2

L E K S I O N I

Lëvizja në dy përmasa

1. Vektorët e pozicionit,
shpejtësisë dhe nxitimit
2. Lëvizja dy-përmasore me
nxitim konstant
3. Hedhja në kënd me
horizontin
4. Modeli i analizës: Grimca
në lëvizje rrethore
uniforme
5. Nxitimi tangencial dhe
radial
6. Shpejtësia relative dhe
nxitimi relativ

Shpërthimi i fishekzjarreve në Sydney Harbour Bridge në New South Wales, Australi. Vërejmë rrugët
parabolike të grimcave shpërthyese që lëshohen në ajër në kënd me horizontin. Të gjitha grimcat, në
mungesë të fërkimit me ajrin, ndjekin rrugë parabolike.
Vektorët e pozicionit, shpejtësisë dhe nxitimit

Pozicioni dhe zhvendosja

Pozicioni i një objekti përshkruhet nga vektori i Zhvendosja e grimcës
y S
është vektori r.
tij i pozicionit, r .
Zhvendosja e objektit përcaktohet
si ndryshimi i pozicionit të tij. A Sr
ti
r  rf  ri Vektori i zhvendosjes B tf
S
Shpejtësia mesatare ri
Rruga e
Shpejtësia mesatare është raporti i S
rf grimcës
zhvendosjes me intervalin kohor gjatë së x
cilit kryhet zhvendosja. O
r
vmes  Shpejtësia mesatare
t Në kinematikën me dy dhe tre përmasa,
gjithcka është njëlloj si si në lëvizjen në një
Drejtimi i shpejtësisë mesatare është drejtimi i përmasë përvecse duhet të përdorim
nocionin e plotë të vektorit
vektorit të zhvendosjes. Shpejtësia mesatare  Shenjat pozitive dhe negative nuk janë
të mjaftueshme për të përcaktuar
midis pikave është e pavarur nga rruga e ndjekur. drejtimin.

 Sepse ajo është e pavarur nga zhvendosja, e

cila gjithashtu është e pavarur nga rruga.
Vektorët e pozicionit, shpejtësisë dhe nxitimit

Shpejtësia e castit
Kur pika e fundit e rrugës i afrohet
A, t i afrohet zeros, dhe drejtimi i
Shpejtësia e castit është limiti i S
r i afrohet atij të vijës jeshile
tangente me kurbën në A
shpejtësisë mesatare kur Δt shkon në
y
zero. S
Drejtimi i v në A
r d r Shpejtësia e castit A
v  lim 
t 0 t dt

 Kur intervali kohor zvogëlohet,

drejtimi i zhvendosjes i përqaset S S
r1 r2 r3
S

atij të vijës tangente me kurbën.

B Kur pika e fundit e kurbës lëviz
B nga B në B dhe B
Drejtimi i vektorit të shpejtësisë së zhvendosjet respektive dhe
B intervalet kohore korespondues
castit në cdo pikë të trajektores së bëhen gjithnjë e më të vegjël.
grimcës është përgjatë një vije x
O
tangente me trajektoren në atë pikë
dhe në drejtim të lëvizjes.
Madhësia e vektorit të shpejtësisë
së castit është shpejtësia skalare.
Vektorët e pozicionit, shpejtësisë dhe nxitimit

Nxitimi mesatar
Nximi mesatar i grimcës në lëvizje përcaktohet si raporti i ndryshimit të vektorit të
shpejtësisë së castit me intervalin kohor gjatë së cilit ndodh ky ndryshim.
v v f  vi
ames   Nxitimi mesatar
t tf  t i y S S
vf
v
S
Kur grimca lëviz, drejtimi i ndryshimit të A vi
shpejtësisë gjendet nga zbritja e vektorëve. S
–vi or S
v  vf  vi B vi
S vf S
Nxitimi mesatar është një madhësi ri S v
S
rf vf
vektoriale e drejtuar përgjatë v.
Nxitimi i castit
Nxitimi i castit është limiti i raportit v t O x
kur Δt shkon në zero.
Ndryshimet e ndryshme në lëvizjen e grimcës
v dv mund të prodhojnë nxitim.
a  lim  Nxitimi i castit  Mund të ndryshojë madhësia e vektorit të
t 0 t dt shpejtësisë.
 Mund të ndryshojë drejtimi i vektorit të shpejtësisë.
 Nxitimi i castit është derivati i vektorit të  Edhe kur madhësia qëndron konstante
shpejtësisë në lidhje me kohën.  Të dyja mund të ndryshojnë njëkohësisht
Lëvizja dypërmasore me nxitim konstant
Ekuacionet kinematikë për lëvizjen dy-përmasore
y
Lëvizja në dy përmasa mund Vektorët e kuq horizontalë që
të modelohet si dy lëvizje të paraqesin përbërëset x të x
shpejtësisë, kanë të njejtën a
pavarura sipas dy drejtimeve gjatësi në të dy pjesët e
pingule shoqëruar me boshtet figurës, e cila demostron që
lëvizja në dy përmasa mund
x dhe y. Cdo influencë në të modelohet si dy lëvizje të
y

drejtimin y nuk ndikon në pavarura në drejtime pingule.

x
lëvizjen sipas drejtimit x. b
Vektori i pozicionit për një S
grimcë që lëviz në planin xy r 5 x i^ 1 y ^j
Vektori i shpejtësisë mund të gjendet nga vektori i pozicionit.
S
S d r dx ^ dy ^
v 5 5 i1 j 5 v x ^i 1 v y ^j
dt dt dt
 Meqë nxitimi është konstant, mund të gjejmë një shprehje për shpejtësinë në funksion të kohës:

S
v f 5 1 vxi 1 axt 2 i^ 1 1 vyi 1 ayt 2 j^ 5 1 vxi ^i 1 vyi ^j 2 1 1 ax ^i 1 ay ^j 2 t
S
vf 5 S
vi 1 S
at Vektori i shpejtësisë në funksion të
kohës për një grimcë ne nxitim
konstant në dy përmasa
Lëvizja dypërmasore me nxitim konstant

Vektori i pozicionit mund të shprehet gjithashtu në funksion të kohës:

x f 5 x i 1 v xit 1 12a xt 2 yf 5 yi 1 v yit 1 12a yt 2

Zëvendësojmë këto shprehje tek ekuacioni më lart (etiketojmë vektorin e

S
pozicionit përfundimtar me rf )dhe marrim:
S
r f 5 1 x i 1 v xit 1 12a xt 2 2 i^ 1 1 yi 1 v yit 1 12a yt 2 2 ^j

5 1 x i ^i 1 yi ^j 2 1 1 v xi ^i 1 v yi ^j 2 t 1 12 1 a x ^i 1 a y ^j 2 t 2

S
 rf 5 S
ri 1 S
v i t 1 12S
at 2 Vektori i pozicionit në funksion të kohës për
një grimcë me nxitim konstant në dy përmasa

 Kjo tregon që vektori i pozicionit është shumë e tre vektorëve:

 Vektori i pozicionit fillestar
 Zhvendosja që rezulton nga shpejtësia fillestare
 Zhvendosja që rezulton nga nxitimi
Lëvizja dypërmasore me nxitim konstant
y
Paraqitja grafike e shpejtësisë përfundimtare
ayt S
vf
Vektori i shpejtësisë paraqitet nga përbërëset e tij. vyf
S
at

v f nuk është në përgjithësi përgjatë drejtimit

të v i apo a vyi S
vi
x

vxi axt
Paraqitja grafike e pozicionit përfundimtar
vxf
Vektori që paraqet pozicionin
a
rf nuk është në përgjithësi në të njejtin y
drejtim si ri , v i or a
v f dhe rf nuk janë në përgjithësi në të 1 a t2
2 y S
rf 1Sat 2
yf
njejtin drejtim 2

vyit
Përmbledhje
S
vit
yi S
ri
Mund të zgjedhim pozicione dhe shpejtësi fillestare të x
ndryshme. xi vxit 1 a t2
2 x

Shënojmë lidhjen midis ndryshimeve të bëra si në pozicion xf

ashtu edhe në shpejtësi dhe efekteve që rezultojnë mbi tjetrën. b
Hedhja në kënd me horizontin

Një objekt mund të lëvizë njëkohësisht sipas dy drejtimeve x dhe y.

Forma e lëvizjes dy-përmasore me të cilën do merremi quhet lëvizje në
kënd me horizontin.
Supozimet në hedhjen në kënd me horizontin
Nxitimi i rënies së lirë është konstant përgjatë gjithë lëvizjes.
 Ai është i drejtuar poshtë.
 Kjo situatë është analoge me supozimin që toka është e sheshtë përgjatë
rangut të lëvizjes.
 Eshtë e arsyeshme për aq kohë sa rangu i lëvizjes është shumë i vogël
krahasuar me rrezen e tokës.
Neglizhohen efektet e fërkimit me ajrin.
Me këto supozime, objekti në lëvizje në kënd me horizontin do të ndjekë
një rrugë parabolike.
 Kjo rrugë quhet trajektore.
Hedhja në kënd me horizontin

Diagrama e hedhjes në kënd me horizontin

Përbërësja y e
shpejtësisë është zero
y në pikën më të lartë të Përbërësja x e
trajektores. shpejtësisë qëndron
S
vy  0 vC S konstante sepse nuk
g
S
vB ka nxitim në drejtimin
vy x.
C  vxi
S u
vi
vx i u
vy i B vy S
v

ui  vxi
x
A vx i
ui
Predha hidhet me shpejtësi S
S vy v
fillestare vi .

Shpejtësia vertikale është zero në pikën më të lartë. Nxitimi nuk është zero kudo përgjatë trajektores.
 Nëse objekti nuk do kishte nxitim në pikën më të lartë, shpejtësia e tij në atë pikë nuk do ndryshonte.
 Objekti do lëvizte me shpejtësi konstante nga kjo pikë e në vazhdim.
 Hedhja në kënd me horizontin

Analizimi i lëvizjes së predhës

E konsiderojmë lëvizjen si superpozim të lëvizjeve sipas drejtimeve x dhe y.

Pozicioni aktual në një cast kohor jepet nga:

rf  ri  vi t  1 gt 2
2
Shpejtësia fillestare mund të shprehet në terma të përbërëseve të saj.
 vxi = vi cos q dhe vyi = vi sin q
Shpejtësia sipas drejtimit x është konstante. y
 ax = 0
1Sgt 2
Lëvizja sipas drejtimit y është rënie e lirë. 2
 ay = -g S (x,y)
v it
Pozicioni përfundimtar është shuma
vektoriale e pozicionit fillestar, S
rf
pozicionit që rezulton nga shpejtësia
fillestare dhe pozicionit që rezulton x
O
nga nxitimi.
Hedhja në kënd me horizontin

Kur zgjidhim problemat me hedhje në kënd me horizontin, përdorim dy modele

analize: (1) grimca me shpejtësi konstante në drejtimin horizontal:
xf 5 xi 1 vxit
dhe (2) grimca me nxitim konstant në drejtimin vertikal (me x të zëvendësuar
me y dhe ay = –g):
vyf 5 vyi 2 gt

v yi 1 v yf
v y,avg 5
2
1
yf 5 yi 12 1 vyi 1 vyf 2 t
yf 5 yi 1 vyit 2 12gt 2
vyf2 5 vyi2 2 2g 1 yf 2 yi 2

Përbërëset horizontale dhe vertikale të hedhjes në kënd me horizontin janë

plotësisht të pavarura nga njëra tjetra dhe mund të shqyrtohen vecmas, ku koha
është variabël i përbashkët për të dy përbërëset.
Hedhja në kënd me horizontin

Largësi-hedhja dhe latësia maksimale e predhës

Kur analizojmë lëvizjen në kënd me horizontin, dy y
karakteristika janë me interes të vecantë.
Largësi-hedhja, R, distanca horizontale që përshkon
vy A  0
predha.
A
Lartësia maksimale që arrin predha është h. S
vi
Shënojmë që në majë vyA 5 0. Rrjedhimisht,
nga modeli i grimcës me nxitim konstant h
përcaktojmë t A, koha që i duhet predhës të ui
B
arrijë në majë: O x
v i sin u i
tA 5 R
g
vyf 5 vyi 2 gt S 0 5 vi sin ui 2 gt A
Nga ekuacioni i dytë i modelit të analizës së grimcës me nxitim konstant marrim
një shprehje për h në terma të madhësisë dhe drejtimit të vektorit të shpejtësisë
fillestare: 2 2
2
v i sin u i 1 v i sin u i v i sin u i
yf 5 yi 1 vyi t 2 1
2g t
2
S h 5 1 v i sin u i 2 2 2g a b S h5
g g 2g
Hedhja në kënd me horizontin

Largësi-hedhja e objektit mund të shprehet në terma të vektorit të

shpejtësisë fillestare:

v i2 sin2qi
R
g
Prova
Largësi-hedhja R është pozicioni horizontal i predhës në një kohë të barabartë me dyfishin e
kohës për të cilën ajo arrin majën, pra në kohën tB 5 2tA. Duke përdorur modelin e grimcës me
shpejtësi konstante, duke ditur që vxi 5 vxB 5 vi cos ui, dhe duke pozuar xB 5 R në t 5
2tA, gjejmë që

xf 5 xi 1 vxit S R 5 v xit B 5 1 v i cos u i 2 2t A

2v i sin u i 2v i 2 sin u i cos u i

5 1 v i cos u i 2 5
g g
Duke përdorur identitetin sin 2u 5 2 sin u cos u, mund ta shkruajmë R në formën:

v i 2 sin 2u i
R5
g
Hedhja në kënd me horizontin

y (m)
150
vi  50 m/s
75 Vlerat komplementare
të këndit fillestar ui
100 rezulton në të njejtën
60
vlerë të R.
45
50
30
15
x (m)
50 100 150 200 250
Largësi-hedhja maksimale merret për q = 45o . Këndet plotës do
prodhojnë të njejtën largësi-hedhje.

 Lartësia maksimale do jetë e ndryshme për dy këndet.

 Kohët e lëvizjes do jenë të ndryshme për dy këndet
Hedhja në kënd me horizontin

Lëvizja në kënd me horizontin – Strategjia e zgjidhjes së problemave

Konceptimi
 Përcaktojmë një paraqitje mendore të objektit që lëviz përgjatë trajektores së tij.

Kategorizimi
 Neglizhojmë rezistencën e ajrit.
 Zgjedhim një sistem koordinativ me x në drejtimin horizontal dhe y në drejtimin vertikal.
Analiza
 Nqs jepet shpejtësia fillestare, e shprehim atë në terma të përbërëseve
sipas x dhe y.
 Trajtojmë vecmas lëvizjet horizontale dhe vertikale.
 Analizojmë lëvizjen horizontale me modelin e grimcës me shpejtësi konstante.
 Analizojmë lëvizjen vertikale me modelin e grimcës me nxitim konstant.
 Kujtojmë që lëvizja sipas të dy drejtimeve kryhet për të njejtën kohë.
Finalizimi
 Kontrollojmë nëse përgjigjet janë konsistente me paraqitjet mendore dhe pikturale.
 Kontrollojmë nëse rezultatet janë realiste.
Modeli i analizës: Grimca në lëvizje rrethore uniforme

Lëvizja rrethore uniforme ndodh kur një objekt lëviz sipas një rruge rrethore
me shpejtësi konstante.
Modeli i analizës që i shoqërohet është grimca në lëvizje rrethore uniforme
Nxitimi ekziston meqë drejtimi i lëvizjes ndryshon.

 Ky ndryshim i shpejtësisë lidhet me

një nxitim
Vektori i shpejtësisë me madhësi
konstante është gjithnjë tangent me
rrugën e objektit.

Ndryshimi i vektorit ë shpejtësisë

shkatohet nga ndryshimi i drejtimit.
Ndryshimi i drejtimit të shpejtësisë është
i drejtuar drejt qendrës së rrethit.
Modeli i analizës: Grimca në lëvizje rrethore uniforme

Nxitimi është gjithnjë pingul me rrugën e lëvizjes. Nxitimi është gjithnjë i drejtuar
drejt qendrës së rrethit. Nxitimi quhet nxitim centripet
S S S
Vektori Dv që lidh majat e vektorëve, paraqet shumën vektoriale v f
5
v
i
1
DS
v
.

Këndi ∆θ midis dy vektorëve të pozicionit është i njejtë me

këndin midis vektorëve të shpejtësive sepse vektori i
shpejtësisë është gjithnjë pingul me vektorin e
pozicionit Rrjedhimisht, dy trekëndëshat janë të
ngjashën. Mund të shkruajmë lidhjen midis gjatësive të
brinjëve për dy trekëndëshat:

0 DSv0 0 DS r0
5
v r
ku v 5 vi 5 vf dhe r 5 ri 5 rf . Ky ekuacion mund të Kur A dhe B afrohen, Dt shkon në zero, 0 D
S S
zgjidhet për 0 Dv 0 , dhe shprehja mund të zëvendësohet r 0 i afrohet distancës së përshkuar nga
S S
në a mes 5 Dv /Dt , dhe marrim madhësinë e nxitimit grimca përgjatë rrugës rrethore, dhe raporti
S
mesatar përgjatë intervalit kohor që grimca lëviz nga A 0 D r 0 /Dt i afrohet shpejtësisë v. Nxitimi
në B: mesatar bëhet nxitim i castit në pikën A.
Pra, në limit kur Dt S 0, madhësia e nxitimit është:
S S
S
0 D v 0 v 0 D r0 v2 Nxitimi centripet për
0 a mes 0 5 5 ac 5 një grimcë në lëvizje
0 Dt 0 r Dt r rrethore uniforme
 Modeli i analizës: Grimca në lëvizje rrethore uniforme
y
Mënyrë alternative v
θ
p
Në funksion të përbërëseve të saj v mund ta shkruajmë si:
r yp
v  vxiˆ  vyjˆ  (v sin )iˆ  (v cos )jˆ. θ
xp x

Në trekëndëshin në figurën (a), zëvendësojmë sinθ me y/r dhe cosθ me xp/r

   
: vyp vxp
î 
(a)
v  ĵ .
r r y
S S
Duke ditur që shpejtësia v dhe rrezja r nuk ndryshojnë me kohën, përftojmë: v
θ vy

: vx
:
a
dv
dt
 
v dyp
r dt 
î    v dxp
r dt 
ĵ.
x
Tani shënojmë që ritmi dyp/dt me të cilin yp ndryshon është i barabartë me
përbërësen e shpejtësisë vy. Ngjashmërisht, dxp/dt  vx, dhe, nga figura (b), shohim,
(b)
që vx  v sin u dhe vy  v cos u.
   
2 2
: v v
a  cos  î   sin  ĵ. y
r r
v2 v2 v2 ax
a  2a 2x  a y2  2(cos )2  (sin )2  11  ,
r r r a ay
: φ
: Pra, f  u, që tregon se a është
Për ta orientuar a gjejmë këndin φ : x
i drejtuar përgjatë rrezes r, drejt
ay (v2/r) sin  qendrës së rrethit, sic donim ta
tan     tan .
ax (v2/r) cos  provonim. (c)
Modeli i analizës: Grimca në lëvizje rrethore uniforme

Perioda, T, është koha që kërkohet për një rrotullim të plotë. Shpejtësia

skalare e grimcës është raporti i perimetrit të rrethit me periodën
2pr
Rrjedhimisht, perioda përcaktohet nga: T5 Perioda e lëvizjes rrethore për një
v grimcë në lëvizje rrethore uniforme
E anasjellta e periodës është ritmi i rrotullimit dhe matet me rrotullime për sekondë. Meqë një
rrotullim i plotë i grimcës rreth rrethit korespondon me këndin 2π radian, produkti i 2π me ritmin e
rrotullimit jep shpejtësinë këndore ϖ të grimcës, dhe matet me radian/s ose s-1:
2p
v5
T
Duke kombinuar ekuacionet marrim:
v v
v 5 2p a b5 S v 5 rv
2pr r
Ekuacioni i fundit demostron që, për një shpejtësi këndore të fiksuar, shpejtësia translative rritet me
rritjen e pozicionit radial.Mund ta shprehim nxitimin centripet në terma të shpejtësisë këndore:

1 rv 2 2
ac 5
r
a c 5 rv 2
Modeli i analizës: Grimca në lëvizje rrethore uniforme

Modeli i analizës Grimca në lëvizje rrethore uniforme

Imagjinojmë një objekt në lëvizje që mund të modelohet si një grimcë. Nqs Shembuj:
ajo lëviz sipas një rruge rrethore me rreze r me shpejtësi konstante v,
• a rock twirled in a circle on a string
madhësia e nxitimit të saj centripet është
of constant length
v2
ac 5 S S
• Një planet që lëviz sipas një orbite
r ac v
rrethore perfekte
dhe perioda e lëvizjes së grimcës jepet nga • Një grimcë e ngarkuar që lëviz në një
2pr fushë magnetike uniforme
T5 r • Një elektron që orbiton rreth
v
Shpejtësia këndore e grimcës është bërthamës në modelin e Bohr-it për
2p atomin e hidrogjenit
v5
T
Nxitimi tangencial dhe radial

Madhësia e shpejtësisë mund të

Rruga e
ndryshojë. Në këtë rast, do ketë një grimcës
nxitim tangencial. Lëvizja do jetë nën
influencën e dy nxitimeve, centripet
dhe tangencial.
 Shënojmë ndryshimin e dy vektorëve
të nxitimit
Nxitimi i plotë
Nxitimi tangencial shkakton ndryshimin
e shpejtësisë skalare të grimcës.
Nxitimi radial rrjedh nga ndryshimi i Nxitimi i plotë:
drejtimit të vektorit të shpejtësisë.  Madhësia

S S S Nxitimi i plotë a  ar2  at2

a 5 ar 1 at
 Drejtimi
dv Nxitimi radial
 I njejtë me vektorin e shpejtësisë
at 5 ` ` nqs v rritet, i kundërt nqs v
dt zvogëlohet
v2
a r 5 2a c 5 2 Nxitimi tangencial
r
Shpejtësia relative dhe nxitimi relativ
Dy vëzhgues që lëvizin në lidhje me njëri tjetrin përgjithësisht nuk B A P
bien dakord për rezultatet e një eksperimenti. x
5
Megjithatë, vëzhguesit të parë nga njëri tjetri lidhen me njëri me
tjetrin. a
Një sistem referimi mund të përshkruhet nga një sistem
koordinativ kartezian për të cilin një vëzhgues është në prehje në
lidhje me origjinën. A P
xA
Different Measurements, example –5 0 +5
Vëzhguesi A mat pikën P +5 m nga origjina
B P
Vëzhguesi B mat pikën P +10 m nga origjina xB
0 +5 +10
Diferenca i kushtohet sistemeve të b
ndryshme të referimit që përdoren.
Djali ecën mbi platformën lëvizëse. Vajza që rri mbi platformën lëvizëse
e sheh djalin që lëviz me shpejtësi
Vajza mbi platformë sheh djalin që ecën me shpejtësinë e tij më të vogël sesa vajza që e vëzhgon
djalin nga dyshemeja e palëvizshme.
normale.
Vajza jashtë platformës sheh djalin që lëviz me shpejtësi
shumë më të madhe.
 Kombinim i shpejtësisë së
platformës dhe të ecjes.
Diferenca i kushtohet shpejtësive
relative të sistemeve të tyre të referimit.
Shpejtësia relative dhe nxitimi relativ

SA SB
P
Sistemi i referimit SA është stacionar
Sistemi i referimit SB lëviz djathtas në S
rPA
S
lidhje me SA me v AB rP B
 Kjo do të thotë që SA lëviz me
– v në lidhje me SB A B
BA x
S
Përcaktojmë kohën t = 0 si kohën kur vBAt S
vBA
origjinat përkojnë

Shënim
Indeksi i parë paraqet atë që
vëzhgohet. Indeksi i dytë paraqet
atë që po vëzhgon.
Shpejtësia relative dhe nxitimi relativ

Pozicionet të para nga dy sistemet e referimit lidhen nëpërmjet shpejtësisë

nga:
 rPA  rPB  vBAt Derivati i ekuacionit të pozicionit do
na japë ekuacionin e shpejtësisë:

Transformimet e Galileit
 uPA  uPB  vBA
 uPA është shpejtësia e grimcës P e matur nga vëzhguesi A
 uPB është shpejtësia e grimcës P e matur nga vëzhguesi B
Këto quhen ekuacionet e transformimeve të Galileit.
Derivati i ekuacionit të shpejtësisë do na japë ekuacionin e nxitimit.
Nxitimi i grimcës i matur nga një vëzhgues në një sistem referimi është i njejtë me atë të
matur nga cdo vëzhdues tjeter që lëviz me me shpejtësi konstante në lidhje me sistemin e
parë. Llogaritja e nxitimit jep:

duPA duPB dvBA

 
dt dt dt Rrjedhimisht
Meqë
aPA  aPB
vBA është konstante, dvBA dt = 0