Unang Kabanata hanggang

Ikalabing-dalawang
Kabanata
Ng
Noli Me Tangere
Ni

Dr. Jose P.
Rizal
Ipinasa ni : Erasmus Guevara
Baitang at Seksyon: 9-Saturn
Pag-unawa sa Binasa
1. Ilarawan sa sariing pangungusap ang mahalagang tauhang nabasa sa
Kabanata 1 hanggang Kabanata 12. Anong impresyon ang tumatak sa
isipan tungkol sa mga karakter na ito?

a. Crisostomo Ibarra
- Isang binata na bumalik sa Pilipinas upang balikan ang
kaniyang pinaka mamahal na si Maria Clara. Mayaman at
matalino.
- isang simbolo ng pag-asa, pagbabago, at pagnanais na
makamtan ang katarungan sa isang lipunang nababalot ng
katiwalian at kasamaan. Siya ay nagpapakita ng pagiging
kritikal sa mga suliranin ng lipunan at ang kanyang
pakikibaka ay naglalarawan ng mga hamon at pagsubok na
kinakaharap ng mga Pilipino noong panahon ng kolonyalismo
ng Espanya.
- nagtataglay ng mga katangian ng isang edukadong lalaki na
puno ng pag-asa at mithiin na makapagbigay ng kabutihan sa
kanyang bayan. Siya ay mayaman, marunong, at may
malasakit sa kanyang kapwa. Bagaman may
pagkamapangahas, ipinapakita niya ang kanyang kababaang-
loob sa pamamagitan ng kanyang pakikipag-ugnayan sa iba't
ibang uri ng tao, mula sa mga manggagawa hanggang sa mga
prayle.

b. Maria Clara
- Relihiyosong tao, nobiya ni Ibarra.
- isang magandang dalagang may pinakamahusay na
katangiang Pilipino.
 - Ang kanyang pagkatao ay nagbibigay-diin sa mga konsepto ng
kabutihan, kagandahan, at kababaang-loob, na naglalarawan
ng isang idealisadong imahe ng kababaihan sa panahon ng
nobela.

c. Kapitan Tiago
- Ama ni Maria Clara, kapitan sa San Diego at relihiyoso na
tao.
- isang mayaman at makapangyarihang negosyante sa San
Diego. Ang kanyang yaman at impluwensya sa lipunan ay
nagmumula mula sa kanyang pag-aari at pagpapatakbo ng
malalaking negosyo.
- ipinakikita ni Kapitan Tiago ang kanyang pagiging
mapagbigay sa pamamagitan ng pagtulong sa mga mahihirap
at pagbibigay ng donasyon sa mga simbahan at sa mga
nangangailangan.
- itinatanghal din bilang isang mapagmahal na ama kay Maria
Clara. Ginagawa niya ang lahat upang masiyahan ang
kanyang anak at ipakita ang kanyang pagmamahal sa
pamamagitan ng pagbibigay sa kanyang mga kagustuhan.
- Bagaman may mga positibong katangian, si Kapitan Tiago ay
may mga kahinaan din. Ipinakita sa nobela na may mga di-
pagkakaunawaan at hindi pagkakaintindihan sa pagitan niya
at ng kanyang asawang si Doña Pia, na nagdudulot ng hindi
pagkakasundo sa kanilang pamilya.

d. Don Rafael
- Tatay ni Ibarra, namatay dahil hindi siya na nangumpisal kay
Padre Damaso.
- may malasakit sa kanyang kapwa, at may determinasyon na
labanan ang katiwalian at pang-aapi. Ang kanyang karakter ay
naglalarawan ng mga suliranin at pagsubok na kinakaharap
ng mga Pilipino noong panahon ng kolonyalismong Espanyol,
pati na rin ang pagtitiwala sa kanilang kakayahan na makamit
ang pagbabago at katarungan.

e. Padre Damaso
 - Mayabang at laging inalipusta ang mga Indio.
- bilang isang karakter na puno ng kapangyarihan, mayabang,
at mapagmataas. Ang kanyang pag-uugali at pagtrato sa mga
tao sa San Diego ay nagpapakita ng mga suliranin at abuso sa
panahon ng kolonyalismong Espanyol. Ang kanyang karakter
ay naglalarawan ng mga problema at pagsubok na
kinakaharap ng lipunan sa ilalim ng panginoong kolonyalismo.

2. Sino-sino ang itinuturing na makapangyarihan sa bayan ng San

Diego? Hindi nabanggit sa buod, subalit maaaring saliksikin ang
sagot sa tanong na: “Paano nila ipinakikita sa mga mamamayaman
ang kanilang kapangyarihan?”

a. Padre Damaso, dahil isang kura paroko sa San Diego.

b. Padre Salvi, dahil isang obispo sa San Diego. Mas mataas siya
kaysa kay Parde Damaso.
Sa bayan ng San Diego sa Noli Me Tangere, may mga
makapangyarihang mga tauhan na nagtataglay ng kapangyarihan sa
lipunan. Ilan sa mga ito ay ang mga sumusunod:

Mga Prayle: Ang mga prayle, partikular na si Padre Damaso, ay

itinuturing na makapangyarihan sa San Diego dahil sa kanilang
impluwensya sa pamahalaan at sa simbahan. Sila ang may
kapangyarihan sa moralidad, edukasyon, at paglilingkod sa mga
mamamayan.
Mga Hacendero: Ang mga mayayaman at makapangyarihang
hacendero tulad ni Don Rafael ay nagtataglay ng kapangyarihan sa
aspetong pang-ekonomiya at pulitika ng bayan. Sila ang may-ari ng
malalaking lupain at negosyo na nakapangyayari sa kabuhayan ng
mga tao at sa pagpapatupad ng mga regulasyon sa bayan.
Mga Opisyal ng Pamahalaan: Ang mga opisyal ng pamahalaan,
tulad ng gobernadorcillo at mga tenyente, ay may kapangyarihan sa
pagpapatupad ng batas at regulasyon sa bayan. Sila ang nagpapasya
sa mga usaping pang-legal at pang-administratibo.
 Ang mga ito ay ipinakikita ang kanilang kapangyarihan sa mga
mamamayan ng San Diego sa pamamagitan ng iba't ibang paraan.
Halimbawa, ang mga mayayaman at makapangyarihang hacendero
ay nagpapakita ng kanilang kapangyarihan sa pamamagitan ng
pagpapakita ng yaman at impluwensya sa pamayanan, sa
pagpapatakbo ng mga negosyo at pagbibigay ng mga oportunidad sa
trabaho. Ang mga opisyal ng pamahalaan naman ay nagpapakita ng
kanilang kapangyarihan sa pamamagitan ng pagpapatupad ng batas
at regulasyon, at sa pamamagitan ng kanilang opisyal na mga gawain
at desisyon.

3. Sa simula pa lamang ay may pahiwatig na ng napipintong

pagtutunggalian nila Ibarra at Padre Damaso. Ano-ano ang mga
pahiwatig na ito?

a. Pagbabalik ni Ibarra: Ang pagbabalik ni Crisostomo Ibarra mula

sa Europa ay agad na nagbigay ng tensyon sa kwento. Ang
kanyang pagbabalik ay maaaring magsilbing pagtutok sa mga
pangyayaring magaganap sa San Diego, lalo na't ang mga balita
tungkol sa kanya ay maaaring makaapekto sa mga may
impluwensya sa bayan, tulad ni Padre Damaso.

b. Pahayag ng Pagbabalik: Sa simula ng nobela, sinabi ni Padre

Damaso na hindi niya alam kung sino si Crisostomo Ibarra.
Gayunpaman, ang pagbabalik ni Ibarra ay agad na naging sentro
ng interes at pag-uusap sa bayan. Ang kawalan ng kaalaman ni
Padre Damaso tungkol kay Ibarra ay maaaring maging batayan
ng kanyang posibleng pagtutunggali o reaksyon sa binata.

c. Interes sa Proyekto ni Ibarra: Ang proyektong pagtatayo ng

paaralang pampubliko ni Crisostomo Ibarra ay agad na umani ng
pansin at suporta mula sa mga mamamayan, pati na rin mula sa
mga prayle. Gayunpaman, ang reaksyon ni Padre Damaso sa
proyekto ni Ibarra ay maaaring maging isang batayan kung
paano siya makikilala bilang posibleng kaaway o kaalyado ni
Ibarra sa mga susunod na kabanata.
 Ang mga nabanggit na pahiwatig ay nagpapakita ng potensyal na
pagtutunggalian sa pagitan ni Crisostomo Ibarra at Padre Damaso
sa mga susunod na kabanata ng nobela. Ang mga pangyayaring ito
ay nagbibigay-diin sa mga kaibahan sa kanilang mga paniniwala at
layunin, na maaaring humantong sa mga laban o konflikto sa pagitan
nila.

4. Sa simula rin ay mararamdaman ang pahiwatig ng magiging suliranin

nina Ibarra at Maria Clara. Ano kaya ang maaaring maging hadlang sa
kanilang pag-iibigan?

- Mga Pampamilyang Alokasyon: Isang potensyal na hadlang

sa kanilang pag-iibigan ay ang mga pampamilyang alokasyon
at inaasahan. Si Maria Clara ay itinakda sa isang
magkasalungat na pag-aasawa sa pamamagitan ng kanyang
mga magulang, partikular na kay Padre Damaso. Ang
pamilyang Ibarra ay may kaugnayan sa mga prayle, at ito ay
maaaring maging isang hadlang sa kanilang pag-iibigan.
- Pagitan ng mga Antas sa Lipunan: Ang pagkakaiba sa antas
sa lipunan nina Ibarra at Maria Clara ay maaari ding maging
hadlang. Si Ibarra ay isang mayamang binata na nag-aral sa
Europa at may malayang pananaw sa buhay. Samantala, si
Maria Clara ay isang dalagang anak ng isang prayle at may
mataas na posisyon sa lipunan. Ang kanilang pagkakaiba sa
antas at kalagayan ay maaaring magdulot ng mga pagsubok sa
kanilang relasyon.
- Intervensyon ng mga Pamilya at Panginoon : Ang pakikialam
at interbensyon ng mga pamilya, partikular ng mga prayle at
mga may impluwensya sa lipunan, ay maaaring maging
hadlang sa kanilang pag-iibigan. Ang mga panginoon tulad ni
Padre Damaso ay maaaring magkaroon ng sariling mga plano
para kay Maria Clara, na maaaring magdulot ng tensyon at
pag-aalinlangan sa kanilang relasyon.

5. May pahiwatig din ang ikinilos ni Padre Salvi, ang bagong kura
paroko ng San Diego. Sa Kabanata 5, nabanggit na “ang tanging hindi
 inabot ng antok ay si Padre Salvi sapagkat hindi mawala sa kaniyang
isipan ang Magandang dalagang si Maria Clara.” Ano ang ibinabadya
ng pahiwatig na ito?

-Ang pahiwatig na ipinakita sa pagbanggit na "ang tanging

hindi inabot ng antok ay si Padre Salvi sapagkat hindi mawala
sa kaniyang isipan ang Magandang dalagang si Maria Clara"
ay nagpapahiwatig ng interes o pagmamalasakit ni Padre Salvi
kay Maria Clara.

Pagpapalawak ng Talasalitaan
A. Ipaliwanag ang kahulugan ng mga salitang nasusulat nang mariin
ayon sa pagkakagamit nito sa konteksto. Maaaring balikan ang teksto
upang makuha ang kahulugan nito.

1. Sapagkat ang hapunan ay para sa binatang si Ibarra, marapat

lamang na siya ay maupo sa kabisera.

Kabisera: Tumutukoy sa pinakaprominenteng o pinakamataas na

puwesto sa mesa ng hapunan. Sa isang handaan o okasyon tulad
ng hapunan para kay Ibarra, ang pagkakaroon niya ng puwestong
ito ay nagpapahiwatig ng kanyang espesyal na pagtingin at
pagpapahalaga mula sa mga nag-organisa ng okasyon. Ito ay
isang tradisyonal na paraan ng pagpapakita ng paggalang at
pagtanggap sa isang bisita ng karangalan o mahalagang
personalidad. Ang pagkakaroon ng puwestong ito ay
nagpapahiwatig na si Ibarra ay pinakamahalaga o pinakasentro
ng pansin sa nasabing okasyon.

2. Upang makapagsarili ng pag-uusap ay nagtungo sina Ibarra at

Maria Clara sa asotea.

Asotea: Tumutukoy sa isang elevated na pwesto o lugar sa tuktok

ng bahay na karaniwang may tanawin o puwang na
pampahingahan. Karaniwang ito ay isang balkonahe o veranda sa
tuktok ng gusali. Ang pagtungo nina Ibarra at Maria Clara sa
 asotea ay nagpapahiwatig ng kanilang hangaring magkaroon ng
pribadong panahon o pagkakataon para makapagusap nang mag-
isa at malayo sa madla. Ito ay isang lugar ng katahimikan at
intimacy kung saan maaari silang makipag-usap ng malaya at
magbahagi ng kanilang mga saloobin at damdamin nang walang
ibang nakikinig.

3. Natawag ang pansin ni Ibarra ng mga kalesa at karomatang hindi

tumitigil sa pagbibiyahe.

Karomata: isang uri ng lumang sasakyan na may apat na gulong

na maaaring hatak-hatak ng kabayo. Karaniwang ginagamit ito
bilang transportasyon sa panahon ng kolonyalismo. Ang
"karomata" ay maaaring tumukoy sa isang karwahe o kalesa.

Kung ang "karomata" ay tinukoy bilang "hindi tumitigil sa

pagbibiyahe," maaaring ito ay nagpapahiwatig ng hindi paghinto
o hindi pagtigil ng mga kalesa na dumaraan sa lugar kung saan
naroroon si Ibarra. Ito ay maaaring magbigay ng impresyon ng
karamihan o mabilis na paggalaw ng mga sasakyan sa kalsada, na
nagpapahiwatig ng aktibong buhay sa nasabing lugar.

4. Mabibilang lamang ang mga cacique sa bayan ng San Diego.

Cacique: tumutukoy sa isang lokal na pinuno o lider sa isang

pamayanan o bayan sa Pilipinas noong panahon ng kolonyalismo.
Ang mga cacique ay karaniwang mayaman at makapangyarihan
na mga tao sa kanilang komunidad at may malaking impluwensya
sa lokal na politika at ekonomiya.

Ang pahayag na "mabibilang lamang ang mga cacique sa bayan

ng San Diego" ay nagpapahiwatig na mayroong limitadong bilang
ng mga lider o mayayamang pinuno sa nasabing bayan. Ito ay
maaaring magpahiwatig ng kawalan ng pagkakapantay-pantay sa
lipunan, kung saan ang iilang mayayaman at makapangyarihan
lamang ang may kontrol sa kalakaran ng pamayanan habang ang
karamihan ay nasa ibaba ng sosyo-ekonomikong pyramid. Ang
 mga cacique ay maaaring magkaroon ng malawak na
impluwensya sa bayan at maaaring magdikta ng mga desisyon at
regulasyon na nakakaapekto sa kabuhayan at buhay ng mga
mamamayan.

5. Ang mga makapangyarihan sa San Diego ay ang mga kura paroko

ng simbahan at ang alferez.

Alferez: Tumutukoy sa isang opisyal na militar na may pangalang

"Alférez" sa Espanyol. Sa panahon ng kolonyalismo sa Pilipinas,
ang alferez ay isang opisyal ng hukbong Espanyol na may
tungkuling pangalagaan ang kaayusan at seguridad sa isang
lugar. Karaniwang ito ay isang mababang ranggo sa militar,
subalit mayroon itong kapangyarihan sa pagpapatupad ng batas
at pag-aayos ng mga gusali ng hukuman.

Sa pahayag na "ang mga makapangyarihan sa San Diego ay ang

mga kura paroko ng simbahan at ang alferez," itinutukoy ang
alferez bilang isa sa mga may impluwensya at kapangyarihan sa
nasabing bayan. Ipinapakita ng pahayag na ito na ang militar, na
kinakatawan ng alferez, ay may malaking papel sa pagpapanatili
ng kaayusan at pagpapatupad ng batas sa komunidad, kasama ng
mga prayle na nagpapasya sa aspeto ng moralidad at relihiyon.
Ang alferez ay isa sa mga indibidwal na responsable sa
pagpapanatili ng kaayusan at pagtataguyod ng kapangyarihan ng
Espanya sa kolonyal na lipunan ng San Diego.

6. Maraming natatakot sa matanda sapagkat bahaw ang tinig nito.

Bahaw: maaaring tumutukoy sa isang uri ng tinig na may edad

na, hindi na gaanong malakas o malinaw, o maaaring may hint ng
kakuriputan o pagkapoot. Ito ay maaaring maging isang
paglalarawan sa pagkakaroon ng pagkatakot o pag-alinlangan sa
isang tao dahil sa kanyang presensya o kanyang paraan ng
pagsasalita. Ang bahaw na tinig ay maaaring maging sanhi ng
pagkakaroon ng kakulangan sa pagtitiwala o pag-aalinlangan sa
kanyang sinasabi o sa kanyang motibo.
B. Ipaliwanag sa sariling pangungusap ang kahulugan ng mga idyoma,
ayon sa pagkakagamit nito sa konteksto.

1. Mabilis na kumalat ang balita sapagkat maraming nagnanais na

makatuntong sa marangyang bahay ng kapitan.

-nagpapahiwatig na ang balitang ito ay mabilis na kumalat

dahil maraming tao ang interesado o nagnanais na makarating
sa bahay ng kapitan. Ang "marangyang bahay ng kapitan" ay
maaaring maging isang lugar ng interes o may kahalagahan sa
lipunan, kaya't ang balitang may kaugnayan dito ay agad na
nakakaakit ng pansin at interes ng marami.

2. Nakakita ang pagkakataon ang kaniyang mga kaaway na siya ay

mabulok sa bilangguan.

-nagpapahiwatig na ang mga kaaway o kalaban ng isang tao

ay nakakita ng pagkakataon na maipasok siya sa bilangguan o
makulong
- nagpapakita ng pagtingin sa isang posibleng pag-atake o
panganib sa buhay ng isang tao mula sa kanyang mga kaaway
na may layuning sirain ang kanyang reputasyon, posisyon, o
kalayaan.

3. Binusog ng pagmamahal ni Kapitan Tiago ang kanyang nag-iisang

anak na si Maria Clara.

-nagpapahiwatig na si Kapitan Tiago ay lubos na nagmamahal

at nag-aalaga sa kanyang anak na si Maria Clara.
Binibigyang diin nito ang pagmamahal at pag-aalaga ng ama
sa kanyang anak sa pamamagitan ng pagbibigay sa kanya ng
lahat ng pangangailangan at kagustuhan.

4. Ang mga gusali ay nilulumot lamang ng panahon.

 -nagpapakita ng pag-unawa at pagtanggap sa katotohanan ng
pagbabago at paglipas ng panahon sa mga gusali o estruktura.

5. Dapat daw na itigil na ni Maria Clara ang pakikipagmabutihan kay

Ibarra.

-nagpapahiwatig ng pananaw ng sinasalamin ng nagsasalita

na ang relasyon o pakikipagkaibigan ni Maria Clara kay
Ibarra ay hindi na dapat ituloy o ipagpatuloy. Maaaring may
mga rason o kadahilanan kung bakit ang nagsasalita ay
naniniwala na hindi maganda o hindi nararapat na
magpatuloy ang ugnayan nila.

6. Sininop ni Saturnino ang gubat.

-maaaring magpapakita ng pag-aalaga, pagmamalasakit, o

pagtanggol sa kalikasan, o maaaring itong maging isang
simbolismo ng kanyang pagiging matulungin at maalaga sa
kanyang kapwa.

7. Sinariwa ni Ibarra ang mga panahong laging nagpupunta si Padre

Damaso sa kanilang tahanan.

-maaaring magpapakita rin ng hindi pagkagusto o hindi

pagkasiya ni Ibarra sa mga pangyayari noong mga panahong
iyon, lalo na kung ang mga pagbisita ni Padre Damaso ay may
kaugnayan sa mga kaganapan na hindi kanais-nais para kay
Ibarra. Ito ay maaaring maging bahagi ng pag-unawa ng
karakter ni Ibarra at maaaring magdulot ng pagpapakita ng
kanyang pagbabago o pag-unlad sa kuwento.

Pagtukoy sa mga Tradisyong Namamayani Noong

Panahong Nasulat ang Akda
 Ang isang akdang pampanitikan ay salamin ng mga tradisyong
kinagawian ng mga tao sa panahong naisulat ang akda. Tukuyin ang ilang
mga kaugaliang namumukod sa binasa.
1. Ano ang kahulugan ng pag-upo sa kabisera? Bakit pinagtatalunan
ng mga pralye ang pag-upo sa kabisera?

-isang simbolo ng kapangyarihan, pagkilala, at paggalang. Sa

tradisyonal na lipunan, ang kabisera ay ang
pinakaprominenteng puwesto sa mesa ng hapunan, kung saan
ang pinakamahalaga o pinakamataas na tao ang nakakaupo.
Sa ganitong paraan, ang pag-upo sa kabisera ay nagpapakita
ng prestihiyo at pagkilala sa indibidwal.

2. Naging kaugalian na ba noon ang paghalik sa kamay ng mga pari?

Saan nagmula ang tradisyon ito?

- Opo, dahil ito ay nag bibigay respeto sa tao. Sa tradisyon ng

mga Kastila.

3. Ano ang nabanggit na kaugaliang sinusunod para sa pagpapakasal?

Hanggang ngayon ba ay sinusunod pa rin ang kaugaliang ito?

- Pagkilala sa magulang ng babae o pamilya ng babae. Ang

kaugalian ay dahil sa mga Kastila.
- bagaman may mga aspeto ng tradisyonal na kasal sa Pilipinas
na patuloy na sinusunod, marami rin ang nagbabago at nag-
aadapt sa paglipas ng panahon. May mga kulturang nagiging
mas moderno at mayroon ding mga pagbabagong kultural
dahil sa impluwensya ng iba't ibang kultura at teknolohiya.
Gayunpaman, ang pagpapakasal ay nananatiling isang
mahalagang bahagi ng kulturang Pilipino, kung saan ang mga
pamilya ay nagtitipon at nagtitipon upang ipagdiwang ang
pag-ibig at pagkakaisa.
- Opo.
 4. Ano ang kaugaliang ipinakita kapag may kahilingang nais na
matupad? Ano ang ginawa ni Donya Pia? Ano ang kaniyang
kahilingan?

- Ang kaugaliang ipinapakita nila ay pagdarasal sa simbahan at

pagsayaw sa Obando.
- Sumayaw si Donya Pia sa Obando, Bulacan para sila
magkaroon ng anak ni Kapitan Tiago.

Pag-unawa sa Simbolong Ginamit

1. Sa Kabanata 5 ay binanggit ang “isang tala sa gabing madilim.”
Ano o sino ang tinutukoy na tala sa gabing madilim? Pangatwiranan
ang sagot.

-ang paglalarawan ng pagdating ni Padre Salvi bilang "isang

tala sa gabing madilim" ay maaaring magpahiwatig ng pag-
asa, liwanag, o potensyal na pagbabago na dala niya sa buhay
ng mga tauhan sa nobela. Gayundin, maaaring itong
magpahiwatig ng implikasyon ng kanyang karakter sa mga
pangyayari at kaganapan sa hinaharap ng kwento.

2. Sa karanasan ni Dr. Jose Rizal, ano kaya ang tinatanaw niyang tala sa
kadiliman ng kaniyang buhay? Magbigay ng patunay.

-maaaring maging isang simbolismo ng pag-asa, liwanag, o

inspirasyon sa kabila ng mga pagsubok at kahirapan na
kanyang dinaranas. Isa sa mga patunay nito ay ang kanyang
mga sulatin, partikular na ang mga nobela tulad ng Noli Me
Tangere at El Filibusterismo, kung saan ipinakita niya ang
kanyang malalim na pag-unawa sa kalagayan ng lipunan at
ang kanyang pangarap para sa pagbabago at kalayaan ng
 Pilipinas. Sa mga nobelang ito, ipinakita ni Rizal ang mga
paghihirap at kahirapan ng mga Pilipino sa panahon ng
pananakop ng Espanya, pati na rin ang mga abuso at
katiwalian ng mga kolonyal na namumuno. Ngunit sa kabila ng
mga ito, nagpakita rin siya ng pag-asa at pananampalataya sa
kakayahan ng mga Pilipino na makamit ang kanilang kalayaan
at dignidad. Bukod sa kanyang mga akda, ang mga sulatin ni
Rizal tulad ng mga liham at talambuhay na nagpapakita ng
kanyang mga pangarap, pananaw, at pagmamalasakit sa
kanyang bayan ay patunay rin ng kanyang pagtingin sa tala sa
kadiliman ng kanyang buhay. Sa kabila ng mga pagsubok na
kanyang pinagdaanan, patuloy siyang lumaban para sa
kanyang mga prinsipyo at pangarap para sa pagbabago at
kalayaan ng Pilipinas.\

3. Ano kaya ang mga pinapangarap na tala ng may-akda para sa

kaniyang bayang nababalot ng dilim? Ipaliwanag ang sagot.

- naglalarawan ng hangaring magkaroon ng mas maganda at

makatarungang lipunan, kung saan ang mga Pilipino ay
malaya mula sa pang-aapi at kahirapan, at mayroon silang
pagkakataon na umunlad at magtagumpay sa buhay.
Ipinapakita ng nobela ang pangarap na ito bilang isang
inspirasyon at hamon sa mga Pilipino na magtulungan at
magtayo ng isang mas mabuting kinabukasan para sa kanilang
bayan.
-

Pananaliksik
Bukod pa sa nabasang buod, higit na mauunawaan ang akda kung babasahin
ang mismong mga kabanata ng akda.
Humanap ng kopya ng nobela at sikaping Mabasa ang sumusunod na
kabanata upang masagot ang katanungan.
A. Kabanata 3
Nabanggit sa hulihan ng buod ang “pakpak at leeg ng manok na
naging sanhi ng alitan” sa ginanap na handaan.
 - Kopya ng Kabanata 3:
“Dinalá sa mesa ang isáng umáasong malaking "fuente".
Pagcatapos maibulóng ng̃ dominico ang "Benedícte" na halos
walâ sino mang natutong sumagot, nagpasimulâ ng̃
pamamahagui ng̃ laman ng̃ fuenteng iyon. Ng̃uni't ayawan
cung sa isáng pagcalibáng ó iba cayáng bagay, tumamà cay
párì Dámaso ang isáng pinggang sa guitnâ ng̃ maraming úpo
at sabáw ay lumálang̃oy ang isáng hubád na líig at isáng
matigás na pacpác ng̃ inahíng manóc, samantalang cumacain
ang ibá ng̃ mg̃a hità at dibdíb, lalong lalò na si Ibarra, na
nagcapalad mapatamà sa canyá ang mg̃a atáy, balonbalonan
at ibá, pang masasaráp na lamáng loob ng̃ inahíng manóc.
Nakita ng̃ franciscano ang lahát ng̃ itó, dinurog ang mg̃a úpo,
humigop ng̃ cauntíng sabáw, pinatunóg ang cuchara sa
paglalagáy at bigláng itinulac ang pingga't inilayô sa canyáng
harapán. Nalílibang namáng totoo ang dominico sa
pakikipagsalitàan sa binatang mapulá ang buhóc.”

Bakit? Ano ang pahiwatig ng pagsisilbi ng “pakpak at leeg ng

manok”? Bakit ito isang malaking isyu?

- isang malaking usapin dahil ito ay nagpapakita ng kawalan ng

katarungan at pagkakapantay-pantay sa lipunan. Ipinapakita
nito ang pang-aabuso ng mga nasa kapangyarihan sa kanilang
kapangyarihan at ang kawalan ng proteksyon at pag-aalaga sa
mga mahihirap at inaapi. Ito ay isang patunay ng katiwalian at
pang-aapi ng mga namumuno, lalo na sa simbahan, na dapat
sana'y nagsisilbing huwaran ng katuwiran at kabutihan sa
lipunan. Ang pagsisilbi ng "pakpak at leeg ng manok" ay
nagiging isang hamon sa mga karakter at sa lipunang Pilipino
na kailangang labanan ang sistemang ito ng pang-aapi at
katiwalian.

B. Kabanata 4
Hindi nabanggit sa buod kung ano ang erehe. Ano ang ibig sabihin ng
erehe? Sino ang erehe? Bakit?

- Kopya ng Kabanata 4:
“Ang maguing ‘hereje’ ay isáng casawîang palad sa lahát
ng̃ lugar, lalong lalo na ng̃ panahóng iyóng ang ‘alcalde’ sa
lalawiga'y isáng taong nagpaparang̃alang siyá'y
mapamintacasi, na casama ang canyáng mg̃a alílang
nagdárasal ng̃ rosario sa simbahan ng̃ malacás na pananalitâ,
marahil ng̃ marinig ng̃ lahat at ng̃ makipagdasal sa canya.”

- binabanggit ang pangalan ni Heswita Guevarra bilang isang

erehe. Siya ay isang karakter sa nobela na nagtuturo sa
eskwelahan na pinamamahalaan ni Padre Damaso. Si Heswita
Guevarra ay inilarawan bilang isang taong may kakaibang
pananampalataya at kilos na nagdudulot ng pag-aalala sa
ibang mga karakter sa nobela. Subalit, hindi gaanong malalim
ang pagtalakay sa kanyang karakter sa nobela.

Hindi nabanggit sa buod kung ano ang pilibustero. Ano ang ibig
sabihin ng filibustero? Sino ang filibustero? Bakit?

- Kopya ng Kananata 4:
“Datapuwa't ang maguíng filibustero ay lalong masamâ
cay sa maguíng ‘hereje,’ at masamâ pang lalò cay sa pumatáy
ng̃ tatlóng mánining̃il ng̃ buwís na marunong bumasa, sumulat
at marunong magtang̃îtangì. Pinabayàan siyá ng̃ lahát,
sinamsám ang canyáng mg̃a papel at ang canyáng mg̃a libro.”

-tinutukoy na filibustero ay si Elias. Si Elias ay isang

mahalagang karakter sa nobela na nagmula sa isang pamilya
ng mga magsasaka at naging kababayan ni Crisostomo Ibarra
sa bayan ng San Diego. Ang terminong "filibustero" ay isang
salitang Kastila na nangangahulugang isang rebolusyonaryo o
isang taong lumalaban sa mapanupil na pamahalaan. Si Elias
ay kilala sa kanyang pagiging aktibista at pagiging kritikal sa
mga abuso at katiwalian ng mga namumuno. Siya ay
 nagsilbing isang modelo ng tapang at determinasyon sa
pakikibaka para sa katarungan at kalayaan.

C. Kabanata 9

Hindi nabangit sa buod, ngunit pagkaalis na pagkaalis ni Padre

Damaso ay pinatay ni Kapitan Tiago ang mga kandilang kaniyang
naunang sinindihan patungkol sa kaligtasan ni Ibarra. Bakit?

-ang eksena kung saan pinatay ni Kapitan Tiago ang mga

kandila na kaniyang naunang sinindihan nang umalis si Padre
Damaso ay nagpapakita ng kanyang pangamba at takot sa
posibleng galit o reaksiyon ni Padre Damaso sakaling
malaman nito na si Ibarra ay nakaligtas.

Ang galit at kapangyarihan ni Padre Damaso ay kilalang-

kilala, at ang pag-aalaga ni Kapitan Tiago kay Ibarra ay
maaaring maging isang bagay na magdulot ng pagkamuhi
mula sa pari. Dahil dito, upang mapanatiling ligtas si Ibarra
at upang maiwasan ang anumang paghihiganti mula kay
Padre Damaso, nagdesisyon si Kapitan Tiago na patayin ang
mga kandilang nagpapakita ng lihim na kanyang pinili sa oras
na ito.

Sa ganitong paraan, ang pagpatay ni Kapitan Tiago sa mga

kandila ay isang paraan ng pagtatago ng kanyang lihim na
pagtulong kay Ibarra at pagpapanatiling ligtas ng huli mula sa
galit ng mga taong maaring makasakit sa kanya, lalo na ang
galit na Padre Damaso. Ito ay isang pagpapakita ng
pangangalaga at pagmamahal ni Kapitan Tiago kay Ibarra at
ng kanyang hangarin na mapanatili ang kaligtasan ng
binatang ito.

D. Kabanata 11

Basahin sa kabanata kung paano nag-aagawan sa kapangyarihan ang

kura paroko at ang alferez.
 Noong araw ay mariing ipinatutupad ang paghihiwalay ng simbahan
at ng estado. Ito ba ang ipinakikita ng kilos ng kura at ng alferez?

-Ang kabanata kung saan nag-aagawan sa kapangyarihan ang

kura paroko at ang alferez sa Noli Me Tangere ay ang
Kabanata 11, na may pamagat na "Ang Pagtitipon."
Sa nasabing kabanata, inilarawan ang isang piging na
inihanda ni Kapitan Tiago sa kanyang tahanan. Dito,
nagkakaroon ng pagtutunggalian sa kapangyarihan sa pagitan
ng kura paroko at ng alferez.
Si Padre Damaso, ang kura paroko ng bayan, ay nagpapakita
ng kanyang kapangyarihan sa pamamagitan ng pagiging
sentro ng mga tao at pagpapalakas ng kanyang impluwensiya
sa pamayanan. Sa kabilang banda, ang alferez, na siyang
kinatawan ng batas at kapangyarihan ng estado, ay
nagpapakita rin ng kanyang awtoridad sa pagtutupad ng mga
batas at pagpapanatili ng kaayusan sa bayan. Bagamat hindi
eksaktong ipinapakita sa nobela ang pagtutunggali ng
simbahan at estado, ang pag-aagawan sa kapangyarihan ng
kura paroko at ng alferez ay nagpapakita ng pangyayari na
nagsasalamin ng pagtatalo sa impluwensiya at kapangyarihan
sa lipunan, na maaring maging bahagi ng paghahangad ng
kapangyarihan ng simbahan at ng estado sa kanilang sariling
mga teritoryo. Ito ay isang halimbawa ng mga salungatan sa
loob ng lipunan at ng mga institusyon ng panahong iyon.

E. Kabanata 12

Ang isang bangkay na dalawampung araw pa lamang na naipalilibing

ay hindi dapat na hukayin. Pero, bakit ito ipinahukay? Bakit ito
ipinalilibing ni Padre Garrote sa libingan ng mga Intsik?

Basahin ang buong kabanata at alamin ang ipinahihiwatig nito.

- isang insidente ang nagaganap kung saan ang isang bangkay

na dalawampung araw pa lamang na naipalilibing ay
 ipinahukay upang mailipat sa ibang lugar. Ipinahukay ito ni
Padre Salvi, na siyang kura paroko ng bayan, nang walang
pahintulot mula sa mga kaanak ng yumaong si Tasio, isang
matandang Intsik na kilalang mag-aakalang guro sa bayan.
Pinilit ipalibing ni Padre Salvi ang bangkay sa libingan ng
mga Intsik, na kung saan ay isang hindi katanggap-tanggap na
lugar para sa yumaong Intsik. Ginawa niya ito bilang isang uri
ng parusa o pananakot sa mga Intsik na labis na sumusuporta
kay Tasio, na kilala sa kanyang pagiging kritikal sa
pamahalaan at simbahan.
Sa likod ng pangyayaring ito, ipinapakita ang kawalan ng
katarungan at paggalang sa karapatan ng mga indibidwal,
pati na rin ang pang-aabuso ng kapangyarihan ng ilang mga
taong nasa posisyon ng autoridad. Ito ay isa sa mga
halimbawa ng katiwalian at pang-aapi na tinatalakay sa
nobela.

Pag-unawa sa Nilalaman ng Sanaysay

Sa panimulang pahina ng akdang Noli Me Tangere ay mababasa ang
Paunang Salita na nagsisilbi ring Pahina ng Pag-aalay ng may-akda.

Nasasad rito ang dahilan kung bakit at para kanino ang may-akda ng
nobela.
--------------------------------------------------------------------------------------------
Sa Aking Inang Bayan
Nakasulat sa kasaysayan ng mga pagdaralita ng sangkatauhan ang isang
kanser na may katangiang napakalubha kaya nagpupuyos sag alit munting
di-masaling at nanggigising ng matatalim na kirot. Anupa’t malimit nan ais
kitang tawagan kapag nasa gitna ako ng mga makabagong kabihasan, kung
minsan upang Samahan ako ng itong mga alaala, kung minsan upang
maihambing ka sa ibang mga bansa, dahil malimit na tumatanghal sa akin
ang iyong mahal na larawang may nakakatulad na kanser panlipunan.
Nilulunggati ang iyong kalusugan, na kalusugan din namin, at hinahanap
ang pinakamabuting panglunas, gagawin ko sa iyo ang ginawa ng mga
sinaunang tao sa kanilang mga maysakit: inilalantad sila sa mga baitang ng
templo, upang makapagamungkahi ng lunas ang sinumang dumating na
mananawagan sa Bathala.
At tungo sa mithling ito, sisikapin kong ilarawan ang iyong kalalagayan
nang buong tapoat at walang pangingimiL itataas ko ang bahagi ng lanbong
na tumatabing sa karamdaman, isasakrispisyo ang lahat alang-alang sa
katotoanan, kahit ang pangmamahal sa sarili sapagkat, bilang anak mo,
ipinagdurusa ko rin ang iyong mga kapintasan at kahinaan.
Ang May-akda
Europa, 1886
--------------------------------------------------------------------------------------------

Gabay na Tanong
1. Kanino inaalay ang Noli Me Tangere?

- sa kanyang mga kababayang Pilipino. Ito ay isang nobelang

nagsilbing isang salamin ng kalagayan ng lipunan noong panahon ng
pananakop ng Espanya sa Pilipinas. Sa pamamagitan ng mga
karakter, pangyayari, at tema sa nobela, ipinapakita ni Rizal ang mga
pang-aabuso, katiwalian, at kahirapan na dinaranas ng mga Pilipino
sa ilalim ng kolonyalismo. Ang kanyang layunin ay hindi lamang
magpahayag ng pagkadismaya sa kasalukuyang kalagayan ng bayan
kundi higit sa lahat, magbigay-inspirasyon at pag-asa sa mga
mamamayan upang magtulungan sa paglaban para sa kanilang
karapatan at kalayaan.

2. Bakit naisulat ni Dr. Rizal ang akda? Paano niya ito ipinahayag batay
sa kaniyang propesyon bilang isang manggagamot?

- ang kanyang propesyon bilang isang manggagamot ay nagdagdag

sa kanyang kakayahan na magbigay-diin sa mga tema ng kanyang
mga akda, na nagdala ng isang aspeto ng obserbasyon at pagsusuri
sa mga suliraning panlipunan, kasama na ang kanyang pangarap na
makamtan ang pagbabago at pag-unlad para sa kanyang bayan.
3. Ano ang iyong pagpapakahulugan sa taguring “kanser ng lipunan”?

- ay nagpapahiwatig ng mga malalim na problema at suliranin sa

lipunan na nagdudulot ng pagkalugmok, kahirapan, at kawalan ng
pag-asa para sa mga mamamayan. Ito ay nagpapakita ng
pangangailangan para sa pagbabago at reporma sa mga sistema at
institusyon ng lipunan upang makamtan ang tunay na kaayusan,
katarungan, at kaunlaran para sa lahat.

4. Ano-ano ang mga “kanser ng lipunan” noong panahong isinulat ni Dr.

Rizal ang akda?

- Katiwalian sa Pamahalaan: Ang katiwalian sa pamahalaan ay

isang malaking suliranin noong panahon ni Rizal. Ang mga
opisyal ng pamahalaan, kabilang ang mga prayle at mga
opisyal ng gobyerno, ay nakikinabang sa kanilang posisyon sa
pamamagitan ng pang-aabuso at panloloko sa mga
mamamayan.
- Pang-aapi sa mga Mahihirap: Ang pang-aapi at panloloko sa
mga mahihirap ay isa pang malaking problema noong
panahon ni Rizal. Ang mga Pilipinong mahihirap, tulad ng
mga magsasaka at manggagawa, ay pinagsasamantalahan at
inaapi ng mga mayayaman at may kapangyarihan.
- Kawalan ng Edukasyon: Ang kawalan ng edukasyon at
oportunidad para sa mga Pilipino, lalo na sa mga mahihirap,
ay nagdudulot ng kahirapan at kawalan ng pag-asa. Ang mga
mahihirap ay hindi nabibigyan ng pagkakataon na umunlad at
mapalaya mula sa kahirapan dahil sa kawalan ng edukasyon
at oportunidad.
- Diskriminasyon sa mga Katutubong Pilipino: Ang
diskriminasyon at pang-aapi sa mga katutubong Pilipino, tulad
ng mga katutubo sa mga lalawigan at tribu, ay isa pang
malaking suliranin. Ang kanilang kultura at karapatan ay
nilalabag at minamaliit ng mga dayuhan at ng mga lokal na
may kapangyarihan.
5. Ano ang nais gawin ni Dr. Rizal upang mapagaling ang sakit na
“kanser” ng bayan?
- nagnanais na gamutin ang sakit na "kanser" ng bayan sa
pamamagitan ng pagpapalaganap ng kamalayan, pagbibigay-
liwanag, pagpapalaganap ng pagbabago, at
pakikipagtulungan sa iba't ibang sektor ng lipunan. Ipinakikita
niya ang kahalagahan ng pagkilos at pagkakaisa ng mga
Pilipino upang makamit ang tunay na katarungan at kalayaan
para sa bayan.