Scandinavië

Een wolf in een dierentuin

In het begin van de 19e eeuw was er een groot wolvenbestand in Noorwegen en Zweden,
maar dat verminderde sterk tot het midden van de 20e eeuw. Deze teruggang had een
aantal oorzaken. Een daarvan was een uitbraak van de wolvenpest rond 1840. In 1845
bewoog dit de Noorse overheid tot een campagne om de wolven uit te roeien. De
sterke bevolkingsgroei had tot gevolg dat er minder prooidieren beschikbaar kwamen.
In de jaren 60 van de 20e eeuw waren er waarschijnlijk geen wolven meer in
Noorwegen en Zweden. Vanaf het einde van de jaren 70 kwamen er weer nieuwe
exemplaren vanuit Finland en Rusland. Ook werden er fokprogramma's gestart. Het
wolvenbestand in Zweden en Noorwegen omvatte in de winter van 2006/2007 tussen de
127 en 151 exemplaren, waarvan er 19 tot 21 in Noorwegen gevonden werden en de rest
in Zweden.[27] In de winter van 2010/2011 werd de wolvenpopulatie in Noorwegen en
Zweden geschat op 289 tot 325 exemplaren, waarvan het grootste deel nog steeds in
Zweden. De provincies met de grootste wolvendichtheid zijn Värmland, Dalarna en
Gävleborg: alle in Svealand.[28] De Noorse wolven bevinden zich vooral in de
grensstreken met Zweden in het zuiden van het land. Het dunbevolkte noorden van
Zweden is erg geschikt voor wolven, maar door de roofdierjacht aldaar is het erg
moeilijk voor wolven om er te overleven. Regelmatig steken er Finse wolven de grens
over op zoek naar nieuw leefgebied; door afschot bereiken deze dieren zelden
centraal Zweden.

De Finse populatie wolven werd in 2012 geschat op 180 tot 200. De Finse wolven
staan in nauw contact met de veel grotere populaties in Rusland. Net als in Zweden
en Noorwegen is het lastig om te overleven in het noordelijk deel van het land,
aangezien er veel jacht op roofdieren wordt gemaakt door de plaatselijk
rendierherders. Wolven komen in principe voor in geheel Finland, maar het meest in
het midden van het land. De meeste roedels leven in de regio Kainuu. Sinds 2005
gaat de wolvenpopulatie achteruit, onder andere door de (illegale) jacht.[29]

In 2012 werd voor het eerst in ongeveer 200 jaar een wolf gesignaleerd in
Denemarken. Vogelaars merkten de wolf op. Een paar dagen later werd dit dier dood
teruggevonden in de buurt van Thy, in het noorden van het land. Na onderzoek bleek
de wolf afkomstig uit Lausitz, een wolvengebied in Duitsland. Kort na de dood van
de eerste wolf werd een tweede wolf gesignaleerd bij Ringkøbing.[30] In 2014 werd
door middel van DNA-analyse vastgesteld dat er in Denemarken al minstens 11
verschillende wolven hadden rondgelopen in de laatste twee jaar.[31]

Benelux
In de hoge middeleeuwen keerde het imago van de wolf ten kwade. Het was een van de
weinige diersoorten die ongestraft mocht worden gedood, en waarvan de verdelging
zelfs werd aangemoedigd.[32] De Vlaamse kasselrijen kenden vanaf de 14e eeuw
premies toe aan iedereen die een wolf doodde. In de andere gewesten was dit eerst
voorbehouden aan officiële jagers en werden de premies pas tijdens de Tachtigjarige
Oorlog veralgemeend.

Nederland
Omstreeks 1800 kwamen wolven in Nederland nog in redelijke aantallen voor. In 1897
werd er nog een wolf waargenomen bij het Noord-Brabantse Heeze, maar aangenomen kan
worden dat er al decennia eerder geen populaties meer in Nederland voorkwamen en
het dier uitgestorven was.[33] Meer dan een eeuw konden wolven in Nederland alleen
in dierentuinen worden waargenomen.

In de laatste decennia van de 20e eeuw waren er discussies over de wenselijkheid en

mogelijkheid de wolf in Nederland te (her)introduceren. Volgens een modelstudie uit
2012 zouden in Nederland in de Oostvaardersplassen, op de Veluwe en in sommige
andere delen in het oosten van Nederland roedels wolven kunnen overleven.[34][35]
Na 2000, en na 2015 in toenemende mate, werden er geregeld meldingen gedaan van
wolven, zowel in (Oost-)België als in Oost-Nederland.[36] De meldingen uit Drenthe
en Groningen in 2015 trokken veel aandacht omdat er filmbeelden zijn van het dier
in stedelijke omgeving.[37][38][39][40][41][42]

In 2018 en 2019 volgden waarnemingen van door wolven gedode schapen. De wolf met de
code 'Grijze Wolf 998f' is voor zover bekend de eerste wolf die zich weer in
Nederland vestigde. Deze wolf, afkomstig uit de Duitse deelstaat Brandenburg,
doodde op verschillende plaatsen schapen en vond een territorium op de Veluwe.[21]
In 2019 waren er berichten over een tweede wolvin en zijn voor het eerst sinds 200
jaar weer wolven geboren in Nederland.[43][44][45] Over de terugkeer van de wolf in
Nederland is een film gemaakt, Wolf, die op 15 september 2022 in de bioscoop
verscheen. De film werd op 11 juni 2023 ook op tv uitgezonden door BNNVARA.

België
In België was de soort tegen het einde van de 19e eeuw uitgestorven.[33] In 1830
meldde geograaf Philippe Vandermaelen in verschillende bosrijke gemeenten van de
provincie Luik nog het voorkomen van wolven (toen als een plaag beschouwd).[46]

In Wallonië werden er in 2011 wolven gesignaleerd (Gedinne, Namen)[47] en opnieuw

in 2016[48] (Masbourg, Luxemburg).[49] In januari 2018 werd de eerste terugkeer van
de wolf in Vlaanderen bevestigd.[50][51] In 2023 werd op basis van onderzoek aan
een karkas bekend dat er al in 2017 een wolf sporen in Brakel in Vlaanderen had
achtergelaten.[52] In 2020 stond de teller op elf passerende wolven in totaal,
waarvan vijf in Vlaanderen en zes in Wallonië.[53]

In december 2021 werd ook in de provincie Vlaams-Brabant voor het eerst na zo'n 200
jaar opnieuw een wolf vastgesteld,[54] en in februari 2022 voor het eerst in Oost-
Vlaanderen, waarmee de soort ook voor het eerst weer de Schelde overstak.[55] In
2023 werd in het West-Vlaamse Poperinge een wolf waargenomen, die waarschijnlijk
uit Frankrijk kwam.[56]

2018: Schaapherder José over de droogte en het nieuwe gevaar – de wolf

Midden- en Zuid-Europa
In Spanje zijn de meeste wolven, circa 1500, te vinden in het noordwesten. In het
zuiden is er een kleinere populatie. In het hele land zijn er naar schatting 2000
wolven. Ook in de Pyreneeën zijn er te vinden. Zij komen uit Italië en Frankrijk.

In Portugal staat de Iberische wolf op uitsterven. Sinds 1988 is hij hier wettelijk
beschermd.

De wolf is in Italië nooit uitgestorven. Op een gegeven moment bereikte de situatie

van de populatie Italiaanse wolven wel een kritiek punt, met aantallen in de buurt
van de honderd, maar ze hebben het in Zuid-Italië overleefd. Er is een kleine, maar
stabiele groep wolven in het Parco Nazionale d'Abruzzo.

In de jaren 1970 werden wolven waargenomen in Umbrië en in Emilia-Romagna, in 1985

in Alessandria in de Italiaanse regio Piëmont en het grensgebied met Frankrijk, en
in 1994 in Valle di Susa. Aantallen en gebieden nemen met ongeveer 20 tot 40% per
jaar toe.

Er zijn sinds 1995 meldingen van enkele wolven in "le massif du Carlit" in de
Pyrénées-Orientales. Genetisch onderzoek heeft aangetoond dat deze uit Italië
komen, en niet uit de Spaanse wolvenpopulatie die meer naar het westen leeft.
Hieruit blijkt met welke snelheid ze zich in nieuwe gebieden kunnen vestigen. Per
jaar komen ze 20 tot 50 km verder naar het westen, noorden en oosten voor.
Inmiddels zijn ze ook aanwezig in Aubrac in het departement Lozère. Vanuit Italië
en/of Frankrijk is de wolf ook sinds 1995 weer op kleine schaal aanwezig in
Zwitserland. In 2019 waren er vijf roedels bekend in de kantons St. Gallen, Glarus
en Graubünden. In Slovenië ligt de noordelijke grens van de Zuidoost-Europese
wolvenpopulatie. Hiervan zijn de eersten de grens met Italië overgestoken.
Slowakije vormt de westelijke grens van de Oost-Europese wolvenpopulatie. Van
Tsjechië is bekend dat er kleine populaties rondlopen.

Sinds 1992 zijn er waarnemingen geweest van wolven in Frankrijk. In de Alpen, de

grensstreek met Italië, in de Mercantour en daarbuiten. DNA-analyse heeft
aangetoond dat deze dieren uit Italië komen. Tijdens de Ronde van Frankrijk werd er
zelfs door boeren actie gevoerd tegen de wolven in de Alpen, omdat ze schapen
doodden. In 2005 schatte men dat er ongeveer 80 wolven in Frankrijk leefden in 7
tot 11 roedels. Het jaar daarop werd het aantal op meer dan honderd dieren geschat.
Er is dat jaar een vergunning afgegeven om zes wolven af te schieten als deze meer
dan eens schapen doodden. In 2004 zijn er daadwerkelijk drie dieren afgeschoten.

Begin 2018 was de geschatte populatie gegroeid naar 350 wolven.[57] Op 19 februari
van dat jaar presenteerde de minister van Milieu, Nicolas Hulot, zijn visie op de
toekomst van de wolf in Frankrijk. Hij acht een aantal van 500 in 2023
aanvaardbaar. Als de groei te snel gaat, is een jaarlijks afschot van 10% mogelijk.

Relatie met de mens

Waarom mogen we de wolf niet afschieten? - Universiteit van Nederland

Groep reuen in dierentuin Dierenrijk, Mierlo, december 2009

Een illustratie uit het Franse weekblad Le Petit Journal van 25 januari 1914,
waarin een kind wordt gegrepen door een wolf.

Een afbeelding van wolven die een slee aanvallen.

Vanaf het moment dat mensen schapen en geiten begonnen te houden om in hun
levensonderhoud te voorzien, zijn wolven als schadelijke dieren beschouwd, omdat ze
dieren uit de kuddes roofden.[58] In de loop der tijd is het dier om die reden
bejaagd en op veel plaatsen uitgeroeid. De Bijbel, en met name het Nieuwe
Testament, waarin Jezus werd voorgesteld als een herder die zijn kudde hoedde en
beschermde tegen wolven, heeft het imago van de wolf geen goed gedaan.[58] In
verhalen en sprookjes werd de wolf ook afgeschilderd als een dier dat mensen
aanviel. Waarschijnlijk geen enkel verhaal is zo slecht geweest voor het imago van
de wolf als mensenverslinder als het sprookje van Roodkapje, op schrift gesteld in
1697 door Charles Perrault maar waarschijnlijk ouder.[59]

In de praktijk vlucht een wolf meestal voor een mens. Mensen en kinderen worden
slechts in uitzonderlijke gevallen aangevallen, vrijwel alleen als ze zich wagen in
de buurt van een nest met jongen. Er zijn veel gevallen gedocumenteerd waarin
wolven mensen doodden. In vergelijking met carnivoren van ongeveer dezelfde grootte
maakt de wolf echter relatief weinig dodelijke slachtoffers onder mensen.[60] In
ongeveer de helft van de gevallen gaat het om hondsdolle wolven. De hond, de naaste
verwant van de wolf, maakt jaarlijks wereldwijd enkele tienduizenden dodelijke
slachtoffers. Wolfshonden kunnen brutaler zijn dan echte wolven. Ze leven ook vaker
in de omgeving van bewoonde plaatsen, waardoor ze potentieel veel gevaarlijker zijn
voor vee en mensen.

Individuele wolven zijn schuw. Hoe groter de roedel is, hoe meer de wolf durft te
bejagen. Een eland wordt nooit door één of twee wolven aangevallen, dat gebeurt
alleen met een groep van zes of meer dieren. Aan de andere kant heeft de wolf de
voorkeur om in kleine groepen van twee of drie dieren te leven in landschappen waar
voldoende kleine prooien te bemachtigen zijn. Het vormen van grote roedels lijkt
vooral te gebeuren in gebieden met lange koude winters met veel sneeuw. In zo'n
periode zijn grote prooien nog goed te vinden, de kleine prooien zijn dan in
winterslaap of leven diep verborgen onder de sneeuw. Ook grote roedels mijden
doorgaans de plaatsen waar ze mensen kunnen tegenkomen.
Hoe wolven reageren op mensen is grotendeels afhankelijk van hun eerdere ervaringen
met mensen: wolven die geen negatieve ervaringen hebben met mensen en niet van
mensen afhankelijk zijn voor voedsel, tonen weinig angst. Ze zijn over het algemeen
niet gevaarlijk voor een mens zolang ze met weinig zijn, voldoende voedsel hebben,
weinig contact hebben met de mensen en er af en toe op ze wordt gejaagd.[61] Hoewel
wolven agressief kunnen reageren als ze getart worden, blijven dit soort aanvallen
meestal beperkt tot oppervlakkige beten in de ledematen.

Feitelijk roofzuchtige aanvallen worden meestal gedaan door een individuele wolf of
een roedel die ervaring heeft met aanvallen op mensen. Dergelijke aanvallen kunnen
voorafgegaan worden door een lange periode van gewenning waarbij wolven geleidelijk
hun angst voor mensen verliezen.[62] De wolf valt zijn slachtoffer over het
algemeen aan door hem bij de hals te pakken en weg te slepen om hem op te eten,
tenzij hij wordt verstoord. Dit soort aanvallen blijken in tijd en plaats
gegroepeerd voor te komen, en gaan meestal door tot de op deze manier
geconditioneerde dieren worden gedood.[63] Roofzuchtige aanvallen kunnen op elk
moment van het jaar voorkomen, met een piek in de periode juni-augustus, wanneer de
kans dat mensen beboste gebieden betreden toeneemt (in verband met het grazen van
vee of om bessen en paddenstoelen te plukken),[64] hoewel er ook aanvallen van
niet-hondsdolle wolven in de winter bekend zijn, meer bepaald in Wit-Rusland en
Oekraïne en in de Russische districten Kirovsk, Irkoetsk en Karelië. Wolven met
welpen hebben in de zomer meer problemen om aan voedsel te komen.[64] De
meerderheid van de slachtoffers van roofzuchtige aanvallen zijn kinderen; in de
zeldzame gevallen waarin volwassenen worden gedood, zijn de slachtoffers bijna
altijd vrouwen.[64]

Geschiedenis
In het Europa van vóór de 20e eeuw waren aanvallen van wolven op mensen niet
algemeen, maar ze maakten wel deel uit van de alledaagse risico's van het leven.

In Frankrijk werden er in de periode 1580-1830 3272 mensen gedood door wolven, zo

blijkt uit historische bronnen. Daarvan werden er 1961 gedood door niet-honsdolle
wolven.[65]

Uit kerkelijke en administratieve bronnen uit Italië is naar voren gekomen dat er
in het centrale deel van de Povlakte[66] in de 15e tot de 19e eeuw 440 mensen
werden gedood door wolven.[67]

Vóór 1882 werden in Fennoscandinavië in 300 jaar tijd 94 kinderen onder de leeftijd
van 12 jaar gedood door niet-hondsdolle wolven.[68]

Tussen 1840 en 1861 vonden in Rusland 273 aanvallen door niet-hondsdolle wolven
plaats, wat de dood van 169 kinderen en 7 volwassenen tot gevolg had.[69] Tussen
1944 en 1950 werden in de oblast Kirov 22 kinderen in de leeftijd van 3 tot 17 jaar
gedood door wolven.[70]

Er zijn talrijke verslagen vastgelegd van aanvallen door wolven in Azië, waarbij
drie Indiase deelstaten melding maakten van een groot aantal niet-hondsdolle
aanvallen in de afgelopen decennia. Deze aanvallen werden gedocumenteerd door
professionele biologen.[71] In Hazaribagh raakten tussen 1980 en 1986 100 kinderen
gewond en werden er 122 gedood.[72]

In Noord-Amerika, waar ongeveer zestigduizend wolven leven, zijn aanvallen van

wolven op mensen een zeldzaamheid. Uit de mondelinge geschiedenis van een aantal
inheemse Amerikaanse stammen blijkt dat wolven zo nu en dan wel mensen doodden.
Stammen die in de bossen leefden vreesden wolven meer dan hun tegenhangers die op
de toendra leefden, omdat hun ontmoetingen met wolven meestal plotseling en van
tamelijk nabij waren.[73] Het geringe aantal gemelde aanvallen in Noord-Amerika in
vergelijking met Eurazië wordt vaak in verband gebracht met de van oudsher grotere
beschikbaarheid van vuurwapens in Noord-Amerika, waardoor de Noord-Amerikaanse
wolven meer leerden om mensen te vrezen dan hun Euraziatische soortgenoten.[74][75]
Ontmoetingen met agressieve wolven lijken in Noord-Amerika echter in aantal toe te
nemen. In één studie worden 80 gevallen vanaf 1915 in Alaska en Canada genoemd
waarbij wolven mensen dicht benaderden of aanvielen, waaronder 39 gevallen van
agressie door ogenschijnlijk gezonde wolven en 29 gevallen van onverschrokken
gedrag van niet-agressieve wolven.[76]

Recente gevallen
In de periode vanaf 1998 zijn er wereldwijd 23 gevallen bekend van mensen die door
wolven zijn gedood. Twintig van deze slachtoffers vielen in Azië (m.n. Rusland en
Afghanistan), twee in Noord-Amerika en één in Europa (Zweden).

In 2006 overleed een jongetje in een dierentuin in Rusland door bloedverlies nadat
hij was gebeten door een wolf die hij probeerde te aaien.[77]

In Noord-Amerika vielen in de periode 2000-2010 twee dodelijke slachtoffers, Kenton

Joel Carnegie (22 jaar oud, 2005, in Saskatchewan, Canada)[78] en Candice Berner
(32 jaar oud, 2010, in Alaska).[79]

Hondsdolheid
Vergeleken met andere diersoorten komt hondsdolheid bij wolven weinig voor, omdat
wolven geen primaire gastheer zijn voor de ziekte. Wolven kunnen de ziekte oplopen
door contact met andere dieren zoals honden, jakhalzen en vossen. Gevallen van
hondsdolheid bij wolven zijn zeer zeldzaam in Noord-Amerika, maar algemeen in het
oostelijke Middellandse Zeegebied, in het Midden-Oosten en in Centraal-Azië. Bij
hondsdolle wolven ontwikkelt de fase van "razernij" zich tot een hoog niveau.
Daardoor, en door hun formaat en kracht, zijn dolle wolven misschien wel de
gevaarlijkste hondsdolle dieren.[80] Beten van hondsdolle wolven zijn 15 keer
gevaarlijker dan die van dolle honden.[81] Hondsdolle wolven opereren meestal
alleen, reizen over grote afstanden en bijten vaak grote aantallen mensen en
huisdieren. Ze vallen het meeste aan in het voorjaar en de herfst en in
tegenstelling tot gezonde wolven eten ze hun slachtoffers niet op. Hondsdolle
agressie duurt over het algemeen slechts een dag.[63] Gezonde wolven kiezen hun
slachtoffers uit en letten daarbij op tekenen van zwakte of ziekte. Daarentegen
vallen dolle wolven willekeurig aan wat voor ze komt te staan, waardoor menselijke
slachtoffers in de meeste gevallen volwassen mannen zijn.[64]

Wolven in folklore en mythologie

Wolven hebben traditioneel een slechte reputatie, die maar ten dele op waarheid
berust. Natuurlijk kunnen wolven, net als andere roofdieren, gevaarlijk zijn,
vooral als men er verkeerd mee omgaat. De vele gruwelverhalen over hun
kwaadaardigheid (zoals in de sprookjes Roodkapje, De wolf en de drie biggetjes en
De wolf en de zeven geitjes) lijken echter onterecht. Toch heeft de
natuurbescherming overal de grootste moeite de soort ergens weer in ere te
herstellen vanwege deze mythevorming.

Lupa Capitolina. Rome, Musei Capitolini.

Toch hebben wolven niet in alle verhalen een negatieve rol. De stad Rome werd
bijvoorbeeld – volgens de legende – gesticht door Romulus en Remus, twee kinderen
die als wilden waren opgegroeid en door een wolvin, de Lupa Capitolina, gezoogd, en
ook het jongetje Mowgli uit Rudyard Kiplings "Jungle Boek" werd in een wolvenhorde
opgevoed. Dat wolven zich over menselijke vondelingetjes kunnen ontfermen is
gedocumenteerd, onder andere bij de Hessische wolfskinderen (1341-1344).

De wolf wordt in verband gebracht met de wolfsangel, een instrument waarmee men
wolven doodde of verminkte en een geschilderd waarschuwingsteken tegen wolven.
Bij de Germanen werd de wolf vereerd als een heilig dier: de wolven Geri (de
Begerige of Gierige) en Freki (de Vermetele, Duits: Freche) begeleidden Odin; zij
waren zijn boodschappers en hadden voorspellende gaven. De Germaanse naamstam -
wolf-, -olf, -lof wordt vanaf de eerste eeuwen na Christus frequent aangetroffen
(zie artikel Rudolf). En bij de oorspronkelijke Amerikanen was het de broeder wolf.

In de 20e eeuw is de houding jegens wolven langzamerhand wat gewijzigd, omdat het
besef is doorgedrongen dat deze dieren ook een onlosmakelijk deel van de weinige
nog werkelijk wilde delen van de wereld zijn.

Taal
Vele culturen kennen nog steeds spreekwoorden, gezegden en uitdrukkingen die
verwijzen naar de wolf en zijn reputatie, zoals het Latijnse Homo homini lupus (de
mens is voor zijn medemens een wolf) en het Engelse Mercy to the wolves is cruelty
to the lambs (Genade voor de wolven is wreedheid jegens de lammeren), dat
bijvoorbeeld wordt aangehaald bij het benadrukken dat (oorlogs-)misdadigers hun
straf niet mogen ontlopen. Het lam geldt daarbij dan in een allegorische
voorstelling als symbool voor de onschuld of het slachtoffer en de wolf (en ook de
leeuw) als symbool voor het kwaad of de dader. In het Nederlands kent men de
uitdrukking "een wolf in schaapskleren" en "een wolf in een schapenvacht". Dit
wordt gezegd als iemand doet alsof hij heel vriendelijk is, maar dit in
werkelijkheid niet is.

Zie ook
Op andere Wikimedia-projecten
Media op Commons Classificatie op Wikispecies Definitie op WikiWoordenboek
Weerwolf
Sterrenbeeld Wolf
Opinion 2027
Externe links
Kaarten met waarnemingen:
België
Nederland
wereldwijd
(nl) Wolven In Nederland
(nl) Dossier 'Wolven' van de WUR
(nl) Werkgroep Wolf Nederland Informatie over de wolf, subsidies, actueel nieuws,
en meer
(nl) Wolven in België en Europa
(en) International Wolf Center
(fr) Ferus: website met actuele informatie over wolf, lynx en bruine beer in
Frankrijk
(nl) actuele berichten over de terugkeer van de wolf in Nederland
Bronnen
Linnell, J.D.C. et al. (2002). The fear of wolves: A review of wolf attacks on
humans NINA Oppdragsmelding 731:165 (alternatieve links: pdf op website LCIE, Large
Carnivore Initiative for Europe en pdf op website NINA, Norsk Institutt for
Naturforskning)

Noten en referenties
(en) Wolf op de IUCN Red List of Threatened Species.
Vonholdt, B.M. et al. (2010). Genome-wide SNP and haplotype analyses reveal a rich
history underlying dog domestication. Nature 464(7290): 898–902
DOI:10.1038/nature08837
Charlotte Uhlenbroek (2008) – Animal Life, Tirion Uitgevers BV, Baarn. ISBN 978-
90-5210-774-5
(en) Park, Mailing Address: PO Box 168 Yellowstone National, Gray Wolf -
Yellowstone National Park (U.S. National Park Service). www.nps.gov. Geraadpleegd
op 10 november 2022.
Bosch, Guido, Hagen-Plantinga, Esther A., Hendriks, Wouter H. (2015-01). Dietary
nutrient profiles of wild wolves: insights for optimal dog nutrition?. The British
Journal of Nutrition 113 Suppl: S40–54. ISSN:1475-2662. PMID: 25415597.
DOI:10.1017/S0007114514002311.
ScienceShot: Freeloading Wolves. ScienceNOW (29 september 2011). Gearchiveerd op 1
oktober 2011. Geraadpleegd op 29 september 2011.
Francesco Mazzini, Simon W. Townsend, Zsófia Virányi, Friederike Range (2013).
Wolf Howling Is Mediated by Relationship Quality Rather Than Underlying Emotional
Stress. Current Biology online preprint. DOI: 10.1016/j.cub.2013.06.066.
(en) Lone Wolf Sullivan, The Wolf and Ravens. The Wolf and Ravens (28 januari
2012). Geraadpleegd op 5 januari 2021.
(en) Ravens, Crows and Wolves: A harmonious group -. The Adirondack Almanack (27
april 2020). Geraadpleegd op 5 januari 2021.
(en) Stahler, D., Heinrich, B., Smith, D. (2002). Common ravens, Corvus corax,
preferentially associate with grey wolves, Canis lupus, as a foraging strategy in
winter. Animal Behaviour 64 (2): 283-290. DOI:10.1006/anbe.2002.3047.
(en) 10 Unusual Examples of Mutualism Observed in the Animal Kingdom. Unbelievable
Facts (20 augustus 2019). Geraadpleegd op 5 januari 2021.
Linnaeus, C. (1758). Systema naturae ed. 10: 39
De ook wel in overzichten genoemde Canis lupus cubanensis en C. l. desertorum zijn
volgens Wilson & Reeder's Mammal species of the world synoniemen voor ssp.
campestris (zie Canis lupus campestris in Wilson & Reeder – gearchiveerd).
Eli Knispel Rueness et al., (2011), The Cryptic African Wolf: Canis aureus
lupaster Is Not a Golden Jackal and Is Not Endemic to Egypt PLoS ONE 6(1): e16385.
doi:10.1371/journal.pone.0016385
Indische wolf genoemd op website NCB Naturalis
(en) The wolf's at the door: First killer beast turns up in Holland for 150 years
sparking fears they may soon arrive in Britain Daily Mail, 12 juli 2013
Wolf op vier dagen van Nederland wolveninnederland.nl, 8 maart 2010
Wolfjes in het wild geboren in Nedersaksen, Dagblad van het Noorden, 27 juli 2012.
Wolf gesignaleerd in grensstreeek bij Meppen Dagblad van het Noorden, 15 april
2013 (gearchiveerd)
Voorkomen in Duitsland wolveninnederland.nl, augustus 2013
Irene van der Linde, Pro- of anti-wolf? 'Afschieten! Stel dat hij mijn kleinkind
pakt'. De Groene Amsterdammer (1 mei 2019).
(de) Angst in Bayrischzell: Wolf reißt Schafe merkur-online.de, 13 mei 2010
(en) Wolves in Poland, The Association for Nature WOLF, 2011
(en) Wolf numbers and distribution in Lithuania and problems of species
conservation, Finnish Zoological and Botanical Publishing Board, 2008
Wolf is terug in Hongarije Wolveninnederland.nl, 18 februari 2013
(en) Bears, lynxes, wolves return to Czech Republic Radio Praha, 28 juli 2008
Direktoratet for naturforvaltning.
(sv) Rovdjurens antal, utbredning och status Viltskadecenter (viltskadecenter.se,
pagina niet meer beschikbaar)
Aantal wolven Finland drastisch afgenomen.
Wolven in Polen, Duitsland en Denemarken welkomwolf.be, 2013
DNA-analyser afslører: Mindst 11 ulve i Danmark videnskab.dk, 2014
Sander Govaerts, "Wolves and Warfare in the History of the Low Countries, 1000-
1800" in: BMGN - Low Countries Historical Review, 2022, nr. 1, p. 13.
DOI:10.51769/bmgn-lchr.7038
De wolvin zoekt een lief. De Standaard (15 augustus 2018). Geraadpleegd op 15
augustus 2018.
Wolven terug in Nederland?
Room for wolf comeback in the Netherlands
Wolf gezien bij tankstation Duiven
Wolf duikt op in Drenthe NOS 7 maart 2015
Wolf in Nederland Nieuwsbericht website Stichting Wolven in Nederland,
geraadpleegd 7 maart 2015
 Wolf gespot op diverse plekken in Drenthe RTV Noord 7 maart 2015
Overzicht van de route van de wolf RTV Noord 11 maart 2015
Wolf gespot bij Meppen Nu.nl 6 maart 2015
Wolf in Drenthe en Groningen was een wilde NOS 2 april 2015
Gerald Meijer & Floris Brandriet, Zes maanden keutels op de Veluwe: de wolf is
officieel terug in ons land, Algemeen Dagblad, 26 januari 2019
Wolvin op Noord-Veluwe heeft partner: ‘het begin van een roedel’, De Stentor, 18
februari 2019
Hanne Koops, Tweede wolvin nu officieel gevestigd op de Veluwe, De Stentor, 3 juni
2019
Philippe Vandermaelen Dictionnaire géographique de la province de Liège. Brussel,
Etablissement géographique, 1831.
Dieren in nesten: Chris zocht lynx en vond wolf
De wolf is teruggekeerd naar Wallonië. De Standaard (23 november 2016).
Geraadpleegd op 24 november 2016.
Vermoedelijk zijn er nog meer exemplaren waargenomen in de provincie Luxemburg.Is
de wolf terug in ons land?. Het Laatste Nieuws (8 maart 2017). Geraadpleegd op 9
maart 2017.
VRT NWS, "België was lang het enige land zonder wolven, maar is straks het
wolvenknooppunt". VRT NWS (13 januari 2018). Geraadpleegd op 16 januari 2018.
Deze wolvin werd ook in Nederland gesignaleerd (RTVUtrecht 21 feb. 2018)
Wetenschappelijk bewijs uit Brakel toont aan dat wolf al in 2017 in Vlaanderen
was, VRT
VRT NWS, "Vier nieuwe wolven ontdekt in Wallonië: "België wordt een echt Europees
wolvenkruispunt". VRT NWS (26 april 2020). Geraadpleegd op 26 april 2020.
VRT NWS, DNA-onderzoek bevestigt dat dode ree in Tielt-Winge werk was van wolf (25
februari 2022).
VRT NWS, Wolf duikt na meer dan 150 jaar opnieuw op in Oost-Vlaanderen: "En er
zullen er nog meer volgen" (13 mei 2022).
Nu ook wolf in West-Vlaanderen gespot: ‘Meer dan 200 jaar geleden’. De Morgen (23
mei 2023). Geraadpleegd op 23 mei 2023.
Reformatorisch Dagblad 20 februari 2018
Marvin, G. Wolves: now at our door. The Guardian, 27 juli 2011; Garry Marvin is
auteur van "Wolf" (2012), Reaktion Books
Marvin, G. (2012). Wolf. Reaktion Books, ISBN 978-1-86189-879-1: 64-70; bron voor
dit feit aangehaald in Gray wolf in de Engelse Wikipedia, moet nog gecheckt.
Linnell, J.D.C. et al. (2002): 5
Geist, V. (2006). When do Wolves become Dangerous to Humans? The University of
Calgary
Linnell, J.D.C. et al. (2002): 36
Linnell, J.D.C. et al. (2002): 15
Linnell, J.D.C. et al. (2002): 37
Moriceau, Jean-Marc (2008). Histoire du méchant loup: 3 000 attaques sur l'homme
en France. Parijs: Fayard. p. II. ISBN 978-2-213-62880-6; bron voor dit feit
aangehaald in Gray wolf in de Engelse Wikipedia, moet nog gecheckt.
Het gebied van de provincies Vercelli, Novara, Varese, Como, Milaan, Pavia,
Sondrio, Bergamo, Brescia en Mantua in het Noord-Italiaanse Padanië en het
Zwitserse kanton Ticino, dat tot de 15e eeuw deel uitmaakte van Padanië
Cagnolaro, L., Comencini, M., Martinoli, A. & Oriani, A. (1996). Dati storici
sulla presenza e su casi di antropofagia del lupo nella Padania centrale. In F.
Cecere (ed.) 1996, Atti del Convegno "Dalla parte del lupo", serie atti e studi de
WWF Italia n° 10, 83-99.
Linnell, J.D.C. (2003). Is the fear of wolves justified? A Fennoscandian
perspective. Acta Zoologica Lituanica 13(1): 27-33
Korytin, S.A. (1997) Sex and age structure of people attacked by wolves in
different seasons. Proceedings of the scientific conference [Issues of applied
ecology, game management and fur farming], 27–28 May 1997, Kirov, pp. 143–146; bron
voor dit feit aangehaald in Gray wolf in de Engelse Wikipedia, moet nog gecheckt
Pavlov, Mikhail P. (1990). The Danger of Wolves to Humans. in: The Wolf in Game
Management: 136-169, vertaald uit het Russisch door Valentina en Leonid Baskin, en
Patrick Valkenburg.
Linnell, J.D.C. et al. (2002): 26
Rajpurohit, K.S. (1999). Child lifting: Wolves in Hazaribagh, India. Ambio 28(2):
162–166
Lopez, Barry H. (1978). Of Wolves and Men. J.M. Dent and Sons Limited. ISBN 0-
7432-4936-4. p. 69 en 123; bron voor dit feit aangehaald in Gray wolf in de Engelse
Wikipedia, moet nog gecheckt.
Roosevelt, Theodore (1909). Hunting the grisly and other sketches; an account of
the big game of the United States and its chase with horse, hound, and rifle. New
York, London, G.P. Putnam's sons: 185
Seton, Ernest Thompson (1909). Life-histories of northern animals: an account of
the mammals of Manitoba. Volume II. Flesh-eaters. New York, Scribner: 767
McNay, Mark E. (2002). A Case History of Wolf-Human Encounters in Alaska and
Canada. Alaska Department of Fish and Game, Wildlife Technical Bulletin 13.
Child killed in wolf attack in Russia's Far East, Ria Novosti, 2 april 2006
Ontario student may be first to have been killed by wolf Canada.com, 30 oktober
2007
Rosen, Yereth, Teacher killed by wolves in Alaska, police say Reuters, 11 maart
2010
Linnell, J.D.C. et al. (2002): 14
Heptner, V.G. & Naumov, N.P. (1998). Mammals of the Soviet Union Vol. II Part 1a,
Sirenia and Carnivora (Sea Cows, Wolves and Bears). Science Publishers, Inc. USA.
ISBN 1-886106-81-9 p. 267
Geslachten en soorten van hondachtigen (Canidae)

Atelocynus: Kortoorvos (A. microtis)

Canis: Gestreepte jakhals (C. adustus) · Afrikaanse goudjakhals (C. anthus) ·
Goudjakhals (C. aureus) · Coyote (C. latrans) · Wolf (C. lupus) · Zadeljakhals (C.
mesomelas) · Rode wolf (C. rufus) · Ethiopische wolf (C. simensis)
Cerdocyon: Krabbenetende vos (C. thous)
Chrysocyon: Manenwolf (C. brachyurus)
Cuon: Aziatische wilde hond (C. alpinus)
Lycalopex: Andesvos (L. culpaeus) · Darwins vos (L. fulvipes) · Patagonische vos
(L. griseus) · Azaravos (L. gymnocercus) · Peruviaanse woestijnvos (L. sechurae) ·
Braziliaanse vos (L. vetulus)
Lycaon: Afrikaanse wilde hond (L. pictus)
Nyctereutes: Wasbeerhond (N. procyonoides)
Otocyon: Grootoorvos (O. megalotis)
Speothos: Boshond (S. venaticus)
Urocyon: Grijze vos (U. cinereoargenteus) · Eilandvos (U. littoralis)
Vulpes: Bengaalse vos (V. bengalensis) · Afghaanse vos (V. cana) · Kaapse vos
(V. chama) · Steppevos (V. corsac) · Tibetaanse zandvos (V. ferrilata) · Poolvos
(V. lagopus) · Grootoorkitvos (V. macrotis) · Oostelijke zandvos (V. pallida) ·
Zandvos (V. rueppelli) · Kitvos (V. velox) · Vos (V. vulpes) · Fennek (V. zerda) ·
Categorieën: Diersoort beschreven in 1758Wolf (dier)Dier uit het Nearctisch
gebiedDier uit het Palearctisch gebiedIUCN-status niet bedreigd
Deze pagina is voor het laatst bewerkt op 22 mrt 2024 om 23:36.
De tekst is beschikbaar onder de licentie Creative Commons Naamsvermelding/Gelijk
delen, er kunnen aanvullende voorwaarden van toepassing zijn. Zie de
gebruiksvoorwaarden voor meer informatie.
Wikipedia® is een geregistreerd handelsmerk van de Wikimedia Foundation, Inc., een
organisatie zonder winstoogmerk.