I.

MỞ BÀI
Sông Hương - Khúc hát tình ca của Huế. Nói đến sông Hương nhiều người hình dung dòng sông êm ả, thơ mộng nơ
cây cầu Tràng Tiền hay thành quách, đền đài, chùa miếu cổ kính soi mình. Nhưng còn có một sông Hương rất khác
nhìn từ cội nguồn Trường Sơn, với những cụm rừng già nguyên sinh hoang sơ xanh ngút ngàn bên dòng nước nơi
giang đầu xanh biếc. Và cũng có một sông hương "nồng nàn" và khao khát đến vậy khi được về gặp lại thành phố
của riêng mình. Hình như, người nghệ sĩ nào khi biết tới dòng sông này đều như lẽ tự nhiên mà dành cho nó nhiều
tình yêu đến vậy. Huống hồ, một người yêu Huế như Hoàng Phủ Ngọc Tường trong những tác phẩm của mình cứ
nhớ mãi về dòng sông Hương. Một trong những tác phẩm tiêu biểu nhất của người nghệ sĩ này chính là kí: " Ai đã
đặt tên cho dòng sông" ... Qua Đoạn trích “Sông Hương là vậy... - Ai đã đặt tên cho dòng sông?” đã làm nổi bật vẻ
đẹp của sông Hương, từ đó bộc lộ rõ tính trữ tình trong bút kí Hoàng Phủ Ngọc Tường.

II. THÂN BÀI

1. Khái quát
Hoàng Phủ Ngọc Tường sinh năm 1937 tại Huế. Quê gốc ở Quảng Trị, ông sống và học tập, hoạt động cách mạng
tại Huế, cuộc đời gắn liền với Huế nên rất tình cảm, tâm hồn đã thấm đẫm nền văn hóa mảnh đất này. Hoàng Phủ
Ngọc Tường là cây bút tài hoa ở thể bút ký, ông có lối viết rất riêng. Nét đặc sắc trong sáng tác của ông là ở sự kết
hợp nhuần nhuyễn giữa chất trí tuệ và chất trữ tình, giữa nghị luận sắc bén và tuy duy đa chiều được tổng hợp từ
vốn kiến thức phong phú về nhiều lĩnh vực. Bút ký của ông là áng thơ văn xuôi thấm đẫm chất thơ mang vẻ đẹp,
nỗi buồn của hoài niệm, những suy ngẫm triết học về lẽ sống. Nhà văn đã từng có nhiều lúc đứng lặng hàng giờ trên
bờ đê sông Hồng mà so sánh rằng "Sông Hồng như một mạch máu lớn nuôi sống Thủ Đô. Nước sông theo kênh
mương tỏa đi khắp nơi như mạch máu chảy dọc cơ thể người".

"Ai đã đặt tên cho dòng sông?" là bút kí xuất sắc của Hoàng Phủ Ngọc Tường viết tại Huế ngày 4/1/1981, in trong
tập sách cùng tên. Bài bút kí có ba phần, và tác phẩm được nằm trong phần thứ nhất. Đây là bài bút ký rất đậm chất
tùy bút, người đọc tìm thấy ở đó một phong cách tài hoa, tự do, phóng khoáng với lối văn hóa sâu rộng, một tâm
hồn nhạy cảm, rất mực say mê với cái đẹp của cảnh vật và con người xứ Huế thân yêu. Trong tình yêu có một câu
danh ngôn rất nổi tiếng: "Trong tình yêu đích thực, người ta vừa được dâng tặng, vừa được khám phá và hoàn thiện
chính mình", thì sống Hương cũng được xem như một mối tình. "Ai đã đặt tên cho dòng sông" câu hỏi bâng
khuâng. Khơi gợi biết bao sự tìm tòi và thích thú, sự tìm kiếm cái đẹp tiềm ẩn trong sông Hương và thiên nhiên xứ
Huế. Thể hiện một cái tôi mê đắm, nồng cháy, suy tư trước vẻ đẹp đầy quyến rũ của Hương Giang. Cách đặt tên
độc và lạ của tác giả đã thu hút sự tò mò, cho người đọc những suy lắng và cảm nhận về một con sông thiên phú,
của một "nhan sắc" làm mê đắm lòng người.

Mỗi dòng sông đều có một dòng kí ức, hoài niệm, trầm mình và ngân vang trong bao vinh quang của dân tộc. Nhà
thơ Hoàng Cát tâm sự: "Hoàng Phủ Ngọc Tường có một phong cách viết bút kí văn học của riêng mình. Thế mạnh
của ông là tri thức văn học, triết học, lịch sử, địa lý sâu và rộng, gần như đụng đến vấn đề gì, ở thời điểm nào và ở
đâu thì ông vẫn có thể tung hoành thoải mái ngòi bút được". Và sông Hương, hiển nhiên nó đã "sống những thế kỷ
quang vinh với nhiệm vụ lịch sử nhiệm vụ của nó, từ thuở nó còn là một dòng sông biên thùy xa xôi của đất nước
các vua Hùng" . Dòng sông Hương được hiện lên trong nét đẹp, trong sự gắn bó cùng lịch sử, như chứng nhân từ
quá khứ cho đến tận bây giờ. Từ dòng sông biên thùy trong sách Dư địa chí của Nguyễn Trãi; nhẹ nhàng soi bóng
kinh thành Phú Xuân của người anh hùng Nguyễn Huệ, hòa mình với lịch sử bi tráng của các cuộc khởi nghĩa thế kỉ
XIX, hay là chứng nhân cho bão táp Cách mạng tháng Tám "bằng những chiến công rung chuyển", cuộc Tổng tiến
công Mậu Thân năm 1968. Tất cả đã thể hiện sự gắn bó sâu đậm của dòng sông này với lịch sử của dân tộc, với
mảnh đất hình chữ S thân thương đã nâng đỡ, chở che người Việt tự bao đời.

"Sông Hương là vậy, là dòng sông của thời gian ngân vang, của sử thi viết giữa màu cỏ lá xanh biếc. Khi nghe lời
gọi, nó biết cách tự hiến đời mình làm một chiến công, để rồi nó trở về với cuộc sống bình thường, làm một người
con gái dịu dàng của đất nước". Đọc những dòng này, bỗng dưng tôi lại liên tưởng đến người lái đò sông Đà lão
luyện cũng từng góp mình vào những "chiến công" khi vượt qua dòng thác hung tợn, rồi khi gác tay chèo, ông lại
trở về với cuộc sống bình dị, đời thường giản đơn. Phải chăng những điều gì quá đỗi đặc biệt điều đến từ sự chuyển
hóa mình để luôn phù hợp với hoàn cảnh? Để luôn khiêm nhường với mọi điều xung quanh? Nhà văn đã quan sát,
nhìn ngắm, yêu và hiểu sông Hương bằng tất cả trái tim mình, để rồi chắc chắn "Sông Hương là vậy" một cách đầy
trân trọng. Trong góc nhìn của Hoàng Phủ Ngọc Tường, nàng Hương vừa là một người con gái kiến cường với bao
chiến công hiển hách, nàng Hương càng giản đơn và dịu dàng như cách một cô gái Huế e lệ duyên dáng trong tà áo
dài mộng mơ trên đường phố cố đô. Hình ảnh dòng sông và văn hóa Huế cứ quyện vào nhau mãnh liệt và đầy ắp,
khiến người đọc như đắm chìm trong vẻ đẹp tuyệt mĩ đó của Hương giang.

2. Vẻ đẹp sông Hương trong đoạn trích

2.1. Sông Hương hùng tráng và trữ tình
Mở đầu đoạn văn, nhà văn khẳng định: “Sông Hương là vậy, là dòng sông của thời gian ngân vang, của sử thi viết
giữa màu xanh cỏ lá xanh biếc”. Câu văn này đã thể hiện rõ cái tôi nội cảm và bộc lộ cảm nhận của tác giả về vẻ
đẹp của sông Hương có sự hòa quyện giữa chất hùng tráng và trữ tình.
Có thể nói rằng Hoàng Phủ Ngọc Tưởng là một nhà văn hoá Huế, ông không chỉ nhìn sông Hương ở cảnh sắc thiên
nhiên, thấy nó ngày ngày mang phù sa và nguồn nước ngọt trao tặng vô tư cho những cánh đồng Châu Hoa, cho
cuộc sống người dẫn xử Huế; mà ông còn nhìn sông Hương như là khởi nguồn cho những giá trị tinh thần lịch sử.
Dòng sông Hương là “dòng sông của thời gian ngân vang, của sử thi...” anh hùng bởi từ góc nhìn lịch sử, sông
Hương đã trở thành chứng nhân của lịch sử. Nó chứng kiến bao nhiêu biến thiên mà xứ Huế trải qua như ở đoạn
văn trước đó nhà văn đã ngược về quá khứ để khẳng định vai trò của dòng sông Hương trong lịch sử dân tộc. Nó là
dòng sông biên thùy xa xôi của đất nước các vua Hùng. Trong những thế kỷ trung đại nó mang tên là linh Giang, đã
chiến đấu oanh liệt để bảo vệ biên giới phía nam của Tổ quốc Đại Việt. Thế kỉ 18, nó soi bóng kinh thành Phú Xuân
của người anh hùng Nguyễn Huệ. Thế kỷ 19, nó sống hết lịch sử bi tráng với máu của những cuộc khởi nghĩa. Nó
đóng góp cho cách mạng tháng tám bằng những chiến công rung chuyển. Nó bị tàn phá nặng nề trong mùa xuân
năm Mậu Thần... Từ đó mà đồng chí Võ Nguyên Giáp đã nói về dòng sông Hương và xứ Huế “Lịch sử đảng đã ghi
bằng nét son tên của thành phố Huế, thành phố tuy nhỏ nhưng đã cống hiến rất xứng đáng cho tổ quốc”. Từ góc
nhìn lịch sử, ngòi bút nhà văn lấp lánh niềm tự hào về lịch sử một dòng sông có cái tên mềm mại, dịu dàng nhưng
kiên cường, kiêu hãnh qua thăng trầm lịch sử. Dòng chảy của của sông Hương đã đi trọn vẹn chiều dài của lịch sử
dân tộc. Diện mạo và chiều sâu của lịch sử dân tộc đã đem đến cho Sông Hương một tầm vóc kỳ vĩ lớn lao. Nhà
văn Hoàng Phủ Ngọc Tường ở đây đã phát hiện ra một vẻ đẹp của dòng sông mà không phải ai cũng nhận thấy. Đó
là một vẻ đẹp của một bản anh hùng ca với sức mạnh quật khởi của dân tộc từ thuở lập quốc.
Nhà văn sau đó còn bình luận về cách dòng sông Hương cống hiến cho lịch sử dân tộc. Khi nghe lời gọi của Tổ
quốc, sông Hương biết cách “tự hiến đời mình làm một chiến công”. Cũng như những dòng sông khác trên đất nước
Việt Nam, cũng như
con người Việt Nam, nó mang trong mình vẻ đẹp truyền thống đã làm thành bản sắc văn hóa Việt, như Huy Cận
từng khái quát:
Sống vững chãi bốn ngàn năm sừng sững
Lưng đeo gươm tay mềm mại bút hoa
Sông Hương là dòng sông của thời gian ngân vang, của sử thi được “viết giữa Trọng và thực sáng hai bờ suy tưởng
Sống hiên ngang mà nhân ái chan hòa. màu cỏ lá xanh biếc”. Với lối sử dụng hình ảnh ấy, nhà văn đã nhấn mạnh
dòng sông Hương vừa là một bản hùng ca, vừa là một bản tình ca dịu dàng, tươi đẹp. Giữa đời thường, cảnh sắc
thiên nhiên sông Hương chính là vẻ đẹp của thiên nhiên quê hương đất nước. Hơn nữa, sông Hương còn là một bản
tình ca “Còn non, còn nước, còn dài – Còn về, còn nhớ...”. Đó không chỉ là nét riêng trong vẻ đẹp của dòng sông
Hương mà còn là vẻ đẹp của Huế. Cách đặt vế câu “viết giữa màu có lá xanh biếc” của cuối câu cho thấy dù thế nào
nhà văn Hoàng Phủ Ngọc Tường vẫn cảm nhận dòng sông Hương ở vẻ đẹp dịu dàng, trữ tình và thơ mộng.
2.2. Sông Hương gắn liền với nền văn hóa phi vật thể của xứ Huế
Trong cảm nhận tinh tế của nhà văn, sông Hương còn hàm chứa trong nó cả nền văn hoá phi vật thể của Huế. Từ
góc nhìn văn hóa ấy mà nhà văn nhận ra Hương giang khi “trở về với cuộc sống bình thường là người con gái dịu
dàng của đất nước”. Nhà văn hoài niệm đến khắc khoải khi bắt gặp một sắc màu của chiếc áo cưới ở Huế xưa cũ
màu áo điều lục với loại vải vân thưa màu xanh chàm lồng lên một màu đỏ ở bên trong, tạo thành một màu tím ẩn
hiện mà các cô dâu Huế mặc sau tiết sương giảng. phát hiện màu áo cưới ấy rất giống với “ màu của sương khói
trên sông Hương”. Để rồi từ cái sắc màu văn hoá đặc trưng của Huế ấy mà tác giả liên tưởng một cách đầy ngẫu
hứng mà rất có lý rằng sắc áo điều lục mà người Huế ưa thích vốn là màu của sương khói trên sông Hương “giống
như một tấm voan huyền ảo của tự nhiên, sau đó ẩn giấu khuôn mặt thực của dòng sông”. Có lẽ, thông qua sự liên
tưởng này nhà văn muốn ngợi ca sông Hương vì nó góp phần làm cho Huế trở thành một bức tranh thiên nhiên sơn
thuỷ hữu tình, muốn khẳng định sông Hương trong đời thường mang vẻ đẹp dịu dàng của một cô gái Huế, tô đậm
vẻ đẹp của dòng sông trong sự gắn bó với văn hóa Huế. Như vậy, sông Hương đã là một phần trong đời sống tâm
hồn của người Huế trầm mặc, lắng sâu.
2.3. Sông Hương là nguồn cảm hứng dạt dào cho thi ca, nghệ thuật
Mặt khác, Hoàng Phủ Ngọc Tường còn cảm nhận vẻ đẹp của sông Hương ở góc độ thi ca, nghệ thuật, khẳng định
sông Hương cũng là cội nguồn của thi ca nghệ thuật. Có biết bao văn nhân, thi sĩ đã từng rung động với dòng sông
Hương như Nguyễn Du. Cao Bá Quát, Tản Đà, Tố Hữu... Nhà văn đã tin rằng “có một dòng sông thi ca về sông
Hương và tôi hi vọng đã nhận xét một cách công bằng về nó khi nói rằng dòng sông ấy không bao giờ lặp lại mình
trong cảm hứng của các nghệ sĩ”. Cao Bá Quát đã từng nhìn sông Hương mà thốt lên rằng: “Trường giang như kiếm
lập thanh thiên". Tản Đà thấy “dòng sông trắng, lá cây xanh . Trong thơ Bà Huyện Thanh Quan sông Hương là “nỗi
quan hoài vạn cổ với bóng chiều bảng lảng”. Sông Hương còn quả thực rất Kiểu và mang sức mạnh phục sinh tâm
hồn trong thơ Tố Hữu... Không chỉ có thế, sông Hương còn đi vào thơ của bao nhiêu văn nhân nghệ sĩ yêu xứ Huế
khác như: Thu Bồn nhìn dòng nước lững lờ của sông Hương mà bằng khuâng Con sông dùng dằng con sông không
chảy Sông chảy vào lòng nên Huế rất sâu”. Và với Nguyễn Trọng Tạo, Hương giang lãng đãng một bầu khí quyển
huyền thoại thi ca giúp nhà thơ thăng hoa nhưng vẫn mê đắm:
“Con sông đám cưới Huyền Trân
Niềm riêng nhuộm tím hoàng hôn đến giờ
Bỏ quên dải lụa phủ vân trên nguồn
Hèn chi thơm thảo nỗi buồn
Con sông nửa thực nửa mơ
Nửa mong Lí Bạch, nửa chờ Khuất Nguyên
Như vậy, Hoàng Phủ Ngọc Tường đã đem tình yêu đằm thắm lắng sâu và những cảm xúc sôi nổi, say sưa vào
những trang viết để mỗi dòng văn thành lời ca khúc nhạc tâm hồn tôn vinh vẻ đẹp của sông Hương. Như I Ê-ren-
bua đã từng viết : “Dòng suối đổ vào sông, sông đổ vào đại trường giang Von-ga con sông Vôn-ga đi ra biển. Lòng
yêu nhà, yêu gia đình yêu miền quê trở thành tình yêu tổ quốc”, tình cảm đối với sông Hương của Hoàng Phủ Ngọc
Tường, xét đến cùng, là tình cảm đối với đất nước, là tấm lòng yêu mến quê hương xứ sở nồng cháy của nhà văn.
2.4. Truy tìm câu trả lời cho câu hỏi đầy khắc khoải: “Ai đã đặt tên cho dòng sông?”
Không chỉ trong đoạn văn này mà cả bài bút kí dường như là cuộc hành trình tìm kiếm cho câu hỏi đầy khắc khoải
“Ai đã đặt tên cho dòng sông?”. Và cuộc tìm kiếm, lý giải cái tên của dòng sông đã trở thành cuộc tìm kiếm đầy
hào hứng và say mê không chỉ vẻ đẹp của diện mạo hình hài mà còn là độ lắng sâu của tâm hồn và rung động.
“Ai đã đặt tên cho dòng sông?” vốn là câu hỏi của một nhà thơ Hà Nội khi ngắm nhìn vẻ đẹp của dòng sông
Hương. Câu hỏi này còn được lặp lại nhiều lần trong tác phẩm nhằm mục đích lưu ý người đọc về cái tên đẹp của
dòng sông, sông Hương (sông thơm). Chính câu hỏi ấy đã khơi lên mạch viết dạt dào cảm xúc về vẻ đẹp thiên phú
và đánh động bao nhiêu vốn liếng văn hóa về dòng sông Hương chảy qua cổ đô Huế.
Tác giả sau đó đã dẫn dắt người đọc đến với cội nguồn tên gọi của dòng sông ấy, nhắc đến một giai thoại đẹp mà
nhà văn đã phải kỳ công lục tìm “Người làng Thành Chung có nghề trồng rau thơm. Ở đây có một huyền thoại kể
rằng vì quả yêu quý con sông xinh đẹp, nhân dân hai bờ sông đã nấu nước của trăm loài hoa đỗ xuống dòng sông
cho làn nước thơm tho mãi mãi”. Huyền thoại ấy đã khẳng định cái tên thân thương “sông Hương" hóa ra được bắt
nguồn từ tình yêu quê hương đất nước của những người dân xứ Huế. Chính họ là những người đã khai sơn phá
thạch, chứng kiến những thăng trầm của xứ Huế, trải qua nhiều giai đoạn phát triển của lịch sử và góp phần kiến tạo
nên bản sắc văn hóa, muốn mang cái đẹp, tiếng thơm để gây dựng, vun đắp cho văn hóa, lịch sử của xứ sở. Và cũng
chính họ đã là người đã đặt cho dòng sông cái tên đẹp ấy.
Câu hỏi “Ai đã đặt tên cho dòng sông? gợi ra bao nhiêu vẻ đẹp của dòng sông nên không thể trả lời vẫn tắt trong
một vài câu mà phải trả lời bằng cả bài ki dài.
Tiểu kết: Đoạn trích kết lại bằng câu hỏi của một nhà thơ Ai đã đặt tên cho dòng sông? câu hỏi bâng khuâng này
cũng là nhan đề bài tùy bút đã thể hiện không chỉ sự sâu sắc trong suy tư mà còn là một minh chứng của tình yêu -
bởi tình yêu đích thực luôn khát khao đi tới tận cội nguồn. Dòng sông được ai đó gọi là sông Hương - cái tên gắn
liền với một huyền thoại đẹp, gợi cảm nhận thơm tho, thanh quý, vừa lãng mạn vừa quý giá. Đó cũng là cách giúp
nhà văn khẳng định hai phẩm chất cao quý của dòng sông quê hương: cái đẹp vĩnh hằng và danh tham muôn thuở.

3. Nhận xét:
Chất thơ trong kí Hoàng Phủ Ngọc Tường trước hết thể hiện ở phương diện nghệ thuật: Hình tượng sông Hương
được miêu tả bằng ngôn ngữ tinh tế, giàu chất thơ; nghệ thuật so sánh, nhân hóa sáng tạo, những liên tưởng độc
đáo,... sử dụng rộng rãi đặc sắc những phép tu từ gợi cảm vốn là quen thuộc trong thơ như so sánh kết hợp với nhân
hóa, ẩn dụ. Vẻ đẹp nên thơ của Hương giang được bộc lộ khi Hoàng Phủ Ngọc Tường không chỉ tái hiện lại một
cách chân thực dòng chảy địa lí tự nhiên của con sông mà quan trọng hơn biển cải thủy trình ấy thành “hành trình đi
tìm người yêu của một người con gái đẹp, duyên dáng và tình tứ. Đây cũng chính là cảm nhận riêng. độc đáo và rất
đặc sắc của nhà văn về sông Hương trước khi nó chảy vào lòng thành phố thân yêu. Chất thơ của đoạn kí còn thể
hiện rõ qua cái tôi đầy xúc cảm của tác giả. Cảm hứng xuyên suốt trong đoạn trích cũng như trong tác phẩm là niềm
say sưa tìm kiếm và khẳng định vẻ đẹp riêng, sức cuốn hút, quyến rũ riêng của con sông xứ Huế. Rõ ràng Hoàng
Phủ Ngọc Tường đã đem tình yêu đằm thắm lắng sâu và những cảm xúc sôi nổi say sưa phổ vào trang viết để rồi
mỗi dòng văn như một bài ca tôn vinh vẻ đẹp của sông Hương. Vì thế cái dễ nhận thấy từ những trang văn là chất
thơ, chất trữ tình đậm đà, đằm thắm.

4. Đánh giá:
Đoạn trích thành công khắc họa được vẻ đẹp dịu dàng thơ mộng nhưng cũng hiện lên được những vẻ đẹp độc đáo
riêng biệt. Sông Hương còn mang vẻ đẹp ngàn đời, vẻ đẹp mới lạ luôn khơi dậy cảm hứng mới mẻ cho những người
nghệ sĩ. Bằng vốn hiểu biết vô cùng phong phú trong các lĩnh vực địa lý, triết học, lịch sử.. cùng sự kết hợp nhuần
nhuyễn các biện pháp tu từ, hành văn ngọn ngữ nhẹ nhàng, giàu sức biểu đạt, tác giả đã tô vẽ thành công vẻ đẹp của
dòng sông Hương. Và qua đó nhà văn cũng bày tỏ cái tôi tác giả của mình: Đó là một cái tôi mê đắm tài hoa cảnh
sắc quê hương đất nước, cái tôi uyên bác, giàu tri thức về lịch sử, văn hóa, địa lí, cái tôi yêu quê hương, gắn bó một
lòng sâu nặng với xứ sở đã sinh ra và nuôi dưỡng mình – xứ Huế mộng mơ.

5. Kết bài:
Nguyễn Tuân, một nhà văn cũng chuyên viết kí nhận xét “Kí của Hoàng Phủ Ngọc Tường có rất nhiều ánh lửa”.
Phải chăng ánh lửa trong kí Hoàng Phủ Ngọc Tường chính là vẻ đẹp của văn chương được thắp lên từ những con
chữ biến hóa như phép màu. Đúng như Maiacốpxki nhận xét về quá trình sáng tạo của người nghệ sĩ: Phải đổi lấy
hàng ngàn cân quặng chữ
Để thu về một chữ mà thôi
Nhưng chữ ấy làm cho rung động
Triệu trái tim trong hàng triệu năm dài.
“Ai đã đặt tên cho dòng sông?” xứng đáng là một áng văn hay đặc sắc về xứ sở,về tình yêu quê hương đất nước và
cũng rất tiêu biểu cho phong cách bút ký của Hoàng Phủ Ngọc Tường. Dòng sông Hương trong văn của Hoàng Phủ
Ngọc Tường khiến cho ai đã từng đọc qua đều mong muốn được một lần đặt chân đến nơi đây, để được đắm mình
trong những gì nên thơ nhất của xứ Huế.