Hồi nhỏ sống với đồng

với sông rồi với bể

Hồi chiến tranh ở rừng
vầng trăng thành tri kỉ''
Trăng ở bốn câu thơ đầu được nhắc đến những cùng với hình ảnh đồng, sông, bể
gợi lên không gian bao la nhưng đầy thân quen của những năm tháng ấu thơ, kết
hợp với giọng kể thủ thỉ, tâm tình ''hồi nhỏ'', ''hồi chiến tranh'' đã đưa người đọc trở
về quá khứ đã rất xa, một quá khứ đầy ắp kỷ niệm của tác giả. Điệp từ ''với'' như
gắn kết ý thơ nhưng cũng là gắn kết con người với thiên nhiên, với vũ trụ, với vầng
trăng tri kỷ. Đến khi ra chiến trường, trăng thành người bạn tri kỉ, gắn bó. Ánh trăng
khi ấy là ánh sáng trong đêm tối chiến tranh, là niềm vui bầu bạn của người lính
trong gian lao của cuộc kháng chiến.
''Trần trụi với thiên nhiên
hồn nhiên như cây cỏ
ngỡ không bao giờ quên
cái vầng trăng tình nghĩa.''
Với phép liên tưởng đầy nghệ thuật ''trần trụi với thiên nhiên'' cùng lối so sánh độc
đáo ''hồn nhiên như cây cỏ'' đã cho người đọc chúng ta sự ấn tượng về ánh
trăng chân thành, không chút giả tạo và đầy tình nghĩa trong quá khứ. Ánh trăng ở
trên trời, luôn hướng ánh sáng xuống thế gian làm bạn với các đồng chí, cũng chính
vì vậy mà nhà thơ đã đinh ninh rằng bản thân sẽ chẳng bao giờ quên được ánh
trăng nơi núi rừng ấy. Thế nhưng từ ''ngỡ'' lại như báo trước cho sự chuyển biến
trong suy nghĩ, tâm trạng và thái độ của nhà thơ.
Chiến tranh qua đi, đất nước ngày càng phát triển, đời sống ngày càng được cải
thiện. Và như một lẽ thường tình, hoàn cảnh sống thay đổi, lòng người cũng dễ
dàng đổi thay:
''Từ hồi về thành phố
quen ánh điện cửa gương
vầng trăng đi qua ngõ
như người dưng qua đường''
Nếu như trước đây ở trong rừng tối, những người chiến sĩ chỉ có ánh trăng làm bạn,
ánh trăng soi rọi cho chiến sĩ sinh hoạt, thì bây giờ khi đã về thành phố, ánh trăng
được thay thế bằng ánh đèn điện. Ánh đèn điện như làm lu mờ đi những tia sáng
dịu nhẹ, chân thật phát ra từ vầng trăng trên đỉnh đầu. Ánh trăng vẫn vậy, vẫn tỏa
sáng và ngày ngày hiện hữu trong đời sống con người, chỉ duy nhất có lòng người
là đổi thay. Cái bạc bẽo, vô tình đến với người ta một cách từ từ, kín đáo, khó nhận
ra: Từ'' vầng trăng tri kỉ'', ''vầng trăng tình nghĩa ''bỗng chốc trở thành ''người dưng
qua đường'' lúc nào không hay. Chỉ với hình ảnh so sánh "vầng trăng'' với ''người
dưng qua đường'' cũng đủ để thấy được thái độ thờ ơ, vô tâm của con người với
người bạn của mình năm xưa. Nghe mới thật xót xa làm sao, khi mà chỉ với vài ánh
đèn điện ở nơi phố thị xa hoa đã làm cho con người quên đi vầng trăng tình nghĩa
sát cánh bên mình những năm tháng khó khăn gian khổ. Có lẽ vầng trăng sẽ mãi đi
vào lãng quên nếu không có sự kiện thành phố bị mất điện:
''Thình lình đèn điện tắt
phòng buyn-đinh tối om
vội bật tung cửa sổ
đột ngột vầng trăng tròn''
Khoảnh khắc ấy như mở ra cảm xúc vỡ òa trong lòng tác giả. Các từ "thình lình",
"vội", "đột ngột" như diễn tả tâm trạng gấp gáp của tác giả. Chỉ khi không còn đèn
điện, người ta mới “vội” bật tung cửa sổ để rồi “đột ngột” phát hiện ra vầng trăng tròn
tỏa sáng lung linh vẫng đang hiện hữu. Chỉ khi không còn thứ ánh sáng nhân tạo
kia, người ta mới nhận ra người bạn lâu năm vẫn đứng ở đó, vẹn nguyên, thủy
chung và tròn đầy. Cuộc hội ngộ ấy đã thức tỉnh lương tâm con người, để từ đó tác
giả thấy day dứt, suy tư, bao kỉ niệm xưa bỗng chốc ùa về:
"Ngửa mặt lên nhìn mặt
có cái gì rưng rưng
như là đồng, là bể
như là sông là rừng''
Nhà thơ lặng lẽ đối diện với vầng trăng trong tư thế im lặng, có phần thành kính:
''ngửa mặt lên nhìn mặt''. Nếu sự đối diện của Chủ tịch Hồ Chí Minh là sự say đắm
trước vẻ đẹp của đêm trăng, là một khát khao mãnh liệt được chạm tới trăng, được
hoà mình vào trăng,vào thiên nhiên: ''Người ngắm trăng soi ngoài cửa / Trăng nhòm
khe cửa ngắm nhà thơ'', thì ở Nguyễn Duy, sự đối diện ấy là đối diện với quá khứ,
với sự ăn năn, day dứt với người bạn tri kỉ của mình năm xưa. Nhìn trăng, nhân vật
trữ tình cũng như nhìn thấy chính mình trong quá khứ để rồi nhận ra giá trị cũng như
vẻ đẹp vầng trăng - người bạn năm nào của mình:
''Trăng cứ tròn vành vạnh
kể chi người vô tình
ánh trăng im phăng phắc
đủ cho ta giật mình''
Ở đây, tác giả sử dụng biện pháp nhân hóa để diễn tả vầng trăng như đang giận
hờn, trách móc: "kể chi người vô tình". Nhưng liệu có phải vầng trăng đang giận hờn
hay không, hay đó chính là sự trách móc của chính tác giả đối với bản thân mình?
Đằng sau cánh cửa, vầng trăng xuất hiện ''tròn vành vạnh'' không chút thay đổi.
Trăng lặng