‫نشريه زراعت و فناوري زعفران‬

‫‪Saffron Agronomy & Technology‬‬

‫‪Vol. 8, No. 2, Summer 2020, P.261-276‬‬ ‫جلد ‪ ،٨‬شماره ‪،٢‬تابستان ‪ ١٣٩٩‬ص‪٢٦١-٢٧٦ .‬‬

‫مقاله پژوهشي‬
‫تحليل رقابت پذيري بنگاههاي صادركننده زعفران ايران در بازارهاي جهاني‬

‫‪٣‬‬
‫سيد حسين محمدزاده‪ ،١‬عليرضا كرباسي‪ *٢‬و حسين محمدي‬

‫تاريخ پذيرش‪ ٢ :‬تير ‪١٣٩٨‬‬ ‫تاريخ دريافت‪ ١٥ :‬اسفند ‪١٣٩٧‬‬

‫محمدزاده‪ ،‬س‪.‬ح‪ ،.‬كرباسي‪ ،‬ع‪ ،.‬و محمدي‪ ،‬ح‪ .١٣٩٩ .‬تحليل رقابت پذيري بنگاه هاي صادركننده زعفران ايـران در بازارهـاي‬
‫جهاني‪ .‬زراعت و فناوري زعفران‪.٢٦١-٢٧٦ :(٢)٨ ،‬‬

‫چكيده‬
‫تجارب چندساله اخير ايران نشان ميدهد كه تكيه اقتصاد به درآمد حاصل از فروش نفت خام‪ ،‬بيثباتي درآمد صادراتي را بـهدنبـال دارد‪.‬‬
‫بهمنظور كاهش وابستگي اقتصاد ايران به صادرات نفت خام‪ ،‬جهتگيري سياستهاي صادراتي بايد به سود صدور كاﻻهاي غيرنفتي از جمله‬
‫صادرات محصوﻻت كشاورزي تغيير يابد‪ .‬زعفران يكي از اقﻼم مهم صادراتي ايران است كه در سالهـاي اخيـر علـي رغـم افـزايش سـطح‬
‫زيركشت و توليد ‪ ،‬ميزان صادرات آن رشد چشمگيري نداشته است‪ .‬نتايج پژوهشهاي مختلف در ايران نشان ميدهد يكـي از دﻻيـل مهـم‬
‫عدم موفقيت شركت هاي ايراني در بازار جهاني صادراتي گياهان دارويي‪ ،‬كاهش قدرت رقابتپذيري در اين بازارها در سالهاي اخيـر اسـت‪.‬‬
‫از اين رو اين مطالعه بر آن است تا به بررسي عاملهاي مﺆثر بر رقابت پذيري شركتهاي صـادركننده زعفـران ايـران در بازارهـاي جهـاني‬
‫بپردازد‪ .‬اندازه گيري رقابت پذيري با استفاده از شاخص مزيت نسبي آشكار شده متقارن و تحليل عوامل اثر گذار بر آن با اسـتفاده از الگـوي‬
‫رقابتي الماس پورتر و مدل رگرسيوني پانل ﻻجيت كسري مورد تجزيه و تحليل قـرار گرفـت‪ .‬آمـار و اطﻼعـات ﻻزم از طريـق جمـﻊ آوري‬
‫پرسشنامه از ‪ ٣٥‬شركت صادركننده زعفران براي سالهاي ‪ ١٣٩٠ -١٣٩٥‬به دست آمد‪ .‬نتايج نشان داد عوامل ششگانه الگوي المـاس پـورتر‬
‫شامل شرايﻂ تقاضا‪ ،‬شرايﻂ عوامل‪ ،‬صنا يﻊ پشتيبان‪ ،‬استراتژي بنگاه‪ ،‬دولت و اتفاقات و حوادث غير قابـل پـيش بينـي‪ ،‬بـر وضـعيت رقـابتي‬
‫شركتهاي مورد مطالعه اثرگذار ميباشند‪ .‬بر اين اساس رعايت استاندادهاي صادراتي به لحاظ كمي و كيفي‪ ،‬جلـوگيري از نوسـانات قيمتـي‬
‫زعفران‪ ،‬كاهش نوسانات نرخ ارز متناسب با سياستهاي دولت‪ ،‬كاهش نوسانات توليدي به دليل تغييرات اقليمي با ارائـه راهكارهـاي فنـي و‬
‫توجه كافي شركتهابه استراتژيهاي بازاريابي در كوتاهمدت و بلندمدت به عنوان پيشنهاد جهت بهبود وضـعيت رقـابتي شـركتهـاي مـورد‬
‫مطالعه مطرح مي شود‪.‬‬

‫كلمات كليدي‪ :‬رقابت پذيري‪ ،‬زعفران‪ ،‬صادرات‪ ،‬الگوي الماس پورتر‪.‬‬

‫‪ - ١‬دانشجوي دكتري گروه اقتصادكشاورزي‪ ،‬دانشكده كشاورزي‪ ،‬دانشگاه فردوسي مشهد‪.‬‬

‫‪ - ٢‬استاد گروه اقتصاد كشاورزي‪ ،‬دانشكده كشاورزي‪ ،‬دانشگاه فردوسي مشهد‪.‬‬
‫‪ - ٣‬دانشيار گروه اقتصادكشاورزي‪ ،‬دانشكده كشاورزي‪ ،‬دانشگاه فردوسي مشهد‪.‬‬
‫)*‪ -‬نويسنده مسئول‪(karbasi@um.ac.ir :‬‬
‫‪DOI: 10.22048/jsat.2019.174203.1337‬‬
‫‪٢٦١‬‬ ‫محمدزاده و همكاران‪ ،‬تحليل رقابت پذيري بنگاه هاي صادركننده زعفران ايران در بازارهاي جهاني ‪..‬‬
‫ايران به واسطه حمايت‪ ،‬هدايت و مديريت مناسب ميتواننـد بـه‬
‫درجه قابل قبولي از رقابـتپـذيري در عرصـه بازارهـاي جهـاني‬
‫دسـت پيـدا كننـد )‪ .(Aghazadeh et al., 2017‬از ميـان ‪٣٠٧‬‬
‫كاﻻي صادراتي ايران كه داراي مزيت نسـبي و رقـابتي هسـتند‪،‬‬
‫‪ ٦٣‬كــاﻻ بــه محصــوﻻت كشــاورزي تعلــق دارد ) ‪Islamic‬‬
‫‪ .(Republic of Iran Customs, 2016‬از ميـــان ايـــن‬
‫محصوﻻت كشاورزي‪ ،‬گياهـان دارويـي و بـه خصـوص زعفـران‬
‫يكــي از مهــمتــرين ك ـاﻻي صــادراتي مزيــتدار و رقابــتپــذير‬
‫كشاورزي ايران ميباشد كه سهم زيادي در ايجـاد ارزش افـزوده‬
‫بخش كشـاورزي بـر عهـده دارد ) ‪Taheri Rikandeh et al.,‬‬
‫‪ .(2016‬نتايج پژوهشهاي مختلف در ايران نشان ميدهد يكـي‬
‫از دﻻيل مهم عدم موفقيت شركتهاي ايرانـي در بـازار جهـاني‬
‫صادراتي گياهان دارويي‪ ،‬كاهش قدرت رقابـتپـذيري ايـران در‬
‫بازارهاي جهاني در سـالهـاي اخيـر اسـت ) ‪Hosseini et al.,‬‬
‫‪ .(2015‬رقابتپذيري به معناي توانايي و عملكـرد يـك شـركت‪،‬‬
‫يك بخش اقتصادي يا يـك كشـور در فـروش و عرضـه كـاﻻ و‬
‫خدمات در يك بازار در مقايسه با ديگر شركت ها‪ ،‬زير بخشها‪ ،‬و‬
‫كشورهاي حاضر در همان بازار اسـت ) ‪Taheri Rikandeh et‬‬
‫‪ .(al., 2016‬اين اصطﻼح همﭽنـين بـراي بازارهـا نيـز اسـتفاده‬
‫مي شود كه اشاره به ميزان رقابت پـذير بـودن سـاختار بـازار دارد‪.‬‬
‫بايد توجـه شـود كـه رقابـت پـذير بـودن يـك بـازار همـواره بـا‬
‫رقابتپذيري شركتهاي حاضـر در بـازار در ارتبـاط نيسـت‪ .‬امـا‬
‫زماني كه شركتهاي حاضر در بازار داراي قدرت رقابـتپـذيري‬
‫باﻻيي باشند‪ ،‬آن صنعت در بازار رقابت پذير است‪ .‬رقابـتپـذيري‬
‫»توانايي افزايش سهم بازاري و يا سوددهي و مانـدن در صـحنه‬
‫رقابت جهاني براي يك دوره طوﻻني« است‪ .‬در راسـتاي تحقـق‬
‫بخشيدن اهداف توسعه صـادرات غيرنفتـي‪ ،‬بخـش كشـاورزي و‬
‫گياهان دارويي به دﻻيل مختلف از جمله شرايﻂ اقليمي‪ ،‬و وفـور‬
‫مقدمه‬
‫در شرايﻂ كنوني جهان حﻀور فعـالتـر در رقابـت جهـاني و‬
‫توسعه صادرات امري اجتناب ناپذير است‪ .‬تجارت خارجي در هـر‬
‫كشور يكي از بخش هاي عمده اقتصـادي آن محسـوب شـده و‬
‫مي تواند نقش مهمي در آينده كشور داشته باشـد‪ ،‬بـهطـوريكـه‬
‫عدهاي از جمله نئوكﻼسيكها آن را موتور رشـد اقتصـاد ناميـده‬
‫اند‪ .‬تجارت خارجي ايران با صادرات تك محصـولي و وابسـتگي‬
‫شديد به درآمدهاي ارزي حاصل از صدور نفت خام شناخته مـي‪-‬‬
‫شود‪ .(Mohammadzadeh & Karbasi, 2018) .‬بـه طـوري‬
‫كه بر اساس آمار از سال ‪ ١٩٨٠‬تا ‪ ٢٠١٨‬صادرات نفتي ايران بـه‬
‫طور ميانگين ‪ ٦٥‬درصد صادرات ايران را به خـود اختصـاص داده‬
‫اسـت )‪ .(Research Center of the Majlis, 2018‬يكـي از‬
‫مشكﻼت اساسي كشورهاي در حال توسعه‪ ،‬اتكاي بـيش از حـد‬
‫درآمد آنها به صـدور يـك يـا تعـداد محـدودي از كاﻻهاسـت‪.‬‬
‫تجارب چند ساله اخير نشان مي دهد كه تكيه اقتصاد بـه درآمـد‬
‫حاصل از فروش نفت خام‪ ،‬بي ثباتي درآمد صادراتي را به دنبـال‬
‫دارد‪ .‬چنانكه افت قيمت جهاني نفت در سالهاي اخير مشكﻼت‬
‫عديدهاي براي اقتصاد ايران بوجود آورده اسـت ) ‪Khorshidi et‬‬
‫‪ ،(al., 2017‬بنابراين به منظور كاهش وابستگي اقتصاد ايران بـه‬
‫صادرات نفت خام و چرخش به طرف اقتصاد چنـد محصـولي در‬
‫صادرات‪ ،‬جهتگيري سياستهاي صادراتي بايد بـه سـود صـدور‬
‫كاﻻهاي غيرنفتي از جمله صادرات محصوﻻت كشـاورزي تغييـر‬
‫يابد‪.‬‬
‫اقتصاد ايـران در شـرايطي اسـت كـه از يـك طـرف جهـت‬
‫آزادسازي تجاري با محدوديتهاي بين المللي روبه رو اسـت و از‬
‫طرف ديگـر نـاگزير بـه توسـعه صـادرات غيـر نفتـي در بخـش‬
‫كشاورزي است )‪ .(Pakravan & Gilanpour, 2013‬بـا وجـود‬
‫منابﻊ‪ ،‬ظرفيتها و استعدادهاي زياد به نظر ميرسـد بنگـاههـاي‬
 ‫نشريه زراعت و فناوري زعفران‪ ،‬جلد ‪ ،٨‬شماره‪ ، ٢‬تابستان ‪١٣٩٩‬‬ ‫‪٢٦٢‬‬

‫بيان ميكند مزيت رقابتي به مفهوم ويژگيها و منابعي است كـه‬
‫يك سازمان را قادر مي سـازد تـا در يـك صـنعت از سـاير رقبـا‬
‫پيشي بگيرد‪ .‬به منظور دستيابي بـه مزيـت رقـابتي شـركت بايـد‬
‫توانايي ارائه پيشنهاداتي را كه بتواند بهتر از ديگران نيازهاي بازار‬
‫هدف را تأمين كند‪ ،‬داشته باشـد )‪ .(Ghuth, 2005‬چهـار گـروه‬
‫خصوصيات ملي مدل الماس )مناسب بودن عوامل توليد‪ ،‬شـرايﻂ‬
‫تقاضا‪ ،‬صنايﻊ وابسته و پشتيبان‪ ،‬راهبرد و ساختار و وضﻊ رقـابتي‬
‫شركت( در ايجاد مزيت رقابتي براي شـركت هـاي يـك كشـور‬
‫نقش اساسي دارند‪ .‬پورتر در اين مدل همانگونه كه در شكل نيز‬
‫مشخص شده است‪ ،‬رقابتپذيري را حاصل تعامل و بـرهمكـنش‬
‫چهار عامل اصلي ميداند )‪.(Porter, 1990‬‬
‫جمله مهمترين آنها مدل الماس پورتر ميباشـد‪ .‬الگـوي المـاس‬
‫منابﻊ طبيعي و گياهان دارويي خودرو مي تواند نقش بسـزايي در‬
‫توسعه صادرات غيرنفتي ايفا كند ) ‪Mohammadzadeh et al.,‬‬
‫‪ .(2018‬در بخش گياهان دارويي و زعفران عوامل مختلفي مانند‬
‫نوسانات اقليمي‪ ،‬نرخ ارز‪ ،‬تغييرات قيمتي در نهادههاي توليـدي و‬
‫دولت بر رقابت پذيري اين صـنعت در بـازار جهـاني تـأثير گـذار‬
‫است )‪ .(Taheri Rikandeh et al., 2016‬دولتها با حﻀـور و‬
‫مداخله خود و با اعمال سياستهـاي پـولي و مـالي‪ ،‬تعرفـههـا ‪،‬‬
‫ماليات و تغييرات در قوانين صادرات و واردات بر رقابـت پـذيري‬
‫اثر مﺜبت يا منفي مي گذارند )‪.(Porter, 1990‬‬
‫تئوريهاي مختلفي براي تبيين ميـزان و موفقيـت صـادراتي‬
‫شركتها و نيز رقابت پذير بودن آنهـا ارائـه شـده اسـت كـه از‬

‫‪Structure and competitive‬‬

‫‪status of the company‬‬

‫‪Factors of production‬‬
‫‪Demand conditions‬‬

‫‪Related industries and‬‬

‫‪support‬‬

‫شكل ‪ -١‬عناصر رقابت پذيري در مدل الماس پورتر‬

‫‪Figure 1- Competitive elements in the Porter Diamond Model‬‬

‫نيز تأثيرگـذار باشـند )‪ .(Moradi & Shafaie, 2015‬در زمينـه‬
‫رقابت پذيري و بررسي عوامل مـﺆثر بـر آن تحقيقـات متعـددي‬
‫انجام شـدهاسـت‪ (Mirzaie Adinehvand et al., 2017) .‬در‬
‫مطالعهاي به بررسي تجزيه و تحليل مزيتهاي رقابتي صـادرات‬
‫خرما در ايران پرداختند‪ .‬نتايج به دست آمده نشان مـيدهـد كـه‬
‫ايران از جايگاه قدرتمندي در بازار خرماي اروپا برخوردار نيسـت‪،‬‬
‫اما در بين صادركنندگان خرماي ايران برنـدهاي قدرتمنـد وجـود‬
‫اگر چهار عامل مشخص شده در مدل پورتر با هـم تركيـب‬
‫شوند ميتوانند موفقيت شركتهاي موجـود در يـك كشـور را در‬
‫بازارهـاي بـين المللـي تﻀـمين كننـد )‪ .(Porter, 1990‬مـدل‬
‫الماس بعداً تكميل گرديد و دو عامل شانس و نقش دولتهـا بـه‬
‫آن اضافه شد )‪ .(Moradi & Shafaie, 2015‬دو عامل بيرونـي‬
‫دولت و اتفاقات پيشبيني نشده بر عوامـل چهارگانـه تـأثير غيـر‬
‫مستقيم دارند و از طريق تأثير بر آنها مي توانند در رقابت پـذيري‬
‫‪٢٦٣‬‬ ‫محمدزاده و همكاران‪ ،‬تحليل رقابت پذيري بنگاه هاي صادركننده زعفران ايران در بازارهاي جهاني ‪..‬‬
‫محصوﻻت كشاورزي به روسيه پرداختند‪ .‬نتايج تحقيق حـاكي از‬
‫اين است كه كيفيت‪ ،‬نوآوري‪ ،‬پاسخگويي و كارايي از عوامل مﺆثر‬
‫بر دسـتيابي بـه مزيـت رقـابتي پايـدار در صـادرات محصـوﻻت‬
‫كشاورزي به روسيه مـيباشـند‪ (Borza & Borza, 2014) .‬بـه‬
‫تجزيه و تحليل راهبردهاي بازاريابي كه مـيتوانـد بـراي رقابـت‬
‫پذيري و توسعه صادراتي بر اساس استانداردهاي موجود اسـتفاده‬
‫شود پرداختند‪ .‬نتايج نشان داد كه راهبردهاي قيمت و محصـول‬
‫بيشترين اثر را بر فرآيند رقـابتي مـيگذارنـد‪ .‬لونـد و همكـاران‬
‫)‪ (Lund et al., 2017‬در مطالعهاي به بررسي وضعيت صادراتي‬
‫و رقابتي گياهان دارويي در ژاپن و هند پرداختنـد‪ .‬نتـايج مطالعـه‬
‫آنها نشان داد كه ژاپن و هند با اتخاذ سياستهاي دوجانبهگرا و‬
‫حمايتي دولتي از شركتهاي فعال ميتواند در پايان سـال ‪٢٠٣٠‬‬
‫بيش از ‪ ٥٠‬درصد اين بازار را در اختيار بگيـرد‪ .‬فـرو و همكـاران‬
‫)‪ (Ferve et al., 2015‬به بررسي اثر استانداردها بـر صـادرات و‬
‫رقابت محصوﻻت كشاورزي پرداختند‪ .‬نتايج ايـن مطالعـه نشـان‬
‫داد كه رعايت استانداردهاي صادراتي‪ ،‬يكـي از اصـول اساسـي و‬
‫مهم براي صادركنندگان محصوﻻت كشاورزي بهشمار مـيرود و‬
‫براي دستيابي سـهم بـيشتـري از بازارهـاي جهـاني و علـي‪-‬‬
‫الخصـوص بازارهــاي نوظهــور رعايـت ايــن اســتانداردها‪ ،‬امــري‬
‫ضروري بهشمار ميرود‪ .‬مطالعات مختلفـي بـه بررسـي وضـعيت‬
‫رقابت پذيري و صـادراتي محصـوﻻت و شـركت هـاي مختلـف‬
‫پرداختند‪ .‬اما هيچ كـدام از ايـن مطالعـات بـه محاسـبه شـاخص‬
‫رقابتپذيري هر كدام از شـركت هـاي مـورد بررسـي و تحليـل‬
‫عوامل مﺆثر بر آن در قالب يك الگوي جامﻊ نپرداخته است‪ .‬ايـن‬
‫مطالعه بر آن است تا با محاسـبه شـاخص رقـابتي شـركتهـاي‬
‫صادركننده زعفران به بررسي عوامل اثرگذار بر آن بپردازد‪.‬‬
‫حﻼل به عنـوان عوامـل رقابـت پـذير معرفـي شـدند‪ .‬بابـايي و‬
‫مواد و روشها‬
‫آمار و اطﻼعات ﻻزم جهت تحليل و بررسي وضـعيت رقابـت‬
‫دارد‪ (Shokat Fadaie et al., 2017) .‬در مطالعهاي به بررسـي‬
‫مزيتهاي رقابتي صادرات خرما در ايـران پرداختنـد‪ .‬يافتـههـاي‬
‫تحقيق نشان داد كه فعاﻻن حاضـر بايـد در بخـش محصـوﻻت‬
‫خرما از شاخص تأثير اقدامات و سياسـتهـاي دولـت بـر كسـب‬
‫مزيــت رقــابتي اســتفاده كننــد )‪ (Rasekhi et al., 2016‬در‬
‫مطالعهاي به عوامل تعيين كننده رقابتپـذيري ايـران در بخـش‬
‫كشاورزي پرداختند‪ .‬نتايج حاصل از برآورد مدل دادههاي تـابلويي‬
‫نشان ميدهد كه سرمايه سرانه و بهرهوري كل عوامل توليد اثـر‬
‫مﺜبت و معنادار و نرخ ارز‪ ،‬شرايﻂ آب و هوايي )بارندگي( و شوك‬
‫خارجي )به ويژه تشديد تحريم( اثر منفي و معنـاداري بـر رقابـت‬
‫پذيري بخش كشاورزي ايران )شاخص مزيت نسبي آشكار شـده‬
‫متقارن( طي دوره مورد مطالعه دارند‪ .‬طاهري ريكنده و همكاران‬
‫)‪ (Taheri Rikandeh et al., 2016‬در مطالعـهاي بـه ارزيـابي‬
‫رقابــت پــذيري ايــران در بازارهــاي جهــاني گياهــان دارويــي و‬
‫اولويتبندي كشورهاي هدف صادراتي پرداختند‪ .‬نتايج نشـان داد‬
‫كه ايران در سال هاي ‪ ٢٠٠١ -٢٠١٠‬در صادرات گياهان دارويي‬
‫داراي مزيت نسبي است‪ .‬همﭽنين كشورهاي امـارات‪ ،‬عربسـتان‪،‬‬
‫آمريكا و قطر باﻻترين اولويت صادراتي گياهان دارويـي ايـران را‬
‫به خود اختصاص داده انـد‪ .‬كاشـي و همكـاران ) ‪Kashi et al.,‬‬
‫‪ (2016‬در مطالعه اي به اولويت بندي عوامل مـﺆثر بـر رقابـت‪-‬‬
‫پذيري ايران در گردشگري حﻼل در بخش كشاورزي پرداختنـد‪.‬‬
‫بر اساس نتايج به دست آمده‪ ،‬اولويـت ايـن عوامـل بـه ترتيـب‪،‬‬
‫عوامل موقعيتي ايران در گردشگري حـﻼل‪ ،‬مـديريت مقصـد در‬
‫راستاي گردشگري حﻼل‪ ،‬منابﻊ فرهنگي‪ ،‬شرايﻂ تقاضاي بخـش‬
‫كشاورزي براي گردشگري حﻼل ايران‪ ،‬منابﻊ حمايتي و پشتيبان‬
‫در گردشگري حﻼل‪ ،‬منابﻊ طبيعي دلخواه بـر محـور گردشـگري‬
‫پاشـازاده )‪ (Babaie & Pashazadeh, 2016‬در مطالعـهاي بـه‬
‫بررسي عوامل مﺆثر بر دستيابي مزيت رقابتي پايـدار در صـادرات‬

‫از دهــه ‪ ١٩٦٠‬بــه ايــن طــرف‪ ،‬مزيــت نســبي آشــكار‬
‫‪١‬‬
‫شده )‪ (RCA‬به عنوان يك شاخص تعيينكننده مزيت رقـابتي‪،‬‬
‫به طور وسيعي بكار گرفته شده است‪ .‬باﻻسا ‪٢‬در سال ‪ ،١٩٦٥‬اين‬
‫شـاخص را )بـا تعـديل روش ﻻيزنـر( بـه صـورت نسـبت ســهم‬
‫صادرات يك كاﻻ توسﻂ يك كشور‪ ،‬بر سهم صـادرات كاﻻهـاي‬
‫صنعتي در ‪ ١١‬كشور صنعتي تعريف نمود‪ .‬با توجه به اينكه ايـن‬
‫شاخص فقﻂ بر كشورهاي پيشرفته متمركز بود اشكاﻻتي بـر آن‬
‫وارد بود تا اينكه در نهايت والراس‪ ٣‬آن را به صورت زيـر تكميـل‬
‫كرد كه در آن ‪ Exa‬صادرات كـاﻻي ‪ x‬در كشـور ‪ Eta ، a‬كـل‬
‫صادرات كاﻻ در كشور‪ Exw ، a‬كل صادرات كاﻻي ‪ x‬در جهـان‬
‫و ‪ Etw‬كل صادرات كاﻻ در جهان مي باشد‪.‬‬
‫‪RCA‬‬ ‫) ‪(١‬‬
‫شده متقارن استفاده شده است‪ .‬به منظور بررسي عوامل مﺆثر بـر‬
‫اين شاخص به بررسي ساختار صادرات ملي در مقابل ساختار‬
‫صادرات جهاني براي كاﻻي موردنظر ميپردازد‪ .‬شاخص ‪RCA‬‬
‫اگر در فاصله صفر تا يك قرار گيـرد‪ ،‬نشـاندهنـده عـدم مزيـت‬
‫نسبي است و اگر بزرگتر از يك باشد‪ ،‬نمايانگر وجود مزيت نسبي‬
‫آشكار شـده در صـادرات كـاﻻي ‪ x‬اسـت‪ .‬رونـد افزايشـي ايـن‬
‫شاخص در طول زمان نشاندهنده بهبـود موقعيـت رقـابتي يـك‬
‫كاﻻ در سطح جهان و يا يـك منطقـه خـاص در راسـتاي ايجـاد‬
‫فرصت هاي مناسب و يا استفاده از فرصتهاي پيش آمـده تلقـي‬
‫ميشود‪ .‬ﻻزم به توضيح است كـه ايـن شـاخص هماننـد اغلـب‬
‫شاخص ها داراي مزايا و معايبي است‪ .‬از جملـه مزايـاي آن‪ ،‬ايـن‬
‫است كه روش محاسبه اين شاخص بسيار ساده بوده و آمارهـاي‬
‫مورد نياز جهت محاسبه ايـن شـاخص بـه سـهولت در دسـترس‬
‫همگان قرار دارد‪ .‬از معايب آن‪ ،‬اين است كـه دامنـه تغييـرات آن‬
‫بسيار زياد بوده و نميتواند شدت و درجه مزيت رقـابتي يـا عـدم‬
‫براي بررسي رقابت پذيري در بازارهاي جهاني زعفـران اسـتفاده‬
‫‪1 - Revealed Comparative Advantage‬‬
‫‪2 - Balassa‬‬
‫‪3 - Walras‬‬
‫نشريه زراعت و فناوري زعفران‪ ،‬جلد ‪ ،٨‬شماره‪ ، ٢‬تابستان ‪١٣٩٩‬‬ ‫‪٢٦٤‬‬
‫پذيري شركتهاي صادركننده زعفران ايران در بازارهاي جهـاني‬
‫با استفاده از تكميل ‪ ٣٥‬پرسشـنامه از شـركت هـاي صـادركننده‬
‫زعفران در استان خراسان رضوي براي سالهـاي ‪١٣٩٠ -١٣٩٥‬‬
‫به دست آمد‪ .‬تعداد ‪ ٦٤‬شركت صادركننده فعال در اين سالها در‬
‫حوزه صادرات زعفران وجود داشته اسـت ) ‪Union of Exporters‬‬
‫‪ .(of‬از ايــن تعــداد بــا‬ ‫‪Khorasan Razavi Province, 2018‬‬
‫استفاده از روش نمونه گيـري در دسـترس تعـداد ‪ ٣٥‬پرسشـنامه‬
‫تكميل و مورد تجزيه و تحليل قرار گرفت‪ .‬روايي پرسشنامه ها با‬
‫اســتفاده از متخصصــان و پايــايي آن بــا كمــك ضــريب آلفــاي‬
‫كرونباخ )‪ (٠/٨١‬مورد تاييد قرار گرفت‪.‬‬
‫در اين مطالعه به منظور سنجش شاخصهاي رقابت پـذيري‬
‫از شاخصهاي مزيت نسبي آشكار شـده و مزيـت نسـبي آشـكار‬
‫رقابت پذيري شركتهاي مورد مطالعه از الگـوي المـاس پـورتر‬
‫استفاده شد‪ .‬با توجه به آمارهاي جمﻊ اوري شده كـه بـراي دوره‬
‫زماني ‪ ٦‬ساله انجام گرديده است‪ ،‬الگوي دادههاي تركيبي جهت‬
‫براورد مناسب ميباشد‪ .‬همـان طـور كـه در مقدمـه اشـاره شـد‪،‬‬
‫شركتها پيش از ورود به بازارهاي جهاني كاﻻيي خاص بايـد از‬
‫وجود و يا عدم وجود توان رقابتپذيري در آن كاﻻ اطﻼع داشـته‬
‫باشند‪ .‬به اين منظور مـيتـوان از شـاخصهـاي مختلفـي ماننـد‬
‫محاسبه شـاخص انتقـال سـهم‪ ،‬شـاخص نقشـهريـزي تجـاري‪،‬‬
‫شاخص تجمعـي تجربـه صـادراتي‪ ،‬شـاخص پراكنـدگي نسـبي‪،‬‬
‫شاخص مزيت نسبي آشكار شده و شاخص مزيت نسـبي آشـكار‬
‫شده متقارن استفاده كـرد ) ‪Mehrabi & Pour Moghadam,‬‬
‫‪ .(2012‬در اين پژوهش به دليل محـدوديت اطﻼعـات تجـارتي‬
‫براي زعفران و آساني در محاسبه شاخص مزيـت نسـبي آشـكار‬
‫شده و مزيت نسبي آشكار شده متقارن‪ ،‬از ايـن دو نـوع شـاخص‬
‫شده است‪.‬‬
‫‪٢٦٥‬‬ ‫محمدزاده و همكاران‪ ،‬تحليل رقابت پذيري بنگاه هاي صادركننده زعفران ايران در بازارهاي جهاني ‪..‬‬
‫برآورد پارامترها بر اساس روش شبه راستنمايي صورت مـيگيـرد‬
‫)‪ .(Voldridg, 2006‬جهت دستيابي بـه مـدل كسـري معرفـي‬
‫شده توسﻂ پاپكه و وولدريج )‪ (٢٠٠٦‬فرض ميشود كه يكسـري‬
‫‪٣‬‬
‫مشاهدات مسـتقل‪) ٢‬لزومـي نـدارد كـه داراي توزيـﻊ مشـخص‬
‫باشـــــــند( از متغيرهـــــــاي مســـــــتقل و وابســـــــته‬
‫} ‪ { ( x i , y i ) : i  1, 2,..., N‬وجـــود دارنـــد كـــه در آنهـــا‬
‫‪ 0  y i  1‬بوده و ‪ N‬حجم نمونه ميباشد كه به سـمت بـي‪-‬‬
‫نهايت ميل ميكند ) ‪ .( N  ‬همﭽنين فرض بر اين است كه‬
‫براي تمامي مشاهدات رابطه زير برقرار ميباشد‪:‬‬
‫) ‪E ( yi | xi )  G ( xi ‬‬
‫در رابطه باﻻ‪ G (.) ،‬تابعي است كه براي تمامي ‪ z  R‬هـا‬
‫شرط ‪ 0  G ( z )  1‬را تأمين مينمايد كه اين امـر تﻀـمين‬
‫كننده بين صفر و يك بودن مقادير پيشبيني شـده بـراي متغيـر‬
‫وابسته ) ‪ ( ŷ i‬ميباشد‪ .‬براي اين منظور )‪ G (.‬معموﻻً تـابﻊ توزيـﻊ‬
‫‪٤‬‬
‫تجمعـــــي )‪ (CDF‬درنظـــــر گرفتـــــه مـــــيشـــــود‬
‫كه ]) ‪) G ( z )   ( z )  exp( z ) /[1  exp( z‬تـابﻊ توزيـﻊ‬
‫‪٥‬‬
‫تجمعي ﻻجستيك ( و ) ‪) G ( z )   ( z‬تـابﻊ توزيـﻊ تجمعـي‬
‫نرمال( دو نوع تابﻊ توزيﻊ تجمعي رايج در ايـن زمينـه مـيباشـند‬
‫)هرچند ضرورتي وجـود نـدارد كـه )‪ G (.‬تـابﻊ توزيـﻊ تجمعـي‬
‫باشد(‪  .‬نيز بردار پارامترهاي مـدل مـيباشـند‪ .‬همانگونـه كـه‬
‫مﻼحظه ميگـردد در معادلـه فـوق هـيچ فرضـي در ارتبـاط بـا‬
‫ساختاري كه متغير وابسته از آن به دست آمده است وجـود نـدارد‬
‫كه اين يكي از مزيتهاي اين مدل ميباشد‪ .‬پاپكه و وولـديج بـا‬
‫‪٦‬‬
‫درنظر گرفتن توزيﻊ دوجملهاي )برنولي ( براي متغير وابسته‪ ،‬تابﻊ‬
‫لگاريتم راستنمايي را به شكل معادله زير بيان نمودهاند‪:‬‬
‫‪2- Independent‬‬
‫‪3 -Identically distributed‬‬
‫‪4- Cumulative Distribution Function‬‬
‫‪5- Logistic‬‬
‫‪6- Bernoulli‬‬
‫مزيت رقابتي را به خوبي نشان دهـد‪ .‬جهـت رفـﻊ ايـن مشـكل‪،‬‬
‫شاخص فوق را ميتوان بـا يـك تبـديل يكنواخـت بـه شـاخص‬
‫مزيت رقابتي آشكار شده متقارن‪ (SRCA)١‬تبـديل نمـود‪ .‬بـراي‬
‫اين منظور شاخص جديد مزيت رقابتي آشكار شده متقـارن و يـا‬
‫به عبارت ديگر شاخص ‪ RCA‬نرمال شده به صورت زير تعريـف‬
‫ميشود‪:‬‬
‫)‪( ٢‬‬
‫با توجـه بـه اينكـه شـاخص ‪ RCA‬بـين صـفر و بينهايـت‬
‫)‪(٣‬‬ ‫ميباشد‪ ،‬در اين صورت مشـاهده مـيشـود كـه دامنـه تغييـرات‬
‫شاخص تعديل شده فوق بين ‪ +١‬و ‪ -١‬ميباشـد‪ .‬بعبـارت ديگـر‬
‫چنانﭽه ‪ RCA‬كوچكتر از يك باشـد‪SRCA ،‬يـك عـدد منفـي‬
‫بين صفر و ‪ -١‬خواهد بود و همﭽنـين بـه دليـل دامنـه محـدود‬
‫شاخص تعديل شده فوق )شـبيه ضـريب همبسـتگي(‪ ،‬مـيتـوان‬
‫گفت كه هر چه ‪ SRCA‬بـه عـدد يـك نزديكتـر شـود در ايـن‬
‫صورت مزيت رقابتي بيشتر ميباشد و در عوض هر چـه از صـفر‬
‫به سمت عدد ‪ -١‬ميل نمايد مـيتـوان نتيجـه گرفـت كـه عـدم‬
‫مزيت رقابتي تشديد ميشود‪.‬‬
‫با توجه به نحوه محاسبه شاخص مزيت نسبي آشـكار شـده‬
‫متقارن به دست آمده در اين مطالعه كه عددي بين صـفر و يـك‬
‫است به منظور بررسي عوامل مﺆثر بر رقابت پذيري شركت هاي‬
‫صادركننده زعفران از يك الگوي ﻻجيت كسري براي داده هـاي‬
‫تركيبي استفاده شده است‪ .‬بـر خـﻼف مـدلهـاي غيـر كسـري‪،‬‬
‫مدلهاي كسري مدلهايي هستند كه در آنها براي هر مشاهده‬
‫متغير وابستهاي وجود دارد كه مقدار آن بين صـفر و يـك تغييـر‬
‫ميكند )‪ .(Voldridg, 2006‬اساس اين مدل ها بـر پايـه مـدل‬
‫هاي خطي تعميم يافته و روشهاي شـبه راسـتنمايي اسـت كـه‬
‫‪1 - Symmetric Revealed Comparative Advantage‬‬
 ‫نشريه زراعت و فناوري زعفران‪ ،‬جلد ‪ ،٨‬شماره‪ ، ٢‬تابستان ‪١٣٩٩‬‬ ‫‪٢٦٦‬‬

‫صادركنندگان زعفران مورد پرسش قـرار گرفتـه اسـت‪ .‬وجـود و‬
‫ميزان همراهي صنايﻊ بستهبندي نيز در قالب يك طيـف ليكـرت‬
‫از شركت هاي صادركننده مورد مﺆلفه قرار گرفتـه اسـت‪ .‬ميـزان‬
‫تسهيل فرآيند گمركـي و تـرخيص كاﻻهـا و سـهولت همكـاري‬
‫گمرك براي ترخيص نيز از صادركننده مورد پرسش قـرار گرفتـه‬
‫است‪ .‬استراتژيهاي بنگاه در قالب دو متغير سرمايهگـذاري بلنـد‬
‫مدت شركت و سهم صادرات بستهبنـدي از صـادرات فلـه مـورد‬
‫بـه‬
‫بررسي قرار گرفته است‪ .‬درجه اهميت تعرفه هاي ترجيحي براي‬
‫]) ‪l i (b )  y i log[ G ( x i b )]  (1  y i ) log[1  G ( x i b‬‬ ‫)‪(٤‬‬
‫پاپكه و وولدريج تابﻊ لگاريتم راسـتنمايي رابطـه فـوق بـراي‬
‫‪ 0  G (.)  1‬را تابعي جذاب توصيف نمـودهانـد؛ چراكـه اوﻻً‬
‫حداكﺜرسازي لگـاريتم راسـتنمايي برنـولي سـاده اسـت‪ .‬ثانيـاً از‬
‫‪١‬‬
‫آنجاييكه رابطه فـوق عﻀـوي از خـانواده توابـﻊ نمـايي خطـي‬
‫)‪ (LEF‬ميباشد‪  ،‬هاي به دست آمده از برآوردگر شبه حـداكﺜر‬
‫‪N‬‬
‫)‪max  li (b‬‬ ‫راستنمايي ‪ ٢‬كه از طريق حداكﺜرسازي رابطه‬
‫‪b‬‬
‫‪i 1‬‬

‫صادرات به عنوان يك مﺆلفه در قالب طيف ليكرت از صادركننده‬ ‫دست ميآيد‪ ،‬سازگار ميباشد‪.‬‬
‫مورد پرسش قرار گرفت‪ .‬اين متغير به همراه ميزان نوسانات نـرخ‬ ‫در اين مطالعه به منظور بررسي عوامل مﺆثر بر رقابت پذيري‬
‫ارز و تــأثير آن در وضــعيت رقــابتي شــركت و ميــزان اهميــت و‬ ‫زعفران شركت هاي صادركننده ايراني از رقابـت پـذيري الگـوي‬
‫تخصيص واقعي مشوقهاي صادراتي به عنوان متغيرهاي اثرگذار‬ ‫الماس پورتر استفاده شده است‪ .‬متغيرهاي اثـر گـذار در ‪ ٦‬مﺆلفـه‬
‫در طبقه مﺆلفه دولت در الگوي پورتر قرار گرفته اسـت‪ .‬نوسـانات‬ ‫الگوي الماس پورتر در جدول ‪ ٢‬گزارش شده است‪ .‬مﺆلفههـاي ‪٦‬‬
‫قيمتي و آب و هوايي بهعنوان دو عامل غير قابـل پـيشبينـي در‬ ‫گانه الگوي الماس پورتر شامل شـرايﻂ تقاضـا‪ ،‬شـرايﻂ عوامـل‪،‬‬
‫طبقه متغيرهاي اتفاقي و شانس قرار گرفته اسـت‪ .‬مـدل تجربـي‬ ‫صنايﻊ پشتيبان‪ ،‬استراتژي بنگاه‪ ،‬دولت و شانس و اتفاقـات مـي‪-‬‬
‫پژوهش به صورت زير بيان ميشود‪.‬‬ ‫باشد‪ .‬در طبقه شرايﻂ تقاضا سه متغير ميزان تقاضاي شركت‪ ،‬نام‬
‫)‪(٥‬‬ ‫تجاري شركت و تعداد استانداردهاي بينالمللي صادراتي رعايـت‬
‫شده توسﻂ شركت براي صادرات زعفران نقـش دارد‪ .‬انتظـار آن‬
‫كه در آن ‪ Yit‬به عنوان متغيـر وابسـته كـه شـاخص رقابـت‬
‫است كه هر چه ميزان تقاضا براي محصوﻻت يك شركت باﻻتر‬
‫پذيري بنگاههاي صادركننده زعفـران مـي باشـد‪ ،‬تعريـف شـده‬
‫باشد‪ ،‬هر چه نام و برند تجاري يك شركت در بازارهـاي جهـاني‬
‫است‪ Xit .‬متغيرهاي مستقل مورد مطالعه در دوره زماني ‪ ٦‬ساله‬
‫از شـهرت بيشـتري برخـوردار باشـد و هـر چـه يـك شـركت از‬
‫نيز تـابﻊ‬ ‫مطالعه و براي ‪ ٣٥‬شركت مورد بررسي مي باشد‪.‬‬
‫استانداردهاي صادراتي بيشتري براي زعفران پيروي كند‪ ،‬قـدرت‬
‫راستنمايي بر آورد ضرايب متغيرهاي مسـتفل معادلـه كـه داراي‬
‫رقابتپذيري بيشتري در بازارهاي جهاني به دسـت خواهـد آورد‪.‬‬
‫توزيﻊ ﻻجستيك است را نشان مـيدهـد‪ .‬جـدول زيـر برخـي از‬
‫تعداد نيروي كار شركت‪ ،‬تحصـيﻼت كاركنـان و ميـزان سـرمايه‬
‫خصوصيات عمومي ‪ ٣٥‬بنگاه صادركننده زعفران مورد بررسي در‬ ‫اوليه يك شركت از متغيرهاي اثرگذار در طبقه شرايﻂ عوامـل در‬
‫اين مطالعه را نشان ميدهد‪.‬‬ ‫رقابت پذيري اين محصول ميباشند‪ .‬ميران همكـاري بانـكهـا‪،‬‬
‫صنايﻊ بستهبندي و فرآينـدهاي گمركـي سـه متغيـر اثرگـذار در‬
‫نتايج و بحث‬
‫طبقه صنايﻊ پشتيبان هستند‪ .‬ميزان همكاري بانكها بـا شـركت‬
‫در اين پژوهش به منظـور بررسـي وضـعيت رقابـت پـذيري‬
‫ها در قالب مﺆلفـهي بـه صـورت طيـف ليكـرت ‪ ٥‬گزينـه اي از‬
‫ايران در بازار جهاني زعفران در طول سالهاي مـورد مطالعـه از‬
‫شاخص مزيت نسبي آشـكار شـده متقـارن اسـتفاده شـد‪ .‬نتـايج‬ ‫‪1- Linear Exponential Family‬‬
‫‪2- Quasi Maximum Likelihood Estimator‬‬
‫‪٢٦٧‬‬ ‫محمدزاده و همكاران‪ ،‬تحليل رقابت پذيري بنگاه هاي صادركننده زعفران ايران در بازارهاي جهاني ‪..‬‬

‫محاسبه شده شاخص مزيت نسـبي آشـكار شـده متقـارن بـراي‬

‫شركتهاي صادركننده زعفران ايران در طـول سـالهـاي مـورد‬
‫مطالعه در جدول ‪ ٢‬گزارش شده است‪ .‬همانطور كه نتايج جدول‬
‫نشان ميدهد‪.‬‬
‫جدول ‪ -١‬خصوصيات عمومي بنگاه هاي صادركننده زعفران‬
‫‪Table 1- General characteristics of saffron exporting firms‬‬
‫متغير‬ ‫واحد اندازه گيري‬ ‫ميانگين‬ ‫حداقل‬ ‫حداكثر‬
‫‪Variable‬‬ ‫‪Unit of measure‬‬ ‫‪Mean‬‬ ‫‪Min‬‬ ‫‪Max‬‬
‫سابقه فعاليتي شركت‬ ‫سال‬
‫‪15.41‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪50‬‬
‫‪Company activity years‬‬ ‫‪Year‬‬
‫تحصيﻼت مدير عامل يا مدير فروش‬ ‫سالهاي تحصيل‬
‫‪14.30‬‬ ‫‪12‬‬ ‫‪18‬‬
‫‪Education level of manager‬‬ ‫‪Years of study‬‬
‫تعداد كاركنان شركت‬ ‫نفر‬
‫‪21.85‬‬ ‫‪5‬‬ ‫‪95‬‬
‫‪Number of company employees‬‬ ‫‪Number‬‬
‫هزينه هاي بازاريابي ساليانه‬ ‫دﻻر‬
‫‪2900‬‬ ‫‪1800‬‬ ‫‪6500‬‬
‫‪Annual marketing costs‬‬ ‫‪USD‬‬
‫‪Source: research findings.‬‬ ‫مأخذ‪ :‬يافتههاي تحقيق‬

‫تهديدي براي از دست دادن بازارها به حساب ميرود‪ .‬هـر چنـد‬
‫در كل سالهاي مـورد بررسـي مقـدار شـاخص مزيـت رقـابتي‬
‫آشكار شده متقارن بين صفر تا يك بوده است و ايـن محصـول‬
‫در بازار از مزيت رقابتي برخودار بوده است‪ ،‬اما روند كاهشـي آن‬
‫در سال هاي اخير نگراني از دست رفتن بازارهاي جهـاني و يـا‬
‫كاهش اين بازارها را بيش از پيش افزايش داده است‪.‬‬
‫ايران تا سال ‪ ٢٠١٠‬از وضعيت رقابـت پـذيري افزايشـي در‬
‫هر سال نسبت به سال گذشته برخودار بوده اسـت‪ .‬امـا از سـال‬
‫‪ ٢٠١١‬تا ‪ ٢٠١٦‬رقابت پذيري ايران در بازارهاي جهاني زعفـران‬
‫در حال كاهش بوده است‪ .‬اين مسئله باعث شده است در سال‪-‬‬
‫هاي اخير رتبه ايران در بين كشورهاي فعـال در حـوزه تجـارت‬
‫اين محصول و گياهان دارويي تنزل پيـدا كـرده و ايـن مسـئله‬

‫جدول ‪ -٢‬شاخص مزيت نسبي آشكار شده متقارن صادرات زعفران ايران‬
‫‪Table 2- Symmetric revealed comparative advantage of Iranian saffron export‬‬
‫سال‬ ‫شاخص مزيت نسبي آشكار شده متقارن‬ ‫سال‬ ‫شاخص مزيت نسبي آشكار شده متقارن‬
‫‪year‬‬ ‫‪Symmetric revealed comparative advantage index‬‬ ‫‪year‬‬ ‫‪Symmetric revealed comparative advantage index‬‬
‫‪2001‬‬ ‫‪0.94‬‬ ‫‪2009‬‬ ‫‪0.90‬‬
‫‪2002‬‬ ‫‪0.93‬‬ ‫‪2010‬‬ ‫‪0.94‬‬
‫‪2003‬‬ ‫‪0.93‬‬ ‫‪2011‬‬ ‫‪0.90‬‬
‫‪2004‬‬ ‫‪0.94‬‬ ‫‪2012‬‬ ‫‪0.87‬‬
‫‪2005‬‬ ‫‪0.92‬‬ ‫‪2013‬‬ ‫‪0.84‬‬
‫‪2006‬‬ ‫‪0.90‬‬ ‫‪2014‬‬ ‫‪0.85‬‬
‫‪2007‬‬ ‫‪0.81‬‬ ‫‪2015‬‬ ‫‪0.81‬‬
‫‪2008‬‬ ‫‪0.86‬‬ ‫‪2016‬‬ ‫‪0.78‬‬
‫‪Source: research findings.‬‬ ‫مأخذ‪ :‬يافتههاي تحقيق‪.‬‬

‫تجارت اين محصول بسيار كاهش داده اسـت‪ .‬ايـن كشـورها بـا‬ ‫ورود كشورهاي اسپانيا‪ ،‬آلمـان‪ ،‬ايتاليـا و حتـي افغانسـتان در‬
‫صادرات مجدد زعفـران وارداتـي از ايـران و فـرآوري آن بخـش‬ ‫سالهاي اخير به بازار تجاري زعفران‪ ،‬سـهم ايـران را از گردونـه‬
 ١٣٩٩ ‫ تابستان‬، ٢‫ شماره‬،٨ ‫ جلد‬،‫نشريه زراعت و فناوري زعفران‬ ٢٦٨

Research, Agriculture Economic & Rural ‫ آمـار‬.‫اعظمي از بازار اين محصول را به خود اختصـاص داده انـد‬
‫ كاهش سـهم ايـران از بـازار جهـاني‬.(Development, 2018
‫ ميليـارد دﻻري تجـارت‬٨ ‫نشان مـيدهـد سـهم ايـران از بـازار‬
‫زعفران در سالهاي گذشته بيم آن را ميدهد كه وضعيت رقابتي‬
Economic Trade ).‫ درصـد اسـت‬٥ ‫زعفران در دنيـا كمتـر از‬
.‫ايران در بازار جهاني گياهان دارويي نيز دچار تزلزل شود‬
‫ درصـد‬٩٠ ‫ علـيرغـم اينكـه بـيش از‬.(Site Reporter, 2017
Institute for Planning ) ‫زعفران دنيا در ايران توليد ميشـود‬

‫ توصيف متغيرهاي اثر گذار بر رقابت پذيري‬-٣ ‫جدول‬

Table 3- Describe the variables affecting competitiveness
‫طبقه الگوي پورتر‬
‫نام متغير‬ ‫شرح متغير‬
Porter pattern
Variable name Description variable
category
‫ميزان تقاضا براي شركت‬ ‫ميزان تقاضاي بازار جهاني براي شركت‬
Demand for the company Global market demand for the company
‫شرايﻂ تقاضا‬ ‫نام تجاري‬ ‫ميزان اعتبار برند و نام تجاري شركت‬
Demand conditions Brand The amount of brand and company’s brand
‫تعداد استانداردهاي بين المللي‬
‫تعداد استانداردهاي صادراتي رعايت شده توسﻂ شركت‬
The number of international
Number of export standards observed by the company
standards
‫تعداد نيروي كار‬ ‫تعداد كاركنان مستقيم و غير مستقيم شركت‬
Number of labor The number of direct and indirect employees of the company
‫شرايﻂ عوامل‬ ‫دانش نيروي كار‬ ‫ميزان تحصيﻼت كاركنان‬
Factors condition Knowledge of labor The level of employee’s education
‫سرمايه شركت‬ ‫ارزش دﻻري سرمايه اوليه شركت‬
company’s capital The dollar value of the initial capital of the company
‫ميزان همكاري بانكها با شركت به صورت طيف ليكرت‬
‫همكاري بانكها‬
The degree of cooperation of banks with the company as a Likert
Banks cooperation
spectrum
‫صنايﻊ پشتيبان‬ ‫صنايﻊ بسته بندي‬ ‫وجود صنعت بسته بندي براي محصول در كشور‬
Backup industries Packaging industry The existence of packaging industry for the product in the country
‫فرآيندهاي گمركي‬ ‫تسهيل در ترخيص كاﻻ براي صادرات و واردات مواد اوليه‬
Customs processes Facilitation of clearance for import and export of initial materials
‫استراتژي بنگاه‬ ‫سرمايه گذاري بلند مدت شركت‬ ‫ارزش دﻻري سرمايه گذاري و سرمايه در گردش‬
Firm strategy Long-term investment company Dollar value of investment and working capital
‫سهم صادرات بسته بندي از فله‬
‫سهم درصدي‬
The share of packaging exports from
Percentage share
bulk
‫تعرفه ها‬ ‫درجه اهميت تعرفه هاي ترجيحي براي صادرات‬
Tariffs Degree of importance of preferential tariffs for export
‫دولت‬ ‫نوسانات نرخ ارز‬ ‫درجه اهميت نوسانات ارزي براي تجارت‬
Government Exchange rate fluctuations The degree of importance of currency fluctuations for trading
‫مشوق هاي صادراتي‬ ‫وجود و ميزان تخصيص واقعي مشوق ها‬
Export incentives The existence and extent of the actual allocation of incentives
‫نوسانات قيمتي‬ ‫تغييرات ناگهاني قيمت ها‬
Price fluctuations Sudden price changes
‫اتفاق‬ ‫تغييرات اقليمي‬ ‫ترسالي و نوسانات دمايي براي توليد‬،‫خشكسالي‬
Event Climate change Drought, humid and temperature fluctuations for production
.‫ الگوي رقابت پذيري الماس پورتر و يافته هاي تحقيق‬:‫مأخذ‬
Source: Porter competitiveness pattern and research findings.
‫‪٢٦٩‬‬ ‫محمدزاده و همكاران‪ ،‬تحليل رقابت پذيري بنگاه هاي صادركننده زعفران ايران در بازارهاي جهاني ‪..‬‬
‫معنيداري آن ‪ ٠/٣٢‬بهدستآمده اسـت‪ .‬براسـاس ايـن آزمـون‬
‫فرض صفر مبني بر عدم وابستگي مقطعي تاييد مـيشـود‪ .‬ايـن‬
‫وابستگي مقطعي ميتواند بين زمان يا مكان باشد‪ .‬با توجـه بـه‬
‫عدم وجود وابستگي مقطعي به منظـور تعيـين پايـايي متغيرهـا‬
‫‪١‬‬
‫ميتوان از آزمون ‪ IPS‬استفاده كرد‪ .‬با توجه به نتايج به دسـت‬
‫آمده در اين آزمون تمامي متغيرها در سطح پايا هستند و فـرض‬
‫صفر مبني بر وجود ريشه واحد بين متغيرها رد ميشود‪ .‬بنابراين‬
‫مي توان رگرسيون را بدون هراس از كاذب بـودن و بـر اسـاس‬
‫سطح متغيرهاي توضيحي برآورد كرد‪ .‬جدول زير نتايج آزمـون‪-‬‬
‫هاي آماري مطرح شده را نشان مي دهد‪.‬‬
‫جدول ‪ -٤‬نتايج آزمون هاي آماري‬
‫‪Table 4- Statistical tests results‬‬
‫آزمون‬ ‫آماره آزمون‬ ‫معني داري‬
‫‪Test‬‬ ‫‪Test statistic‬‬
‫‪ F‬ليمر‬
‫‪4.63‬‬
‫‪F test‬‬
‫آزمون هاسمن‬
‫‪10.41‬‬
‫‪Hausman test‬‬
‫آزمون همبستگي مقطعي پسران‬
‫‪Pearan cross sectional‬‬ ‫‪6.48‬‬
‫‪correlation test‬‬
‫‪Source: Research findings.‬‬ ‫مأخذ‪ :‬يافتههاي تحقيق‪.‬‬
‫جدول ‪ ٥‬نتايج برآورد الگوي پانل ﻻجيت كسري جهت بررسـي‬
‫عوامل اثر گذار بر رقابت پذيري شركتهاي صادراتي زعفران را‬
‫نشان ميدهد‪ .‬با توجه به نوسان شـاخص رقابـت پـذيري بـين‬
‫صفر و يك‪ ،‬الگوي ﻻجيت كسري جهت برآورد مطلوب به نظـر‬
‫مي رسد‪ .‬در الگوهاي ﻻجيت ضرايب هر متغير تنها مسـير اثـر‪-‬‬
‫گذاري متغير را نشان مي دهد‪ .‬بـه منظـور بررسـي ميـزان ايـن‬
‫تأثير بر متغير وابسته از كششهاي وزني و اثرات نهايي استفاده‬
‫ميگردد‪ .‬از ميان متغيرهاي اثر گذار بر رقابت پذيري شركتهـا‪،‬‬
‫نوسانات نرخ ارز‪ ،‬نوسانات قيمتي و تغييرات اقليمي داراي تـأثير‬
‫منفي بر شاخص رقابـت پـذيري شـركتهـا مـي باشـد‪ .‬سـاير‬
‫‪1- Im,Pesaran and Shin‬‬
‫به منظور بررسي عوامـل مـﺆثر بـر رقابـتپـذيري زعفـران‬
‫شركتهاي صادركننده ايراني از رقابـتپـذيري الگـوي المـاس‬
‫پورتر استفاده شـده اسـت‪ .‬جـدول زيـر متغيرهـاي اثرگـذار بـر‬
‫رقابتپذيري شركتهاي صادركننده زعفران در استان خراسـان‬
‫رضوي را در ‪ ٦‬مﺆلفه الگوي الماس پورتر نشان ميدهد‪.‬‬
‫در بخش داده هاي تركيبـي ابتـدا بايـد مشـخص شـود كـه‬
‫تفاوت فردي يا به اصطﻼح نـاهمگني در مقـاطﻊ وجـود دارد يـا‬
‫اينكه مقطﻊها باهم همگن هستند‪ .‬با استفاده از آزمـون ‪ F‬ليمـر‬
‫مي توان وجود ناهمگني را در بين مقاطﻊ مشخص كرد‪ .‬در ايـن‬
‫مطالعه نتايج آزمون ‪ F‬ليمر بيان كرد كه آماره بـرآوردي آزمـون‬
‫‪ ٤/٦٣‬بوده و معنيدار است‪ .‬اين نتايج بيانگر رد شدن فرضـيهي‬
‫صفر و وجود ناهمگني مقاطﻊ ميباشد‪ ،‬و درواقﻊ بيانگر مناسـب‬
‫‪Significant‬‬
‫بودن روش داده هاي تركيبي براي برآورد مدل ميباشد‪ .‬بعـد از‬
‫ايــن كــه مشــخص شــد نــاهمگني در مقــاطﻊ وجــود دارد و‬
‫‪0.00‬‬
‫‪0.11‬‬ ‫تفاوت هاي فردي قابـل لحـاظ كـردن اسـت و روش داده هـاي‬
‫تركيبي براي برآورد مناسب است‪ ،‬بايد مشخص شود كه خطاي‬
‫‪0.32‬‬
‫تخمين‪ ،‬ناشي از تغيير در مقاطﻊ است يا اين كـه در طـي زمـان‬
‫رخ داده است‪ .‬در نحوه ي در نظر گرفتن چنـين خطاهـايي بـا دو‬
‫اثر ثابت و اثر تصادفي مواجه مي شويد‪ .‬از آزمون هاسـمن بـراي‬
‫مشخص شدن اثر ثابـت و تصـادفي اسـتفاده مـيشـود‪ .‬نتـايج‬
‫حاصل از اين آزمون نشان ميدهد مدل داراي اثـرات ثابـت بـه‬
‫عنوان الگوي برتر شناخته ميشود‪ .‬قبل از انجام پايايي متغيرهـا‬
‫در دادههاي تركيبي بايستي تست همبستگي مقطعي در دادههـا‬
‫مورد آزمون قرار گيرد‪ .‬دليل آن است كـه گـاهي اوقـات وجـود‬
‫همبستگي مقطعي به اشتباه راي بر پايا بودن پانل صـادر مـي‪-‬‬
‫كند‪ .‬آزمونهاي مختلفـي بـراي تسـت همبسـتگي مقطعـي در‬
‫دادههـاي پانــل وجـود دارد‪.‬كــه مهــمتـرين آن آزمــون پســران‬
‫)‪ (Pesaran, 2005‬اســت‪ .‬آمــاره ايــن آزمــون ‪ ٦/٤٨‬و ســطح‬

‫شاخص رقابتپذيري ‪ ٠/٠٢١‬واحد افزايش مييابد‪ .‬داشتن برنـد‬
‫و نام تجاري يكي ديگر از متغيرهاي اثرگذار بر وضعيت رقابت‪-‬‬
‫پذيري يك شركت در بازارهاي جهاني است‪ .‬معتبـر و شـاخص‬
‫بودن برند صادراتي يـك شـركت در بازارهـاي خـارجي سـبب‬
‫افزايش شاخص رقابتپذيري ميگردد‪.‬‬
‫نهايي با افزايش يك واحد ميزان تقاضاي جهاني براي شـركت‪،‬‬
‫يكي از متغيرهاي اثرگذار بر شاخص رقابتپذيري است‪ .‬افزايش‬
‫يك واحد اين متغير سـبب مـيشـود تـا ميـزان رقابـتپـذيري‬
‫زعفران ‪ ٠/٠١١‬واحد افزايش يابد‪ .‬افزايش سرمايه شركت سبب‬
‫ميشود تا شركت ها بتوانند ساير متغيرهاي اثرگذار بـر رقابـت‪-‬‬
‫پذيري مانند جذب نيروي كار بيشتر‪ ،‬ارتباط و همـاهنگي بيشـتر‬
‫با ارگان ها و سازمانهاي مرتبﻂ مانند بانكها و ارتباط بيشتر و‬
‫بهتر با سازمانهاي دولتي در داخل كشور را تقويت كننـد‪ .‬ايـن‬
‫مسئله به صورت غير مستقيم ميتواننـد سـبب افـزايش قـدرت‬
‫رقابتپذيري گردد‪ .‬بهبود همكاري بانكها به عنوان يك ارگان‬
‫پشتيبان مي تواند نقـش و سـهم مهمـي در وضـعيت و ارتقـاي‬
‫توان رقابتپذيري شـركتهـا در بازارهـاي خـارجي ايفـا كنـد‪.‬‬
‫افزايش هر واحـد همكـاري بيشـتر بانـكهـا بـا شـركتهـاي‬
‫صادركننده )با توجه به اينكه اين متغير به صورت طيف ليكـرت‬
‫از خيلي كم تا خيلي زياد طبقه بندي شده است( سـبب افـزايش‬
‫‪ ٠/٠١٣‬واحدي شاخص رقابت پذيري ميگردد‪ .‬وجـود و بـه روز‬
‫بودن صنايﻊ بستهبنـدي بـه عنـوان يـك نهـاد پشـتيبان بـراي‬
‫شركتهاي صادركننده يكي ديگر از متغيرهاي مهم اثر گذار بـر‬
‫رقابت پذيري شركتها اسـت‪ .‬بـه گـواهي نظـر صـادركنندگان‬
‫زعفران‪ ،‬يكي از دﻻيـل صـادرات فلـه و كسـب حـداقلي ارزش‬
‫افروده حاصل از تجارت اين محصول بحث نبود صـنايﻊ بسـته‪-‬‬
‫بندي به روز در ايران است‪ .‬اين متغير با ضريب مﺜبـت و معنـي‬
‫دار بر رقابتپذيري اين محصـول تأثيرگـذار اسـت‪ .‬فرآينـدهاي‬
‫گمركي نيز يكي ديگر از مﺆلفههاي مهـم اثـر گـذار بـر رقابـت‬
‫نشريه زراعت و فناوري زعفران‪ ،‬جلد ‪ ،٨‬شماره‪ ، ٢‬تابستان ‪١٣٩٩‬‬ ‫‪٢٧٠‬‬
‫متغيرهاي اثر گذار داراي تأثير مﺜبت بر رقابت پذيري ميباشـد‪.‬‬
‫ميزان تقاضا براي زعفران شركت در بازارهاي خـارجي يكـي از‬
‫متغيرهاي اثرگذار بر رقابتپذيري است‪ .‬هـر چـه يـك شـركت‬
‫داراي ســطح تقاضــاي بــاﻻتري در بازارهــاي جهــاني باشــد‪ ،‬از‬
‫وضعيت رقابتپذيري بهتر برخوردار است‪ .‬با توجه به ضريب اثـر‬
‫هر چند اين شاخص به لحاظ آماري معني دار نيست‪ .‬تحقيقات‬
‫ميداني در حين جمﻊ آوري اطﻼعات نشان داد كه ميـزان نفـوذ‬
‫برند در بازارها بنا به نوع كيفيت و تبليغـات‪ ،‬اسـتانداردهاي ﻻزم‬
‫براي محصول و رعايت مﺆلفههاي آميخته بازاريابي با تمام ابعاد‬
‫آن در حوزه تخفيفهاي قيمتـي و توزيـﻊ مناسـب محصـول در‬
‫زمــان و مكــان مناســب در موفقيــت برنــدهاي شــركتهــاي‬
‫صادركننده زعفران در بازارهاي صادراتي اثر گـذار بـوده اسـت‪.‬‬
‫تعداد استانداردهاي بين المللي صادراتي زعفران يكـي ديگـر از‬
‫متغيرهاي اثرگذار در مدل اسـت‪ .‬تعـداد ‪ ١٢‬شـاخص اسـتاندارد‬
‫بــينالمللــي بــراي صــادرات زعفــران تعريــف شــده اســت‬
‫) ‪International Organization for Standardization,‬‬
‫‪ .(2016‬با افزايش يك واحد اين شاخص يعني بـا رعايـت يـك‬
‫شاخص استاندارد صادراتي بيشتر‪ ،‬شـاخص رقابـتپـذيري ايـن‬
‫محصول به اندازه ضريب اثر نهايي يعني ‪ ٠/٠٢٣‬واحـد افـزايش‬
‫مييابد‪ .‬رعايت هـر چـه بيشـتر ايـن شـاخص اسـتاندارد سـبب‬
‫افزايش انگيزه و تقاضا براي خريد زعفران ايران شـده و قـدرت‬
‫رقابتپذيري شركت هـاي ايرانـي بـراي زعفـران در بازارهـاي‬
‫جهاني را افزايش مي دهد‪.‬‬
‫دو متغير دانش نيروي كار و تحصيﻼت آن ها هـر چنـد بـه‬
‫لحاظ آماري معنيدار نيستند‪ ،‬امـا ضـريب ايـن متغيرهـا مﺜبـت‬
‫است‪ .‬يعني تغييرات آنهـا و بـه عبـارت ديگـر افـزايش سـطح‬
‫تحصيﻼت و تعداد نيروي كار شركتهاي صـادراتي در راسـتاي‬
‫افزايش شاخص رقابتپذيري تغيير ميكند‪ .‬سرمايه اوليه شركت‬
‫‪٢٧١‬‬ ‫محمدزاده و همكاران‪ ،‬تحليل رقابت پذيري بنگاه هاي صادركننده زعفران ايران در بازارهاي جهاني ‪..‬‬

‫ميگردد‪ ،‬اما تغييرات و نوسانات مداوم آن مي توانـد يـه عنـوان‬ ‫پذيري است‪ .‬مشكﻼت مربوط بـه بروكراسـي تـرخيص كـاﻻ و‬
‫يك مﺆلفه منفي براي صادرات تلقي گردد‪ .‬نتايج تأثير نوسـانات‬ ‫گاها هزينههاي باﻻي گمركي براي خروج كاﻻ سبب مـيشـود‬
‫نرخ ارز و بر صادرات بـا مطالعـات ) ;‪Amini & Zare, 2017‬‬ ‫محصول در زمان پيشبينـي شـده بـه دسـت مشـتري و بـازار‬
‫& ‪Mohammadzadeh et al., 2018; Lotfali Pour‬‬ ‫خارجي نرسد و اين مسئله سبب بي اعتمـادي بـه شـركتهـاي‬
‫‪ (Bazargan, 2016; Chipili, 2013‬همخواني دارد‪.‬‬
‫ايراني شده و در بلند مدت توان رقابتي اين شركتها در مقابـل‬
‫مشوقهاي صادراتي يكـي ديگـر از متغيرهـاي اثرگـذار بـر‬
‫ساير شركتها جايگزين در بازار خارجي كاهش پيدا مـي كنـد‪.‬‬
‫توان رقابتپذيري زعفران ميباشـد‪ .‬تجزيـه و تحليـل در طـول‬
‫همﭽنين در بعﻀي مـوارد قـوانين ممنوعيـت ورود برخـي مـواد‬
‫انجام پژوهش نشان داد كه در طـول سـالهـاي گذشـته عـدم‬
‫اوليه براي اين صنعت مانند پﻼستيكهاي بسـتهبنـدي و سـاير‬
‫پرداخت مشوقهاي صادراتي به شركتهـاي صـادركننده علـي‬
‫مواد ﻻزم سبب به تعويق افتادن صادرات اين محصوﻻت مـي‪-‬‬
‫رغم تصويب و اطﻼع رساني آن به بخش خصوصي سبب ايجاد‬
‫شود‪ .‬به گواه نظر صادركنندگان ايـن حـوزه تسـهيل در فرآينـد‬
‫فﻀاي بي اعتمادي بين دولت و بخش خصوصـي شـده اسـت‪.‬‬
‫گمركي به اندازه يك واحد سبب افزايش شاخص رقابتپـذيري‬
‫اين عدم اعتماد در ساير حوزهها ممكن است هم در كوتاهمـدت‬
‫به اندازه ‪ ٠/٠٣١‬واحد مي گردد‪ .‬سرمايهگذاريهاي بلنـد مـدت‬
‫و هم در بلنـدمـدت سـبب تأثيرگـذاري نـامطلوب بـر وضـعيت‬
‫شركت هر چند به لحاظ آماري معني دار نيست‪ ،‬اما تغييـرات آن‬
‫صادراتي گردد‪ .‬پرداخت درست و بههنگام آن مـي توانـد نقـش‬
‫در راستاي تغييرات شاخص رقابت پذيري حركت ميكند‪ .‬سـهم‬
‫مﺆثري بـر عـزم و انگيـزه صـادركننده بـراي حﻀـور بيشـتر در‬
‫صــادرات بســته بنــدي شــده از صــادرات فلــه يكــي ديگــر از‬
‫بازارجهاني گردد‪ .‬امروزه مزيت رقابتي تنها متاثر از مزيت نسـبي‬
‫متغيرهاي اثر گذار است‪ .‬افزايش يك واحدي اين متغيـر سـبب‬
‫در توليد به حساب نميآيد‪ .‬انگيزه صـادراتي و مشـوقهـاي آن‬
‫افزايش ‪ ٠/٠٦٤‬واحدي شاخص رقابت پذيري مي گردد‪.‬‬
‫يكي از عوامل مهم در توسعه صـادرات و توسـعه تـوان رقـابتي‬ ‫لحاظ اسـتراتژيهـاي مناسـب بازاريـابي ماننـد اسـتراتژي‬
‫يك سازمان تلقي ميگردد )‪ .(Rasekhi et al., 2015‬افـزايش‬
‫رسوخ در بازار‪ ،‬تمـايز‪ ،‬توسـعه محصـول و توسـعه بـازار سـبب‬
‫يك واحدي اين متغير سـبب افـزايش شـاخص رقابـتپـذيري‬
‫افزايش توان رقابت پذيري در بازار جهـاني مـيگـردد‪ .‬افـزايش‬
‫زعفران به اندازه ‪ ٠/٠٣٢‬واحد ميشود‪ .‬نوسانات ناگهاني قيمـت‬
‫يك واحدي اين شاخص كه جمﻊ جبري شاخصهاي چهارگانـه‬
‫و تغييرات ناگهاني اقليمي دو متغير اثر گذار بر رقابتپـذيري در‬
‫فـوق اسـت )‪ (Kashefi et al., 2016‬سـبب افـزايش ‪٠/٠٥١‬‬
‫طبقه مﺆلفه شانس و اتفاقات در الگوي الماس پـورتر مـيباشـد‪.‬‬
‫واحدي شاخص رقابتپذيري ميگردد‪ .‬نوسانات نرخ ارز يكـي از‬
‫تغييرات ناگهاني قيمتها سبب تأثيرگذاري منفي بر توان رقابت‬
‫مهمترين متغيرهاي اثرگذار در مدل است‪ .‬تغييرات يك واحـدي‬
‫پذيري شركتهـا دارد‪ .‬افـزايش يـك واحـد ايـن متغيـر سـبب‬
‫اين متغير )افزايش( سبب كاهش شاخص رقابتپذيري به اندازه‬
‫افزايش ‪ ٠/٠٢٢‬واحدي شاخص رقابتپذيري ميشود‪ .‬تغييـرات‬
‫‪ ٠/٠٦٥‬واحد ميگردد‪ .‬نوسانات نرخ ارز يكي از متغيرهايي است‬
‫ناگهاني اقليمي به طور مستقيم بر توليد زعفران اثرگـذار اسـت‪.‬‬ ‫كه تغييرات آن سبب تزلزل اقتصاد و عـدم پـيشبينـي مناسـب‬
‫هر چند اين متغير به لحظ آماري معنيدار نيسـت‪ ،‬امـا تغييـرات‬
‫بازارهاي مختلف مـيگـردد‪ .‬هـر چنـد افـزايش نـرخ ارز سـبب‬
‫ناگهاني آب و هوا كه بـا اسـتفاده از شـاخص نوسـانات عوامـل‬
‫توجيهپذيري بيشتر صادرات و سود بيشـتر بـراي صـادركنندگان‬
 ‫نشريه زراعت و فناوري زعفران‪ ،‬جلد ‪ ،٨‬شماره‪ ، ٢‬تابستان ‪١٣٩٩‬‬ ‫‪٢٧٢‬‬

‫مﺆلفههاي درون زا در شركتها مانند استراتژيهاي بازاريـابي و‬
‫غيره ميتواند سهم زيادي در افرايش و يا كاهش تـوان رقـابتي‬
‫يك شركت داشته باشد‪.‬‬
‫نتايج آمارههاي تشخيصي مدل نشان ميدهـد كـه الگـوي‬
‫برآوري از برازش مناسبي برخوردار است‪ .‬نتايج اين شاخصهاي‬
‫برازش در جدول ‪ ٦‬گزارش شده است‪.‬‬
‫اقليمي كه دو مﺆلفه اصلي آن نوسانات بارندگي و دما مـيباشـد‬
‫)‪ (Hatef et al., 2017‬و معموﻻً با كاهش توليـد همـراه اسـت‬
‫سبب كاهش قدرت رقابتپذيري شركتها در بازارهاي جهـاني‬
‫مي گردد‪ .‬معنادار نشدن اين متغير نشان ميدهد كـه هـر چنـد‬
‫توان توليـدي يـك كشـور نقـش مهمـي در افـزايش سـهم از‬
‫بازارجهاني و افزايش تـوان رقـابتي دارد‪ ،‬امـا امـروزه توجـه بـه‬

‫جدول ‪ -٥‬برآورد الگوي پانل ﻻجيت كسري در رقابت پذيري‬

‫‪Table 5- Estimated Logit Panel Model in competitiveness‬‬
‫عوامل پورتر‬ ‫نام متغير‬ ‫ضريب‬ ‫آماره ‪Z‬‬ ‫معني داري‬ ‫اثر نهايي‬
‫‪Porter factors‬‬ ‫‪Variable name‬‬ ‫‪Coefficient‬‬ ‫‪Statistics z‬‬ ‫‪Significant‬‬ ‫‪Final effect‬‬
‫ميزان تقاضاي براي شركت‬
‫‪0.97‬‬ ‫‪1.89‬‬ ‫‪0.09‬‬ ‫‪0.021‬‬
‫‪Demand for the company‬‬
‫شرايﻂ تقاضا‬ ‫نام تجاري‬
‫‪0.67‬‬ ‫‪0.87‬‬ ‫‪0.49‬‬ ‫‪0.015‬‬
‫‪Demand conditions‬‬ ‫‪Brand‬‬
‫استانداردهاي بين المللي‬
‫‪1.11‬‬ ‫‪2.11‬‬ ‫‪0.06‬‬ ‫‪0.023‬‬
‫‪The number of international standards‬‬
‫تعداد نيروي كار‬
‫‪1.08‬‬ ‫‪0.59‬‬ ‫‪0.57‬‬ ‫‪0.024‬‬
‫‪Number of labor‬‬
‫شرايﻂ عوامل‬ ‫دانش نيروي كار‬
‫‪1.17‬‬ ‫‪1.14‬‬ ‫‪0.19‬‬ ‫‪0.026‬‬
‫‪Factors condition‬‬ ‫‪Knowledge of labor‬‬
‫سرمايه شركت‬
‫‪0.49‬‬ ‫‪2.46‬‬ ‫‪0.04‬‬ ‫‪0.011‬‬
‫‪Company’s capital‬‬
‫همكاري بانكها‬
‫‪0.67‬‬ ‫‪0.97‬‬ ‫‪0.33‬‬ ‫‪0.013‬‬
‫‪Cooperation of banks‬‬
‫صنايﻊ پشتيبان‬ ‫صنايﻊ بسته بندي‬
‫‪1.67‬‬ ‫‪2.37‬‬ ‫‪0.05‬‬ ‫‪0.036‬‬
‫‪Backup industries‬‬ ‫‪Packaging industry‬‬
‫فرآيندهاي گمركي‬
‫‪1.44‬‬ ‫‪2.77‬‬ ‫‪0.02‬‬ ‫‪0.031‬‬
‫‪Customs processes‬‬
‫سرمايه گذاري شركت‬
‫‪1.07‬‬ ‫‪0.67‬‬ ‫‪0.24‬‬ ‫‪0.023‬‬
‫استراتژي بنگاه‬ ‫‪Investment company‬‬
‫‪Firm strategy‬‬ ‫سهم صادرات بسته از فله‬
‫‪2.94‬‬ ‫‪2.46‬‬ ‫‪0.03‬‬ ‫‪0.064‬‬
‫‪The share of packaging exports from bulk‬‬
‫استراتژي هاي بازاريابي‬
‫‪2.36‬‬ ‫‪2.95‬‬ ‫‪0.00‬‬ ‫‪0.051‬‬
‫‪Marketing strategies‬‬
‫تعرفه ها‬
‫‪0.44‬‬ ‫‪0.49‬‬ ‫‪0.33‬‬ ‫‪0.009‬‬
‫‪Tariffs‬‬
‫دولت‬ ‫نوسانات نرخ ارز‬
‫‪-2.98‬‬ ‫‪-3.17‬‬ ‫‪0.00‬‬ ‫‪-0.065‬‬
‫‪Government‬‬ ‫‪Exchange rate fluctuations‬‬
‫مشوق هاي صادراتي‬
‫‪1.47‬‬ ‫‪2.58‬‬ ‫‪0.01‬‬ ‫‪0.032‬‬
‫‪Export incentives‬‬
‫نوسانات قيمتي‬
‫‪-1.08‬‬ ‫‪-2.17‬‬ ‫‪0.05‬‬ ‫‪-0.022‬‬
‫اتفاق‬ ‫‪Price fluctuations‬‬
‫‪event‬‬ ‫تغييرات اقليمي‬
‫‪-0.77‬‬ ‫‪-1.08‬‬ ‫‪0.11‬‬ ‫‪-0.016‬‬
‫‪Climate change‬‬
‫‪Source: Research Findings‬‬ ‫مأخذ‪ :‬يافتههاي تحقيق‪.‬‬
‫‪.‬‬
‫‪٢٧٣‬‬ ‫محمدزاده و همكاران‪ ،‬تحليل رقابت پذيري بنگاه هاي صادركننده زعفران ايران در بازارهاي جهاني ‪..‬‬

‫جدول ‪ -٦‬نتايج برازش مدل پانل ﻻجيت كسري‬

‫‪Table 6- The results of fitting the Fractional logit panel model‬‬
‫آماره آزمون‬
‫نام آزمون‬ ‫معني داري‬
‫‪Statistics‬‬
‫‪Name of exam‬‬ ‫‪Significant‬‬
‫‪exam‬‬
‫تست نسبت درستنمايي‬
‫‪11.86‬‬ ‫‪0.01‬‬
‫‪LR Test‬‬
‫ضريب تعيين مك فادن‬
‫‪0.61‬‬
‫‪R2 Mcfadden‬‬
‫ضريب تعيين كرگ اوهلر‬
‫‪0.63‬‬
‫‪R2 Cragg & Uhler‬‬
‫‪Source: Research findings.‬‬ ‫مأخذ‪ :‬يافتههاي تحقيق‪.‬‬

‫است‪ .‬نتايج محاسبه شده براي شاخص مزيت نسبي آشكار شـده‬
‫متقارن براي زعفران ايران نشان ميدهد ايران تا سـال ‪ ٢٠١٠‬از‬
‫وضعيت رقابت پذيري افزايشي در هر سال نسبت به سال گذشته‬
‫برخودار بوده است‪ .‬اما از سال ‪ ٢٠١١‬تا ‪ ٢٠١٦‬رقابتپذيري ايران‬
‫در اين بازارها در حال كاهش بوده اسـت‪ .‬نتـايج مطالعـه حاضـر‬
‫نشان ميدهد كه صادرات فله زعفران بدون توجه به برنـد‪ ،‬عـدم‬
‫رعايت استاندادهاي صادراتي بـه لحـاظ كمـي و كيفـي در ايـن‬
‫ســالهــا‪ ،‬نوســانات قيمتــي ايــن محصــول كــه مــانﻊ از انعقــاد‬
‫قراردادهاي بلندمدت با شـركتهـاي طـرف تجـاري مـيگـردد‪،‬‬
‫نوسانات نرخ ارز‪ ،‬نوسانات توليدي به دليل تغييرات اقليمي و عدم‬
‫توجه كافي شركتها به استراتژيهاي بازاريابي در كوتاهمـدت و‬
‫بلندمدت به عنوان بخشي از دﻻيل كاهش رقابتپـذيري مطـرح‬
‫ميباشد‪ .‬اين مسئله باعث شده است در سالهاي اخير رتبه ايران‬
‫در بين كشورهاي فعال در حوزه تجارت زعفران تنزل پيدا كـرده‬
‫و اين مسئله تهديدي براي از دست دادن بازارهـاي جهـاني ايـن‬
‫محصول با توجه به ورود كشورهايي مانند افغانستان‪ ،‬هند‪ ،‬ايتاليـا‬
‫و اسپانيا به حساب ميرود‪ .‬به منظور بررسي عوامـل اثرگـذار بـر‬
‫اين رقابتپذيري شركتهاي صادركننده زعفران از مـدل رقابـت‬
‫پذيري الگوي الماس پورتر استفاده شده است‪ .‬مﺆلفههاي ‪ ٦‬گانـه‬
‫الگوي الماس پورتر شامل شرايﻂ تقاضا‪ ،‬شرايﻂ عوامـل‪ ،‬صـنايﻊ‬
‫نتايج ضرايب تعيين مك فادن و كرگ اوهلر نشان مـيدهـد‬
‫كه متغييرهاي مستقل مدل به خـوبي تغييـرات متغيـر وابسـته را‬
‫توضيح ميدهد‪ .‬مقدار آماره لگاريتم درست نمـايي و معنـي داري‬
‫آن نيز نشان ميدهد الگوي برآوردي در سطح ‪ ٩٩‬درصد معنـي‪-‬‬
‫دار است‪.‬‬
‫نتيجهگيري‬
‫توسعه صادرات غير نفتي همواره از اهداف كﻼن كشور بـوده‬
‫است‪ .‬در اين ميان توجه به صادرات بخش كشاورزي بـه عنـوان‬
‫يك بخش كليدي و ارز آور در اقتصاد كشور از ديرباز مطرح بوده‬
‫است‪ .‬در ميان محصـوﻻت كشـاورزي توسـعه صـادرات گياهـان‬
‫دارويي و بـه خصـوص زعفـران بـه علـت ارزش افـزوده بـاﻻ و‬
‫برخورداري از مزيت نسبي در توليد بـه عنـوان راهكـار رهـايي از‬
‫صـادرات تـك محصـولي مـيباشـد ) & ‪Mohammadzadeh‬‬
‫‪ .(Karbasi, 2018‬عدم شناسـايي درسـت كانـالهـاي بـازاري‬
‫صادرات زعفران در بلندمـدت سـبب كـاهش درآمـد صـادراتي و‬
‫كاهش قدرت رقابتي ايران ميگردد )‪ .(Ghaderi, 2018‬با توجه‬
‫به وجود رقابتشديد در بازارهاي جهاني براي محصول زعفران و‬
‫بيم از دسـتدادن جايگـاه جهـاني تجـارت ايـن محصـول‪ ،‬ايـن‬
‫مطالعه به بررسي عاملهاي مﺆثر بر رقابتپـذيري شـركتهـاي‬
‫صادركننده اين محصول در دوره زمـاني ‪ ١٣٩٠ -١٣٩٥‬پرداختـه‬

‫صادراتي استراتژيهاي بازاريابي متفاوتي اتخـاذ نماينـد‪ .‬رعايـت‬
‫نوع استراتژي مناسب همگـام بـا نـوع اسـتراتژي ورود بـه بـازار‬
‫خارجي مي تواند در كوتاهمـدت بـه توسـعه صـادرات زعفـران و‬
‫افزايش قدرت رقابتي شركتها منجر شود‪ .‬جلـوگيري از صـدور‬
‫بخشنامههاي بدون مطالعه و غيرقانوني در خصوص محدوديت و‬
‫ممنوعيت براي صادرات و حﻀـور بخـش خصوصـي در تصـويب‬
‫بخش نامهها در حوزه صادرات زعفران و قوانين گمركي‪ ،‬رعايـت‬
‫كامل قـانون در خصـوص معافيـت فراينـد صـادرات از هرگونـه‬
‫ماليات و عوارض و جلوگيري از خام فروشي از ديگر پيشـنهادات‬
‫مطرح شده ميباشد‪ .‬تعيين قيمت واحد زعفران صادراتي حـداقل‬
‫به صورت ساليانه به منظـور جلـوگيري از نوسـانات قيمتـي كـه‬
‫صادرات را مختـل مـيكنـد و همﭽنـين تسـهيل در فرآينـدهاي‬
‫گمركي جهت صادرات و برقراي تعرفههاي ترجيحـي از وظـايف‬
‫دولت بوده كه در اين مطالعه پيشنهاد ميگردد‪.‬‬
‫‪Aghazadeh, H., Estiri, M., and Asanlou, B. 2017.‬‬
‫‪Investigating the effective components on the‬‬
‫‪competitiveness‬‬ ‫‪of‬‬ ‫‪Iranian‬‬ ‫‪enterprises.‬‬
‫‪Quarterly Journal of Sustainable Growth and‬‬
‫‪Development 7 (3): 17-34. (In Persian).‬‬
‫‪Amini, A., and Zare, S. 2017. Analysis of the role‬‬
‫‪of the real exchange rate and its fluctuations on‬‬
‫‪Iran's industrial exports. Quarterly Journal of‬‬
‫‪Financial Economics 11 (38): 21-57. (In‬‬
‫‪Persian).‬‬
‫‪Borza, A., and Borza, M. 2014. An economic state‬‬
‫‪production and marketing of pineapple in‬‬
‫‪Meghalage state, a case study of east and west‬‬
‫‪Agro Gills districts. Indian Journal of‬‬
‫‪Agricultural Economics 12 (47): 447-448.‬‬
‫‪Babaie, SH., and Pashazadeh, Y. 2016.‬‬
‫‪Hatef, H., Daneshvar Kakhki, M., Kohansal, M.,‬‬
‫‪Investigating the factors influencing the‬‬
‫‪achievement of sustainable competitive‬‬
‫‪advantage in exporting agricultural products to‬‬
‫نشريه زراعت و فناوري زعفران‪ ،‬جلد ‪ ،٨‬شماره‪ ، ٢‬تابستان ‪١٣٩٩‬‬ ‫‪٢٧٤‬‬
‫پشتيبان‪ ،‬استراتژي بنگاه‪ ،‬دولت و شـانس و اتفاقـات بيـان شـده‬
‫است‪ .‬نتايج نشان داد كه نوسانات نـرخ ارز و انتخـاب اسـتراتژي‬
‫بازاريابي مناسب از مهمترين عوامل مـﺆثر بـر شـاخص رقابـت‪-‬‬
‫پذيري زعفران ميباشند‪ .‬نتايج به دست آمده از اين پـژوهش بـا‬
‫‪ (Kashefi‬و )‪ (Ghaderi, 2018‬هـم‪-‬‬ ‫مطالعـات )‪et al., 2016‬‬
‫خواني دارد‪ .‬بر اسـاس پيشـنهادات صـادركنندگان كـه از طريـق‬
‫تحقيقات ميداني حين انجام پژوهش بهدست آمد‪ ،‬ﻻزم اسـت تـا‬
‫اختيارات مربوط به صادرات به خود بخش خصوصي واگذار گردد‪.‬‬
‫تا از اين راه بخشي از مشكﻼت تجار و صادركنندگان اين حـوزه‬
‫به دليل بروكراسي اداري و موازيكاري ارگانهـاي دولتـي حـل‬
‫شــود‪ .‬اجــازه ثبــت برنــد‪ ،‬تغييــرات ســرمايه شــركتهــا بــدون‬
‫بروكراسيهاي اداري و استفاده از استانداردهاي بينالمللي بـراي‬
‫صادركنندگان از مﺆلفههاي اين پيشنهاد ميباشد‪ .‬پيشـنهاد مـي‪-‬‬
‫گردد صادركنندگان و بخش خصوصي متناسب با بازارهاي هدف‬
‫منابع‬
‫‪Russia. Master's Thesis, Urmia University 3‬‬
‫‪(17): 112-129. (In Persian).‬‬
‫‪Chipili, J.M. 2013. Exchange rate volatility and‬‬
‫‪trade flows in Zambia. African Development‬‬
‫‪Review 25 (1): 55-66.‬‬
‫‪Ferve, C., and Beamish, P.W. 2015. A resource-‬‬
‫‪based approach to the study of export‬‬
‫‪performance. Journal of Small Business‬‬
‫‪Management 8 (41): 242–261.‬‬
‫‪Ghaderi, A. 2018. Examining saffron market‬‬
‫‪revenue and choosing marketing channel for‬‬
‫‪trade. Econometrical Journal 58 (4): 328-349.‬‬
‫‪Ghuth, M. 2005. Competitiveness of large‬‬
‫‪companies in the field of economics and factors‬‬
‫‪affecting it. Journal of Economic and Social‬‬
‫‪Research 12 (2): 39-48.‬‬
‫‪Banayian, M., and Shahnoshi Froshani, N.‬‬
‫‪2017. Evaluation of economical vulnerability to‬‬
٢٧٥ .. ‫ تحليل رقابت پذيري بنگاه هاي صادركننده زعفران ايران در بازارهاي جهاني‬،‫محمدزاده و همكاران‬
climatic fluctuations (Case study: Khorasan
Razavi province). Journal of Agricultural
Meteorology 4 (2): 61-70.
Hosseini, S., and Jahangiri, Z. 2015. Development
of export strategy for agricultural products in
Bushehr province. First National Conference on
Future Studies, Management and Development,
Tehran, Center for the Development of Modern
Education in Iran 8 (13): 27-44. (In Persian).
Islamic Republic of Iran Customs. 2016. Deputy
planning and planning, foreign trade statistics
journal of Iran. Office of Statistics and Machine
Services. Available at Web site:
http://www.irica.gov.ir/web_directory/55334.ht
ml (verified April 2017). (In Persian).
Institute for Planning Research, Economics of
Agriculture and Rural Development. 2018.
Summary of study group reports. Available at
Web site: http://www.agri-
eri.ac.ir/dorsapax/userfiles/file/nezamtajdid.pdf.
pp. 44-81. (In Persian).
International Organization for Standardization
(ISO). 2016. Reports publication. Available at
Web site: https://www.iso.org/ standards.html.
P.138-141.
Khorshidi, GH., Hajipour, B., Azizi, SH., and
Eidani, H. 2017. Designing and explaining the
pattern of export development in Iran's free
trade zones. Quarterly Journal of Business
Research 21 (83): 35-65. (In Persian).
Kashefi, M., Mohammadi, H., and Abolhasani,
L. 2016. Investigating the role of marketing
strategies on export performance of Iranian
saffron. Master's thesis. Faculty of Agriculture,
Ferdowsi University of Mashhad.11-13. (In
Persian with English Summary).
Kashi, M., Ebrahimi, M., and Yavari Gohar, F.
2016. Prioritizing factors affecting Iran's
competitiveness in halal tourism. Master's
Thesis, Allameh Tabataba'i University.17-19.
(In Persian).
Lund, D., Claver, E., and Andreu, R. 2017.
Foreign market entry mode in the herbal
medicine: the impact of country- and firm-
specific factors. International Business Review
4 (16): 362–376.
Lotfali Pour, M.R., and Bazargan, B. 2016.
Investigating effects of effective, effective
exchange rate, export and import changes on
Iran's trade balance. Journal of Sustainable
Development and Development Researches 16
(1):67-92. (In Persian).
Mirzaie Adinehvand, S., Shokat Fadaie, M., and
Khaledi, M. 2017. An Analysis of the
competitive advantages of exporting date in
Iran based on the porter Diamond Model.
Master's Thesis. Faculty of Agriculture, Payame
Noor University of Tehran Province,Iran. (In
Persian with English Summary).
Mehrabi Bashr Abadi, H., and Pour Moghadam, A.
2012. Effective factors on the relative
advantage of Iranian raisins exports. Journal of
Agricultural Economics Research 4 (1): 118-
134. (In Persian).
Mohammadzadeh, S.H., and Karbasi, A. 2018.
Impact of oil revenues shocks on exports of
saffron. Quarterly Journal of Agronomy and
Technology of Saffron 6 (4): 88-101. (In
Persian).
Mohammadzadeh, S.H., Karbasi, A., and
Mohammadi, H. 2018. Factors affecting the
selection of strategies for entry into the foreign
market of medicinal plants case Study:
Khorasan Razavi Province. Quarterly Journal of
Agricultural Economics and Development 32
(2): 117-131. (In Persian).
Moradi, M., and Shafaie, A. 2015. Investigating
the role of competitiveness on the development
and expansion of business companies in Iran.
Journal of Sustainable Development and
Development Researches 17 (3): 117-137.
Porter, M. 2006. Industrial sector, perceived

environmental uncertain ty and entry mode
strategy. Journal of Business Research 55: 495–
507.
Porter, M. 1990. Competitiveness and its
determinants in the economics. Journal of
Economics and Applied Research 31: 128- 170.
Pakravan, M.R. and Gilanpour, A. 2013. A survey
of export potential perspective and
competitiveness of Iranian agricultural products
in the Middle East and North Africa. Journal of
Agricultural Economics and Development 27
(1): 48-69. (In Persian).
Pesaran, M.H., and Shin, K. 2005. Measuring
globalization industries and national industry
Approach: Empirical evidence across five
countries and over ime. Journal and nternational
Business Studies, Fourth Quarter 4 (11): 28-49.
Rasekhi, S., Hakim Abadi, M., and Jabari, V.
2016. The determinants of Iran's
competitiveness in the agricultural sector.
Journal of Agricultural Economics Research 8
(30): 17-45. (In Persian).
Rasekhi, S., and Jabari, V. 2015. Investigating the
effect of economic instability on international
competitiveness in Iranian agriculture.
١٣٩٩ ‫ تابستان‬، ٢‫ شماره‬،٨ ‫ جلد‬،‫نشريه زراعت و فناوري زعفران‬ ٢٧٦
Quarterly Journal of Strategic and
Macroeconomic Policies 3 (12): 137-154. (In
Persian).
Research Center of the Majlis. 2018. Data and
statistics published. Available at Web site:
http://rc.majlis.ir/fa (Verified April 2018).
Shokat Fadaie, M., Mirzaie Adinehvand, S., and
Khademolmahdieh, J. 2017. A review of the
competitive advantages of date export in Iran,
The First National Conference on Modern
Iranian Studies and the World in Management,
Economics and Accounting and Humanities,
Shuster Applied Scientific University.10-12
March 2017, pp.47-53. (In Persian).
Taheri Rikandeh, A., Pakravan, M., Gilanpour, A.,
and Abolghasemi, F. 2016. Assessing Iran's
competitiveness in the Global market of
medicinal herbs and prioritizing export-import
Destinations. Journal of Agricultural
Economics 10 (1): 153-174. (In Persian).
Union of Exporters of Khorasan Razavi Province.
2018. Reports and Statistics. Comprehensive
Research Published. Available at Web site
http://www.kheu.ir/ (verified 3 September
2018).pp. 93- 117.
Saffron Agronomy & Technology Vol. 8, No. 2, Summer 2020, P. 261-276 7

Analysis of Competitiveness of Iran's Saffron Exporting Companies in

Global Markets

Seyed hossein Mohammadzadeh1, Alireza Karbasi2*, Hosein Mohammadi3

Submitted: 6 March 2019 Accepted: 23 June 2019

Mohammadzadeh, S.H., Karbasi, A and Mohammadi, H. 2020. Analysis of Competitiveness of Iran's
Saffron Exporting Companies in Global Markets. Saffron Agronomy & Technology, 8(2): 261-276.

Abstract
Recent multi-year experiences in Iran show that reliance on income from the sale of crude oil leads to
instability in export earnings. In order to reduce the dependence of the Iranian economy on crude oil exports,
export policies should be directed towards export of non-oil commodities, including exports of agricultural
products. Saffron is one of the most important export items of the agricultural sector and medicinal plants.
However, its production and export has not grown exponentially in recent years despite growing allocation of
land and production. The results of various studies in have shown that one of the main reasons for failure of
Iranian companies in the world market for exporting medicinal herbs is decline in competitiveness in these
markets in recent years. Therefore, this study seeks to examine factors affecting competitiveness of Iran's
saffron exporting companies in global markets. Competitiveness measurements using symmetric revealed
comparative advantage index and analysis of its influencing factors were analyzed using the Porter Diamond
Competitive Model and Fractional Logit Panel regression model. The statistics and data were collected through
collecting questionnaires from 35 saffron exporter companies for 2011-2016. The results showed that the six
components of the Porter diamond model including demand conditions, factor conditions, supporting
industries, firm strategy, state and unpredictable events affect the competitive situation of the companies under
study. Accordingly, observance of quantitative and qualitative export standards, prevention of fluctuations in
the price of saffron, reduction of exchange rate fluctuations in line with government policies, reduction of
production fluctuations due to climate change by providing technical solutions and sufficient attention of
companies to marketing strategies are proposed as new ways to improve the competitive situation of the
companies being studied.

Keywords: Competitiveness, Saffron, Export, Porter diamond pattern

1- Ph.D., Student of Agricultural Economic Department, Agricultural Faculty, Ferdowsi university of Mashhad, Mashhad
2 - Professor of Agricultural Economic Department, Agricultural Faculty, Ferdowsi university of Mashhad, Mashhad
3 - Associate Professor of Agricultural Economic Department, Agricultural Faculty, Ferdowsi university of Mashhad, Mashhad
(*- Corresponding author. Email: Karbasi@um.ac.ir)
DOI: 10.22048/jsat.2019.174203.1337