‫باسمه تعالی‬

‫اشكال دارويي‬
‫نش‬
‫ربای دا جویان کارشناسی‬

‫اشكال دارويی ابزاري می باشند كه مولكول هاي دارو را به محل اثر می رسانند‪ .‬اثر فارماكولوژيك دارو مرتبط با غلظت‬
‫دارو از محل اثر است كه اين اثرات شامل اثرات سمی و ناخواسته و اثرات درمانی و مفيد می باشند‪ .‬هدف درمان موفق‬
‫دارويی‪ ،‬رساندن غلظت مناسبی از دارو به محل مناسب می باشد به نحوي كه بيشترين اثر درمانی و كمترين سميت حاصل‬
‫گردد‪ .‬در ادامه اشكال مختلفی از داروها كه به بيماران تجويز می شود به طور خالصه توضيح داده می شود‪ .‬تمام اشكال‬
‫دارويی بايد عاري از آلودگی ميكروبی بوده و استانداردهاي الزم در مورد آنها رعايت شود‪.‬‬

‫الف) اشكال دارويي جامد برای مصارف خوراکي‬

‫اشكال دارويی جامد خوراكی از پر مصرف ترين اشكال دارويی هستند‪ .‬سهولت حمل و مصرف‪ ،‬قيمت كمتر در مقايسه با‬
‫اشكال ديگر از همان دارو و عدم نياز به نيروي انسانی كارآزموده براي مصرف آنها از مزاياي آن هاست‪.‬‬

‫‪ -1‬پودرها (‪:)Powders‬‬
‫پودرها يا گردها ذرات ريز يك دارو هستند كه فعاليت خاصی بر روي آنها صورت نپذيرفته است‪ .‬پودرها را گاهی براي‬
‫مصارف خارجی به كار می برند‪ .‬براي مصارف خوراكی‪ ،‬در هنگام مصرف آن ها را در مايعات حل می كنند‪ .‬از معايب اين‬
‫شكل دارويی عدم پوشيدگی طعم دارو و عدم حفاظت از دارو در برابر عوامل ناپايداركننده (نظير رطوبت و اكسيژن) را می‬
‫توان ذكر كرد‪.‬‬

‫‪ -2‬گرانول ها (‪)Granules‬‬
‫گرانول ها از به هم چسبيده شدن پودرها به دست می آيند (با قطر ‪ .)0.2-2mm‬گرانول ها در مقايسه با پودرها داراي‬
‫پايداري بيشتر (به علت سطح تماس كمتر با هوا) و حالليت راحت تري هستند‪ .‬عدم پوشيدگی طعم دارو از معايب گرانول‬
‫هاست‪ .‬گرانول ها در ساشه ها به صورت تك دوز بسته بندي می شوند‪ .‬برخی گرانول ها را بايد روي زبان ريخته و با آب‬
‫بلعيد و برخی ديگر را بايد قبل از استفاده در آب حل نمود‪.‬‬

‫‪ -3‬کپسول ها (‪)Capsules‬‬

‫‪1‬‬
‫كپسول پوسته ساخته شده از ژالتين است كه ماده دارويی را در بر گرفته است‪ .‬ژالتين در آب سرد نامحلول است‪ ،‬اما می‬
‫تواند تا ‪ 10‬برابر وزن خود آب جذب كند‪ .‬از اين رو در مجاورت با بزاق‪ ،‬خيلی سريع نرم و ليز می شود‪ .‬به همين دليل بلع‬
‫كپسول آسان تر از قرص است‪ .‬ژالتين در دماي ‪ 37‬درجه سانتی گراد ذوب می شود‪ ،‬از اين رو كپسول در معده ذوب شده و‬
‫ماده دارويی آزاد می شود‪ .‬كپسول ها در محيط مرطوب می توانند رطوبت را به خود بگيرند و در محيط خشك آب موجود‬
‫در پوسته را از دست بدهند‪ .‬به همين دليل بايد از قرار دادن كپسول ها هم در محيطهاي مرطوب و هم در محيط هاي گرم‬
‫و خشك خودداري كرد‪ .‬در محيط مرطوب ممكن است كپسول تغيير شكل بدهد و همچنين امكان تجزيه ماده داخل‬
‫كپسول نيز وجود دارد‪ .‬در محيط گرم و خشك كپسول بسيار شكننده می شود و ممكن است هنگام مصرف مقداري از ماده‬
‫داخل آن به بيرون بريزد كه به اين ترتيب هم داروي كمتري به بدن می رسد و هم طعم دارو حس می شود‪ .‬كپسول ها‬
‫چنانچه در كنار هم قرار بگيرند به يكديگر می چسبند و گاه جدا كردن آن ها ممكن نيست‪.‬‬
‫در مقايسه با قرص ها ماده موثره بيشتري را می توان در كپسول ها جاي داد‪ .‬پوشيدگی بو و طعم دارو از مزاياي كپسول‬
‫هاست‪ .‬كپسول ها بايد به صورت كامل و با آب كافی بلعيده شوند‪ .‬كپسول ها به دو دسته اصلی تقسيم می شوند؛‬
‫(‪ )1‬کپسول های سخت‪ :‬اين نوع كپسول براي داروهاي جامد به كار می رود و معموالً در داخل آن ها گردها را قرار می‬
‫دهند‪ .‬اين نوع شامل بدنه استوانهاي شكل و درپوش است كه بعد از پرشدن كپسول روي بدنه قرار می گيرد‪ .‬امروزه اكثر‬
‫كپسول هاي است فاده شده در كارخانجات داروسازي تهيه می شوند ولی گاهگاهی ممكن است براي پركردن كپسول هاي‬
‫سخت به خصوص در داروخانه بيمارستان‪ ،‬به داروساز نياز باشد‪.‬‬
‫(‪ )2‬کپسول های نرم‪ :‬كپسول هاي يك تكه اي می باشند كه سه عمل شكل گيري‪ ،‬پركردن و بسته شدن در يك‬
‫پروسه توليد صورت می گيرد‪ .‬محتويات اين گونه كپسول ها مايع بوده و معموالً از محلول ها يا داروهاي پراكنده در مايعات‬
‫غيرآبی پر می شوند‪ .‬به كپسول هاي نرم پرل (‪ )pearl‬نيز گفته می شود‪.‬‬

‫‪ -4‬قرص ها (‪)Tablets‬‬
‫قرص ها اشكال دارويی جامدي هستند كه از فشرده شدن ذرات ريز يك يا چند دارو و مواد افزودنی پديد می آيند‪ .‬هر‬
‫قرص حاوي يك تك دوز از دارو (ها) می باشد‪ .‬قرص ها پرمصرف ترين اشكال دارويی هستند‪ .‬عدم انعطاف در دوز دارو‪ ،‬از‬
‫مهم ترين معايب قرص ها به شمار می آيد‪ .‬براي مقابله با اين مشكل در بسياري از موارد براي يك دارو قرص هاي متعدد‬
‫با مقادير متفاوت ساخته می شود‪ .‬گاهی نيز با گذاشتن يك يا دو شيار بر روي قرص امكان تقسيم آن به ‪ 1/2‬يا ‪ 1/4‬را‬
‫فراهم می سازند‪ .‬به اين گونه قرص ها‪ ،‬قرص هاي شياردار (‪ )scored tablets‬گفته می شود‪.‬‬
‫‪ -4-1‬قرص های فشرده شده (‪ :)Compressed tablets‬اينگونه قرص ها از فشرده شدن ساده مواد اوليه به‬
‫وجود می آيند‪ .‬داروهايی را به اين شكل تهيه می كنند كه بوي بد نداشته و نسبت به عوامل ناپايداركننده حساس نباشند‪.‬‬
‫‪ -4-2‬قرص های چندبار فشرده شده (‪ :)Multiple compressed tablets‬اين نوع قرص ها را يا به صورت‬
‫دواليه مجزا بر روي هم فشرده شده می سازند و يا يك قرص را در درون قرص ديگر جاي می دهند‪.‬‬
‫‪ -4-3‬قرص های با پوشش قندی (‪ :)Sugar coated tablets‬در اين نوع از قرص ها هسته مركزي را با شربت‬
‫پوشش داده و بر روي اين پوشش قندي نيز يك پوشش رنگی قرار می دهند‪ .‬در اين شكل داروي طعم و بوي دارو حس‬
‫نمی شود و دارو در م قابل نور و به طور نسبی در برابر رطوبت محافظت می شود‪ .‬قرص هاي با پوشش قندي خوش رنگ و‬
‫داراي ظاهر زيبا هستند‪ ،‬از اين رو از جمله شايع ترين اشكال دارويی مسموم كننده كودكان می باشند‪ .‬ساخت پر زحمت و‬

‫‪2‬‬
‫وقت گير اين قرص ها از معايب آن هاست‪ .‬قرص هاي با پوشش قندي را با اختصار ‪ S.C.‬نشان می دهند‪ .‬به اين قرص‬
‫ها دراژه نيز گفته می شود‪.‬‬
‫‪ -4-4‬قرص های داری پوشش الیه نازک (‪ :)Film coated tablets‬در اين نوع از قرص ها يك اليه نازک‬
‫پليمر بر روي هسته مركزي كشيده شده است‪ .‬مزاياي آن ها مشابه قرص هاي با پوشش قندي است‪ .‬با توجه به اينكه‬
‫تعدادي از داروها (نظير كلرپرومازين) به دنبال تماس مكرر با پوست موجب درماتيت می شوند‪ ،‬آن ها را نيز به اين شكل‬
‫دارويی توليد می كنند‪ .‬قرص هاي داري پوشش اليه نازک معموالً ظاهر زيبايی ندارند‪ .‬اين قرص ها را با اختصار ‪F.C.‬‬
‫نشان می دهند‪.‬‬
‫‪ -4-5‬قرص های دارای پوشش حل شونده در روده (‪ :)Enteric coated tablets‬در اين نوع از قذرص‬
‫ها پوشش قرص در ‪ pH‬اسيدي نامحلول و در ‪ pH‬قليايی محلول است‪ ،‬از اين رو اين قرص ها در روده باز می شوند‪.‬‬
‫داروهايی كه در محيط اسيدي معده تخريب می شوند (مانند آنزيم هاي گوارشی كه براي درمان سوءهاضمه به كار می‬
‫روند) و يا محرک معده اند را به اين شكل دارويی تهيه می كنند‪ .‬قرص هاي داراي پوشش حل شونده در روده را با اختصار‬
‫‪ E.C.‬نشان می دهند‪.‬‬
‫‪ -4-6‬قرص های زیرزبانی (‪ :)Sublingual tablets‬داروهايی را به شكل زيرزبانی تهيه می كنند كه يا توسط‬
‫اسيد معده تجزيه و يا توسط آنزيم هاي دستگاه گوارش و كبد به طور وسيع متابوليزه و بی اثر می شوند‪ .‬با توجه به اينكه‬
‫دارو در اين شكل دارويی‪ ،‬جذب مويرگ هاي زير زبان شده و در نهايت به بزرگ سياهرگ زبرين می رسد‪ ،‬عمالً از دسترس‬
‫عوامل فوق الذكر بركنار می ماند‪ .‬از مزاياي ديگر اين شكل دارويی‪ ،‬اثر سريع آنست‪.‬‬
‫‪ -4-7‬قرص های جویدنی (‪ :)Chewable tablets‬اين گونه قرص ها در هنگام مصرف بايد جويده شوند‪ .‬اين‬
‫قرص ها نرم و حاوي مواد خوش طعم كننده هستند‪ .‬داروهايی را به اين شكل می سازند كه حتماً بايد در داخل معده و در‬
‫بدو ورود به آن باز شده باشند‪ .‬قرص هايی كه براي خنثی كردن اسيد معده به كار می روند و داروهاي ضدنفخ از اين جمله‬
‫اند‪.‬‬
‫‪ -4-8‬قرص های جوشان (‪ :)Effervescent tablets‬قرص هايی هستند كه در داخل آن ها عالوه بر ماده‬
‫موثره‪ ،‬اسيد تارتريك‪ ،‬اسيد سيتريك و بی كربنات سديم وجود دارد‪ .‬در هنگام مصرف اين قرص ها را در درون آب قرار می‬
‫دهند‪ .‬مجاورت مواد فوق با آب موجب آزاد شدن گاز كربن دي اكسيد (‪ )CO2‬می شود‪ .‬گاز آزاد شده عالوه بر متالشی‬
‫كردن قرص‪ ،‬موجب ايجاد مزه مطلوب و پوشيده شدن مزه نامطلوب خصوصاً طعم شوري می شود‪ .‬قرص هاي جوشان‬
‫براي ترغيب كودكان به مصرف دارو بسيار مناسب هستند‪ .‬قرص هاي جوشان شديداً به رطوبت حساسند‪.‬‬
‫‪ -4-9‬قرص های پیوسته رهش (‪ :)Sustained release tablets‬قرص هاي پيوسته رهش يا قرص هاي‬
‫طوالنی اثر‪ ،‬قرص هايی هستند كه به واسطه فرآيند خاصی كه بر روي آن ها انجام شده است‪ ،‬ماده دارويی را به طور مداوم‬
‫و در زمان طوالنی تري آزاد می سازند‪ .‬مزاياي اين قرص ها عبارتند از‪ )1( :‬كاهش دفعات مصرف دارو و افزايش پذيرش‬
‫بيمار (‪ )2‬به صرفه بودن از نظر اقتصادي (‪ )3‬كاهش عوارض جانبی به دليل تغييرات كمتر غلظت خونی دارو‪ .‬قرص هاي‬
‫پيوسته رهش را با اختصار ‪ S.R.‬نشان می دهند و به آن ها ريتارد (‪ )Retard‬نيز گفته می شود‪.‬‬

‫‪3‬‬
 ‫ب) اشكال دارويي مايع برای مصارف خوراکي (‪)Oral liquids‬‬

‫مايعات خوراكی فرآورده هاي خوراكی هستند كه حاوي يك يا تعدادي ماده موثره به صورت محلول يا غيرمحلول در حامل‬
‫مناسب می باشند‪ .‬اشكال دارويی مايع در مقايسه با اشكال جامد داراي جذب سريع تري هستند‪ .‬مزيت ديگر اين اشكال‬
‫دارويی انعطاف در دوزاژ است‪ .‬حمل اين فرآورده ها مشكل تر از حمل فرآورده هاي جامد است و عموماً قيمت باالتري‬
‫نسبت به قرص ها و كپسول ها دارند‪.‬‬

‫‪ -1‬مایعات خوراکی (‪)Oral solutions‬‬

‫مايعات خوراكی از حل شدن ماده موثره و مواد افزودنی در آب تهيه می شوند‪ .‬اين فرآورده هاي دارويی ممكن است به‬
‫صورت محلول آماده شده مصرف شوند و يا در هنگام مصرف از انحالل پودرها و يا گرانول ها در آب حاصل شوند‪.‬‬

‫‪ -2‬شربت ها (‪)Syrups‬‬
‫شربت فرآورده آبی غليظ شده حاوي شكر (سوكروز) و يا مواد جانشين شونده آن است‪ .‬به علت مزه مطلوب‪ ،‬شربت بهترين‬
‫فرآورده خوراكی است كه می توان براي كودكان تجويز نمود‪ .‬در شربت ها طعم نامطبوع دارو به واسطه شيرينی شكر و‬
‫همچنين قوام زياد آن و در نتيجه تماس كمتر مايع با پرزهاي چشايی‪ ،‬حس نمی شود‪ .‬با آن كه شكر پرمصرف ترين‬
‫شيرين كننده در تهيه شربت است اما در مواردي از شيرين كننده هاي ديگر نظير دكستروز‪ ،‬سوربيتول‪ ،‬گليسرين‪ ،‬ساخارين‬
‫و هيدروكسی ا تيل سلولز نيز استفاده می شود‪ .‬عالوه بر شكر‪ ،‬سه ماده اول نيز پس از ورود به بدن در نهايت به گلوكز‬
‫تبديل می شوند‪ .‬از اين رو به آن ها مواد گلوكز زا (‪ )Glucogenic‬می گويند در حاليكه دو ماده آخر چنين خاصيتی‬
‫ندارند‪ .‬بهتر است حتی المقدور از تجويز شربت هاي حاوي شيرين كننده هاي گلوكز زا براي بيماران ديابتی خصوصاً‬
‫هنگامی كه حجم مورد نياز زياد است اجتناب شود‪ .‬به علت تسريع فساد دندانها‪ ،‬استفاده طوالنی مدت از اين فرآورده ها‬
‫توصيه نمی شود‪ .‬شربت هاي سوربيتول از اين لحاظ ارجح می باشند‪.‬‬

‫‪ -3‬الیگزیرها (‪)Elixirs‬‬
‫اليگزير محلول خوراكی و شيرين شده هيدروالكلی است‪ .‬اليگزيرها از داروهايی تهيه می شوند كه در آب كم محلول و يا‬
‫نامحلول هستند و الكل موجود در اين فرآورده سبب انحالل مواد دارويی محلول در الكل می شود‪ .‬به علت حالليت ناچيز‬
‫شكر در الكل‪ ،‬اليگزير در مقايسه با شربت‪ ،‬داراي شيرينی و قوام كمتري است‪ ،‬از اين رو معموالً مزه آن نيز به خوبی شربت‬
‫نيست‪ .‬به علت وجود الكل در اين شكل دارويی‪ ،‬بايد درب فرآورده را كامالً محكم بست و آن را از گرما به دور نگه داشت‪.‬‬

‫‪ -4‬تنطورها (‪)Tinctures‬‬
‫تنطور فرآورده الكلی و يا هيدروالكلی است كه حاوي جزء فعال داروهاي گياهی می باشد‪ .‬تنطورها امروزه مصرف چندانی‬
‫ندارند‪.‬‬

‫‪ -5‬سوسپانسیون های خوراکی (‪)Oral Suspensions‬‬

‫سوسپانسيون مخلوط ناهمگن آبی است كه در آن يك ماده جامد نامحلول‪ ،‬در آب پراكنده شده است‪ .‬برخی سوسپانسيون ها‬
‫آماده مصرف هستند و برخی ديگر در هنگام مصرف با افزودن آب به ظرف حاوي فرآورده تهيه می شوند‪ .‬سوسپانسيون را‬

‫‪4‬‬
‫بايد در ظرف دهان گشاد كه در باال داراي فضاي خالی باشد (به منظور سهولت اختالط به دنبال تكان دادن فرآورده)‪ ،‬به‬
‫دور از يخ زدگی و همچنين نور و حرارت زياد نگهداري كرد‪.‬‬

‫‪ -6‬امولسیون های خوراکی (‪)Oral Emulsions‬‬

‫به پراكندگی غيرقابل حل يك مايع در مايع ديگر امولسيون می گويند‪ .‬براي تهيه امولسيون می توان چربی را در آب و يا‬
‫آب را در چربی پراكنده كرد‪ .‬به امولسيون نوع اول‪ ،‬امولسيون چربی در آب می گويند و آن را به صورت ‪ O/W‬نشان می‬
‫دهند‪ .‬به امولسيون نوع دوم امولسيون آب در چربی می گويند و آن را به صورت ‪ W/O‬نشان می دهند‪ .‬امولسيون هاي‬
‫خوراكی از نوع آب در چربی هستند‪ .‬در ايران فرآورده دارويی خوراكی به صورت امولسيون وجود ندارد‪.‬‬

‫‪ -7‬ژل های خوراکی (‪)Oral Gels‬‬

‫ژل مخلوط كلوييدي () مواد آلی درشت مولكول و يا مواد غيرآلی كوچك مولكول در آب است‪ .‬به ژل هاي حاوي مواد ريز‬
‫غيرآلی شير (‪ )milk‬می گويند‪ .‬شيرمنيزي نمونه اي از اين شكل دارويی است‪.‬‬

‫‪5‬‬
 ‫ج) فرآورده های تزريقي (‪)Injectable preparations‬‬
‫فرآورده هاي تزريقی كه به آن ها پرنترال (‪ )parenteral‬نيز گفته می شود‪ ،‬فرآورده هاي سترون (‪ )sterile‬و غير تب‬
‫زا (‪ )apyrogen‬هستند‪ .‬اين اشكال دارويی براي تجويز تزريقی طراحی شده اند و آن ها را مستقيماً وارد بافت ها و يا‬
‫جريان خون می كنند‪.‬‬

‫‪ -1‬آمپول ها (‪)Ampules‬‬
‫آمپول‪ ،‬فرآورده تزريقی يكبار مصرف است و چنانچه تمام محتويات آن مصرف نشود‪ ،‬بايد باقيمانده را دور ريخت‪.‬‬

‫‪ -2‬ویال ها (‪)Vials‬‬
‫ويال فرآورده تزريقی چند بار مصرف است‪ .‬بر روي دهانه ويال يك پوشش الستيكی قرار دارد كه پس از برداشت دارو‬
‫توسط سرنگ و بيرون كشيدن سوزن از داخل ويال‪ ،‬كامالً به هم می آيد و منفذ ايجاد شده را مسدود می نمايد و به اين‬
‫ترتيب سترونی فرآورده حفظ می شود‪ .‬البته ممكن است تمام محتويات يك ويال در يك نوبت مصرف شود‪ .‬ويال ها ممكن‬
‫است از پيش آماده باشند و يا به صورت پودر براي تهيه محلول و يا سوسپانسيون باشند ( ‪Powders for‬‬
‫‪ )injection‬كه در هنگام مصرف بايد به آن ها آب اضافه كرد‪ .‬در حالت دوم بايد از مدت پايداري فرآورده پس از تهيه‬
‫محلول و يا سوسپانسيون آگاهی داشت‪.‬‬

‫‪ -3‬محلول های حجیم تزریقی یا انفوزیون ها (‪)large volume parenterals or Infusions‬‬

‫محلول هاي حجيم تزريقی‪ ،‬فرآورده هايی با حداكثر حجم يك ليتر هستند كه به داخل وريد انفوزيون (تزريق مقادير زياد‬
‫مايع به داخل وريد) می شوند‪.‬‬
‫اين فرآورده ها محلول هاي آبی ايزوتونيك (داراي فشار اسمزي مشابه خون) بوده و به آن ها مواد ضد ميكروبی يا عوامل‬
‫بافر كننده افزوده نمیشود و براي تجويز داخل وريدي با حجم هاي باالتر از ‪ 10-15‬ميلی ليتر طراحی شده اند‪.‬‬
‫محلول هاي حجيم تزريقی به منظور (‪ )1‬جبران مايعات از دست رفته بدن‪ )2( ،‬تغذيه داخل وريدي‪ )3( ،‬رقيق سازي آمپول‬
‫ها و ويال هاي برخی داروها و (‪ )4‬كاهش دفعات تزريق داروهاي با نيمه عمر پايين‪ ،‬به كار می روند‪ .‬تعدادي از داروها با‬
‫محلول هاي حجيم تزريقی ناسازگارند‪ ،‬از اين رو پيش از اضافه كردن محتويات آمپول و يا ويال به درون اين محلول ها‬
‫بايد از عدم تداخل اطمينان داشت‪.‬‬
‫انفوزیون ها محلول هاي رقيقی هستند كه حاوي داروي محلول می باشند و با رقيق كردن به نسبت ‪ 1‬به ‪ 10‬انفوزيون‬
‫غليظ با آب تهيه می شوند‪ .‬انفوزيون هاي غليظ از عصاره سرد داروها با ‪ %25‬اتانول تهيه می شوند‪.‬‬

‫‪ -4‬قرص های کاشتنی (‪)Pellets‬‬

‫قرص هاي كاشتنی فرآورده هاي جامد و سترونی هستند كه معموالً در دست‪ ،‬ران و يا شكم كاشته می شوند‪ .‬ميزان داروي‬
‫موجود در اين فرآورده ها چند صد برابر قرص هاي معمولی است‪ .‬قرص هاي كاشتنی داروي خود را به تدريج آزاد می كنند‬
‫و عموماً نياز بيمار را براي چند ماه تا چند سال تأمين می نمايند‪ .‬امروزه بيشترين مورد مصرف آن ها جلوگيري از بارداري‬
‫است‪.‬‬

‫‪6‬‬
 ‫د) فرآورده های تنفسي (‪)Respiratory Preparations‬‬

‫از فرآورده هاي تنفسی به منظور تأثيرگذاري مستقيم دارو بر روي راه هاي تنفسی و در پاره اي از موارد براي رساندن دارو‬
‫به جريان خون از طريق ريه ها‪ ،‬استفاده می شود‪.‬‬

‫‪ -1‬آئروسل ها (‪)Aerosols‬‬
‫در آئروسل يك يا چند ماده موثره در يك ظرف فلزي مخصوص تحت فشار قرار گرفته اند‪ .‬پس از باز شدن مجراي ظرف‪،‬‬
‫همراه با خروج گاز‪ ،‬پراكندگی ريز و يكنواختی از ماده موثره نيز خارج می شود‪ .‬آئروسل ها را بايد دور از حرارت نگهداري‬
‫كرد و از سوراخ كردن و ضربه زدن به ظرف اجتناب نمود‪ .‬اگر چه به آئروسل ها‪ ،‬افشانه (‪ )spray‬نيز گفته می شود اما در‬
‫داروسازي‪ ،‬به طور تخصصی افشانه به شكل دارويی ديگري اطالق می شود‪.‬‬
‫آئروسل ها به دو دسته اصلی تقسيم می شوند؛‬
‫در آئروسل هاي تنفسی با دوزهاي تنظيم شده يا ‪ )Metered Dose Inhaler( MDI‬فرآورده هايی هستند داراي‬
‫محلول‪ ،‬سوسپانسيون و يا امولسيون دارو در مخلوطی از گازهاي حامل كه تحت فشار نگهداري می شوند‪ .‬با هر بار فشار‬
‫(پاف) ميزان معينی از ماده موثره به شكل قطراتی با قطر مشخص از ظرف خارج می شود‪ .‬معموالً براي درمان آسم به كار‬
‫می روند‪.‬‬
‫پودرهاي خشك استنشاقی يا ‪ )Dry Powder Inhaler( DPI‬پودرهايی هستند كه از سوراخ شدن كپسول هاي حامل‬
‫دارو در دستگاه مخصوصی كه به اين منظور تهيه شده است و توسط جريان هواي حاصل از دستگاه به ريه ها می رسند‪.‬‬

‫‪ -2‬مستنشق ها (‪)Inhalations‬‬
‫مستنشق ها فرآورده هاي جامد‪ ،‬مايع و يا گازي هستند كه حاوي مواد فرار می باشند‪ .‬اين فرآورده ها از طريق بينی و يا‬
‫دهان استنشاق می شوند و ممكن است اثر موضعی و يا عمومی داشته باشند‪ .‬گازهاي بيهوش كننده‪ ،‬گاز اكسيژن و پودر‬
‫كرومولين سديم (داروي پيشگيري از آسم) از متداول ترين مستنشق ها هستند‪.‬‬

‫‪7‬‬
 ‫ه) فرآورده های موضعي (‪)Topical preparations‬‬

‫فرآورده هاي موضعی اكثراً براي كنترل و درمان آزردگی هاي سطحی پوست مصرف می شوند‪ .‬محافظت در برابر نور‪ ،‬نرم‬
‫كردن پوست‪ ،‬عفونت هاي خفيف و سطحی‪ ،‬التهاب‪ ،‬خارش و سوختگی پوست‪ ،‬ادرار سوختگی‪ ،‬كنترل آكنه و شوره سر‪،‬‬
‫مهم ترين موارد مصرف فرآورده هاي موضعی هستند‪.‬‬

‫‪ -1‬پمادها (‪)Ointments‬‬
‫پمادها فرآورده هاي چرب و نيمه جامدي هستند كه معموالً پايه غيرآبی و غيرقابل اختالط با ترشحات پوست دارند‪ .‬پمادها‬
‫در مقايسه با كرم ها خاصيت پوشانندگی بيشتري دارند‪ ،‬از اين رو می توانند پوست را بيشتر هيدراته كنند و براي درمان‬
‫آزردگی هاي خشك پوست به كار می روند‪ .‬اين اشكال دارويی براي مدت طوالنی بر روي پوست می مانند و با شستشو به‬
‫سختی برداشته می شوند‪ .‬پمادها به پوست ظاهر چرب می دهند و لباس ها را نيز آلوده می كنند‪ .‬پمادهايی كه براي زخم‬
‫هاي بزرگ و باز به كار می روند بايد استريل باشند‪.‬‬

‫‪ -2‬کرم ها (‪)Creams‬‬
‫كرم ها امولسيون هاي نيمه جامدي می باشند كه مصارف خارجی دارند‪ .‬كرم ها شامل دو نوع آبی و روغنی می باشند كه‬
‫نوع آبی حاصل از پراكندگی چربی در آب (‪ )O/W‬و نوع روغنی امولسيون آب در چربی (‪ )W/O‬می باشد‪ .‬كرم ها به‬
‫واسطه چربی كمتر و داشتن آب‪ ،‬داراي پوشانندگی كمتري هستند‪ .‬به علت قابليت اختالط با مايعات‪ ،‬اين اشكال دارويی‬
‫براي درمان آزردگی هاي پوستی ترشح دار مناسب ترند‪ .‬كرم ها مدت كمتري بر روي پوست می مانند و شستشوي آن ها‬
‫آسان تر است‪ .‬اين فرآورده ها نسبت به پمادها روان ترند و راحت تر پخش می شوند‪ ،‬از اين رو براي مالش بر روي نواحی‬
‫ملتهب و مودار (موي اندک) مناسب ترند‪ .‬كرم ها معموالً براي ايجاد اثرات نرم كننده و مرطوب كننده بكار می روند‪ .‬كرم‬
‫هايی كه روي زخم هاي بزرگ و باز استفاده می شوند‪ ،‬بايد استريل باشند‪.‬‬

‫‪ -3‬لوسیون ها (‪)Lotions‬‬
‫لوسيون ها فرآورده هاي مايعی هستند كه مصارف خارجی دارند و حامل آن ها اغلب آب و يا تركيبات محلول در آب است‪.‬‬
‫لوسيون ها هيچ گونه خاصيت پوشانندگی ندارند‪ ،‬از اين رو جذب دارو به خوبی كرم و پماد نيست‪ .‬به واسطه روانی زياد‪،‬‬
‫لوسيون ها براي استعمال بر روي مواضعی كه موي زياد دارند (مانند پوست سر) مناسبند‪ .‬با توجه به اين كه اكثر لوسيون ها‬
‫مخلوط ناهمگن هستند‪ ،‬آن ها را پيش از مصرف بايد تكان داد‪.‬‬

‫‪ -4‬محلول های موضعی (‪)Topical solutions‬‬

‫محلول هاي موضعی اكثراً خاصيت پاک كننده و ضدعفونی كننده دارند‪ .‬محلول هاي ساولن‪ ،‬بتادين و دهان شويه ها مثال‬
‫هايی از محلول هاي موضعی هستند‪.‬‬

‫‪ -5‬مشمع ها (‪)plasters‬‬
‫مشمع ها ورقه هايی هستند كه دارو بر روي آن ها ماليده شده است‪ .‬اين ورقه ها را بر روي موضع می چسبانند‪ .‬مشمع ها‬
‫عموماً براي تسكين دردهاي موضعی به كار می روند‪ .‬اين فرآورده ها امروزه كاربرد زيادي ندارند‪.‬‬

‫‪8‬‬
 ‫‪ -6‬ژل های موضعی (‪)Topical Gels‬‬
‫ژل ها محصوالت نيمه جامد‪ ،‬غير روغنی و شفافی هستند كه اساسا استفاده خارجی دارند‪ .‬عامل ژله كننده ممكن است‬
‫ژالتين‪ ،‬كربوهيدرات (مثل نشاسته‪ ،‬تراگاكانت‪ ،‬سديم آلژينات) و يا يك مشتق سلولزي باشد‪ .‬ژل هايی كه براي زخم هاي‬
‫باز و بزرگ بكار می روند بايد استريل باشند‪.‬‬
‫كلمه "‪ "gel‬به سوسپانسيون منيزيم يا آلومينيوم هيدروكسايد كه به عنوان آنتی اسيد استفاده می شوند‪ ،‬نيز اطالق می‬
‫شود‪.‬‬

‫‪ -7‬سامانه های تحویل دارو از راه پوست (‪)Trans dermal delivery systems‬‬
‫اين فرآورده هاي موضعی براي تحويل دارو به جريان خون به كار می روند‪ .‬ساخت اين اشكال فقط براي چند داروي‬
‫محدود ميسر شده است‪ .‬در ايران تنها دارويی كه به اين شكل وجود دارد پماد و وصله هاي نيتروگليسيرين است‪.‬‬
‫خصوصيات فيزيكوشيميايی اين دارو و ساخت حامل مناسب براي آن سبب شده است كه جذب عمومی آن از طريق پوست‬
‫به حدي باشد كه اثراتی مشابه با شكل خوراكی آن به جا بگذارد‪.‬‬

‫‪ -8‬افشانه ها (‪)Sprays‬‬
‫افشانه ها دسته اي از اشكال دارويی هستند كه با فشار آوردن بر ظرف آن ها و يا وارد كردن هوا به داخل آن ها‪ ،‬محتويات‬
‫شان خارج می شود‪ .‬بر خالف آئروسل ها‪ ،‬افشانه ها تحت فشار نيستند‪ .‬آب پاش هايی كه در آرايشگاه به کار می روند‪،‬‬
‫نمونه اي از افشانه ها هستند‪ .‬افشانه ليدوكائين كه براي ايجاد بی حسی موضعی بر روي پوست و غشاءهاي مخاطی به كار‬
‫می رود نمونه دارويی اين گونه اشكال است‪.‬‬

‫‪9‬‬
 ‫و) فرآورده های چشمي‪ ،‬بيني و گوشي‬

‫‪ -1‬قطره ها و پمادهای چشمی(‪)Ophthalmic(eye) drops & ointments‬‬

‫فرآورده هاي چشمی‪ ،‬اشكال دارويی سترون بوده و فقط براي اثرات موضعی (در فضاي ملتحمه) مصرف می شوند‪ .‬استفاده‬
‫از فرآورده هاي غيرسترون (مانند قطره هاي بينی) در چشم ممنوع است‪ .‬قطره چشمی پس از قرار گرفتن بر سطح چشم‪،‬‬
‫يك اليه نازک تشكيل می دهد‪ .‬با توجه به گنجايش كم سطح چشم جهت نگهداري مايعات‪ ،‬ريختن بيش از يك قطره در‬
‫هر بار مصرف‪ ،‬منطقی به نظر نمی رسد‪ .‬چنانچه بيمار چند قطره چشمی مختلف را مورد مصرف قرار می دهد‪ ،‬بين مصرف‬
‫هر يك از آن ها بايستی حداقل پنج دقيقه فاصله گذاشت‪.‬‬
‫پمادهاي چشمی در دماي بدن ذوب و يا نرم شده و در تمام سطح چشم پخش می شوند‪ .‬مهم ترين مزيت پمادها نسبت به‬
‫قطره چشمی‪ ،‬زمان ماندگاري بيشتر آن ها بر روي چشم است‪.‬‬

‫‪ -2‬قطره ها و افشانه های بینی (‪)Nasal Drops and Sprays‬‬

‫فرآورده هاي بينی ممكن است از يك قطره چكان يا يك افشانه به داخل بينی چكانده شوند‪ .‬اين فرآورده ها اغلب براي‬
‫اثرات موضعی (از جمله اثرات آنتی هيستامينی‪ ،‬منقبض كننده عروق و ضد احتقان) و ندرتاً براي حصول اثرات عمومی‬
‫(دسموپرسين براي كنترل ديابت بی مزه) مصرف می شوند‪ .‬با توجه به اين كه وجود عروق خونی فراوان در مخاط بينی و‬
‫حلق‪ ،‬امكان ورود دارو به جريان عمومی خون زياد بوده و می بايست از مصرف بيش از حد قطره بينی و تخطی از دوز‬
‫تجويزي اجتناب نمود‪ .‬استفاده طوالنی مدت از منقبض كننده هاي عروقی بينی ممكن است اثرات معكوس داشته باشد و‬
‫منجر به گشادشدن عروق و احتقان بيشتر گردد‪ .‬قطره هاي بينی سترون نيستند‪ .‬در صورت وجود غلظت هاي مشابه از يك‬
‫دارو به هر دو صورت قطره بينی و چشمی‪ ،‬می توان قطره چشمی را به داخل بينی چكاند (و ديگر مجاز به استفاده از آن در‬
‫چشم نيستيم!) اما مصرف قطره بينی در چشم مطلقاً ممنوع است‪.‬‬

‫‪ -3‬قطره های گوشی (‪)Ear, otic or aural drops‬‬

‫قطره هاي گوشی‪ ،‬محلول ها‪ ،‬امولسيون ها و يا سوسپانسيون هاي دارويی می باشند كه به منظور اثرات موضعی توسط‬
‫قطره چكان در گوش چكانده می شوند‪ .‬مصرف قطره هاي سرد ممكن است دردناک باشد‪ ،‬از اين رو بايد پيش از مصرف‬
‫قطره مدتی آن را در دست نگه داشت تا دماي آن به دماي بدن نزديك شود‪ .‬پلی ميكسين‪ -‬ان اچ نمونه اي از‬
‫سوسپانسيون ها گوشی است كه‬

‫‪10‬‬
 ‫ز) فرآورده های رکتال‬
‫از فراورده هاي ركتال هم براي حصول اثرات موضعی و هم اثرات عمومی استفاده می شود‪ .‬اين فرآورده ها شامل شياف ها‪،‬‬
‫تنقيه ها و كرم ها و پمادهاي ركتال می باشند‪ .‬مزاياي استفاده از فرآورده هاي ركتال (در مواردي كه اثرات عمومی دارو مد‬
‫نظر است) عبارتند از‪ )1( :‬محافظت از دارو در برابر اسيد معده و آنزيم هاي موجود در روده و كبد‪ )2( ،‬امكان مصرف‬
‫داروهاي محرک دستگاه گوارش و (‪ )3‬امكان مصرف در نوزادان‪ ،‬كودكان‪ ،‬بزرگساالنی كه قادر به بلع نيستند‪ ،‬بيماران دچار‬
‫تهوع و استفراغ و افراد بيهوش‪.‬‬

‫شیاف ها (‪)Suppositories‬‬
‫شياف ها فرآورده هاي جامدي هستند كه براي قرار دادن در حفرات بدن به منظور ايجاد اثرات موضعی و يا عمومی طراحی‬
‫شده اند‪ .‬شياف ها از پايه هاي كره كاكائو‪ ،‬گليسرين و يا پلی اتيلن گليكول ساخته می شوند‪ .‬در دماي بدن اين مواد ذوب‬
‫شده و دارو آزاد می شود‪ .‬شياف ها را بايد به دور از گرما و ترجيحاً در يخچال نگهداري كرد‪.‬‬

‫تنقیه ها (‪)enemas‬‬
‫تنقيه ها محلول هايی هستند كه براي حصول اثرات موضعی يا عمومی از راه ركتوم مصرف می شوند‪.‬‬

‫ح) فرآورده های واژينال‬

‫بر خالف فرآورده هاي ركتال‪ ،‬فرآورده هاي واژينال فقط براي حصول اثرات موضعی مورد استفاده قرار می گيرند‪ .‬اين‬
‫فرآورده ها شامل دوش ها‪ ،‬شياف ها‪ ،‬قرص ها و كرم هاي واژينال می باشند و عمدتاً توسط استعمالگر (‪)applicator‬‬
‫به كار می روند‪.‬‬

‫دوش ها (‪)douches‬‬
‫دوش ها محلول هاي مخصوص شستشوي مهبل (واژن) هستند و عموماً اثر پاک كنندگی دارند‪ .‬ماده موثر آن ها معموالً به‬
‫صورت پودر و يا محلول وجود دارد و پيش از مصرف بايد آن ها را در ميزان معينی از آب ولرم حل نمود‪.‬‬

‫منابع‪:‬‬
‫‪ -1‬ميرخانی‪ ،‬حسين؛ اشكال دارويی و روش صحيح مصرف آنها؛ ‪1388‬؛ انتشارات ليميا؛ تهران‪.‬‬
‫‪2. Howard C. Ansel, Loyd V. Allen, JR., and Nicholas G. Popovich. Pharmaceutical Dosage Forms and‬‬
‫‪Drug Delivery Systems. Seventh Edition. Baltimore MD: Lippincott Williams & Wilkins, 1999‬‬
‫‪3. Julia B. Clark, Sherry F. Queener, and Virginia Burke Karb. Pharmacological basis of nursing practice.‬‬
‫‪Sixth Edition. St Louis, CV: Mosby, 2000‬‬

‫‪goharinia@gmail.com‬‬
‫‪Telegram channel: @darooshenasi‬‬

‫‪11‬‬