Thiét ké thi nghiém (Design of experiments) £ um ti “thi nghiém” 6 day khdng chi bao gém cdc hoat déng trong Cr thi nghiém, ma con bao gém ca nhiing céng trinh khao sat rong 16n hon nhu thi nghiém lam sang d6i ching ngdu nhién (randomized dinical trial), cAc cng trinh nghién ctiu tiéu biéu mot thdi diém (con goi la nghién citu c&t ngang hay cross-sectional study), tham do y kién, diéu tra vé dan s6, vv... Ngay ca mét chinh sch kinh té cing cé thé xem 1a mot thi nghiém - thi nghiém xa hdi. Mét thi nghiém dat tiéu chudn khoa hoc phai 1a mét thi nghiém dugc thiét ké co hé théng va khdch quan. Chang han, nhw dé biét ti 1¢ mac bénh déi théo duéng trong mét quan thé, chting ta khong cn phai kham nghiém ti c4cé nhan trong quan thé dé, ma chi chon ngau nhién mét s6 c4 nhan dai dién, Tuy nhién, néu s6 lugng cé nhan dai dién (con goi la mau) qua thap thi cOng trinh nghién cttu sé khong cho két qua chinh xAc; ngugc lai néu sé lugng pe ha Ién, ching ta sé phung phi tién bac va co sé vat chat mét cach khong re i Do, d6, muc tiéu cia thiét ké nghién cttu Ja (i) dé phat hién mét anh a Shay ‘téc dung ciia mot can thigp, va (ii) st dung co sé vat chat va tai luc céch t6i uu, tick cts chuong trudc, chung ta da lam quen véi mét sé mé hinh phan Ge ths ha qua cia céc phan tich nay chi 6 gid tri Khoa hoc Khi sé ligu mot me dung phuong phdp, va khi cOng trinh nghién cttu duge thiét thong ea t6i wu. Cac m6 hinh théng ké khéng thé cung cp cho chung ta ding hi chat lugng cia nghién cttu, vi day 14 mét khia canh can su thm an cia nha nghién cttu. Do dé, thiét ké nghién citu, déng mot vai oe (409anh bai cla mot cong trinh khoa hoc. C6 the a g¢ké cin than va ding PhUONg Phap th Chuong nay va chong sau sé ban qua mid n ctu va mot s6 m6 hinh nghién a trd rat quan trong cho viéc thi ring mt nghién citu néu duige thi d6 thanh céng da dat duge 50%. s6 khai niém can ban vé thiét ké nghié: théng dung. 20.1 Thuat ngit é thudn tign cho viéc theo dai va quan triét cdc khai niém nghién ciy, 6 Ié chiing ta phai lam quen va phan biét duigc mot s6 thuat ngit quan trong trong khi thiét ké mot nghién cttu. Don vi nghién cifu (experimental unit): Tuy theo linh vuc nghién city, don vi nghién cttu cé thé 1a déi tugng (nhu bénh nhan hay tinh nguyén vién), m4u rudng, san pham, qui trinh san xuét, vv... Don vi nghién citu la d6i tugng sit dung truc tiép cho viéc do ludng. Chang han nhu, trong nghién citu vé yj dang ctia cd phé, nha nghién cttu cé thé cho mt nhém nguéi tiéu thy ném thit nhiéu loai cd phé khdc nhau, va cdc loai cd phé nay chinh 1a don vi nghién ciu, Trong cdc nghién cifu lam sang, nha nghién cifu cé thé chon hai nhém bénh nhan dé so sanh hiéu qua cita hai thuat diéu tri, va trong truéng hgp nay, moi bénh nhan la mot don vi nghién citu. Yéu t6 can thiép (factors): 14 nhiing can thiép (intervention) ap dung trén cdc d6i tugng nghién citu. Yéu t6 can thiép con cé khi duge goi la bign doc lap (independent variable) hay bién giai thich (explanatory variable). Trong du nghién ctu 1am sang vita dé cap trén, hai thuat diéu tri la yéu t6 can thiép. Hay trong nghién citu vé higu qua cita hai loai giéng lta, thi gidng lta dug xem la yéu t6 can thiép. Mic d6 can thiép (treatment levels): 14 nhiing “gid tri” cia mot yeu 6 can thiép. Chang han nhw néu hai thuat diéu tri 1A hai loai thuéc, va méi loa! thudc cé 3 liéu lugng, thi liéu lugng la mic dQ can thiép. Hay trong nghien ctfu cém quan, nha nghién cu cé thé cho ngudi tiéu thu ném thi vi ngot mot loai bia, nhuing bia dugc sin xuat véi ba cong thtic khdc nhau, thi %8 thtic chinh 1a mtic dé can thiép. Nhom (block): Trong nhiéu nghién citu, mot nhém yéu t6 can thi? ob 4 a geht 6m yéu t6 can Uhise thé sap dat thanh tling nhém (hay khdi). Chang han fr trong mot gh cttu cim quan vé vj dang ctia 3 loai cA phé (A, B va C), nha nghién ite com chon mét s6 d6i tugng nghién citu (nguoi tié oe th va chi tugng ba nhom 1, 2 va 3 nhu sau: Eby eSil NHOM a) eh Can thiép RRC __NHOM3 Asc | ABC Trong Phuong én nay, cé nhan tr, é, va thi Ne CUBUNOUNKGR Beith nokiacsiete -4 Joai a na fu th A,B,C khong thay d6i sitta ees nghiém tat cd 3 con c6 tén Id balance complete block design (phuong 4 ™ Soh Phuiong an nay 4n can d6i nhém), Hodc nha nghién cttu cé thé chon 2 loai ca Phé cho ba nh a 10 ba nhém: _NHOMT Can thigp ae _NHOM2 | NHOma B.C AC ghiém 2 loai ca phé, nhung ig nhém. Phuong dn nay con cé tén Phuong an can déi nhom khong day dit). Phuong 4n ao d6i nhom con dugc sit dung kha phé bién trong cécnghién cau Jam sang. Chang han nhu nghién ctu thiy nghiém hiéu qua cita hai loai thude diéu tri bénh loaing xuong, nha nghién citu c6 thé chon 100 bénh nhan, ya chia thanh 5 nhém (méi nhém cé 20 ngudi). Trong mi nhom, 10 nguéi dugc diéu tri bang thuéc A va 10 ngudi dude diéu tri bang thudc B. Phan nh6m phai duige tién hanh hoan to’n ngéu nhién dé dim bao tinh khéch quan cita nghién citu. Ja balance incomplete block design ( Tiéu chi (response variable): 14 bién sé chiu anh hudng cita yéu t6 can thiép. Chang han nhu trong nghién citu cam quan vé vi dang cua ca phé thi vi ding la tiéu chi nghién cttu; hay trong nghién cttu vé hiéu qua cia hai thuat diéu tri bénh loang xwong thi mat do xvong (bone mineral density) la tiéu chi. Vi du 1: Mét thi nghiém cam quan don gian. Dé biét ngudi teu thy danh gid do ngot cia m6t loai nude ngot thé nao, cdc nha nghién citu sin xuat ra hai loai nude ngot vi cong thtic A va B. Trong thi nghiém, agua tigu thu duge cho thit nude ngot va cho diém d6 ngot oe has isbong ngot dén 10 = “qué ngot”) nhu sau. Van dé dat ra 1a tim mot phuong a pe citu sao cho lugng théng tin thu thép dude téi da va dam bao tiéu chuan khoa hoe, Paloiaapad 10 i (qua ngot) 1 (khéng ngot)va ate peau nhién mdi n (1.c6 thé la 15) kg, = cdc nha ny hién ctu ngau mes ie ch a Py ih ung thi ca hai Joai nude ngot va phan tich kh biet vé do ngot gitia hai sin phém tt! méi ngudi. ee Phuong én 2: ngiu nhién chon 2n (hay 30 ngudi), ri ngdu nhién chi, thinh 2 nhém, Nhém 1 véng nude ngot cong thule A, va nhom 2 udng nuge ngot cong thie B nhu sau: Phuong An 3: ngdu nhién chon n (hay 15 khach hang); méi khach hang duge cho uéng hai loai nude ngot, nhuing thi ty AB va BA duigc phan chia mét céch ngiu nhién nhu sau, Phong 4n nay cé 2 yéu t6 can thiép (A vaB) cho mdi nhém (block). Néi céch Khéc, mdi khéch hang 1a mét “nhém’. MGi phuiong an trén déu cé loi thé va bat tién, Thtt nhét, vé mat co sé vit chat va chi phi, phuiong 4n 2 ddi hdi sé lugng déi tugng nghién citu ca0 gi? hai lén phuong én 1, dat tién hon va t6n nhiéu thai gian hon. Tht hai, vé mat khoa hoe, phuiong én 2 di héi nha nghién citu phiis? snh hai nhém mét céch 4c lap, va d6 nhiéu théng tin (noise) ctia phuo™’ an nay chac chan phai cao hon d9 nhiéu cia phuong én 1 va 3. “D6 mbie!™ , TTadayo6 thé do bang phuong sai (variance). Dé higu khéi nigm say, enong fa cn phai diém qua m9t khai niém théng ké hoc chance jeu oni do 40 ngot ca hai nhém Ia x, va x; Goi phuion ai , a6: a wep ai hom Is; Va 8}. BOL vi theo phuong én 2, hai armen (rack kchach hang thu! san pham A khdng phai la khéch hang thit a snd ) cho nén phwong sai ctta 46 khac biét gitia hai san pham x,-x, He hits ep ) la: : : Sion when = +s tl] Néu phuong sai cia hai nhom bang nhau §? = 5? =8, thi phuong sai cia 46 khac biét don gidn la: srt Nhung véi phong 4n 1, béi vi m6i khach hang thit cd hai san phém, do d6,x, va x, khong dc lap voi nhau, va phutong sai cita d9 khac biet la: 82, =5) +53 ~2eov(x,.%) 2) ) c6 nghia la higp bign (covariance), tite phan anh do Trong a6, cov(x, x) hdc chdn phai la tuong quan gitta x, va x,, Bdi vi dd tuong quan gitta x, vax, d mot s6 dutong (Idn hon 0); Do dé, phuiong sai trong cOng thie [2] luén ludn nhé hon phuong sai trong cong thie a). Noi céch khdc, d6 nhiéu théng tin ca nhé hon 46 nhiéu cia phuong 4n 2. Do 46, phuong dn 2. ‘Thi ba, phugng 4n 1 va 3 gidng nhau o diém méi khach hang udng thit c4 hai loai san pham, nhung phuong 4n 3 thi thit ty san pham duge thay déi ngiu nhién (chit khong ¢6 dinh nhu phuong 4n 1). Su thay déi ngdu nhién nhu tii A sang B (va B sang A) cang 6 thé xem li mét cach “blocking” (phan nhém), do dé, nha nghién cttu cO thé kiém soat thém mét nguén dao dong quan trong. phung 4n 1 va 3 lic ndo cing phuong an 1 va 3 co uu thé hon 6 thé ndi phuong 4n 3 1a toi uu nhat. Nhung tat ahién vn dé con ty thude vio dac tinh cla san pham va tinh hinh thyc t&. C6 nhiéu san phém ma phuiong én 1 vA > khong thé dp dung vi li do an toan hay higu ting “hawthorne” (sé ban trong phan duéi day). Vi vay, trong ba phutong an nay,cua mot nghién cifu Mot nghién ci khoa hoe phat tudn thi theo ba nguyen Mc: neta nkig, ot nghi ication), va phan nh6m (block; héa (randomization), lip ai nhiéu an (replication), v8 phan nh6m (blocking) iéu nghién cilu, chting ta pha jg ién héa? Trong nhiéu ng) cing ta phi Pa i (population) Mot trong nhiing yeu céu quay h dai dign cho quan thé. Chang han hy 0% ngudi c6 trinh d6 vin hoa cay 20.2 Banguyén tac quan trong Tai sao phai nga é mau (sample) tii mot quan thé ' trong cita ly mau la mau phai nae tin! i r an thé 1 trigu ngudi cé 50% nam v. eo fn ay néu ching ‘4 chon 100 ngudi ti quan thé may, ple Biss chon dig. xem Ia dai dién khi cé khoang 50 nam va 20 ngudt oe hoc ani cea lop 12. Chon méu ngiu nhién la phuong 4n tot nhat dé dam bao tinh dai dién nay. Dé6i voi mot nhém déi tung, ngu nhién héa cbn 6 ae nang an Gi cde dac digm gitta cdc nhém can thigp. Gia du chung ta da moi guige mot nhém gém 50 tinh nguyén vién san sang tham gia vao mot cone trinh nghién ctty cam quan é thi vi chua cita 2 loai nuéc giai khat (ndi cach khac, chting ta c62 nh6m, va méi nhém cé 25 ngudi). Dinhién 50 ngudi nay cé nhiéu dic tinh c nhan khac nhau, chang han nhu d6 tuéi, gidi tinh, trinh d6 van hoa, sé thich ca nhan, wv... Tét ca nhiing dac tinh nay c6 thé c6 anh huéng dén cim nhinvé san pham. Do dé, dé “can d6i” cdc dac tinh nay cho hai nhém, cach duy nhét va khach quan nhit la phan chia ho thanh hai nhém mot c4ch ng4u nhién, Vi phan Ién cdc mé hinh phan tich théng ké dua vao gid dinh ring déi tvigng dugc chon ngéu nhién tlt mt quén thé, cho nén ngau nhién héa con dam bio tinh hgp Ii cia két qua phan tich. MOt trong nhiing “tiéu chudn ving” cita khoa hgc la két qua nghién ctu phai c6 tinh cé thé ldp lai (repeatability) hay t4i xc nhan. N6i mot cach khéc, néu c6 mot nghién citu da duge cong bé bdi mét nha khoa hoc nao d6; Néu mot nha nghién citu khdc lap lai nghién cttu d6 bang nhiing phuong phép vi v6i diéu kien da duge mé ta, phai dat dude nhiing két qua tuong tu. Dé la mot tiéu chudn cyc Id quan trong dé phan biet gitta khoa hoe va nguy khoa hoc (pseudoscience). Mot quan sat duge lap lai nhiéu lan thi quan sat d6 c6 d6 tin cay cao. Va dé tin cay cao cho phép két luan nghién cifu c6 gia tri cao. Ngau nhién héa cé thé lam can déi cde cttu cho céc yéu t6 can thiép,nude hom B. Do 46, MOt cach khdc dé dam bao tinh qrong trudng hgp tren chiing ta cé thé chia thanh 3 ni wong) Va ngau nhién héa duge tign hanh cho tiing nl an déi la phan nhém. hém (méi nhém 2 déi che hom. Phan nhém khong anh huéng dén khau phan tich sé liu, boi vi ching ta hong c6 muc dich tim hiéu tigu chi cho tting nhém, Phan nhém chi c6 anh pudng va gid tri trong khau thiét ké nghién citu, 20.3 Anh hung gid dugc (placebo), Hawthorne, va kin déo Trong céc thi nghiém lign quan dén con ngudi va bénh nhan, hai yéu t6 khac cé thé anh hung dén két qua nghién ctu, d6 1a gid dugc va sy kin déo (blinding). Dé hiéu r6 hai anh hudng nay, ching ta cé thé xem xét mot vi dy sau day. Dé biét thudc alendronate cé hiéu qua ngin ngita gay xuong hay khong, cdc nha nghién citu chia 100 bénh nhan thanh hai nhém can thiép: nhém 1 cé 50 bénh nhan duge cho u6ng thudc alendronate that, va nhém 2 cing gém 50 bénh nhan duigc cho u6ng thudc alendronate gid (con goi lA gid dugc hay placebo), nhuing hai loai thuéc hoan toan giéng nhau, bénh nhan va bac si khong thé phan biét dugc thudc nao Ia gid va thudc nao 1a that! Thi nghiém nhu vita mé ta dat ra hai van dé nan gidi. Kinh nghiém ti nhiéu nghién citu lam sang y khoa cho thay mét xu huéng chung la bénh nhan thudng ty cho rang stic khde hg cé cai tién hay tét hon, chi vi ho dugc diéu tri (cho dit “diéu tri” Ia gid duigc)! Yéu t6 tam Ii nay thudng dugc goi la “placebo effect” hay hiéu ting gid dude. Higu ting gid duge cé thé gidi thich khoang 35% két qua ciia cdc nghién citu lam sang, dac biét 1A déi véi cdc thudc gidm dau, suyén, tram cam (depression), bénh duéng rudt, va cao huyét 4p. Chinh vi Ifdo nay, viée danh gid higu qua ctia mét thuat diéu tri thudng phai cd mot nhom d6i chting (hay placebo) va 46 khéc biét gitia hai nhém can thiép cé thé xc dinh la hé qua cia thuéc that hay do gia duge. Yéu t6 thi hai la hiéu ting Hawthorne. Con ngu6i ndi chung ¢6 kha nang thich ting rat cao, va kha nang nay gay ra kh6ng it khé khan cho nghién ctu Khoa hoc. Chang han nhu, khi ching ta cho mét nhém ngudi tiéu thy ném vj dng cia cd phé nhiéu lan, thi lén ddu ngudi tiéu thy vi cha quen v6i vi ding nén ho cé thé cam thay rét dang va cho diém cao, nhting dén lén 2 hay lain 3 thi vi di quen voi vj ding nén ho cho diém thap xudng. Hay trong nghién citu lam sing, néu bénh nhan biét minh dang duige theo d6i, ho sé c6 gang lam hai long bac si vA sy’ khdch quan cia bénh nhan ¢6 thé bi anh hudng. ‘Thuat nga cho hign tugng nay la “Hawthorne effect’.Yéu 16 thit ba 1A sf chit quan eta nha nghién clu. ae be Si Diet beng nhan stt dung thudc that hay gia’ duge, céch dinh gis ¢°8 Oe : cae hud, dén két qua nghién citu, Vi thé, trong céc nghién cau lm ae fe ica chink, nha nghién citu khong duigc biét benh nhan dang aise iéu tri bang thug hay gid dugc, va phong céch nay cé tén la “blinding (on me), tam dich “kin déo” Viée gitt kin nay phai duigc duy trio benh nhan va Dac st. Noi cach hic, ca bénh nhan va bac si déu khong biét bénh nhan thude vao nhém can thiép hay nhém gia duge. Tuy nhién, khong phai bat cif nghién clu lam sing nao cling cé tng duy tri su kin déo nhu thé. Chang han nh nghién ctuve nee qua cia mgt thuat giai phdu, bénh nhan chéc chan biét ho duge pial phy that hay gig (vi khong c6 cai goi la “giai phdu gid”). Ngoai ra, vi li do y dite, khong phaj nghién citu nao ciing cé thé sti dung gia dude. Néu ching ta biét rang cin bénh cé nguy hiém dén tinh mang ciia bénh nhan va thudc cé hiéu qua, thi khéng cé li do gi nha nghién ctu cho bénh nhan ding gid dude. Trong cae trudng hgp nay, nha nghién cifu phai suy nghi ki va phat trién mét phuong dn nghién cttu sao cho vita khong vi pham y dite ma vita dap ung céc tiéu chuan khoa hoc. 20.4 Vai vi du vé nguyén tac cia thiét ké nghién cufu Dé quan triét r6 cdc nguyén tac trén, chting ta thi xem qua mot cong trinh nghién citu sau day vé hiéu qua ciia sinh t6 C cho diéu trj cam cim, Co gia thiét cho rang sinh t6 C cé thé ngan ngita cam cum. Van dé dat ra la chting ta nén thiét ké nghién citu dé thi nghiém gia thiét nay nhu thé nao dé dat tiéu chudn khoa hoc. Gia dy, chting ta c6 50 ngudi tinh nguyén tham gia yao cong trinh nghién citu, ching ta cé thé chon m6t trong nhiing phuong 4n sau day: Phuong An 1. Cho 50 ngudi uéng sinh t6 C trong vong 6 thang, va trong thdi gian dé ghi nhan sé lan cam ctim. Két qua cho thay sau 6 thang diéu tri, tan s6 cim cum trung binh la 1.4 lén / d6i tugng. Phuong an 2. Chia 50 ngudi thanh 2 nhém nam va ni. Ca hai nhém duge diéu tri bang sinh t6 C trong vong 6 thang. Két qua cho thay sau 6 thang diét tri, tan sé cam cum trung binh trong nhom nam 1a 1.4 lén / déi tugng, con nhom ni tan s6 nay la 1.9 lin / d6i tugng, Phuong an 3. Chia 50 ngudi thanh 2 nhém mot céch ngdu nhién. Nhom 1 gém 25 ngudi duge diéu tri bang sinh t6 C trong vong 6 thang. Nhom?diéu tri, nhy khong duge d utr nhung vin ¢ hing 4i€u tri, t€n $6 cam tim tps 2 4616 than pale Pe ing bi 8: Két qua cho thay sau 6 con nh6m déi chting la 1.9 Jan/d6i oe trong nhé, 10 thay sau m 1181.4 lan / d6i tugng, cam cum trung binh trong nh Ja 1.4 lan/d6i tugng. Phuong an 5. Ciing giéng nhu phuong én 4, nhung chting ta phan chia (blocking) hai nhém can thiép theo gidi tinh. Gidi tinh co thé cé anh hudng dén nguy co cam ctim (nam thuéng bit can hon na), cho nén chung ta chia 50 ngudi thanh hai nhom nam va ni, Mdi nhém duge ngau nhién héa thanh hai nhém can thiép dé dam bao can déi nam va nit cho ting nhém. Ca hai nhém dug theo doi 6 thang. Sau 6 thang diéu tri, tin s6 cam ciim trung binh cho tiing nhém can thiép va gidi tinh cé thé tom luge nhu sau: 12 (O61 CHUNG) | Nam 14 19 No 12 15Duta vio cdc nguyén li thiétké tren, c6 gi sai lm trong 4 phuiong én nghig, citu trén? Sau day la vai nhgn xét chinh: oe ’ + Sai kim cita phuong én 1 la khong c6 nhém - as interes qua khdng thé so sanh va cing rat ae dién dich. 8 Dinh 14 lan/d6i tugng ching cé y nghia gi- shop ; + Phuong én 2.c6 nhém déi chitng, nhuing vi yeu t6 can thigp dutoc phan chia theo gidi tinh, cho nén d6 khac biét eide tan 8s rung, binh l4yy 1.9 lan/déi tigng khong thé ndi la do anh hung ciia gidi tinh hay go anh huéng cita sinh t6 C. ‘ + Phuong dn 3 cé nhém di chting, nhung sai lam la Khong C6 blinding vi déi tugng nghién citu biét ho nhan hay khong nhan thuéc. Nhém, duigc digu tri cé thé sé chit quan khéng rita tay (vi nghi ring sinh tg ¢ 4a bao vé ho), va digu nay o6 thé anh hudng dén két qua nghien ci, Vi thé, két qua nay cing khé dién dich. Phuong an 4 khéng cé sai lam nao. Phuong An nay co nhom déi chiing va d6i tugng nghién citu dugc phan chia mét c4ch ngau nhién va kin dao, dam bao viéc so sanh cé gid tri khoa hoc. Phtiong an 5 cing khéng cé sai lém nao va tét hon phuong én 4, vi anh hung cita gidi tinh dugc kiém sodt qua céch phan chia ngdu nhién 20.5 Thinghiém véi mét yéu té (single-factor designs) Nhu tén goi am chi, céc thi nghiém mot yéu t6 chi cé mot yéu t6 can thiép. Phan Ién, céc tht nghiém lam sang d6i chiing ngau nhién (chia bénh mot céch ngdu nhién thanh hai nh6m can thiép) 1a mot dang cita thiét ké nay. Tuy nhién, cé nhiéu phuiong én trong thiét ké n: ay co thé ting dung cach phan nhém (1 blocking). Vi du sau day sé cho chiing ta mot y tung vé higu qua cia phan nhém trong céc th nghiém mot yéu t6, Vidu 2: Mot nhém nghién city néng nghiép muén nghién cttu anh hudng cia phan bén dén sy tang tru@ng cita lia. Ba liéu lugng uré duge sit dung (thap, trung binh, va cao - sé viét tit bing tiéng Anh la low, medium va high). Nh6m nghién citu chon 6 dia diém (A, B, C, D, B, va F), va méi dia diém c6 3 manh dat dé thi nghiém (1, 2, 3). sau day 1a vai phuiong én thi nghiém m2 nh6m nghién citu cé thé chon: ariesdi A ngau nhién eae ore et Aine MANH kta | MANHOxr3 A High (ai) B Medium Medium High c High Medium Low D Medium Low High E Medium Low Medium, F Low High at) Trong phtiong an nay, vi céch phan chia ngéu nhién, cho nén mai dia diém co khi “nhan” hai liéu long uré “low” va mot loai uré “high” (nhu dia diém A). Thanh ra, so sdnh gitta hai yéu t6 can thiép, nhu “low” va “high”, phai digu chinh d6 dao déng gitta cdc dia diém. Phuong an 2 - RCB (randomized block design): V6i phuong n nay, mdi dia diém va méi manh dat sé dugc 4p dung mot yéu t6 can thiép; do dé, hoan toan can d6i, Néu xem ba manh dat 6 méi dia diém thi nghiém 1a ba block, thi phuong 4n nay dam bao tai méi dia diém, méi block duge phan chia m6t can thiép nhu sau: a ow A li Medium High Medium Low We ie Medium, mlo|a|o High aa High Medium Jc design): Véi phuiong an nay, nha 4n3- 4 ete bloc! ane Sn 3 eae i manh dat digc ép dung mot yéu nghién citu cé thé chi can 2 manh dat, va m ‘6 can thiép nhu sau:‘T2 DIA DIEM. MANHDAT1 | MANHDAI A Low High 8 Medium Low iG High Medium D Medium Low E High Low F Low High Phuong phép phan tich két qui ti cdc nghién citu nay da duigc trinh bay trong chuong 11. 20.6 Thi nghiém vdi hai yéu t6 (two-factor designs) Cac thiét ké vita trinh bay trong phan trén nham muc dich dénh gié anh hudng cia mot yéu t6 can thiép. Trong nhiéu truéng hgp, nha nghién cijy muén danh gid anh hudng ciia hai yéu t6 can thiép, va céc phuong an trén Khéng thé ting dung dugc. Ching han nhu khi nha nghién cttu muén phin tich anh huéng cita anh séng (cao hay thap) va d9 dm (kh6 hay uét) dén sy tang truidng cita cay gidng trong mot nha kinh (greenhouse), thi c4c Phuong an thi nghiém vdi hai yéu t6 cén phai dugc xem xét cn than. Phuong dn 1 - CRD. Ching ta mun diéu tra anh huéng cia nhiét do (thap va cao), vat ligu (A va B), va phuong phdp san xudt (co khi va hoa chit) én do manh cita gidy. Cac ph6i hgp yéu t6 can thiép cé thé nhu sau: NHOM CANTHIEP | He PHUONG PHAP | 1 Cokhi 2 A Cokhi 3 Thap 8 Cokhi a Thap A Ha chat Qua thiét ké nay, ching ta c6 thé cach so sénh dO manh gitta nhém 1 ya 2, A, nhom 1 va 4,Nhiing so sénh trén hop li chi vai aigy kign canthiep 1 cng huiéng (additive effet) nyo 1 néu anh huéng cia mot yeu t6 kh ching ban nhu anh huéng cia nhiét a9 vgtligu hay Phuong phép. Néu gid dink n jpéthiéu Khdch quan va sai, 1a anh hudng cia céc yéu t6 Noi cach khic, cdc so sénh trén chi ng phu thudc vao céc yéu t6 khac, Khong ty thude vao anh hung cia ay Khong diing thi két qua so sanh cé Phuong 4n 2 - Giai thiva (factorial design). Mét Phuong an khac cho ahiéu théng tin hon phuong an trén ya cho phép al pudng twong tac cla cdc yéu t6 can thiép la f, pop trén, chiing ta c6 3 yéu t6 can thigp, 36 1a 2° = 8 nhom nhu sau: NHOMCANTHIEP | NHIETDO. _vatutu ” | pHUONGPHAP 4 Thép A Cokhi 2 Cao A Cokhi | 3 Thép B Cokhi ' 4 Cao B Cokhi 5 Thap A Héa chat 6 Go A Héa chat 7 Thap 8 Hoa chat 8 a0 8 Hoa chat V6i phuong én “can d6i” nay, chiing ta cé thé uéc tinh anh huéng cia mdi yéu t6 can thigp dé dang: + Anh huéng cia nhiét dé: so sdnh nhém 1, 3,5, 7 va 2,4, 6, 8; + Anh hudng cita vat ligu: so sanh nhom 1, 2, 5, 6 vA3, 4, 7, 8; + Anh hung ctta phuong phap: so sénh nhom 1, 2, 3, 4 a5, 6,7, 8. Ngoai ra, anh hw6ng twong tac (interaction effects) cing cé thé ude tinh bang cach so sénh tng hgp gitfa céc nhOm. Chang han nhu dé biét anh hudng cha nhiet 46 cé thy thuéc vao phuong phép san xuat hay khéng, ching ta co ‘h€so sanh gitia nhom 1+3 va 244, va 5+7 voi 6+8. Phuong 4n 3 - Phan méu (Split-plot design). Dé diéu tra anh hung Cha 3 loa gidng dau nanh (A, B va C) va hai loai phan bon (P1 va P2), cdc nha . madh duge tréng trot dudi 6 diéu kia, A gu nan nghién citu so sénh sin lgng dau duge lip lai 2 lm, thi nghién ej, a thiép trén. Néu méi diéu kign can ees 2x6 = 12 minh dat (plot) cho nghién cut» ea: jan citu trén 1a phuong hu dé, Mot cach thiét ké cho nghién cdu ae tan ' phan ot anal phuiong dn nay 6 thé khé khan ae a Ene Fe Phir dn khée dB dang hon va thyc té hon 1a phuong an m i ii a cén dén hai lin sp xép ngfu nhién. Trude hét, hai loai phn bon duge pha? chia mét cach ngéu nhién cho 4 nhém ahd sau: PI Buiéc hai, ba loai gidng sé duige phan ngéu nhién cho ting nhém, va yg qua cé thé ging nhu sau: Phong 4n 4 - Hinh vudng Latin (Latin square). Cong ti du muén so sdnh hiéu suat (do bang cay s6 - km - trén mdi lit) ctia 4 loai dau (A, B, CvaD), COng ti co duigc 4 tai xé va 4 loai xe. Vi do dao dong hay khac li xe va loai xe, hai yéu t6 ndy phai duigc kiém soat trong Khi thiét ké nghién citu, Phuong én tét nhdt cho nghién ctu nay la phutong én hinh vuéng Latin. Theo phuong én nay, 4 loai dau duge phan chia mot céch ngéu nhién cho ting tai x€ va loai xe nhu sau:tich anh hudng tuong tac gitia lo, cach phan tich s6 liéu ty phuon, chong 11 (11.7). ai ae va loai xe, hay gitta loai du va tai xé. 8 4n hinh vudng Latin da duge mé ta chi tiét 20.7 Phuong phap ngau nhién hoa Trong tat cA céc phuiong 4n trén, mot khia canh then chét la sip xép cdc agi tugng nghién ctu vao céc yéu t6 can thiép mot cach ngdu nhién (t0i sé goi tit la ngdu nhién héa ~ randomize). Gia du, chuing ta cé 8 d6i tugng (co thé bénh nhan) cén phan chia cho ba nhém can thiép Tl, T2 va T3. Néu theo yeu céu, nhém TI vi T3 mdi nhém cén phai cb 3 46% tugng va nhém T2 cdn 2 d6i tung: Van dé dat ra la lam cdch nao dé ngdu nhién héa? Ching ta c6 thé lam mot sé buéc nh sau: + Trudc hét, chting ta lap danh séch 8 déi tugng: Ti T1 Fu T2 Td T3 eae rs + Dung him sample dé chon ngfu nhién (sample (1:8) cé chitc nang tao ra mot day s6 ngdu nhién tit 1 dén 8): > sample (1:8) (1) 7 \2 5 4) deem + Nhap hai day sé vdi nhau, chting ta c6: Tl Tl 71) 72s eC) 7 2 ce 4 1 8 Cee N6i cdch khac, d6i tugng s6 7, 2 va 5 sé nhan can thigp T1, d6i tugng 4, 1 nhan can thigp T2, va d6i tugng 8, 6 va 3 nhan T3. +ecétu khoa hoc nao cing duge tién hanh theo moe qui trinh gén nhu bat bién: dat gid thiét, thiét ké nghién ctu, thu thap dit ligy, phan tich dé liéu, va bdo cdo két qua. Do 6, phan tich so) ligu Ja khau gan cugj cing cita mt céng trinh nghién citu (truidc khi dién dich ket qua phan tich va viét bdo cdo khoa hoc). CAc khau trong qui trinh nghién ctiu trén cé Jig hé Kchdng khit véi nhau, Néu mot khau trong qui trinh d6 c6 vén dé thi hé qu Bat cif cong trinh nghién la khau tiép theo ciing 6 van dé. Mugn céch n6i cha ngudi xtia “Van su kho dau nan’, cling cé thé néi ring khi thiét ké nghién cutu sai thi két qua phan tich cing khong cé ¥ nghia gi. Tét c& cdc phutong php phan tich s6 ligu chi cho ra két qua tot khi cong trinh nghién ctu duge thiét ké ding va thich hgp. Do do, xem xét cn than cdc phuiong 4n nghién cifu va d6i chiéu véi tinh hinh thyc tg 1 m6t nhu edu rét quan trong cho nghién ctu khoa ho