BÀI GIẢNG DẠNG VĂN BẢN (SCRIPT)

Mônhọc: Tiếng Việt thực hành

Chương 3. Rèn luyện kỹ năng dùng từ

Chủ đề 2.1: Khái quát về từ tiếng Việt

Slide Nội dung

Khi nói hay viết đều phải dùng từ. Từ là đơn vị ngôn ngữ đã có sẵn, thuộc kho từ
vựng của ngôn ngữ và tồn tại trong tiềm năng ngôn ngữ của mỗi người. Nó là tài
1 sản chung của xã hội.
Từ là đơn vị cơ bản và trung tâm của ngôn ngữ. Khi nói, phải dùng từ đúng với nội
dung, mục đích, hoàn cảnh… giao tiếp.
1. Khái quát về từ tiếng Việt
1.1. Định nghĩa
Có rất nhiều định nghĩa về từ. Chẳng hạn: “Từ là đơn vị nhỏ nhất có nghĩa
của ngôn ngữ, được vận dụng độc lập, tái hiện tự do trong lời nói để xây dựng
2 nên câu”.
1.2. Chức năng của từ
- - Chức năng định danh: bàn, ghế, cây cối, công bằng, tự do, bình đẳng, phát
triển,…
- - Chức năng biểu niệm: nhà nước, hiệu ứng nhà kính, sự cháy,…
- Chức năng biểu cảm: chết, hi sinh, tạ thế, từ trần, ngủm, toi xác,…
3
- Chức năng kết hợp tạo câu: Kể từ khi có biển, sóng đã vỗ vào bờ…
1.3. Đơn vị cấu tạo từ trong tiếng Việt
Tiếng là đơn vị có khả năng dùng làm từ hoặc dùng làm yếu tố cấu tạo từ.
Tiếng có thể xuất hiện dưới ba hình thức:
4 + Âm tiết: là đơn vị phát âm tự nhiên nhỏ nhất, có thể có nghĩa hoặc không có
nghĩa.
+ Hình vị (từ tố): là đơn vị nhỏ nhất có nghĩa.
+ Từ: đơn vị cơ bản của ngôn ngữ.
 1.4. Phân loại từ vựng tiếng Việt
1.4.1. Theo quan hệ về nghĩa
a/. Từ đa nghĩa
5
* Nghĩa gốc – nghĩa phái sinh: Nghĩa gốc có trước, là cái tiền đề, sau đó trong
quá trình phát triển nghĩa, xuất hiện nghĩa phái sinh, có quan hệ với nghĩa gốc, có
lí do.
VD: Từ “đầu”:
+ “bộ phận trên cùng hay trước nhất của cơ thể con người hoặc động vật” -> nghĩa
6 gốc
+ “biểu tượng của nhận thức và ý chí” -> nghĩa phái sinh (liên quan vì “đầu là nơi
chứa bộ não”)
* Nghĩa đen, nghĩa trực tiếp – nghĩa bóng, nghĩa gián tiếp: Nghĩa đen phản
ánh trực tiếp đối tượng, sự vật,… dẫn đến việc “từ” gọi tên đối tượng, sự vật đó;
7 nghĩa bóng phản ánh gián tiếp đối tượng.
VD: “Vàng” có nghĩa đen là kim loại, nghĩa bóng chỉ sự cao cả, quý hiếm: trái
tim vàng, bàn tay vàng,…
* Nghĩa thường trực – nghĩa ngữ cảnh: Nghĩa thường trực là nghĩa ổn định, luôn
được nhắc đến một cách thống nhất, được hiểu, được dùng trên phạm vi rộng.
8 VD: chết là “kết thúc sự sống, ngừng hoạt động”. Còn nghĩa ngữ cảnh chỉ xuất
hiện trong tình huống nói năng. VD: Làm ăn như thế thì chết, “Yêu là chết trong
lòng một ít”,…
* Nghĩa kết hợp: Là loại nghĩa xuất hiện do kết hợp giữa các từ và ngữ trong câu
9 theo quan hệ hình tuyến và quan hệ liên tưởng. VD: chạy ăn, chạy nắng, vải bán
chạy; bàn tay sắt, kỉ luật sắt,…
b/. Từ đồng nghĩa
Là những từ cùng từ loại, có âm thanh, chữ viết khác nhau nhưng cùng
10
biểu thị một đối tượng, một nội dung giống nhau, gần nhau. VD: chết, hi sinh, từ
trần,…
 Mức độ đồng nghĩa là khác nhau:
+ đồng nghĩa hoàn toàn: thường gặp ở từ Hán Việt và thuần Việt như mã lực –
sức ngựa,…; từ địa phương trong tiếng Việt như lợn – heo, mè – vừng,…
+ đồng nghĩa tương đối: một từ đơn nghĩa này trùng với một nét nghĩa của một từ
11 đa nghĩa khác. VD: từ “hoặc” chỉ có nghĩa lựa chọn, còn từ “hay” có các nghĩa
lựa chọn, giá trị, thường xuyên.
c/. Từ trái nghĩa
Là những từ cùng từ loại, chỉ ra các thuộc tính, đặc điểm tương phản, đối
12 lập nhau nhưng có quan hệ tương liên với nhau (cùng phương diện, phạm trù, góc
độ, tính chất).
VD: cao – thấp có thể xét về trình độ hoặc kích thước.
d/. Từ đồng âm
Là những từ cùng hoặc khác loại, có hình thức ngữ âm và chính tả giống
nhau nhưng mang những nghĩa khác nhau, không có liên quan với nhau. Đồng âm
13 là do ngẫu nhiên.
Đồng âm giữa các từ cùng từ loại gọi là đồng âm từ vựng, ví dụ đường ăn
và đường đi. Còn đồng âm giữa các từ khác từ loại gọi là đồng âm từ vựng – ngữ
pháp, ví dụ đi cày và cái cày, nói một câu và đi câu cá,…
e/. Trường nghĩa
Các từ có quan hệ với nhau theo hệ thống lớn nhưng đều nằm trong
một tập hợp được xác lập theo một tiêu chí nào đó về nghĩa, gọi là trường nghĩa.
14 Các từ này tập hợp thành nhóm theo trường liên tưởng, gọi là trường hướng tâm,
và có thể có tiểu nhóm gọi là trường tôn ti. VD: Các từ ngữ liên quan đến việc gọi
tên, dùng làm thuật ngữ trong lĩnh vực y học: giải phẫu, chụp X-quang, nội soi,
sai khớp,…
1.4.2. Theo tiêu chí nguồn gốc và phạm vi sử dụng
15 a/. Lớp từ vay mượn
Được dùng để phân biệt với lớp từ bản ngữ (ở đây là từ thuần Việt). Lớp từ
 vay mượn là kết quả của hiện tượng tiếp xúc ngôn ngữ tiếng Việt với các ngôn
ngữ khác cùng loại hình (tiếng Hán) hoặc khác loại hình (tiếng Anh, tiếng Pháp).
b/. Lớp từ toàn dân
Là hệ thống từ vựng được xây dựng trên cơ sở ngôn ngữ văn học, có phạm
16
vi rộng, có tính phổ cập, được xem là chuẩn để đối chiếu với tiếng địa phương với
các hiện tượng sai chính tả, so sánh ngữ nghĩa và cách dùng.
c/. Lớp từ địa phương
Là kết quả phân biệt về phạm vi sử dụng, xét theo khu vực địa lí (vùng,
17
miền), khác với lớp từ toàn dân. VD: lợn (trong tiếng Việt toàn dân) và heo (trong
tiếng Việt Nam Bộ)…
d/. Lớp từ tích cực và lớp từ tiêu cực
Là kết quả phân biệt về tần số sử dụng các từ. Lớp từ vựng cơ bản, thông
18
dụng được sử dụng nhiều trong giao tiếp, có tính phổ cập và cập nhật… là lớp từ
tích cực. Ngược lại được gọi là lớp từ tiêu cực.
e/. Lớp từ cổ và từ mới
Là kết quả phân biệt về thời gian sử dụng. Những từ dùng để gọi tên sự vật,
đối tượng, hành động, tính chất,… đã dùng trước đây, nay không dùng nữa vì sự
19
biến đổi của đời sống, thì gọi là lớp từ cổ. Ngược lại, những từ ngữ mới xuất hiện
do sự phát triển của hiện thực và do cả sự phát triển của ngôn ngữ, hiện đang sử
dụng gọi là từ ngữ mới.
f/. Thuật ngữ, từ nghề nghiệp, biệt ngữ, tiếng lóng
- Thuật ngữ là những từ ngữ dùng trong lĩnh vực chuyên môn, chuyên
ngành, có tính đơn nghĩa, tính quốc tế, chặt chẽ, ổn định, dùng chính thức, thống
20
nhất. VD: công nghệ sinh học, gen,…
- Từ nghề nghiệp là những từ ngữ được sử dụng trong phạm vi hẹp, ở những
người làm cùng nghề, sinh hoạt trong cùng một lĩnh vực.
- Biệt ngữ, tiếng lóng là lớp từ chỉ dùng trong một nhóm người cùng có mục
21
đích nhất định trong giao tiếp để che giấu, bí mật, vui đùa,…
Việc nắm cách phân loại từ vựng trong tiếng Việt cho phép nhận diện đúng / sai,
chuẩn / chưa chuẩn,… đồng thời khai thác sự phong phú, đa dạng của tiếng Việt
để tạo ra hiệu quả trong giao tiếp.