzących do urozmaicenia powierzchni
Ziemi (ruchy epejrogeniczne, ruchy górotwórcze, wulkanizm, plutonizm, trzęsienia ziemi).

Kompetencje kluczowe

kompetencje matematyczne oraz kompetencje w zakresie nauk przyrodniczych,

technologii i inżynierii,
kompetencje osobiste, społeczne i w zakresie umiejętności uczenia się.

Cele operacyjne

Uczeń:

definiuje, czym jest fałd i fałdowanie,

wie, jakie są rodzaje fałdów,
zna mechanizmy tworzenia się fałdowań.

Strategie nauczania: asocjacyjna, operacyjna

Metody i techniki nauczania: metoda tekstu przewodniego, dyskusja, debata, burza

mózgów

Formy zajęć: praca indywidualna, praca w grupach, praca całego zespołu klasowego

Środki dydaktyczne: zasoby multimedialne zwarte w e‐materiale, atlasy świata, załączniki

Materiały pomocnicze: szkic geologiczny części Karpat, mapa podkładowa Polski, mapa
miast w Polsce
Załączniki – materiały pomocnicze
 Plik o rozmiarze 303.13 KB w języku polskim

PRZEBIEG LEKCJI

Faza wprowadzająca

Nauczyciel wprowadza uczniów w temat zajęć, zadając pytania:

Gdzie w Polsce położone są największe i najwyższe góry? Jakie obejmują pasma
górskie? Jak wygląda droga przez nie? Czy widać, z jakich skał są zbudowane?
Po udzieleniu odpowiedzi przez uczniów nauczyciel pyta dalej, tak by naprowadzić
klasę na temat lekcji i podanie przykładów:
Czy któreś z was widziało nowe drogi w Karpatach? Jeśli tak, jak wyglądały
przekopy przez góry (widok odsłoniętych skał)? Czy byliście nad morzem
w okolicach klifów? Jak wyglądały skały na klifie?
Nauczyciel informuje uczniów, jakie cele będą realizować.
Następnie prowadzący pyta klasę, co rozumieją pod pojęciem fałdowania i z czym im
się ono kojarzy. Następuje burza mózgów. Każdy uczeń może wymieniać swoje pomysły.
Te, które są prawidłowe lub z niewielkimi błędami nauczyciel zapisuje na tablicy.
Po zakończeniu burzy mózgów nauczyciel prosi uczniów o zapoznanie się
z objaśnieniami na ten temat, żeby zweryfikować swoje wyobrażenia z podaną definicją.
Następuje dyskusja. Uczniowie dzielą się swoimi uwagami na temat notatek na tablicy.

Faza realizacyjna

Nauczyciel prosi uczniów o dobranie się w zespoły wieloosobowe (najlepiej nie mniej
niż trzyosobowe, ze względu na ilość pracy z mapami). Każdy zespół otrzymuje atlas
geograficzny, szkic geologiczny Karpat (który można zastąpić mapą ścienną jeśli taka
jest w wyposażeniu klasy), mapę miast Polski i mapę podkładową Polski. Zadaniem
uczniów jest naniesienie na mapę całej Polski wydzieleń ze szkicu, omówienie jak duże
obszary w stosunku do całego kraju zajmują płaszczowiny karpackie, jakie miasta
znajdują się na danej płaszczowinie, jakie rzeki płyną na terenie płaszczowin oraz
w którym kierunku. Nauczyciel prosi uczniów o zapoznanie z e‐materiałem.
Nauczyciel wyjaśnia zadanie uczniom i określa czas na jego wykonanie na około 10
minut. Po rozpoczęciu nauczyciel może pomóc uczniom skupiając ich uwagę na:
właściwym skorelowaniu map ze sobą, zwrócenie uwagi na kontury granic
państwa,
braku pokrywy płaszczowinowej w Tatrach,
kierunki odpływu rzek i nawiązaniu do granic płaszczowin.
Gdy wszystkie grupy skończą pracę, nauczyciel prosi wybrane lub wszystkie zespoły
o przedstawienie własnej pracy i omówienie swojej pracy. W ramach podsumowania
uczniowie zapoznają się z animacją. Następnie uczniowie są proszeni o wykonanie
ćwiczeń z e‐materiałów.
Faza podsumowująca

Nauczyciel zadaje uczniom następujące pytania:

Czego dowiedzieliście się z dzisiejszej lekcji?
Co było dla was najciekawsze?
O czym chcielibyście dowiedzieć się więcej?
Następuje krótka dyskusja podsumowująca treści poruszone podczas lekcji. W razie
potrzeby prowadzący wyjaśnia kwestie sporne i problematyczne oraz odpowiada na
dodatkowe pytania uczniów. Uczniowie przystępują do indywidualnego rozwiązywania
ćwiczeń na końcu e‐zasobu. Zadania, których uczniowie nie zdążą rozwiązać w klasie
można zadać jako pracę domową.

Praca domowa: ćwiczenie 8.

Wskazówki metodyczne opisujące różne zastosowania danego multimedium: e‐materiał

może posłużyć również do omawiania tematów związanych z tektoniką.