GROUP 1

INTELEKTWALISASYON NG WIKANG FILIPINO SA LARANGANG

SIYENTIPIKO-TEKNIKAL

Malaking bilang ng mga mag-aaral ang nakararanas ng kahirapan sa pag-aaral sa

larangan ng agham at teknolohiya. Napakarami ng terminolohiya na ginagamit dito na mahirap
maunawaan kung hindi mabibigyan nang maayos na pagpapaliwanag. Dahil sa limitadong
bokabularyo ng wikang Filipino sa konseptong teknikal, maraming siyentipiko ang nahihirapan
na gamitin ito bilang wikang panturo. Subalit, ang kakulangan na ito ang nagtulak sa ilan na
magsagawa ng mga pag-aaral sa kani-kanilang larangan gamit ang wikang Filipino. Sa
katunayan, noong pa mang dekada 60’s at dekada 80’s ay may nabuo ng diksyunaryo ang mga
siyentipiko. Ito ay ang “Ang Talahuluganang Pang-agham: Ingles Pilipino” na isinulat ni Dr.
Jose Sytangco, isang manggagamot mula sa UST at ang “English-Pilipino Vocabulary for
Chemistry” na nilikha ng mag-asawang Bienvenido Miranda at Salome Miranda, kapwa
propesor sa kemistri sa Unibersidad ng Pilipinas. Sa kasalukuyan, ang UP lamang ang may
librong pang-angham sa Filipino dahil sa panghihikayat na ibinigay ng Sentro ng Wikang
Filipino dito at dahil na rin sa masigasig na pagtataguyod ng mga propesor sa naturang
unibersidad sa pagsusulong ng wikang Filipino bilang wikang panturo sa mga larangang ito.
Sa pagtataguyod ng wikang Filipino bilang wika sa pagtuturo sa mga larangang
siyentipiko-teknikal, kailangang ang intelektwalisasyon ng wika. Nabanggit nina San Juan et
al., (2019) (ayon kay Gonzales, 2005), ang intelektwalisasyon ay ang “pagpaksa ng mga ideya
sa pinakamataas na lebel sa akademya”. Ito ay maaari lamang matamo sa pamamagitan ng
paggamit dito hindi lamang bilang wika sa pang-araw-araw o ordinaryong komunikasyon kung
hindi maging sa matatalinong diskurso sa paaralan. Mayroong dalawang proseso sa pagtatamo
ng intelektwalisasyon ng wika sa akademya, linggwistiko at ekstra-linggwistiko. Kabilang sa
unang proseso ang pagdebelop ng isang estandardisadong anyo ng wika na magagamit naman
sa pagdebelop ng akademikong diskurso, pagdebelop ng corpora o lawak ng teksto sa iba’t
ibang akademikong larang at ang pagbuo ng register ng wika o ang tangi at tiyak na gamit ng
wika sa isang larang. Kabilang naman sa ikalawang proseso ang pagbuo ng creative minority o
significant others o ang mga intelektwal na disipulo na magsisimulang gumamit ng mga
teknikal na bokabularyo, terminolohiya at ng estilo o retorika at magpapalaganap nito sa
pamamagitan ng pagsulat, paglalathala at pagtuturo. Ang pagbuo ng isang patakarang pangwika
ay tunay ring makabuluhan at malaking tulong sa intelektwalisasyon ng wika (Zafra, 2003).
 Malaki ang ginampanang papel ng pagsasalin sa adhikaing intelektwalisasyon ng wika.
Ayon pa rin kina San Juan et al., ang pagsasa-Filipino ng iba’t ibang akda mula sa iba’t ibang
wika ay isang paraan ng intelektwalisasyon ng wika. Hindi isang simpleng gawain ang
pagsasalin. Dapat na maging bukas at malawak ang pananaw ng isang tagasalin at hindi
nakakulong sa personal at limitadong konteksto lamang. Ang pagsasalin ay hindi simpleng
paghahanap o pagtutumbas lamang. Hindi literal na mga kahulugan lamang ng mga salita o
pahayag ang dapat na maibigay ng isang saling-teksto kundi dapat na maibahagi nito ang mas
malalim na kahulugan ng mga salita batay sa konteksto o maging sa kulturang pinagmulan ng
original na teksto.
Ilan pang mga batikang propesor mula sa malalaking pamantasan at unibersidad sa
Maynila, maliban kay Dr. Sevilla III, ang naitalang gumamit na ng wikang Filipino sa kanilang
pagtuturo ng siyentipiko at teknikal na kurso. Ilan sa kanila ay sina John Pellas ng UP at Lea
Soriano ng DLSU sa Matematika, Nathaniel Oco ng NU, at Elimar ng QCPU at AMA para sa
araling Kompyuter, at Rosemary Seva ng UP sa Inhinyeriya (San Juan et al.). May ilan na ring
mga kagamitang panturo sa Matematika, Kompyuter, Biolohiya, pisika at Kemistri ang
nailimbag ng Sentro ng Wikang Filipino ng Unibersidad ng Pilipinas. Sa pamamagitan ng
paggamit sa wikang Filipino, pagsasalin at pagbuo ng mga aklat, napapabilis ang
intelektwalisasyon ng Filipino sa akademya.

GROUP 2
Mga Disiplina sa Larangan ng Agham

Ang salitang siyensiya o science ay mula sa salitang Latin na scientia na

nangangahulugan ng karunungan. Ito ay higit na kilala ng mga Pilipino sa tawag na agham. Ito
ay tumutukoy sistematikong pag-aaral gamit ang sistematikong pamamaraan upang subukin
ang katotohanan sa likod ng mga haka-haka. Ang layunin nito ay maparami at mapalawak ang
datos upang maka pagbuo ng teorya.

Biyolohiya
Nakatuon sa pag-aaral ng buhay at mga nabubuhay na organismo kabilang ang kanilang
estruktura, mga tungkulin, paglago, ebolusyon, distribusyon at taksonomiya.

Kemistri
Nakatuon sa komposisyon ng mga substance , properties at mga reaksyon at interaksyon
sa enerhiya at sa sarili ng mga ito.

Pisika
Nakatuon ito sa mga property at interaksyon ng panahon, espasyo, enerhiya at matter

Mula ito sa Griyego na Phusike o kaalaman sa kalikasan.

Earth Science/Heolohiya
Ito ay sumasaklaw sa pag-aaral ng mga planeta sa kalawakan, ng mga bato kung saan

gawa ito at ang mga proseso ng kanilang pagbabago, at iba pang pisikal na elemento kaugnay

ng pagbuo, estruktura at mga penomena nito.

Astronomiya
Pag-aaral na kinapapalooban ng pagmamasid at pagpapaliwanag ng mga kaganapang
nangyayari sa labas ng daigdig at ng himpapawid nito. Pinag-aaralan nito ang pinagmulan,
pagbabago at mga katangiang pisikal at kemikal ng mga bagay na napagmamasdan sa
kalangitan (na nasa labas ng atmospera), pati ang mga kaugnay na mga proseso at
kababalaghan.

Matematika
Ito ay siyensiya ukol sa sistematikong pag-aaral sa lohika, at ugnayan ng mga numero,
pigura, anyo, espasyo, kantidad, at estruktura na inihahayag sa pamamagitan ng mga simbolo.
Ang mga matematika ay lumulutas ng katotohonan o kamalian ng mga konhektura sa
pamamagitan ng mga matematikal na pagpapatunay na mga argumentong sapat upang
mahikayat ang ibang mga matematiko sa balidad nito.

GROUP 3
Mga Disiplina sa Larangan ng Teknolohiya

Ang teknolohiya ay pinagsamang salitang Griyego na techne (sining, kakayahan, craft o

parang kung paano ginagawa ang bagay); at logos o salita, pahayag, o binigkas na pahayag.
Ang praktikal na aplikasyon ng mga impormasyon at teoryang pansiyensiya. Umaasa ito sa
mga teoryang pansiyensya. Ito ang paglikha at paggamit ng iba’t ibang pamamaraan o
kaugnayan ng buhay, kapaligiran, kalikasan at lipunan.

Information Technology (IT)

Ito ay tumutukoy sa pag-aaral at gamit ng telnolohiya kaugnay ng pagbibigay at
paglilipat ng impormasyon, datos at pagpoproseso. Tumutukoy rin ito sa pag-unawa,
pagpaplano, pagdidisenyo, pagbuo, distribusyon, pagpoprograma, suporta, solusyon, at
operasyon ng mga software at kompyuter.

Inhinyeriya
Ito ay nagmula sa salitang Kastila na ingeniera o ingenieria . Ito ay nakatuon sa
paglalapat ng agham upang matugunan ang pangangailangan ng sangkatauhan. Naisasagawa ito
sa pamamagitan ng aplikasyon ng mga prinsipyong siyentipiko, matematika at praktikal na
karanasan upang makabuo ng mga disenyo at mapagana ang mga estruktura o makina ayon sa
sistematikong proseso o pamamaraan.

Filipino sa Pagsulat sa Agham, Teknolohiya, Inhinyeriya, at Matematika

Kadalasang nakasulat sa paraang paglalahad, paglalarawan at pangangatwiran ang mga

teksto sa disiplinang ito at naglalaman ng mga paktuwal at produkto ng mga eksperimento, lalo
na ang mga teksto sa Agham at Teknolohiya. Maliban sa Matematika, posibleng ang isang
termino ay ginagamit sa isa o mahigit pang akda at posible ring ang mga salitang ito ay
magkaroon ng magkapareho o magkaibang kahulugan.
Pansinin ang dalawang metodo na kadalasang ginagamit sa ganitong uri ng pagsulat o
pananaliksik, (Batnag, A. at Petras, J.).

Ang isang mabuti at magaling na teknolohiya ay dumaraan naman sa sumusunod na

proseso:

Metodong IMRaD ang kadalasang ginagamit sa Siyensiya at Teknolohiya

I - Introduksyon
Nakapaloob dito ang problema, motibo, layunin. Background at pangkalahatang
pahayag. Bakit isinagawa ang pag-aaral? Ang mga tanong na dapat sagutin? Ano ang
pinatunayan ng hipotesis?

M- Metodo
Nakapaloob ang mga modelo at panukat na gagamitin, ano, kailan, saan, paano,
gagamitin ang materyal. Sino-sino ang sangkot? (Disenyo ng Pag-aaral, Respondente at paraan
ng pagpili, Lugar ng Pag-aaral, Hakbang na Isasagawa, Instrumentong gagamitin, Istatistikang
Panunuri)

R - Resulta
Nakapaloob dito ang resulta ng ginawang empirikal na pag-aaral. Tama ba ang
hipotesis?
Ipapakita ito sa pamamagitan ng mga tsart, graph, plot at iba pang graphic organizer

a - Analisis
Nakapaloob ang analisis ng isinagawang pag-aaral batay sa resulta.

D - Diskusyon
Nakapaloob dito ang diskusyon at konklusyon ng isinagawang pag-aaral. Ano ang
implikasyon ng resulta? Bakit? Ano ang maitutulong nito sa lipunan sa hinaharap? May mga
paglabag ba ito sa etika? Makabuluhan ba ito? Masasabi bang malaking kontribusyon ito sa
sangkatauhan.

Ilang Kumbensyon sa Pagsulat

1. Gumagamit ng atin, kami, tayo ang sulating siyentipiko at teknikal, hindi personal
(hal. ako, ikaw at iba pa)
2. Hindi pasibo kundi aktibo
3. Nasa pangkasalukuyan (hal. matematika)
4. Maraming drowing (hal. kemistri)

Ilang Halimbawa ng mga Sulatin

Ilan sa mga sulating akademiko sa siyensya at teknolohiya ang mga sumusunod:

1. Teknikal na Report
2. Artikulo ng Pananaliksik
3. Instruksyunal na polyeto o handout
 4. Report Panlaboratoryo
5. Plano sa Pananaliksik
6. Katalogo
7. Teknikal na Talumpati o Papel na Babasahin sa Komprehensya
8. Report ng Isinagawang Gawain (Performance Report )

GROUP 4
PROSESO, LAYON AT KAHALAGAHAN NG PAGSASALING SIYENTIPIKO AT
TEKNIKAL

Tulad ng nabanggit sa naunang yunit, ang pagsasalin ay hindi lamang paghahanap ng

katumbas na salita mula sa pinagmulang wika patungo sa tunguhing wika. Ito ay isang sining at
agham na nangangailangan ng malawak at malalim na kaalaman sa larangan ng lingguwistika at
gramtika. Mayroon itong dalawang uri - ang pagsasaling teknikal/siyentipiko at pagsasaling
pampanitikan. Malaki ang naitutulong ng pagsasaling teknikal sa pagpapalaganap ng
impormasyon sa iba’t ibang sangay at institusyon sa bansa sapagkat ang pangunahing layon
nito ay ang magkaroon ng mas malinaw at mabilis na komunikasyon gamit ang Filipino sa
larangan ng agham at teknolohiya. Nabibigyan ng gawaing ito ng pagkakataon ang lahat ng tao,
lalo na iyong hindi gaanong nakauunawa ng Wikang Ingles na maunawaan ang sinasabi o
inihahayag ng mga teksto sa siyensya at teknolohiya. Binaggit nina San Juan et al., na
espesyalisado ang pagsasaling ito sapagkat isang tiyak na disiplina ang pinagtutuunan nito.
Bukod sa lalim at lawak ng kaalaman ng tagasalin sa dalawang wikang kasangkot,
nangangailangan din ito ng malalim at malawak na kaalaman sa disiplinang gagawan ng
pagsasalin.
Inilahad ni Alamrio (1997) (ayon kina San Juan et al.,) ang mga panukalang hakbang sa
pagsasalin na ayon sa praktika ng Unibersidad ng Pilipinas. Isinasaad ito sa gabay na inilabas
ng UP Sentro ng Wikang Filipino.
Kabilang dito ang:
1. Pagtutumbas mula Tagalog/Pilipino o mula sa katutubong wika ng Pilipinas
2. Panghihiram sa Español
3. Panghihiram sa Ingles; pagbabago sa baybay o pananatili ng orihinal na baybay sa
Ingles
4. Paglikha
Binanggit naman ni Batnat, et al., (2009) na nagtala ang London Institute of linguistics
(LIL) ng mga katangiang dapat taglayin ng isang tagasalin ng mga tekstong siyentipiko at
teknikal.
Kabilang dito ang sumusunod:
1. malawak na kaalaman sa tekstong isasalin;
 2. mayamang imahinasyon upang mailarawan sa isipan ang mga kasangkapan o
prosesong tinatalakay;
3. katalinuhan upang mapunan ang mga nawawala at/o malalabong bahagi sa orihinal
na teksto;
4. kakayahang makapamili at makapagpasya sa pinakaangkop na terminong katumbas
mula sa literatura ng mismong larangan o sa diksiyonaryo;
5. kasanayang gamitin ang pinagsasalinang wika nang may kalinawan, katiyakan, at
bisa; at
6. karanasan sa pagsasalin sa mga kaugnay na alrangan o sisiplina.
Samantala, nagbigay naman ng ilang pamamaraan sa pagsasaling siyentipiko at teknikal
sina Enrique at Protacio-marcelo (1984) sa kanilang pag-aaral na pinamagatang “Neocolonial
Politics and Language Struggles in the Philippines”: 1. saling-angkat (direct borrowing );

2. saling-paimbabaw (surface assimilation );

3. saling-panggramatika (grammatical translation );

4. saling-hiram (loan translation )

5. saling-likha (word invention )

6. saling-daglat (abbreviated word )

7. saling-tapat (parallel translation )

8. saling-taal (indigenous-concept oriented translation ); at

9. saling-sanib (amalgamated translation )

Ilang halimbawa ng mga salitang siyentipiko at teknikal na naisalin sa Filipino

Unti-unti na ring nararamdaman ang bahagyang paglaki ng espasyo ng wikang Filipino

sa syentipiko at teknikal na larangan. Ito ay dahil sa patuloy na pakikiisa ng ilang praktisyoner
sa isinusulong hindi lamang ng KWF kundi maging ng ilang makabayang samahan sa
pagpapayaman at pagpapaunlad at paglinang sa wikang Filipino. Ang sumusunod ay ilang
halimbawa ng mga salita na isinalin sa Filipino.

English Filipino

Asthma Hika

Blister Paltos

Ovary Itlugan
 Sex Kasarian

Tendon Litid

Bile Apdo

Ringworm Buni

Sperm Punlay (punla +buhay)

Telephone Hatinig (hatid+tinig)

Chemistry Kapnayan (sangkap+hanayan)

Mathematics Sipnayan (isip+hanayan)

Germ Binhay (binhi+buhay)

Bilang pakikiisa sa pagtataguyod ng wikang Filipino, nagbigay din ilang salitang

medikal ang Philippine Council for Health Research and Development at salin nito sa Filipino.

1. Haynayan ( biology) - isang natural na agham na nauukol sa pag-aaral ng buhay at

mga nabubuhay na organismo

2. Mikhaynayan ( microbiology) - isang natural na agham ukol pag-aaral sa

miktataghay o microorganism

3. Mulatling Haynayan ( molecular biology) - pag-aaral ng mga istruktura at

tungkulin ng mulatil o molecule sa mga nabubuhay na organismo

4. Palapuso (cardiologist) - isang dalubhasa ng palapusuan o cardiology

5. Palabaga ( pulmonologist) - isang dalubhasa ng palabagaan o pulmonology

6. Paladiglap ( radiologist) - isang dalubhasa ng paladiglapan o radiology

7. Sihay ( cell) - ang pinakapayak na kayarian ng mga buhay na organismo

8. Muntilipay ( platelet) - mga selula o sihay na may mahalagang papel sa

pagpagaling ng mga sugat na dumadaan sa daluyan ng dugo

9. Kaphay ( plasma) - isang bahagi ng dugo na ang pangunahing trabaho ay ang

transportasyon ng mga ensyma, nutrisyon, at hormona

10. Iti, daragis, balaod ( tuberculosis) - impeksyon sa baga na nagmumula sa isang uri

ng ishay o bacteria , ang Myobacterium tuberculosis

11. Sukduldiin, altapresyon ( hypertension) - isang medikal na kondisyon kung saan

ang presyon ng dugo sa mga malaking ugat ay labis na mataas

12. Mangansumpong ( arthritis) - ang pamamaga sa mga kasu-kasuan na nagiging

sanhi ng kawalan ng kakayahang maiunat o maibaluktot at paninigas ng bahaging

ito

13. Piyo (gout) - isang uri ng mangansumpong o rayuma na dulot ng abnormal na

metabolismo ng uric acid.

14 .Balinguyngoy ( nosebleed) - pagdurugo ng ilong