Mongołowie i ich podboje.

Podbój Rusi

Wprowadzenie
Przeczytaj
Mapa interaktywna
Sprawdź się
Dla nauczyciela

Bibliografia:

Źródło: Tomasz ze Splitu o życiu i obyczajach Mongołów, [w:] Wiek V–XV w źródłach , oprac.
S.B. Lenard, M. Sobańska-Bondaruk, Warszawa 1997, s. 199.
Cytat za: Jacques Le Goff, Kultura średniowiecznej Europy, Oficyna Wydawnicza Volumen,
Warszawa 1994, s. 159.
Źródło: Opisanie świata, [w:] Wiek V–XV w źródłach , oprac. S.B. Lenard, M. Sobańska-
Bondaruk, Warszawa 1997, s. 200–201.
Źródło: Latopis sofijski drugi, [w:] Wiek V–XV w źródłach , oprac. S.B. Lenard, M. Sobańska-
Bondaruk, Warszawa 1997, s. 204.
 Mongołowie i ich podboje. Podbój Rusi

Wojska mongolskie pod murami Włodzimierza Wielkiego; obraz Wasilija Maksymowa.

Źródło: Wikimedia Commons, domena publiczna.

W dniu 4 lutego 1238 r. potężna armia mongolska pod wodzą Batu‐chana stanęła pod
murami jednego z największych miast ruskich – Włodzimierza. Na mieszkańców musiał
paść blady strach. Docierało do nich pewnie echo organizowanych przez koczowników
pogromów, słyszeli o rzeziach i tysiącach ludzi branych w niewolę. Mieszkańcy miasta byli
właściwie bez szans. W ciągu kilku dni najeźdźcy zburzyli obwarowania otaczające gród
i wdarli się do środka, łupiąc, paląc i zabijając wszystkich wokół, nie oszczędzając nawet
rodziny książęcej. W ostatnim akcie okrucieństwa Mongołowie podłożyli ogień pod
znajdujący się na kremlu sobór, w którym schronili się ocaleni mieszkańcy, i spalili ich
wszystkich żywcem. Wkrótce koczownicy wycofali się na stepy. W lutym 1238 r. zdobyli oni
czternaście grodów ruskich. Włodzimierz był ostatnim, który złupili i zniszczyli. Jego
zdobycie zapoczątkowało około dwustuletni okres panowania Mongołów na Rusi.
Źródło: Contentplus.sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.

Twoje cele

Omówisz, w jaki sposób Mongołowie zbudowali największe na świecie imperium.

Wyjaśnisz, dlaczego w Europie Mongołowie byli zwani Tatarami, i rozstrzygniesz, czy
byli tak różni od Europejczyków, jak przedstawiali to kronikarze.
Zaproponujesz strategię postępowania na wypadek najazdu mongolskiego.
Przeczytaj

Kim byli Mongołowie?

Na przełomie XII i XIII w. obszary Wielkiego Stepu, pokrywające się z dzisiejszym terenem
Mongolii, zamieszkiwane były przez liczne koczownicze plemiona. Trudniły się one
głównie pasterstwem, wypasano bydło, konie, wielbłądy i owce. Ludy te mieszkały
w przenośnych jurtach (namiotach krytych skórami) i wyznawały szamanizm. Mongołowie
byli doskonałymi jeźdźcami.

Step w okolicach, gdzie dawniej znajdowało się Karakorum, stolica imperium mongolskiego. Zdjęcie pochodzi
z roku 2003. Dawna stolica już w XIV w. została zniszczona przez Chińczyków, ale miejsce znajduje się na liście
światowego dziedzictwa UNESCO. Jaka roślinność występuje na terenie stepu? Czy stepy były
wykorzystywane przez Mongołów w celach rolniczych?
Źródło: Fot. Frithjof Spangenberg, Wikimedia Commons, licencja: CC BY-SA 2.5.

Organizacja społeczna i polityczna Mongołów była oparta na więzach rodowych. Jedna

wspólnota składała się z 20–100 pasterzy wraz z rodzinami. Dopiero one po zjednoczeniu
się tworzyły jedno plemię, a kilka plemion łączyło się w ordę. W ramach tych wspólnot
istniała silna konkurencja i to ona stanęła na przeszkodzie ukształtowaniu się struktur
państwowych. Obszar zamieszkany przez plemiona mongolskie był terenem ciągłych walk
o pastwiska i stada. Potęgę państwa mongolskiego stworzył Temudżyn (ok. 1155–1227), wódz
jednego z plemion. W krótkim czasie w wyniku krwawych i dramatycznych zmagań
podporządkował on sobie niemal wszystkie okoliczne ludy. Około 1206 r. na wiecu
(kurułtaju), na którym zgromadzili się plemienni wodzowie, został obrany Czyngis‐chanem,
co oznaczało władcę świata, najwyższego chana.
Czyngis-chan jest uznawany za jednego z największych wodzów w historii świata, a jego zasługi na polu
tworzenia organizacji państwowej i zwycięskie kampanie zaskarbiły mu szacunek wielu ludów. Kult
Czyngis-chana odrodził się po upadku komunizmu w Mongolii. Stał się on symbolem kultury mongolskiej
i postacią, która odegrała ważną rolę w kształtowaniu się poczucia narodowego. Mongołowie uważają
Czyngis-chana za ojca swojego narodu. Podkreśla się dokonania mongolskiego wodza i jego zasługi, a puszcza
w niepamięć wszystkie rzezie i grabieże, których się dopuścił w czasie swoich wypraw. Wyrazem kultu
Czyngis-chana są liczne pomniki i miejsca pamięci na terenie całego kraju. Na zdjęciu posąg siedzącego Czyngis
chana w niszy budynku rządowego, zbudowanego w 1956 r. Wstępu na 53 schody prowadzące do
monumentu pilnują służby mundurowe. Niewielki pomnik konny po prawej stronie zdjęcia to Kubilaj-chan,
wnuk Czyngis-chana, założyciel dynas i Yuan, która panowała w Mongolii (do 1635 r.) i w Chinach (do 1368 r.).
Pomnik konny po lewej stronie upamiętnia natomiast Damdina Suche Batora, bohatera rewolucji
komunistycznej z 1921 r., którego mauzoleum znajdowało się do 2005 r. w miejscu dzisiejszej niszy i posągu
Czyngis-chana. Określ, w jaki sposób został przedstawiony Czyngis chan na pomniku oraz co wyraża jego
postawa.
Źródło: Mario Carvajal, Wikimedia Commons, licencja: CC BY 2.0.

Po krańce świata
Zwycięstwo nad plemionami mongolskimi i zjednoczenie ich utwierdziło Czyngis‐chana
w przekonaniu, że jest niezwyciężonym wodzem, wybrańcem bogów, którego
przeznaczeniem jest panowanie nad światem. Prostych koczowników przyciągały wielkie
bogactwa państw z nimi sąsiadujących, z których każde stało na wyższym poziomie rozwoju
kulturowego, ekonomicznego i społecznego. Rozpoczął się okres wielkich podbojów.
Podboje Czyngis-chana i jego następców. Wskaż trzy państwa średniowieczne, które ucierpiały w wyniku
najazdów wojsk Czyngis-chana.
Źródło: Contentplus.sp. z o.o. na podstawie historicair/Bkkbrad, Wikimedia Commons, licencja: CC BY-SA 3.0.
Bitwa nad Kałką, 31 maja 1223 r., rysunek
XIX-wieczny. Rusini w czasie bitwy mieli przewagę
liczebną, wystawili armię liczącą ponad 40 tys. żołnierzy
przeciwko 30 tys. Mongołów. Problemem był jednak
brak jednolitego dowództwa – każdy z książąt wydawał
inne rozkazy, co wprowadzało zamęt. Część oddziałów
pod wodzą księcia halickiego Mścisława wycofała się
w czasie bitwy przez rzekę Kałkę, niszcząc przy okazji
pozostawione tam łodzie, czym uniemożliwiła ucieczkę
pozostałym wojskom ruskim. Armia ruska doznała
jednej z największych w historii klęsk. Śmierć poniosło
Najpierw wojska Temudżyna uderzyły na
tereny północne, zamieszkane przez
turecki lud Ujgurów i tybetański Tangutów.
Po ich ujarzmieniu rozpoczął się atak na
Chiny, które z czasem zostały
podporządkowane Mongołom. Następnie
Czyngis‐chan skierował swoje wojska na
zachód, w latach 1219–1223 podbił
północny Chorezm. W tym samym czasie
Mongołowie podjęli wyprawę łupieżczą na
tereny Europy Wschodniej, pustosząc po
drodze Gruzję. Zaatakowali obszar
zasiedlony przez lud Połowców, którym
z pomocą przyszli książęta ruscy. W 1223 r.
w bitwie nad rzeką Kałką doszło do
rozgromienia wojsk połowieckich
i ruskich. Mimo odniesionego sukcesu
Mongołowie wycofali się na wschód.
Czyngis‐chan zmarł w 1227 r., ale nie
zahamowało to ich ekspansji. Następcy
wodza, między których podzielił on swoje
imperium, kontynuowali politykę
podbojów. Mongołowie zajęli ogromne
10 z 18 biorących w niej udział książąt, a także większa terytoria Azji Wschodniej i Centralnej,
część wojska.
Chiny, Persję, Kaukaz, część Anatolii,
Źródło: Wikimedia Commons, domena publiczna.
dotarli aż do Europy i wdarli się w jej
granice.

Swoje sukcesy militarne Czyngis‐chan zawdzięczał potężnej i sprawnej armii. Szacuje się,
że liczyła ok. 100 tys. wojowników, jej trzon zaś stanowiła kawaleria. Armia ta cechowała się
dużą mobilnością. Podczas bitwy często zmieniała kierunek uderzenia, nagle wycofując się
i pozorując ucieczkę, przez co zmuszała przeciwnika do pogoni i wciągała go w pułapkę.
Wielkie wrażenie wojska mongolskie zrobiły na chorwackim kronikarzu Tomaszu ze Splitu,
który był świadkiem najazdu koczowników na wybrzeża Adriatyku w 1242 r.

“ Tomasz ze Splitu o życiu i obyczajach Mongołów

Broń ich stanowią tarcze ze skór byczych […] nie do przebicia
i doskonale zabezpieczające. Noszą hełmy żelazne i sporządzone ze
skór, zakrzywione miecze, kołczany i łuki sposobem wojskowym
przypasują; strzały ich dłuższe od naszych o cztery palce, zakończone
grotem żelaznym, kościanym lub rogowym. Konie są małe, lecz
mocne, wytrzymałe na głód i trudy, jeżdżą na nich po chłopsku,
pędząc po skałach i kamieniach bez podków, jakby to były kozy leśne,
po trzy dni z rzędu, skołatane pracą, zadowalają się małą garstką
paszy. Ludzie w podobny sposób nie prawie nie troszczą się
o przyjmowanie pokarmów, karmią się samym barbarzyństwem; mają
wstręt do chleba, używają mięsa czystych i nieczystych zwierząt bez
różnicy, piją mleko zsiadłe, pomieszane z krwią końską. Mają zaś
z różnych narodów, podbitych w walkach, […] wielką masę
wojowników, których zmuszają przemocą do boju, jeśli postrzegą, że
ktoś z nich się trwoży i nie idzie na śmierć z całą zapamiętałością, bez
żadnego wahania ucinają mu głowę […]. Nie stanowią dla nich żadnej
prawie przeszkody rwące rzeki, które na koniach siedząc,
przebywają; jeśli jednak natrafią na nieprzebrodzoną wodę,
natychmiast wyplatają z gałęzi na wzór czółen tratwy, pokrywając je
z wierzchu surowymi skórami zwierząt i naładowawszy na nie tabory
sami wstępują i bez obawy przepływają.

Omów na podstawie tekstu cechy armii mongolskiej, które umożliwiły jej ekspansję.
Źródło: Tomasz ze Splitu o życiu i obyczajach Mongołów, [w:] Wiek V–XV w źródłach, oprac. S.B. Lenard, M. Sobańska-
Bondaruk, Warszawa 1997, s. 199.

Mongolska lekka kawaleria na ilustracji z XIV-wiecznej perskiej kroniki Raszida ad-Dina.

Jeden z rękopisów przechowywany jest w Bibliotece Narodowej Francji.
Źródło: Wikimedia Commons, domena publiczna.

Uzbrojeni mongolscy wojownicy wraz z działem oblężniczym, miniatura z perskiej kroniki

Raszida ad-Dina. Które z aspektów armii mongolskiej wspomnianych w tekście
źródłowym zostały ukazane na ilustracjach?
Źródło: Wikimedia Commons, domena publiczna.
Ruska pożoga
W najbliższym sąsiedztwie Europy znalazła się Złota Orda, czyli państwo mongolskie
powstałe po rozpadzie imperium Czyngis‐chana w jego zachodniej części. Dzieło ekspansji
podjął wnuk Temudżyna Batu‐chan. W 1236 r. armia mongolska wkroczyła na tereny Europy
Wschodniej. Najpierw koczownicy podporządkowali sobie południowe stepy i dorzecze
Wołgi, następnie skierowali się przeciwko książętom ruskim. W tym czasie Ruś Kijowska
znajdowała się, podobnie jak inne państwa europejskie, w stanie rozbicia dzielnicowego.
Brak jedności politycznej między książętami i słabość władzy centralnej ułatwiły Mongołom
podbój.

Rozbicie dzielnicowe Rusi Kijowskiej w latach 1220–1240. Początek tego procesu datuje się na rok 1054, kiedy
książę kijowski Jarosław Mądry podzielił swoje państwo między synów. Każdorazowy podział dzielnic między
potomków panujących książąt pogłębiał rozbicie, co prowadziło do decentralizacji władzy i ogólnego osłabienia
potężnego niegdyś państwa. Policz, ile księstw istniało w XIII w. na terytorium Rusi Kijowskiej.
Źródło: Contentplus.sp. z o.o. na podstawie Ulamm, Wikimedia Commons, licencja: CC BY-SA 3.0.

W 1237 r. wojska mongolskie podporządkowały sobie wszystkie znaczniejsze miasta: Riazań,

Moskwę, Suzdal i na końcu Włodzimierz nad Klaźmą. Głównodowodzący armią Batu‐chan
wstrzymał jednak ofensywę w kierunku północnym, dzięki czemu zniszczenia uniknął
Nowogród.
Inwazja Mongołów na terytorium Europy Wschodniej w XIII w. Dokąd najdalej na zachodzie dotarły wojska
mongolskie?
Źródło: Contentplus.sp. z o.o. na podstawie Qiushufang, Wikimedia Commons, licencja: CC BY-SA 3.0.

Trzy lata później Mongołowie zdobyli i obrócili w ruinę Kijów. Armia mongolska wydawała
się niepokonana, a przemoc, którą stosowali żołnierze, wywoływała przerażenie. Stąd
Mongołów zaczęto w Europie nazywać Tatarami od tartarus – piekło. Tak pisał
o najeźdźcach autor XIII‐wiecznej kroniki, Mateusz Paris:

“
Są to stwory nieludzkie i do zwierząt podobne, które się bardziej
godzi nazywać potworami niż ludźmi, które łakną krwi i piją ją, które
jedzą mięso psie, a nawet i mięso ludzkie.
Cytat za: Jacques Le Goff, Kultura średniowiecznej Europy, Oficyna Wydawnicza Volumen, Warszawa 1994, s. 159.

Inwazja Mongołów zapoczątkowała ponad

dwustuletnie panowanie mongolskie nad
księstwami ruskimi. Był to moment
przełomowy, który wywarł duży wpływ na
późniejsze dzieje Rusi. Wiele potężnych
ośrodków miejskich zostało niemal
doszczętnie zniszczonych, tysiące ludzi
pognanych w niewolę lub brutalnie
zamordowanych. Ruś została odcięta od
kontaktów z Europą, co zahamowałojej rozwój
kulturalny i gospodarczy. Rządy oparte na
brutalności i gwałcie stały się od tej pory
normą w księstwach ruskich. Mongołowie po
podboju nie zlikwidowali jednak
księstw, pozwolili dotychczasowym
książętom zachować stanowiska pod
warunkiem otrzymania tzw. jarłyku, czyli
pisemnej zgody na objęcie władzy,
i regularnego składania danin. Proces
powolnego wyzwalania się księstw ruskich
spod panowania mongolskiego rozpoczął się
pod koniec XIV stulecia pod
Bitwa na Kulikowym Polu rozegrana w 1380 r.
między wielkim księciem moskiewskim Dymitrem
(później nazwanym Dońskim) i jego armią
a wojskami Mamaja, dowódcy Złotej Ordy,
zakończona zdecydowanym zwycięstwem strony
ruskiej. Bitwa ta zapoczątkowała proces
uniezależniania się Moskwy od panowania
mongolskiego.
Źródło: Wikimedia Commons, domena publiczna.

przewodnictwem wielkiego księstwa

moskiewskiego. Jego symbolicznym początkiem było zwycięstwo nad wojskami Złotej Ordy
w 1380 r.

„Gorze nam się stało”

Po zajęciu Rusi Mongołowie uderzyli w 1241 r. na Węgry. Pretekstu dostarczył fakt, że król
Bela IV udzielił schronienia książętom ruskim. W rzeczywistości Mongołom chodziło
o zdobycie nowych terenów i kontynuowanie polityki ekspansji. Do decydującego starcia
doszło w czasie bitwy na równinie pod Mohi. Armia węgierska została pokonana, a sam król
uciekł, Mongołowie zaś opanowali cały kraj, zabiwszy niemal połowę populacji
i zrównawszy z ziemią większość miast. Jednak wkrótce potem niespodziewanie wycofali
się z zajmowanego terytorium i w kolejnych latach nie podejmowali prób powrotu.
Prawdopodobną przyczyną rezygnacji z dalszego podboju była wieść o śmierci wielkiego
chana Ugedeja. W wyborach nowego władcy mieli obowiązek uczestniczyć wszyscy
książęta krwi, w tym stojący na czele wyprawy Batu‐chan.

Pomnik Beli IV na placu Bohaterów w Budapeszcie. Król ten uznawany jest za jednego z wybitniejszych
z dynas i Arpadów, panował w latach 1235–1270. Po przegranej w bitwie pod Mohi schronił się w Austrii,
a potem w Dalmacji. Rok później, gdy armia mongolska się wycofała, powrócił i podjął się trudnego zadania
podniesienia państwa ze zniszczeń – odbudował miasta i ufundował wiele nowych zamków. Za te zasługi
otrzymał przydomek Wielki.
Źródło: Csörföly D., Wikimedia Commons, licencja: CC BY-SA 3.0.
Wyjazd Henryka Pobożnego z Legnicy w 1241 r., szkic Jana Matejki z 1886 r.
Źródło: fot. Maciej Szczepańczyk, Wikimedia Commons, licencja: CC BY-SA 4.0.
Polscy męczennicy z klasztoru św. Jakuba
w Sandomierzu zamordowani przez Mongołów
podczas II najazdu na przełomie lat 1259–1260. „Mnisi
z księżmi i diakonami odprawiali nabożeństwo,
odśpiewali Mszę świętą i przyjęli Komunię świętą,
naprzód sami, potem szlachta z żonami i dziećmi
i wszyscy od małego do największego wyspowiadali się
[…], gdyż było mnogo narodu w grodzie. Potem zaś
Jednocześnie z zaatakowaniem Węgier
armia mongolska podjęła wypad na tereny
ziem polskich. Prawdopodobnie wyprawa
ta miała wyłącznie charakter dywersyjny,
a więc miała powstrzymać ewentualną
pomoc książąt polskich dla Węgrów.
Mongołowie, złupiwszy Sandomierz
i Kraków, dotarli w końcu na Śląsk. Tam 9
kwietnia 1241 r. pod Legnicą stoczono
bitwę. W jej wyniku armia polska została
rozgromiona, stojący na jej czele książę
śląski Henryk Pobożny zginął, a jego głowę
zwycięzcy nabili na dzidę i zabrali ze sobą.
Według legendy ciało księcia rozpoznała
matka, Jadwiga Śląska, po
charakterystycznej narośli w kształcie
szóstego palca na lewej stopie syna. To
w czasie tego starcia książę na widok
polskich rycerzy uciekających z pola bitwy
miał zakrzyknąć: „Gorze się nam stało!” (co
znaczy: spadło na nas wielkie
nieszczęście). Jest to jedno z dwóch tzw.
wyszli z grodu ze świecami i kadzidłami […], a płacz zdań legnickich, przytoczonych przez Jana
wielki i szlochanie; mężowie płakali żon swoich, matki
Długosza w jego „Rocznikach”
dziatek, brat brata, a nie było nikogo, kto by się
i zaczerpniętych ponoć z zaginionej
zmiłował. A ustępujących z miasta […] jęli Tatarowie
„Kroniki” Wincentego z Kielczy.
wszystkich mordować, mężów wespół z niewiasty, i nie
pozostała z nich żywa dusza”.
Po odniesionym zwycięstwie koczownicy
Latopis ruski [za:] Sadok i 48 Sandomierskich
Dominikańskich Męczenników, Wikipedia.org. połączyli się z resztą swoich sił na
Źródło: Wikimedia Commons, domena publiczna. południu. Mongołowie jeszcze dwukrotnie
– w 1259 i w 1287 r. – dokonywali najazdów
na ziemie polskie, ale miały one charakter wyłącznie łupieżczy.

Po śmierci wielkiego chana Ugedeja (11 grudnia 1241 r.) rozpoczęły się walki o tron. Powoli
też następował rozkład ogromnego imperium. Ocaliło to Europę przed kolejnymi falami
najazdów na tak dużą skalę.

Słownik
jarłyk

(ros. z tur. jarl‐ek) dokument wydawany przez władców mongolskich książętom

podbitych ziem, na mocy którego mogli oni sprawować władzę na danym obszarze
wielki chan

tytuł władcy stojącego na czele imperium mongolskiego, zwierzchnika nad pomniejszymi

chanami
Mongołowie

koczownicze plemię zamieszkujące obszar Wyżyny Mongolskiej, które w czasach

Temudżyna rozpoczęło ekspansję
kurułtaj

zjazd możnych mongolskich i książąt krwi, na którym podejmowano najważniejsze

decyzje, m.in. dokonywano wyboru wielkiego chana
Kipczacy

lud pochodzenia tureckiego osiadły na obszarze dzisiejszego Kazachstanu i Rosji, podbity

w XIII w. przez Mongołów
bitwa pod Legnicą

bitwa rozegrana w 1241 r. między wojskami polskimi pod wodzą księcia śląskiego Henryka
Pobożnego a wojskami mongolskimi, zakończona klęską strony polskiej
bitwa na równinie Mohi nad rzeką Sajó

bitwa stoczona pomiędzy wojskami węgierskimi a mongolskimi 11 kwietnia 1241 r.,

zakończona porażką strony węgierskiej
 Ruś Kijowska

średniowieczne państwo w Europie Wschodniej ze stolicą w Kijowie, podzielone w XI w.,

a następnie podbite przez Mongołów w XIII w.
szamanizm

religia pogańska wyznawana przez ludy wschodnie, która opiera się na roli szamana jako
osoby zdolnej do odbywania podróży w zaświaty

Słowa kluczowe
Mongołowie, podbój Rusi, bitwa pod Legnicą, Czyngis chan, Złota Orda, Batu chan, Europa
w okresie krucjat

Bibliografia
L. Bazylow, Historia Rosji, t.1, PWN, Warszawa 1985.

J. Le Goff, Kultura średniowiecznej Europy, Oficyna Wydawnicza Volumen, Warszawa 1994.

S. Godziński, Dzieje Mongolii, Wydawnictwo Akademickie Dialog, Warszawa 2009.

Wiek V–XV w źródłach. Wybór tekstów źródłowych z propozycjami metodycznymi dla

nauczycieli historii i studentów, oprac. M. Sobańska‐Bondaruk, S. -B. Lenard, PWN,
Warszawa 1997.
Mapa interaktywna

Polecenie 1

Zapoznaj się z mapą, a następnie wykonaj polecenia.

Źródło fragmentów: L.Bazylow, Historia Rosji, t.1, PWN, Warszawa 1985, s. 126-129
Źródło: Contentplus.pl, licencja: CC BY-SA 3.0.

Polecenie 2

Wskaż, na terenie których współczesnych państw rozciągało się imperium Czyngis-chana. Jaki
inny wódz stworzył imperium porównywalne rozmiarami do tego, które zbudowali
Mongołowie?

Twoja odpowiedź

Polecenie 3

Jakie argumenty przytoczył(a)byś na podważenie tezy o słuszności odwoływania się do

przemocy i gwałtu podczas podbojów mongolskich?

Twoja odpowiedź
Sprawdź się

Pokaż ćwiczenia: 輸醙難

Ćwiczenie 1 醙

Zapoznaj się z ilustracjami i wykonaj polecenia.

Dopasuj podpis do podanych ilustracji przedstawiających dzieje imperium mongolskiego.

Czyngis-chan
oraz To’orił
Ong-chan,
wódz
Kereitów,
Wybór
jednego
Temudżyna na
z plemion Bitwa między
Koronacja wielkiego chana
wchodzących wojskami Czyngis-chan
syna Czyngis- i proklamowanie
w skład Czyngis-chana wkraczający
chana, przez niego
konfederacji a armią do Pekinu
Ugedeja zjednoczenia
plemion chińską
wszystkich
mongolskich,
plemion
najpierw
patron,
a potem
przeciwnik
Temudżyna
Źródło: Ilustracje: domena publiczna, Wikimedia Commons.
Ułóż ilustracje w porządku chronologicznym.
Kronikarze skupiali się na ukazywaniu różnic między Mongołami a Europejczykami. Na
podstawie ilustracji z pierwszej części ćwiczenia wskaż podobieństwa między cywilizacją
mongolską a europejską.
Ćwiczenie 2 醙

Zapoznaj się z mapą, a następnie wykonaj polecenie.

Źródło: Contentplus.sp. z o.o. na podstawie Qiushufang, Wikimedia Commons, licencja: CC BY-SA 3.0.
Przyporządkuj miasta oraz ich numery na powyższej mapie do opisów.

Było to pierwsze miasto ruskie zdobyte przez Mongołów. Tamtejszy książę, Jerzy, wysłał do
obozu najeźdźców własnego syna, mając nadzieję na negocjacje, ale doczekał się tylko
wiadomości o jego śmierci. Oblężenie trwało pięć dni i w rzezi, która nastąpiła po podboju,
zginęli praktycznie wszyscy mieszkańcy wraz z księciem i jego rodziną, z samego miasta zaś
został tylko popiół.
Miasto: , numer na mapie:

Miasto to było centrum kupiectwa na wschodzie Europy. Po podboju Torżka jego mieszkańcy

oczekiwali lada dzień najazdu mongolskiego, ale zdarzyło się coś w rodzaju cudu –
przynajmniej tak wtedy to zdarzenie interpretowano. Z niewiadomych przyczyn najeźdźcy
zmienili kierunek marszu i podążyli na południe ku księstwu czernihowskiemu. Być może
obawiali się wzbierających wczesną wiosną rzek, które strzegły dostępu do miasta.
Miasto: , numer na mapie:
Było to ostatnie podbite przez Mongołów miasto na terenie Rusi. Po dramatycznym oblężeniu
zostało niemal całkowicie zniszczone i zrównane z ziemią. Stamtąd koczownicy ruszyli na
zachód: część wojsk pod wodzą Batu-chana w kierunku Halicza, a część na Włodzimierz
Wołyński.
Miasto: , numer na mapie:

2 Nowogród Kijów Moskwa 3 Riazań 4 1

Ćwiczenie 3 醙

Zapoznaj się z poniższym fragmentem tekstu oraz planem bitwy. Rozstrzygnij, które ze źródeł
przedstawia wydarzenie wcześniejsze. Uzasadnij odpowiedź.

Źródło A

“ Opisanie świata

Wiedzcie, że gdy został wybrany królem, wszyscy Tatarzy świata, którzy

rozrzuceni byli po tych odległych ziemiach, przybywali doń i uznawali go
za zwierzchnika. I sprawował rządy dobrze i szlachetnie, z taką
sprawiedliwością i skromnością, jakby nie królem był, ale samym
Bogiem, i wszyscy miłowali go i czcili. I cóż wam rzekę? Skupiło się przy
nim takie mnóstwo Tatarów aż dziw, i trudno było ich wyżywić. Gdy […]
spostrzegł [on], że ma tak wielki naród, przysposobił łuki oraz inną broń
i wyruszył na podbój innych ziem. I mówię wam, że w niedługim czasie
zdobył osiem krajów. A stało się to tym łatwiej, że wtedy każda ziemia
i prowincja rządzona była przez osobnego króla czy władcę, więc nie
mogli nie będąc zjednoczeni oprzeć się takiej przemocy. Podbiwszy ludy,
nie czynił im nic złego ani nie obrabowywał, lecz ustanawiał swojego
namiestnika i kilku starszych z podbitego ludu i w różnych
miejscowościach osadzał swoich ludzi, zaś miejscowy lud zbierał z sobą
na podbój dalszych narodów. W ten sposób podbił taką mnogość
narodów, jak słyszeliście. Zaś narody, widząc dobre rządy
i wielkoduszność tego władcy, dobrowolnie mu się poddawały. Gdy […]
zebrał [on] takie mnóstwo ludów, że mógłby całą ziemię pokryć,
postanowił zdobyć większą część świata, a nawet cały świat.”

Źródło: Opisanie świata, [w:] Wiek V–XV w źródłach, oprac. S.B. Lenard, M. Sobańska-Bondaruk, Warszawa 1997, s.
200–201.

Źródło B
Legenda: 1) Połowcy; 2) Daniel Halicki; 3) Mścisław Udały; 4) Oleg Kurski; 5) Mścisław Czernichowski; 6)
Mścisław Stary; 7) Subutaj i Dżebe.
Źródło: Contentplus.sp. z o.o. na podstawie Wikimedia Commons, licencja: CC BY-SA 3.0.

Wcześniejsze wydarzenie przedstawia źródło A

Uzasadnienie
Ćwiczenie 4 輸

Zapoznaj się z fragmentem tekstu źródłowego, a następnie wybierz odpowiednie dokończenie

zdania.

“ Latopis sofijski drugi

Wielki książę [moskiewski, Iwan III Srogi – przyp. autorki e-materiału]

otrzymał wiadomość, iż chan Ahmet idzie z całą swoją ordą […]. Ahmet
przyszedł do Ugry ze swoimi siłami, zamierzając przekroczyć rzekę.
Przybyli Tatarzy i zaczęli strzelać ku naszym, a nasi ku nim […]. Nasi
zabili licznymi strzałami i oszczepami, a ich strzały padały między
naszymi ludźmi, lecz nikogo nie raniły. I odbili Tatarów od brzegu. I wiele
dni Tatarzy zaczynali napadać i niczego nie dokonali. […] Tatarzy szukali
drogi, gdzie mogliby potajemnie przejść [rzekę] i iść pośpiesznie na
Moskwę. I przybyli oni do rzeki Ugry w pobliżu Kaługi i pragnęli przejść
ją w bród. Spostrzegli ich jednak i dali znać synowi wielkiego księcia […].
Książę Iwan […] stał nad rzeką Ugrą i pozwolił Tatarom przejść na drugą
stronę […].
Do chana posłał wielki książę [ojciec obrońcy znad Ugry] Iwana
Tawarkowa z pokłonem i darami, prosząc chana o ulitowanie,
odstąpienie i zaprzestanie walk. Chan odpowiedział: „Dobrze ulituję się
nad nim, jeżeli on sam przyjedzie i uderzy czołem, jak ojciec jego do
naszego ojca jeździł do Ordy”. Jednak wielki książę nie decydował się
jechać. […]
Chan całe lato mówił: „Ześle Bóg na was zimę i staną wszystkie rzeki
i wiele dróg będzie na Ruś” […]. Nastąpiła zima i wszystkie rzeki stanęły
i nastały wielkie mrozy, jakich nie pamiętano. Wówczas chan
przestraszył się i odszedł z Tatarami precz […], dlatego że Tatarzy byli
obdarci i bosi […].
O chrobrzy, mężni synowie Rusi! Stawajcie do obrony swojej ojczyzny
ruskiej ziemi od pogan. Nie szczędźcie swoich głów, ażeby oczy wasze
 nie widziały niszczenia i grabienia świętych cerkwi i domów waszych,
mordowania dzieci waszych […].”

Źródło: Latopis sofijski drugi, [w:] Wiek V–XV w źródłach, oprac. S.B. Lenard, M. Sobańska-Bondaruk, Warszawa 1997,
s. 204.
Opisana w tekście źródłowym bitwa…

 doprowadziła do zaostrzenia represji mongolskich na terenie Rusi.

nie zmieniła niczego w stosunkach między imperium mongolskim a książętami


ruskimi.

 oznaczała początek panowania mongolskiego nad Rusią.

 zapoczątkowała proces zrzucania jarzma mongolskiego.

Ćwiczenie 5 醙

Przeanalizuj ilustrację przedstawiającą bitwę pod Legnicą i wykonaj polecenia.

Bitwa pod Legnicą.

Źródło: Wikimedia Commons, domena publiczna.

Rozstrzygnij, czy wojska polskie na ilustracji znajdują się po lewej, czy po prawej stronie.

Podaj dwie cechy, które pozwoliły ci dokonać tego rozstrzygnięcia.

Ćwiczenie 6 醙

Przeanalizuj mapę przedstawiającą rozwój imperium mongolskiego i wykonaj polecenia.

Źródło: Contentplus.sp. z o.o. na podstawie Atlas historyczny MERIDIAN, licencja: CC BY-SA 3.0.
Wskaż współczesne państwa, których tereny zostały podbite przez Czyngis-chana.

Węgry 

Kazachstan 

Polska 

Turcja 

Japonia 

Uzbekistan 

Zaznacz nazwy państw, na terenie których rozciągało się imperium mongolskie w szczytowym
okresie swojego rozwoju.

 Persja

 sułtanat delhijski

 carstwo bułgarskie
  Chiny

 kalifat bagdadzki

 królestwo węgierskie

Ćwiczenie 7 難

Wyobraź sobie, że jesteś doradcą księcia mazowieckiego w 1250 r. Zaproponuj mu plan

działania na wypadek, gdyby Mongołowie skierowali się ku granicom jego państwa. Uzasadnij
swoje propozycje, posługując się doświadczeniami historycznymi innych terenów.

Twoja odpowiedź
Ćwiczenie 8 難

Wyobraź sobie, że jesteś historykiem, który pragnie odtworzyć dzieje ekspansji Złotej Ordy, jej
przebieg, przyczyny i konsekwencje. Masz do dyspozycji kilka źródeł.

Przy każdym źródle określ jego wady i zalety, wybierając z poniższych:

A – autor miał do czynienia ze Złotą Ordą;

B – dzieło powstało znacznie później, niż doszło do opisywanych wydarzeń;

C – można podejrzewać, że autor konfabuluje;

D – dokument napisany jest w egzotycznym języku;

E – lektura dokumentu wymaga znajomości łaciny;

F – lektura dokumentu wymaga znajomości cyrylicy;

G – jest to dzieło historyczne.

Źródło 1

Sekretna historia Mongołów – podstawowe źródło historii Mongołów, przekazuje dużo

informacji na temat obyczajowości koczowników. Napisana jest ona w języku ujgurskim,
powstała wkrótce po śmierci Czyngis-chana.
Źródło: Wikimedia Commons, domena publiczna.

Źródło 2

Opisanie świata – dzieło autorstwa Marca Polo, weneckiego kupca i podróżnika, który w II
poł. XIII w. dotarł na dwór mongolskiego władcy w Państwie Środka Kubilaja-chana. Jego
wspomnienia zostały spisane przez włoskiego pisarza Rus chella z Pizy, kilkanaście lat po
odbyciu przez Marco Polo podróży, gdy przebywał on w niewoli po przegranej bitwie między
Republiką Wenecką a Republiką Genueńską. Wielu dziś powątpiewa w autentyczność
opisanych przez podróżnika historii, wskazując na pominięcie wielu istotnych faktów i brak
śladów obecności jego w źródłach chińskich.

Źródło 3

Roczniki, czyli kroniki sławnego Królestwa Polskiego (Annales seu cronicae incli Regni
Poloniae) autorstwa Jana Długosza, żyjącego w XV w. polskiego duchownego, historyka,
kronikarza, wychowawcy synów króla Kazimierza Jagiellończyka. W swoim dziele bardzo
dokładnie, z dbałością o detale, odtworzył on przebieg bitwy pod Legnicą.

Źródło 4

Żywot Eufrozyny Suzdalskiej – świętej i mniszki żyjącej w XIII w. w klasztorze suzdalskim

podczas najazdu mongolskiego; żywot ten został spisany w I poł. XVI w. i zawiera wiele
ważnych informacji o podboju Rusi przez Mongołów.
Źródło 1 A  B  C  D  E  F  G 
Źródło 2 A  B  C  D  E  F  G 
Źródło 3 A  B  C  D  E  F  G 
Źródło 4 A  B  C  D  E  F  G 

Uzasadnij swoje wybory

Ćwiczenie 9 難

Przeanalizuj poniższą ilustrację pochodzącą z ruskiej kroniki przedstawiającej podbój Suzdalu.

Napisz fragment kroniki, który mógłby towarzyszyć tej miniaturze.

Źródło: Wikimedia Commons, domena publiczna.

Twoja odpowiedź
Dla nauczyciela

Autor: Joanna Kalinowska

Przedmiot: Historia

Temat: Mongołowie i ich podboje. Podbój Rusi

Grupa docelowa:

Szkoła ponadpodstawowa, liceum ogólnokształcące, technikum

Podstawa programowa:
Zakres rozszerzony
Treści nauczania – wymagania szczegółowe
VII. Europa w okresie krucjat. Uczeń: spełnia wymagania określone dla zakresu podstawowego,
a ponadto:
3) opisuje kierunki, charakter oraz konsekwencje najazdów mongolskich dla Europy.

Kształtowane kompetencje kluczowe:

kompetencje w zakresie rozumienia i tworzenia informacji;

kompetencje cyfrowe;
kompetencje osobiste, społeczne i w zakresie umiejętności uczenia się;
kompetencje obywatelskie.

Cele operacyjne:

Uczeń:

omawia, w jaki sposób Mongołowie zbudowali największe na świecie imperium;

wyjaśnia, dlaczego w Europie Mongołowie byli zwani Tatarami, i rozstrzyga, czy byli tak
różni od Europejczyków, jak przedstawiali to kronikarze;
analizuje strategię postępowania na wypadek najazdu mongolskiego.

Strategie nauczania:

konstruktywizm;
konektywizm.

Metody i techniki nauczania:

rozmowa nauczająca z wykorzystaniem ćwiczeń interaktywnych;

analiza materiału źródłowego (porównawcza);
dyskusja.
Formy pracy:

praca indywidualna;
praca w parach;
praca w grupach;
praca całego zespołu klasowego.

Środki dydaktyczne:

komputery z głośnikami, słuchawkami i dostępem do internetu;

zasoby multimedialne zawarte w e‐materiale;
tablica interaktywna/tablica, pisak/kreda;
arkusze papieru, flamastry;
telefony z dostępem do internetu.

Przebieg lekcji

Faza wstępna:

1. Wyświetlenie przez nauczyciela tematu i celów zajęć, przejście do ustalenia kryteriów

sukcesu.
2. Rozmowa wprowadzająca. Nauczyciel poleca, aby uczniowie w parach przygotowali
pytania związane z wyświetlonym tematem zajęć. Czego uczniowie chcą się
dowiedzieć? Co ich interesuje w związku z zakresem lekcji? Omówienie pytań
przygotowanych przez uczniów, dyskusja wstępna.

Faza realizacyjna:

1. Nauczyciel zapowiada, że uczniowie będą pracować w grupach z treścią emateriału.

Dzieli uczniów na cztery (lub osiem - w zależności od liczebności klasy) zespoły, każdy
z nich otrzymuje arkusz z pytaniami, markery i opracowuje fragment materiału z sekcji
„Przeczytaj”:

Grupa 1 i 5 – Kim byli Mongołowie?

Gdzie mieszkali Mongołowie?

Czym się zajmowali?
Jaka była ich organizacja społeczna i polityczna?

Grupa 2 i 6 – Po krańce świata

Co było powodem podbojów państw sąsiednich przez Czyngis chana?

Jakie państwa stały się miejscem ataków?
Czemu zawdzięczał Czyngis chan swoje sukcesy militarne?

Grupa 3 i 7 – Ruska pożoga

 Kto kontynuował ekspansję Mongołów na tereny Europy Wschodniej?
Jakie okoliczności ułatwiły zajęcie tych terenów – wypisz zajęte miasta.
Dlaczego Mongołów zaczęto nazywać Tatarami - jak traktowali ludzi podbitych
terenów, co zrobili z ośrodkami miejskimi oraz kulturą i gospodarką księstw ruskich?

Grupa 4 i 8 – „Gorze nam się stało”

Co było powodem ataków Mongołów na Węgry?

Dlaczego Mongołowie zrezygnowali z dalszych podbojów?
Jakie okoliczności sprawiły, że Mongołowie wkroczyli na ziemie polskie – jakie miasta
ucierpiały?
Co ocaliło Europę przed kolejnymi najazdami Mongołów?

Po zakończeniu pracy przedstawiciele zespołów prezentują przydzielone zagadnienie.

Pozostali uczniowie sporządzają notatki, mogą zadawać pytania i weryfikować
przedstawione informacje.

2. W kolejnym kroku prowadzący informuje uczniów, że będą analizowali zakres

terytorialny państwa mongolskiego. W tym celu uczniowie mają zapoznać się
z multimedium („Mapą interaktywną”). Nauczyciel czyta polecenie 1: „Wskaż, na
terenie których współczesnych państw rozciągało się imperium Czyngis‐chana. Jaki
inny wódz stworzył imperium porównywalne rozmiarami do tego, które zbudowali
Mongołowie?” i poleca uczniom, aby w parach wykonali zadanie w oparciu
o wskazówki zawarte w e‐materiale.
3. Przedstawiciel wylosowanej (albo wskazanej) pary uczniów przedstawia propozycję
odpowiedzi, pozostali uczniowie mogą się do niej odnieść, uzupełniając w razie
potrzeby informacje.
4. Utrwalanie wiedzy i umiejętności. W nawiązaniu do pracy z multimedium nauczyciel
wyświetla na tablicy kolejno treść ćwiczeń nr 2, 5 i 6 z sekcji „Sprawdź się”, związanych
z podbojami mongolskimi. Uczniowie zgłaszają propozycje odpowiedzi, które są
wspólnie weryfikowane na forum klasy; najaktywniejsi mogą zostać nagrodzeni oceną.
5. Uczniowie wykonują ćwiczenie 3 w parach, rozstrzygając, które ze źródeł przedstawia
wydarzenie wcześniejsze. Nauczyciel udziela informacji zwrotnej.
6. Nauczyciel udostępnia uczniom za pomocą tablicy interaktywnej lub rzutnika
ćwiczenie 7. Uczniowie pracują indywidualnie, przygotowując swoją propozycję
postępowania w razie zagrożenia ziem mazowieckich przez Mongołów. Po
zalogowaniu się na telefonie, tablecie lub komputerze przystępują do wykonania
zadania. Nauczyciel obserwuje postęp pracy i rezultaty. Prosi wybranego ucznia
o przedstawienie swojej propozycji i jej uzasadnienie, zaprasza pozostałych uczniów do
dyskusji.

Faza podsumowująca:
 1. Nauczyciel ponownie wyświetla na tablicy temat lekcji zawarty w sekcji
„Wprowadzenie” i inicjuje krótką rozmowę na temat kryteriów sukcesu. Czego
uczniowie się nauczyli?
2. Nauczyciel rozdaje uczniom ankietę ewaluacyjną z oceną lekcji, pracy własnej ucznia
oraz pracy klasy.

Praca domowa:

Wykonaj ćwiczenie 9: „Przeanalizuj poniższą ilustrację pochodzącą z ruskiej kroniki

przedstawiającej podbój Suzdalu. Napisz fragment kroniki, który mógłby towarzyszyć tej
miniaturze”.

Materiały pomocnicze:

L. Bazylow, Historia Rosji, t. 1, PWN, Warszawa 1985.

J. Le Goff, Kultura średniowiecznej Europy, Oficyna Wydawnicza Volumen, Warszawa 1994.

S. Godziński, Dzieje Mongolii, Wydawnictwo Akademickie Dialog, Warszawa 2009.

Wiek V–XV w źródłach. Wybór tekstów źródłowych z propozycjami metodycznymi dla

nauczycieli historii i studentów, oprac. M. Sobańska‐Bondaruk, S.B. Lenard, PWN,
Warszawa 1997.

Wskazówki metodyczne:

Uczniowie na podstawie sekcji „Mapa interaktywna” przygotowują prezentację

multimedialną będącą podsumowaniem lekcji.