‫تهیهکنندگان‪:‬‬

‫‪3‬‬
‫دکتر گیالنی‬
‫پیادهسازی‪:‬جزوه ‪98‬‬
‫تایپ و ویرایش‪ :‬مریم رئیسی‬
‫فارماسیوتیکس‪ – 1‬دکتر گیالنی ‪ -‬صفحه ‪1‬‬
 ‫ادامه بحث ‪... excipients‬‬
‫‪( propellants -6‬مواد پیشران)‪:‬‬
‫ماده جانبی در این سیستم ها به صورت پیش ران عمل کرده بدین صورت که دارای فشار بخار باالیی ولی تحت فشار‪ ،‬آن را به صورت‬
‫مایع درآورده ایم که به محض کاهش فشار آماده است تا به گاز تبدیل شود‪ .‬ذرات این سیستم ‪ Micronized‬بوده و اندازه آن ها ‪1‬‬
‫تا ‪ 35‬میکرون است‪ .‬با کاهش فشار در این سیستم (هنگام استفاده) ماده دارویی با سرعت ‪ 53‬تا ‪ 33‬متر بر ثانیه خارج می شود و‬
‫وارد مجاری تنفسی و حلق می شود‪.‬‬
‫این مواد در سیستم های استنشاقی ‪ )Metered Dose Inhaler( MDI‬کاربرد دارند‪ .‬شکل دارویی ‪ MDI‬در بازار دارویی داخلی‬
‫موجود است و دو شرکت جابربن حیان و سینادارو تولیدکننده آن هستند‪.‬‬

‫‪ MDI‬به طور کلی از یک بخش پالستیکی به نام ‪ Actuator‬و محفظه فلزی عمدتا از جنس آلومینیوم‪ ،‬تشکیل شده است‪ .‬با قرار‬
‫دادن محفظه فلزی حاوی فرموالسیون دارویی درون بخش پالستیکی ‪ ،Actuator‬می توانیم با یک فشار کم‪ ،‬دارو را از محفظه خارج‬
‫کنیم‪.‬‬
‫بر روی بدنه این محفظه فلزی‪ ،‬دریچه آن به گونه ای طراحی شده است که در هر مرتبه استفاده‪ 133-53 ،‬میکرولیتر ماده دارویی از‬
‫آن خارج شود‪ .‬مسئله مهمی که در فرموالسیون این دستگاه به دنبال آن هستیم‪ ،‬این است که در هر مرتبه حجم ثابتی دارو از‬
‫محفظه خارج شود‪ .‬به خاطر عملکرد دقیق و اندازه گیری شده این سیستم به آن ‪ Metered Dose Inhaler‬می گویند یعنی دوز‬
‫مصرفی به طریق اندازه گیری(‪ )Meter‬شده است‪ .‬این سیستم از قدیمی ترین سیستم های استنشاقی است‪.‬‬
‫مقایسه ‪ MDI‬با ‪:DPI‬‬
‫‪ ‬فرموالسیون درون محفظه در ‪ MDI‬به صورت مایع است(محلول یا سوسپانسیون)‪ ،‬برخالف فرموالسیون پودر خشک(‪)DPI‬‬
‫که ماده دارویی جامد درون کپسول قرار دارد‪.‬‬
‫‪ ‬هم چنین در ‪ DPI‬نیروی محرک ماده استنشاقی‪ ،‬نیروی دم خود بیمار است(در سیستم پودر خشک‪ ،‬بیمار بایستی سریع و‬
‫عمیق نفس بکشد تا با کمک آن پودر را به سمت مجاری تنفسی بکشاند)‪ ،‬در حالی که در سیستم های ‪ ،Active‬فشار هوا‬
‫موجب بیرون آمدن پودر می شود‪.‬‬
‫‪ ‬در ‪ Propellant ،MDI‬سبب بیرون آمدن ماده دارویی می شود‪ Propellant .‬تحت فشار به شکل مایع در می آید اما در‬
‫هوای اتاق به شکل گاز است‪ .‬صدای ایجاد شده حین استعمال ‪ ،MDI‬به خاطر بیرون آمدن ‪ Propellant‬و تبدیل آن به‬

‫فارماسیوتیکس‪ – 1‬دکتر گیالنی ‪ -‬صفحه ‪2‬‬

 ‫حالت گاز و ‪ atomize‬شدن آن است‪ .‬همراه با اتمیزه شدن ‪ ،Propellant‬فرموالسیون به صورت قطرات بسیار ریز قابل‬
‫استنشاق در می آید‪ .‬بنابراین ‪ Propellant‬به منظور تبدیل ذرات دارویی به آیروسل های قابل استنشاق به کار می رود‪.‬‬
‫انواع‪: Propellant‬‬
‫از انواع ‪ Propellant‬می توان به ‪CFC‬ها (‪ )Hydro Fluoro Carbon‬اشاره کرد‪ .‬این گازها در صنایعی مانند یخچال سازی بسیار‬
‫استفاده می شد‪ ،‬اما به خاطر اثرات تخریبی بر محیط زیست از رده خارج شدند‪.‬‬
‫امروزه ‪ CFC‬جای خود را به ‪ )Hydro Fluoro Alkane( HFA‬داده است که اثرات تخریبی روی محیط زیست ندارد‪ HFA .‬در‬
‫صنایع نظامی نیز جایگاه خود را پیدا کرده است‪ .‬تخمین زده می شود که ‪ %1.3‬مصرف ‪ Propellant‬مربوط به دارویسازی است و‬
‫باقی آن مربوط به صنایع دیگر است‪ HFA 134d .‬از انواع جایگزین شده با ‪CFC‬هاست‪.‬‬
‫فرموالسیون موجود در ‪:MDI‬‬

‫پس فرموالسیون ‪( MDI‬که به صورت محلول یا سوسپانسیون است) حاوی ماده موثره‪ ،Propellant ،‬سورفاکتانت یا کمک‬
‫حالل(‪ )Co-Solvent‬می باشد‪.‬‬
‫‪ ‬عمدتا خود ‪ Propellant‬حالل خوبی برای مواد دارویی نیست‪ ،‬پس برای انحالل ماده و رسیدن به غلظت موردنظر‬
‫ناگزیر به استفاده از کمک حالل یا سورفاکتانت می شویم‪.‬‬
‫فرموالسیون هایی که از ‪ CFC‬در آن ها استفاده می شد‪ ،‬عمدتا سوسپانسیون بودند‪ ،‬چون انحالل پذیری پایینی داشتند‪.‬‬
‫‪ HFA‬ها حاللیت بهتری دارند‪.‬‬
‫‪ ‬اهمیت شکل دارویی از این نظر است که اگر سوسپانسیون باشد‪ ،‬بیمار قبل از مصرف حتما باید ظرف را تکان دهد‪ ،‬اگر‬
‫چه در حالت محلول هم بهتر است ظرف را تکان دهد‪.‬‬
‫پیچیدگی ‪:MDI‬‬
‫طراحی دریچه )‪ MDI (Orifice‬بسیار پیچیده است و تنها چند شرکت دارویی در دنیا این قطعه را تولید می کنند‪ ( .‬در کشور‬
‫خودمان تالش هایی صو رت گرفته ولی ثمربخش نبوده‪ ،‬حتی در صورت موفقیت هم تنها می توانست برای نیاز داخل بازار داشته باشد‬
‫و رقابت بین المللی با وجود شرکت های خارجی بسیار دشوار می بود‪ ).‬دقت در این دستگاه بسیار حائز اهمیت است‪ .‬اگر دستگاه‬
‫حاوی مثال ‪ 133‬دوز باشد‪ ،‬هر ‪ 133‬دوز بایستی به یک اندازه (مثال ‪ 25‬میکرولیتر) در هر پاف از دستگاه خارج شود‪.‬‬
‫به علت سرعت باالی برخورد دارو به حلق(سرعتی در حد ‪ 33‬متر بر ثانیه) در ‪ ،MDI‬گفته می شود که بیمار با دم آرام دارو را‬
‫استنشاق کند تا ذرات دارو با هوای ورودی همراه شده و به مسیر مستقیم آن ادامه دهد‪ .‬جرم و اندازه ذرات هرچه کمتر باشد‪،‬‬
‫احتمال همراهی آن با هوای دم بیشتر است‪.‬‬
‫علیرغم تمام این تدابیر و آموزش بیمار تنها حدود ‪ %53-13‬دارو به هدف می رسد‪.‬‬
‫روش صحیح استفاده از ‪:MDI‬‬
‫‪ .1‬خوب تکان دادن محفظه‬
‫‪ .5‬نگه داشتن سر محفظه در فاصله ‪ 5-5‬سانتی متر از دهان‬
‫‪ .5‬نفس کشیدن آرام بیمار همزمان با شروع پاف‬
‫‪ 13-3 .4‬ثانیه نگه داشتن نفس‬

‫فارماسیوتیکس‪ – 1‬دکتر گیالنی ‪ -‬صفحه ‪3‬‬

 ‫نکات‪:‬‬
‫‪ ‬به علت سرعت زیاد برخورد دارو با حلق‪ ،‬توصیه می کنند ‪ Actuator‬از دهان فاصله داشته باشد‪ .‬ایراد آن این است که‬
‫ممکن است بیمار‪ ،‬کودک یا فرد مسنی باشد که لرزش دست داشته باشد و نتواند به راحتی طبق پروتکل از دستگاه‬
‫استفاده کند‪ .‬برای رفع این مشکل بعضی شرکت ها طول ‪ Actuator‬را افزایش داده اند‪.‬‬
‫‪ ‬به علت این که این سیستم استنشاقی ممکن است مدت زمان زیادی در داروخانه یا بالاستفاده در خانه مانده باشد‪ ،‬امکان‬
‫رسوب ذرات دارویی در حجم خالی دریچه وجود دارد‪ .‬به همین خاطر در اولین مصرف‪ ،‬توصیه می شود ظرف را تکان‬
‫داده و یک پاف دارو را در هوا خالی کنیم و این دستور را ‪5‬بار تکرار کنیم(این عمل ‪ Purging‬نام دارد‪).‬‬
‫‪ ‬اگر نفس کشیدن بعد از اسپری کردن انجام شود‪ ،‬ماده دارویی در حفره دهان باقی مانده و فرصت پایین رفتن در دستگاه‬
‫تنفسی را پیدا نمی کند‪.‬‬
‫با وجود تمام پروتکل های آموزشی‪ ،‬بازهم به بیمار توصیه می شود که پس از استفاده از اسپری‪ ،‬حلق را شست و شو دهد‪ ،‬به خصوص‬
‫در مواردی که کورتون را به صورت آیروسل مصرف می کند‪.‬‬
‫برای مقابله با مشکل برخورد دارو به حلق‪ ،‬عالوه بر افزایش طول ‪ ،Actuator‬بعضی شرکت های داروسازی اقدام به افزودن ابزاری به‬
‫نام ‪(Spacer‬که به ‪ Actuator‬اضافه می شود) کرده اند‪ .‬این ابزار‪ ،‬سرعت ابر آیروسولی را کاهش می دهد و با این عمل فرصت‬
‫بیشتری برای تبخیر به آن می دهد‪ .‬بدین ترتیب بیمار(به خصوص اطفال) بهتر می تواند نفس کشیدن خود را با مصرف دارو هماهنگ‬
‫کنند و احتمال نشست دارو در ریه را افزایش دهند‪ .‬هم چنین این ابزار‪ ،‬عوارض دارو را هم کم می کند‪ .‬به این ‪ Device‬به علت‬
‫ابجاد کردن فضای اضافی‪ Spacer ،‬گفته می شود‪ .‬در ایران به آن «آسم یار» گفته می شود‪.‬‬
‫برخی شرکت ها‪ ،‬این ابزار را به صورت باز ساخته اند(‪ ،)Open Spacer‬چون ابر آیروسلی عمدتا به سمت جلو حرکت می کند‪،‬‬
‫مشکلی ایجاد نمی کند‪ .‬این عمل به قابل حمل بودن آن (حتی در جیب) کمک می کند‪.‬‬
‫علیرغم آموزش هایی که برای استفاده از این فرم استنشاقی(‪ )MDI‬صورت گرفته‪ ،‬تخمین زده می شود که حداکثر ‪ %33-43‬افراد به‬
‫درستی می توانند از آن استفاده کنند‪.‬‬

‫‪spacer‬‬

‫‪( Ointment Bases‬پایه های پماد)‪:‬‬

‫پمادها جزو اشکال دارویی نیمه جامد (‪ )Semi-Solid‬هستند‪ .‬پایه های پمادی مختلفی براساس قابلیت حل شدن در چربی داریم‬
‫که به طور کلی به ‪ 4‬دسته تقسیم می شوند‪:‬‬
‫‪:Hydro Carbon (oleaginous) Bases .1‬‬
‫کامال چرب هستند و تمایلی به آب ندارند‪ .‬مثال بارز در این مورد وازلین است (‪ )Petroleum Vaseline‬که‬
‫در جلوگیری از عمل تعریق و از دست دادن بیش از حد آب در یک منطقه می تواند مفید باشد همچنین می‬

‫فارماسیوتیکس‪ – 1‬دکتر گیالنی ‪ -‬صفحه ‪4‬‬

 ‫تواند به خانم های بارداری که در ناحیه شکم دچار مشکل خشکی پوست هستند‪ ،‬کمک کند‪( .‬به علت خاصیت‬
‫پوشانندگی یا ‪ Occlusive‬وازلین(‬
‫از مواد دیگر در این دسته می توان به پارافین که یک ‪ Mineral Oil‬است‪ ،‬اشاره کرد‪.‬‬
‫‪:Absorptive Bases .5‬‬
‫این مواد قابلیت جذب آب را تا حدی دارند‪ .‬از مثال های خوب برای این دسته می توان به النولین(‪)Lanolin‬‬
‫اشاره کرد که از غدد چربی گوسفند به دست آمده و کاربرد وسیعی در داروسازی دارد‪ .‬از مثال های دیگر این‬
‫دسته‪ Anhydrous Lanolin :‬و ‪ Hydrophilic Petrolatum‬می باشند‪.‬‬
‫‪(Water Washable/Removable Bases .5‬پایه های امولسیون کننده)‪:‬‬
‫که ‪ Emulsion Bases‬هم نامیده می شود‪ .‬اینها اصوال پایه هایی بدون آب هستند که حاوی عوامل امولیسیون‬
‫کننده روغن در آب می باشندکه باعث می شود این پایه ها با آب قابل اختالط باشند‪ .‬چ‪.‬ن این پایه ها حاوی‬
‫سورفاکتانت می باشند به تماس نزدیک دارو با پوست کمک می کنند‪.‬‬
‫چون خاصیت ‪ Occlusive‬کمی دارند‪ ،‬برای پوست های خشک از این پایه معموال استفاده نمی کنیم‪ .‬قابل‬
‫شست و شو با آب هستند و معموال برای داروهایی که پایه آبی دارند کاربرد دارد‪ .‬مثال‪Hydrophilic :‬‬
‫‪Ointment‬‬
‫‪(Water Soluble Bases .4‬پایه های محلول در آب) ‪:‬‬
‫فرموالتورها پایه های محلول در آب از مخلوط پلی اتیلن گلیکول های با جرم کم و زیاد (ماکروگول ها) تهیه می‬
‫کنند‪ .‬چون در آب محلول هستند تنها توان جذب ‪ %9‬محلول آبی دارند و مقادیر بیشتر باعث می شود که خواص‬
‫فیزیکوشیمیایی مطلوبشان را از دست بدهند‪ .‬برای اینکه پایه بتواند آب بیشتری به خود بگیرد‪ ،‬برخی از اجزای‬
‫ماکروگول را می توان با استئاریل الکل جایگزین کرد‪.‬‬
‫که این دسته دارای ویژگی های زیر می باشد‪:‬‬
‫‪ ‬خیلی راحت با آب شست و شو می شوند‪.‬‬
‫‪ ‬با وارد کردن آب فرموالسیون به راحتی از بین می رود ولی اگر آب به آن برخورد نکند‪ ،‬اثر پوشانندگی‬
‫خوبی دارد‪.‬‬
‫از مثال های این دسته ‪ PEG‬و ‪ Polybase‬را می توان برشمرد‪.‬‬
‫نکته‪:‬‬

‫‪ ‬قوی ترین اثر پوشانندگی مربوط به دسته ی اول است که در آب نامحلول می باشند‪.‬‬
‫‪ ‬شکل دارویی خمیر درصد بسیار باالتری ماده ی جامد(نسبت به پماد) دارد‪.‬‬
‫‪ ‬هرچه از شکل دارویی پماد به سمت ژل می رویم‪ ،‬از میزان چربی در فرموالسیون کاسته شده و به میزان آب آن اضافه می‬
‫شود‪ ،‬لوسیون که در مواد آرایشی کاربرد زیادی دارد‪ ،‬عمدتا روان بوده و دارای مقدار زیادی آب است‪.‬‬
‫کلودیون‪:‬‬
‫فرآوده های دارویی مایع‪ ،‬بی رنگ و یا مایل به زرد‪ ،‬به شدت قابل اشتعال‪ ،‬که از ترکیب پیروکسیلین(مشتق نیترو‬
‫سلولز) حل شده در الکل یا اتر تهیه می شوند‪.‬‬

‫فارماسیوتیکس‪ – 1‬دکتر گیالنی ‪ -‬صفحه ‪5‬‬

 ‫پس از تبخیر حالل یک فیلم ضخیم و انعطافپذیر از خود بر جای گذاشته و باعث برقراری تماس نزدیک دارو با‬
‫پوست می شوند‪.‬‬
‫معموال برای افزایش انعطاف فیلم تشکیل شده‪ ،‬روغن کرچک به فرآورده اضافه می کنند‪.‬‬
‫مهمترین کلودیون‪ ،‬اسیدسالیسیلیک است که برای درمان میخچه و زیگیل به کار می رود‪.‬‬

‫‪( Absorption Enhancer-7‬افزایش دهنده های جذب)‪:‬‬

‫راه های تجویز مختلفی برای داروها وجود دارد و یکی از این راه ها تجویز پوستی است‪ .‬به هنگام جذب دارو از طریق پوست‪ ،‬دارو‬
‫باید اپیدرم را رد کند و به درم برسد‪ .‬عروق خونی در قسمت های باالی درم قرار دارند که دارو از طریق آن ها وارد جریان خون می‬
‫شود‪ .‬هرچه فرآورده ه یدروفوب تر‪ ،‬کوچک تر و دارای بار کم تری باشد‪ ،‬جذب بهتری خواهد داشت‪ .‬برای افزایش میزان جذب داروها‬
‫از راه پوستی ‪ Excepient‬های خاصی وجود دارند که می توان سیکلودکسترین(‪)Cyclodexatrin‬و کایتوزان(‪ )Chitosan‬را نام‬
‫برد‪.‬‬

‫***این قسمت مربوط به بحث حالل هاست که در جلسه یک توضیح دادیم‪:‬‬

‫راه های افزایش حاللیت‬
‫‪ .1‬استفاده از نمک(ملح) دارو (کلرید‪ ،‬برومید‪ ،‬سولفات و ‪)...‬‬
‫‪ .5‬کاهش اندازه ذرات (افزایش سطح)‬
‫‪ .5‬تشکیل کمپلکس (مثل سیکلودکسترین)‬
‫‪( Solid Dispersion .4‬سوسپانسیون جامد در جامد)‬
‫‪ .3‬مخلوط مردن دارو به همراه پلیمر هیدروفیل (مثل عمل ‪)Spray Drying‬‬
‫‪ .6‬استفاده از ‪ Co-Solvent‬و سورفاکتانت‬

‫فارماسیوتیکس‪ – 1‬دکتر گیالنی ‪ -‬صفحه ‪6‬‬