DERLEME

Yeni Nesil Antipsikotikler ve Cinsel Ýþlev

Bozukluðu

Murat Kuloðlu1, Okan Ekinci2

1Doç.Dr., Fýrat Üniversitesi Týp Fakültesi Psikiyatri Anabilim Dalý, Elazýð, 2Dr., Ankara Atatürk Eðitim ve Araþtýrma Hastanesi Psikiyatri Kliniði,
Ankara

ÖZET SUMMARY
Son yýllarda yeni nesil antipsikotikler þizofreni New Generation Antipsychotics and Sexual
tedavisinde geleneksel tedavilerin ilk sýradaki yerini Dysfunction
almaktadýr. Klinik çalýþmalar genel olarak yeni nesil anti-
New generation antipsychotics are currently replacing
psikotiklerin klasik antipsikotiklere göre daha düþük cin-
traditional antipsychotics as first line therapy for the
sel yan etki göstermelerine raðmen, kendi aralarýnda bile
treatment of schizophrenia. Clinical reports indicate that
önemli farklýlýklarý bulunduðuna iþaret etmektedir.
newer antipsychotics are associated with a lower inci-
Antipsikotiklerin yol açtýðý prolaktin artýþýnýn cinsel yan
dence of sexual side effects than classical antipsychotics
etkilerde önemli rol oynadýðýna inanýlmasýna raðmen, bu
and even that there may also be important differences
ilaçlarýn kullanýmýný ile ortaya çýkan cinsel iþlev bozuk-
between them in this regard. Although increased pro-
luðunun mekanizmasý henüz tam olarak anlaþýla-
lactin levels caused by antipsychotic agents are believed
mamýþtýr. Cinsel iþlev bozukluðu, sýklýkla bu ajanlarýn yap-
to play a major role with regard to sexual side effects,
týðý dopamin blokajý ve sonuçta ortaya çýkan prolaktin
the underlying mechanism of antipsychotic agent-
artýþý ile iliþkili olsa da, serotonerjik, adrenerjik, kolinerjik
induced sexual dysfunction remains poorly understood.
veya farklý diðer mekanizmalar da bu duruma yol açabilir.
Although sexual dysfunction is frequently related to the
Cinsel iþlev bozukluðu, hasta tarafýndan da çoðu zaman
hyperprolactinemia that can be induced by dopamine-
ifade edilmesinden kaçýnýlan, sýkýntý yaratan, uyumu
blocking properties of these agents, but may also be
bozan klinisyenler tarafýndan da eksik sorgulanan ya da
related to the serotonergic, cholinergic, adrenergic and
gözardý edilen, tedavide güçlük oluþturmasýnýn yaný sýra
other different mechanisms. Sexual side effects are rarely
psikososyal yönden de zorlayýcý bir sorun olarak
reported by the patients and are underdiagnosed by
karþýmýza çýkmaktadýr. Diðer yandan antipsikotiklerin
attending clinicians. These side effects can be an impor-
özellikle de yeni nesil antipsikotiklerin cinsel iþlev bozuk-
tant source of distress to patients, adversely affects
luðu üzerine olan etkileri üzerinde az durulan bir
treatment compliance and may also be a psychosocial
konudur. Bu nedenle klinisyenler antipsikotiklerle baðlan-
distressing factor for the patients. On the other hand,
týlý diðer yan etkiler yanýnda, cinsel iþlev bozukluðu geliþi-
the sexual function effects of antipsychotics, particularly
mi yönünde de uyanýk olmalýdýrlar. Bu gözden geçirme
new generation agents, has not been extensively exam-
yazýsý þizofrenide yeni nesil antipsikotik ilaçlarýn özellikle
ined in the past years. Clinicians should be aware of the
prolaktin düzeyi ve cinsel iþlevler üzerine etkileri ile klinik
development of sexual dysfunction associated with
kullanýmda karþýlaþabileceðimiz yan etkileri yönünden
antipsychotic treatment as well as of other side effects in
güncel bilgileri özetlemeyi amaçlamaktadýr.
patients with schizophrenia. This review aims to examine
Anahtar Sözcükler: Yeni nesil antipsikotikler, cinsel iþlev the latest evidence regarding the sexual function effects
bozukluðu, prolaktin, þizofreni. of new generation antipsychotic medications, especially
effects on prolactin levels, in patients with schizophre-
(Klinik Psikiyatri 2008;11:191-199) nia.
Key Words: New generation antipsychotics, sexual dys-
function, prolactin, schizophrenia.

Makalenin geliþ tarihi: 03.01.2009, Yayýna kabul tarihi: 22.04.2009 191

Kuloðlu M, Ekinci O.
GÝRÝÞ
Cinsel iþlev, çeþitli psikolojik ve fizyolojik faktörler-
den etkilenen karmaþýk bir insan davranýþýdýr.
Cinsel davranýþýn herhangi bir alanda bozukluðu -
libido veya uyarýlma, ereksiyon, ejekülasyon, vaji-
nal lubrikasyon ve orgazm- çeþitli patofizyolojik ve
psikolojik mekanizmalarýn bir sonucu olarak ortaya
çýkabilir (Gitlin 1994).
Þizofreni de dahil olmak üzere çoðu ciddi ruhsal
hastalýkta ortaya çýkan cinsel iþlev bozukluðu
(CÝB), klinisyenler tarafýndan eksik sorgulanan ya
da gözardý edilen, hasta tarafýndan da çoðu zaman
ifade edilmesinden kaçýnýlan, tedavi yönünden
güçlük yaratmasýnýn yaný sýra psikososyal açýdan da
zorlayýcý ve çok yönlü bir sorundur. Diðer yandan
antipsikotiklerin özellikle de yeni nesil antipsi-
kotiklerin cinsel iþlev üzerine olan etkileri üzerinde
az durulan bir konu olarak karþýmýzda durmak-
tadýr.
Bu gözden geçirme yazýsý þizofrenide farklý anti-
psikotik tedavilerin ve yeni nesil antipsikotik
ilaçlarýn özellikle prolaktin düzeyi ve cinsel iþlev
üzerine etkileri ile klinik kullanýmda karþýlaþabile-
ceðimiz yan etkileri yönünden pubmed/MEDLÝNE
taramalarýndan elde ettiðimiz güncel bilgileri
özetlemektedir. Yeni nesil antipsikotiklerin CÝB
ortaya çýkarýcý mekanizmalarý açýklanýrken özellik-
le literatürde üzerinde sýklýkla durulan mekaniz-
malardan da bahsedilecektir.
1. Yeni nesil antipsikotiklere baðlý cinsel iþlev
bozukluðunun olasý mekanizmalarý
Antipsikotik tedavisi doðrudan veya dolaylý
mekanizmalarla CÝB oluþturma potansiyeline
sahiptir (Haddad ve Wieck 2004). Dopaminerjik,
histaminerjik kolinerjik ve alfa adrenerjik reseptör-
lere baðlanma, periferal vazodilatasyonu azaltarak
ve sedasyonu arttýrarak cinsel iþlevi etkileyebilir
(Knegtering ve ark. 2003, Haddad ve Wieck 2004).
Tablo 1’de bu mekanizmalar kýsaca özetlenmiþtir.
1.1. Hormonal mekanizmalar
Ýlaç almamýþ þizofrenik bozukluklu olgular genel
olarak normal prolaktin seviyelerine sahiptir.
Tuberoinfindibular yolakta D2 dopamin reseptör-
lerinin antipsikotiklerle blokajý, dolaylý yolla pro-
192
laktin seviyesini arttýrarak cinsel iþlevlerde deðiþik-
liðe yol açabilir (Haddad ve Wieck 2004).
Hiperprolaktinemi; antipsikotik saðaltýmýn en sýk
görülen yan etkilerinden biri olup, FSH (Folikül
uyarýcý hormon) ve LH (Luteinleþtirici hormon)
salýnýmýný inhibe ederek cinsel iþlevleri bozmak-
tadýr (Smith ve ark. 2002).
Prolaktin salýnýmý dopamin ile inhibe edilir. Ön
hipofiz laktotrop hücrelerdeki D2 uyarýlmasý ile
prolaktin gen transkripsiyonu etkilenir. Hayvan
çalýþmalarýnda serotoninin prolaktin salýnýmýný
uyardýðý bilinmektedir. Bu uyarýlma dorsal raphe
çekirdeðinden hipotalamusa giden liflerle yapýlýr.
Buradaki aracý reseptörler 5HT1A ve 5HT2 resep-
törleridir. Östrojen de dopamin salýnýmýný inhibe
ederek prolaktin salýnýmýný arttýrýr.
Bilinen tüm antipsikotik ilaçlar D2 reseptör bloðu
yaparlar. Farklý beyin alanlarýnda bu etkinin klinik
sonuçlarý farklýdýr. Örneðin laktotrop hücrelerde
D2 bloðu hiperprolaktinemiye neden olur.
Þizofrenik bozukluklu olgularda ise dopaminerjik
hiperaktivite ile baðlantýlý olarak, ortalama prolak-
tin düzeyi daha düþük olmaktadýr. Bunun yanýnda
salýnýmýnda ise faz kaymasý olmaktadýr. Prolaktin
salýnýmý aralýklýdýr. Günde 13-14 kez yüksek
düzeylere ulaþýr. Bu aralýklar arasýndaki süre yak-
laþýk 1.5 saat kadardýr. En yüksek düzeyine uykuya
geçildikten 4 saat sonra ulaþýr. En düþük düzeyi ise
uyanýklýktan yaklaþýk 6 saat sonrasýna rastlar.
Düzeyi ise 4 kata dek deðiþkenlik gösterir. Rao ve
ark. (1994) saðlýklý insanlarla karþýlaþtýrýldýðýnda
þizofrenik bozukluklu olgularda sirkadien prolak-
tin, triptofan ve melatonin konsantrasyonlarýnda
faz ilerlemesi olduðunu göstermiþlerdir. Prolaktin,
þizofrenik bozukluklu olgularda plazmadaki en
yüksek düzeyine normal kontrollere göre daha
erken ulaþmaktadýr. Antipsikotik tedavi günlük
ortalama prolaktin düzeyini ve salýným
amplitüdünü arttýrmasýna karþýn, salýnýmý üzerinde
herhangi bir faz deðiþikliðine yol açmamaktadýr.
Antipsikotik ilaçlara baðlý prolaktin artýþýna karþý
tolerans geliþip geliþmediði de yeterince bilin-
memektedir. Ancak birçok olguda prolaktin yük-
sekliðinin uzun yýllar devam ettiði bilinmektedir.
Ýlacýn kesilmesi ile prolaktin düzeyi yaklaþýk 2-4
günde normale dönmektedir (Yüksel 2007).
Antipsikotiklerin birincil etkinliði mezolimbik
yolaklarda dopamin reseptörlerinin bloke edilme-
Klinik Psikiyatri 2008;11:191-199

Tablo 1. Cinsel disfonksiyonun olasý mekanizmalarý (Haddad ve Wieck 2004, Knegtering ve ark. 2003)
Ýlaç etkisi Fizyolojik etki
Histamin reseptör antagonismasý Sedasyon
Dopamin reseptör antagonizmasý Motivasyonun inhibisyonu
Dopamin D2 reseptör antagonismasý
(tuberoinfundibular yolak) Hiperprolaktinemi
Kolinerjik reseptör antagonismasý Azalmýþ periferal vazodilatasyon
Alfa-Adrenergic reseptör antagonismasý Azalmýþ periferal vazodilatasyon
sidir. Bu yolaklar cinsel motivasyon, cinsel istek ve
libido ile iliþkilidir. Þizofrenik bozukluklu olgularda
yapýlan bir çalýþmada prolaktin artýþýna yol açan ve
açmayan antipsikotikler libido, uyarýlma ve orgazm
açýsýndan karþýlaþtýrýldýðýnda, erkek ve kadýn hasta-
larda benzer sýklýkta CÝB rapor edilmiþtir. Ancak
prolaktin arttýrýcý etkisi olan antipsikotiklerin
anlamlý olarak daha fazla cinsel iþlev bozukluðuna
neden olduðu saptanmýþtýr. Öte yandan prolaktin
artýþýnýn doðrudan etkileri kadar (yaklaþýk %40
olguda) testesteron, östrojen, LH, FSH düzeylerine
etki ederek de cinsel iþlevler üzerinde etkili olabile-
ceði bildirilmiþtir (Knegtering ve ark. 2008).
Farklý mekanizmalar olsa da, CÝB ile antipsikotik-
lerin yol açtýðý hiperprolaktinemi arasýnda güçlü
pozitif yönde iliþki gösterilmiþtir (Knegtering ve
ark. 2003, Haddad ve Wieck 2004). Diðer yandan
prolaktini artýran ya da etkilemeyen ajanlarla CÝB
arasýnda iliþki bulunmadýðý ve antipsikotiklerden
daha çok hastalýðýn kendisi ile ilgili dopaminerjik
mekanizmanýn patolojisinden kaynaklanabileceði
de öne sürülmüþtür (Howes ve ark. 2007). Bu
nedenle þizofrenik bozukluklu olgularda, cinsel
iþlev bozukluðunun hastalýða mý yoksa tedaviye mi
baðlý olduðu henüz yeterince açýk deðildir.
Hipotalamusta dopaminerjik ve serotonerjik girdi-
ler pitüiter hormonlarýn düzenlenmesinde rol
oynamaktadýr. Dopaminerjik ve serotonerjik resep-
törleri merkezi olarak bloke eden ilaçlarýn ise
hipotalamo-pitüiter-gonadal (HPG) ekseni etki-
lemeleri beklenebilir (Seeman 1999). Antipsikotik
Klinik Psikiyatri 2008;11:191-199
Yeni Nesil Antipsikotikler ve Cinsel Ýþlev Bozukluðu
Cinsel fonksiyon etkisi
Bozulmuþ uyarýlma
Libido azalmasý
Libido azalmasý,
bozulmuþ uyarýlma,
bozulmuþ orgazm
Erektil iþlev bozukluðu
Azalmýþ ereksiyon/lubrikasyon,
anormal ejekülasyon
kullanýmýnýn neden olduðu HPG eksenindeki
deðiþiklikler cinsiyetler arasýnda da bazý farklýlýklar
göstermektedir. HPG ekseni iþlev bozukluðu
erkeklerde daha az ortaya çýkýyor gibi görünmekte-
dir. Bunun olasý nedeni kadýnlarýn yan etkilere
daha hassas oluþu ve hiperprolaktineminin daha
kolay geliþimi olabilir (Smith ve ark. 2002, Seeman
1999). Bu durum antipsikotik tedavinin, þizofreni
ve üreme iþlevleri arasýndaki olasý iliþki yanýnda
cinsel iþlevlerle ilgili yan etkileri yönünden de öne-
mini ortaya koymaktadýr.
1.2. Serotonin mekanizmasý
Merkezi sinir sisteminde serotonin (5-hidroksitrip-
tamin, 5-HT) bir nörotransmitter gibi davranmak-
la beraber periferde vazokonstrüktör ve vazodi-
latatör etkileri olan ve cinsel uyarýlma yoluyla nor-
mal cinsel cevap döngüsüne de katkýda bulunan
nörokimyasal bir maddedir. Hayvan çalýþmalarýna
dayanýlarak serotoninin ereksiyonu inhibe ettiði
saptanmýþtýr. Bunun yaný sýra 5-HT reseptör-
lerinden, özellikle 5-HT1a ve 5-HT1c reseptör
gruplarý arasýndaki dengenin ejekülasyon üzerinde
önemli etkileri olduðu görülmüþtür. Serotoninin
cinsel davranýþý reseptör stimülasyonuna baðlý
olarak uyarabilmesi yanýnda, inhibe edebildiði de
gösterilmiþtir (Frohlich ve Meston 2000, Meston ve
Gorzalka 1992).
Diðer yandan merkezi sinir sisteminde, serotonin
ve dopamin dengesi arasýndaki zýtlýk nedeni ile 5-
HT2a antagonizminin göreceli olarak dopamin
193
Kuloðlu M, Ekinci O.
aktivitesindeki artýþa baðlý olarak prolaktin artýþýný
azaltmasý beklenir. Ancak güçlü 5-HT2a antagoniz-
masýna karþýn risperidonun prolaktini önemli
ölçüde arttýrdýðýnýn bilinmesi bu görüþü kuþkulu
hale getirmektedir (Yüksel 2007).
1.3. Diðer mekanizmalar
Kolinerjik ve adrenerjik mekanizmalar da erektil
ve/veya orgazm iþlevlerinde rol oynamaktadýr.
Dolayýsýyla bu mekanizmalar üzerinde etkileri olan
ajanlar cinsel iþlevleri etkileyebilir. Kolinerjik
antagonizma ve alfa adrenerjik blokaj orgazm ve
ejekülasyon bozukluðuna neden olabilmektedir
(Meston ve Gorzalka 1992). Bu durum yeni nesil
antipsikotiklerin CÝB ortaya çýkarýcý etkilerini açýk-
layan diðer bir mekanizma olabilir.
Bitner ve ark. (2006) hipotalamik paraventriküler
çekirdeðin D4 reseptör tarafýndan düzenlenen
proerektil aktivitenin merkezi olabileceðini öne
sürmüþlerdir. Bu açýdan bakýldýðýnda D4 reseptör-
lerine güçlü afinitesi olan antipsikotikler (klozapin
gibi) CÝB için yüksek bir risk taþýyor olabilir.
2. Yeni nesil antipsikotiklerin CÝB üzerine etkileri
2.1. Klozapin
Klozapin, D1/D2antagonizma oranýný arttýran,
daha fazla D3 ve D4 blokaji yapan, 5HT2a ve
5HT2c antagonistik özellikleri yanýnda antiadre-
nerjik ve antikolinerjik özellikler de taþýyan artmýþ
mezolimbik seçiciliðe sahip bir antipsikotiktir.
Klozapin tuberoinfindibular bölgede düþük dere-
cede blok yapan ve plazma prolaktin düzeylerinde
ihmal edilebilecek düzeyde etki yapan bir ajandýr
(Turrone ve ark. 2002, Aizenberg ve ark. 2001).
Klozapin, olanzapin ve risperidonun karþýlaþtý-
rýldýðý bir çalýþmada; olanzapin ve klozapin kul-
lanýmý ile prolaktin seviyelerindeki azalma arasýnda
iliþki bulunmuþtur. Ancak olanzapin yönünden
bulunan doz-prolaktin düzeyi iliþkisi, klozapin için
gözlenmemiþtir (Volavka ve ark. 2004).
Klozapin, risperidon ve haloperidol-flufenazin
kombinasyonunun CÝB yönünden karþýlaþtýrýldýðý
diðer bir çalýþmada; cinsel istekte azalma risperi-
donla %64, haloperidol-flufenazinle %67 oranýnda
tesbit edilirken, klozapin kullanan olgularda izlen-
memiþtir (Wirshing ve ark. 2002). Ayný çalýþmada
194
ereksiyon frekansýnda azalma klozapinle %40,
haloperidol-flufenazinle %50, risperidonla %93 ve
orgazm-ejekülasyon sorunlarý klozapinle %20,
haloperidol- flufenazinle %71, risperidonla %86
oranýnda bildirilmiþtir.
Klozapin özellikle D2 reseptör iþgal oranýnýn
düþüklüðü ve D2 reseptörüne gevþek baðlanmasý,
diðer yandan ise D2 reseptör bölgesinden hýzlý
ayrýlma özelliði ile prolaktin artýþý üzerinde ihmal
edilebilecek etki oranýna sahiptir (Kapur ve
Seeman 2001). Prolaktin artýþý üzerindeki bu ihmal
edilebilir etkiler, ajanýn düþük orandaki cinsel yan
etkilerinin bir açýklayýcýsý olabilir. Ancak klozapin
tedavisi ile antiadrenerjik ve antikolinerjik (erektil
disfonksiyon ve ejekülasyon problemleri) etkilerle
baðlantýlý cinsel yan etkiler de ortaya çýkabilir ve bu
yan etkiler diðer yeni nesil antipsikotiklerle
karþýlaþtýrýldýðýnda daha yüksek oranda görülebilir
(Strous ve ark. 2006). Klozapinle ile iliþkili izole
priapizm olgularýnýn gözlenmeside bu mekaniz-
mayý destekler görünmektedir (Compton ve Miller
2001). Diðer yandan D4 reseptörlerinin paravent-
riküler bölgede erektil aktivitenin düzenleyicisi
olarak rol oynayabileceði düþünüldüðünde, ajanýn
bu reseptör üzerine olan etkilerinin de CÝB yönün-
den dikkate alýnmasýnýn gerekliliðini düþündür-
mektedir (Bitner ve ark 2006).
2.2. Risperidon
Risperidon bir benzisoksazol derivesi ve klozapini
takiben kullanýma girmiþ ikinci kuþak antipsikotik-
tir. Bu ajan 5HT2a ve D2 reseptörlerine yüksek,
alfa 1 ve alfa 2 reseptörlerine orta afinitede baðlan-
makta ve kolinerjik reseptörlerde düþük oranda
blokaj yapmaktadýr (Schotte ve ark. 1996).
Risperidon yüksek oranda prolaktin artýþýna yol
açan yeni nesil bir antipsikotiktir. Prolaktin yük-
seltici etkileri sýklýkla doza baðýmlýdýr ve tedavi
edici dozlarda prolaktin düzeyleri 30-60 ng/ml'ye
ulaþýr (Knegtering ve ark. 2003). Geniþ ölçekli
çalýþmalardan elde edilen kanýtlar da risperidon
tedavisi alan hastalarýn %60-70'inde cinsel yan etki
sýklýðýnýn haloperidol ile benzer olduðunu göster-
miþtir. Risperidon alan erkek hastalarda cinsel
bozukluklar arasýnda sýklýkla azalmýþ libido, erektil
disfonksiyon, ejekülasyon zorluklarý ve bozulmuþ
orgazm yer almaktadýr. Kadýnlardaki CÝB ise sýk-
Klinik Psikiyatri 2008;11:191-199

lýkla adet düzensizlikleri/amenore, azalmýþ libido,
bozulmuþ orgazm ve azalmýþ vajinal kayganlýk ile
ortaya çýkmaktadýr (Knegtering ve ark. 2003, Kelly
ve Conley 2006, Dossenbach ve ark. 2006). Diðer
yandan risperidonun neden olduðu serum prolaktin
düzeyi artýþlarýnýn, olasý cinsel yan etkilerle anlam-
lý olarak iliþkili olmadýðý da öne sürülmüþtür
(Kleinberg ve ark. 1999).
Nakonezy ve ark. (2007) risperidon ve ketiyapin ile
tedavi edilmiþ hastalarda risperidon ile prolaktin
seviyesinin yükselmesi ve CÝB arasýnda anlamlý iliþ-
ki bulmuþlardýr. Byerly ve ark. (2004) ise; risperi-
dondan ketiyapine geçilmesi sonrasý her ne kadar
ketiyapin ile daha düþük CÝB skorlarý ortaya çýksa
da iki ajan arasýnda istatiksel olarak anlamlý fark
bulamamýþlardýr.
Risperidon düþük antikolinerjik özelliklere sahip
olmasýna karþýn, priapizm ortaya çýkarabilmekte ve
bunun çoðunlukla antiadrenerjik bir etkinin sonucu
olabileceði üzerinde durulmaktadýr. Düþük antiko-
linerjik özellikleri bu ajanýn özellikle ereksiyon iþle-
vi yönünden bir avantajý olsa da, santral dopamin
blokajýnýn ve bunun sonucu olarak hiperprolaktine-
minin ereksiyon üzerine olan etkileri gözardý edile-
mez (Compton ve Miller 2001). Risperidonun
erektil iþlev üzerine olan etkilerinin araþtýrýldýðý bir
çalýþmada total risperidon düzeyleri ile prolaktin
seviyeleri arasýnda yüksek oranda pozitif bir iliþki
bulunmuþtur. Ancak prolaktin düzeyinin hem
serum testesteron düzeyini hem de serbest testes-
teron baðlanma oranýný etkilemediði ortaya kon-
muþtur. Umulanýn aksine prolaktin düzeylerinin
yüksekliði ile erektil iþlev bozukluðu arasýnda
anlamlý bir iliþki bulunamamýþtýr (Spollen ve ark.
2004).
2.3. Olanzapin
Olanzapin 5HT2 reseptörüne D2 reseptöründen
daha yüksek afinite ile baðlanýr. Ayrýca D3, D4,
5HT3, 5HT6, alfa 1 adrenerjik, muskarinik M1-5
reseptörleri ve histamin1 reseptörlerindeki baðlan-
ma bölgelerine afinitesi olan bir ajandýr (Bymaster
ve ark. 1996).
Olanzapin prolaktin düzeylerinde geçici bir artýþa
neden olabilir. Costa ve ark. (2007) ortalama 17.5
mg/gün dozunda olanzapin tedavisi ile ortaya çýkan
prolaktin yüksekliðinin tedavinin ilk 3 ayý sonrasý
Klinik Psikiyatri 2008;11:191-199
Yeni Nesil Antipsikotikler ve Cinsel Ýþlev Bozukluðu
(tüm hastalarda olmasa bile) hýzla azalma göster-
diðini bildirmiþlerdir. Tipik antipsikotik kullanan
hastalar ile karþýlaþtýrýldýðýnda olanzapin kullanan
hastalarda cinsel iþlevlerde daha az bozulma
görülmüþtür (Costa ve ark. 2007, Kinon ve ark.
2006). Fakat cinsel iþlev bozukluðunun -özellikle
azalmýþ libido ve impotans- olanzapin alan hasta-
larýn %50'den daha fazlasýnda ortaya çýktýðý da
bildirilmiþtir. Ayaktan hastalarýn dahil edildiði
diðer bir çalýþmada risperidon (%67.8) ve haloperi-
dol (%71.8) ile karþýlaþtýrýldýðýnda, olanzapin ve
ketiyapin ile tedavi edilen grupta anlamlý olarak
daha az oranda CÝB (sýrasýyla %55.7 ve %60.2)
ortaya çýktýðý rapor edilmiþtir (Dossenbach ve ark.
2006).
Karþýlaþtýrmalý ve açýk uçlu çalýþmalarda libido
azalmasý erektil iþlev bozukluðu ve ejekülasyon
problemlerinin risperidona oranla olanzapinle
daha az sýklýkla ortaya çýktýðý bildirilmiþtir (Bitter
ve ark. 2005, Kinon ve ark. 2006, Knegtering ve ark.
2006). Bunun yanýnda cinsel iþlev bozukluðunun
çoðu olanzapin alan hastada uzun dönemde
bakýldýðýnda, orta düzeylerde devam ettiði de vur-
gulanmýþtýr (Kinon ve ark. 2006, Byerly ve ark.
2006).
Risperidon tedavisinden olanzapin tedavisine
geçiþin libido ve menstruasyon bozukluklarýný
düzeltebildiði yönünde çalýþmalar mevcuttur.
Kinon ve ark. (2006) risperidondan olanzapine
geçiþ sonrasý prolaktin düzeylerinde hem erkek-
lerde hem kadýnlarda anlamlý düzelme gözlem-
lemiþler ve özellikle cinsel rahatlama alt skorlarýn-
da belirgin bir düzelme izlemiþlerdir. Bazý çalýþ-
malarda olanzapin ve risperidon için benzer oran-
larda CÝB bildirilirken (Byerly ve ark. 2006, Bobes
ve ark. 2003), risperidonun anlamlý olarak olanza-
pinden daha yüksek oranda CÝB ortaya çýkardýðý da
bildirilmiþtir (Knegtering ve ark. 2003, Kim ve ark.
2002). Olanzapinin risperidona üstün bulunduðu
çalýþmalarda olanzapin dozunun düþük olmasý
dikkat çekicidir.
Olanzapin antikolinerjik etkileri ön planda olan bir
yeni nesil antipsikotiktir ve bu yönüyle risperidon-
dan farklýdýr (Chew ve ark. 2006). Bu yönden
bakýldýðýnda hiperprolaktinemiye baðlý cinsel yan
etkiler açýsýndan risperidona oranla daha masum
görünmesine karþýn, antikolinerjik etkiler açýsýndan
daha dezavantajlý görünmektedir. Olanzapin
195
Kuloðlu M, Ekinci O.
tedavisi ile iliþkili adrenerjik ve muskarinik blokaja
baðlý olduðu öne sürülen priapizm tanýmlayan vaka
raporlarý da bu dezavantajý ortaya koymaktadýr.
Olanzapinin bir diðer dezavantajlý yönü ise; atipik-
ler arasýnda sedasyon özelliði ön planda olan bir
ajan olmasýdýr. Bu yönü ile özellikle cinsel ilgi ve
libido açýsýndan olumsuz etkileri olabileceði
düþünülmektedir (Compton ve Miller 2001).
2.4. Ketiyapin
Ketiyapin 5HT2a'ya yüksek, D1 ve D2 reseptörle-
rine ise düþük afinite ile baðlanmaktadýr. Ketiyapin
alfa1 alfa2 ve H1 reseptörleri üzerinde de afiniteye
sahipken, muskarinik reseptörler üzerinde çok
düþük afiniteye sahiptir. D2 reseptörlerine gevþek
biçimde baðlanýr. Dopamin ile de kolaylýkla yer
deðiþtirir ve pulsatil dopamin salýnýmýna neden
olur. Bu gözlem blokajýn aralýklý olduðunu
düþündürmektedir. Bu nedenle prolaktin salgýsýný
arttýrmaz (Kapur ve Seeman 2001).
Ketiyapin ile ilgili olarak literatürde çoðu küçük
ölçekli, çok sayýda cinsel iþlev çalýþmasý bulunmak-
tadýr. Monteja Gonza'lez ve ark. (2005) 6 aylýk
takip çalýþmasýnda ortalama 525.4 mg/gün dozunda
ketiyapinin düþük oranda CÝB ile baðlantýlý
olduðunu öne sürmüþlerdir. Bu çalýþmada
ketiyapin ile iliþkili CÝB özellikle libido azalmasý
þeklinde ortaya çýkmýþtýr. Kelly ve Conley (2006)
ise geleneksel antipsikotik tedavi sonrasý ortalama
400 mg/gün dozunda ketiyapin tedavisine geçiþin
orgazm kalitesi ve uyarýlma düzeylerinde anlamlý
klinik iyileþme saðladýðýný bildirmiþlerdir.
Literatürde prolaktin yükseltici ajanlardan sonra
ketiyapine geçiþ ile prolaktin düzeyinin normal
düzeye gerilediðini bildiren çalýþmalar da mevcut-
tur (Nakonezny ve ark. 2007, Atmaca ve ark. 2002).
Tümden bakýldýðýnda ketiyapin ile olan CÝB sýk-
lýðýnýn %50-60 ile risperidon ile benzer yada çoðun-
lukla daha düþük, olanzapin ile ise büyük oranda
benzer olduðu görülmektedir (Knegtering ve ark.
2006, Dossenbach ve ark. 2006) . Diðer yandan alfa
adrenerjik antagonist etkiler olanzapin ve ketiyapin
ile hafif orta düzeyde iken, risperidon ile daha yük-
sek oranda bildirilmiþtir (Arnt ve Skarsfeldt 1998).
Bu yönden bakýldýðýnda da antiadrenerjik mekaniz-
malarla iliþkili cinsel yan etkilerin ketiyapin ile
daha düþük oranda ortaya çýkmasý muhtemeldir.
196
Ketiyapin doza baðlý olarak antikolinerjik etkilere
sahiptir. Ancak klinik kullaným dozlarýnda düþük
antikolinerjik etkilere sahip olduðu varsayýlýr ve bu
nedenle de düþük oranda priapizm yaptýðý öne
sürülmüþtür (Compton ve Miller 2001, Chew ve
ark. 2006). Hem etki mekanizmasý hem de literatür
bilgilerinin ýþýðýnda ketiyapinin atipik antipsikotik-
ler arasýnda CÝB açýsýndan daha avantajlý bir ajan
olduðu düþünülebilir.
2.5. Ziprasidon
Ziprasidon 5HT2a reseptörlerine yüksek oranda
baðlanýrken, D2 reseptörlerine orta düzeylerde
baðlanmaktadýr (5HT2a/D2=11/1). Ziprasidon
yine 5HT2c, 5HT1d, alfa1 aderenerjik ve D1 resep-
törlerine de nisbi olarak yüksek bir afinite ile
baðlanmaktadýr (Seeger 1995).
Ziprasidon için erken çalýþmalarda prolaktin artýþý-
na neden olmadýðý (Weiden ve ark. 2003) öne
sürülmüþse de hiperprolaktinemiye neden oldu-
ðunu gösteren ve priapizm yaptýðýna dair bazý vaka
raporlarý da mevcuttur (Kelly ve Conley 2006,
Lusskin ve ark. 2004). Ziprasidon ve risperidonun
karþýlaþtýrýldýðý bir çalýþmada, ziprasidonun oldukça
düþük oranda prolaktin yükselmesi ile iliþkili
olduðu belirlenmiþtir. Bu çalýþmada ziprasidon
ortalama dozunun risperidona oranla görece düþük
olmasý dikkat çekicidir (Addington ve ark. 2004).
Diðer bir çalýþmada da, ziprasidon ile CÝB sýklýðý
(%15), risperidon (%29) ve olanzapine (%17)
oranla daha düþük, ketiyapine oranla (%11) ise
daha yüksek bulunmuþtur (Stroup ve ark. 2006).
Ziprasidon olanzapine benzer þekilde orta düzeyde
D2 reseptör afinitesine sahiptir ve yalnýzca orta
düzeyde ve kýsa süreli prolaktin yükselmesine
neden olur (Stimmel ve ark. 2002). Bu özelliði
yanýnda düþük antikolinerjik etkileri de bulunan
ajanýn cinsel disfonksiyon açýsýndan güvenli bir pro-
fil çizmesi olasýdýr (Greenberg ve Citrome 2007).
Sonuçta ziprasidonun klinik kullanýmýnýn yaygýn-
laþmasý sonrasý bu ajanýn diðer yan etkilerinin
yanýnda özellikle cinsel yan etkiler açýsýndan güve-
nilirliðini ortaya koyacak kontrollü çalýþmalara
ihtiyaç vardýr.
2.6. Aripiprazol
Aripiprazol yeni nesil antipsikotikler arasýnda ilk
Klinik Psikiyatri 2008;11:191-199

potent D2 parsiyel agonistidir. Hiperdopaminerjik
durumda antagonist, hipodopaminerjik durumda
agonist etkileri nedeniyle dopamin düzenleyicisi
olarak anýlmaktadýr. Aripiprazol D3 reseptörlerine
de yüksek afinite ile baðlanmaktadýr. 5HT1a resep-
törlerinin parsiyel agonisti iken, 5HT2a reseptör-
lerinin antagonistidir. Bununla beraber alfa1 ve H1
reseptörlerine orta düzeyde afiniteye sahip olan
ajanýn muskarinik M1 üzerine ihmal edilebilir etki-
si olduðu düþünülmektedir (Taylor 2003).
Çift kör kontrollü çalýþmalardan elde edilen bilgiler
aripiprazolün prolaktin artýþýna yol açmadýðý þek-
lindedir ve hatta bazý çalýþmalarda normalin
üstünde prolaktine sahip hastalarda bu artýþý nor-
male döndürebileceði yönünde kanýtlar sunulmuþ-
tur. Diðer antipsikotiklerden aripiprazole geçilmiþ
bir çalýþmada, hem prolaktin düzeylerinde anlamlý
düzelme hem de erkeklerde erektil ve ejekülatuvar
iþlev bozukluklarý, kadýnlarda menstruel düzensiz-
lik ve her iki cinste ise libidoda anlamlý düzelmeler
gösterilmiþtir (Mir ve ark. 2008). Lee ve ark. (2006)
risperidon ve amisülpirid kullanýmý sonrasý geliþmiþ
hiperprolaktinemi ve ilgili cinsel iþlev bozukluðu-
nun tüm hastalarda aripiprazole geçiþ sonrasý
düzeldiðini rapor etmiþlerdir.
Aripiprazolün en düþük dozlarýnda bile %85'e
ulaþan D2 reseptör iþgal oranýna sahip olduðu
ancak ajanýn parsiyel agonistik özellikleri sayesinde
çok düþük oranda ekstrapiramidal sistem (EPS)
yan etkileri ve hiperprolaktinemiye neden olduðu
öne sürülmüþtür (Mamo ve ark. 2007). Bu durum
diðer atipiklerle karþýlaþtýrýldýðýnda hem yeterli
etkinlik hem de daha az yan etki anlamýna gelir.
Ancak bu durum daha fazla çalýþmayla desteklen-
mesi gerekli bir bulgu gibi görünmektedir. Diðer
yandan aripiprazolün tedavi dozlarýnda neredeyse
hiç antikolinerjik etkisi olmadýðý bildirilmiþtir
(Chew ve ark. 2006). Bu özelliði EPS yan etkileri
açýsýndan olumsuz olmakla beraber CÝB açýsýndan
olumlu bir özellik olarak göze çarpmaktadýr.
Sonuç olarak, aripiprazol ile ortaya çýkabilecek cin-
sel yan etkiler için daha fazla çalýþmaya ihtiyaç var
gibi görünmektedir. Bununla beraber þu anki gün-
cel bilgiler doðrultusunda mevcut tedavileri sonu-
cunda hiperprolaktinemi ya da CÝB ortaya çýkmýþ
hastalarda aripiprazol iyi bir alternatif tedavi
seçeneði olarak göze çarpmaktadýr.
Klinik Psikiyatri 2008;11:191-199
Yeni Nesil Antipsikotikler ve Cinsel Ýþlev Bozukluðu
2.7. Sertindol
Bir fenilindol türevi olan sertindol mezolimbik sis-
temde seçici olarak D2 bloðu yapar. 5HT2a, D2,
D4, 5HT2c, 5HT6, 5HT7, alfa 1 afinitesi güçlüdür.
5HT2c reseptörü üzerinde ters agonist etkisi vardýr.
Alfa 2 ve H1 afinitesi düþüktür. Prolaktin düzeyini
klinik açýdan önemli ölçüde etkilemez. Sertindolün
cinsel iþlevler üzerine olan etkilerine iliþkin litera-
türde sýnýrlý sayýda veri bulunmaktadýr. Mevcut
güncel bilgiler sertindolün klinik olarak anlamlý
prolaktin artýþý ortaya çýkarmadýðý yönündedir
(Spina ve Zoccali 2008). Diðer yandan ajanýn
azalmýþ ejekülasyon volümüne yol açabildiðini
bildiren çalýþmalar da mevcuttur (Lindström ve
Levander 2006, Azorin ve ark. 2006).
SONUÇ
Antipsikotiklerin yol açtýðý prolaktin artýþýnýn cinsel
yan etkilerde önemli rol oynadýðýna inanýlmasýna
raðmen antipsikotiklere baðlý CÝB mekanizmasý
henüz tam olarak anlaþýlamamýþtýr. Bunun yanýnda
þizofrenide hem hastalýðýn kendisi hem de anti-
psikotik tedavi CÝB ile baðlantýlý gibi görünmekte-
dir (Bitter ve ark. 2005). CÝB antipsikotik kullanan
olgularda yaþam kalitesini kötüleþtirdiði gibi tedavi
uyumunu da bozan önemli bir etken olarak göze
çarpmaktadýr.
Son yýllarda geleneksel antipsikotik tedavi yavaþ
yavaþ yerini yeni nesil antipsikotiklere býrakmak-
tadýr. Bu birçok açýdan avantaj saðlasa da, yeni
nesil antipsikotiklerin hastayý ve hekimi zorlayýcý
olumsuz etkilerinin de bulunduðu bir gerçektir.
Klinisyenler, hastalar ve ruh saðlýðý çalýþanlarý
arasýnda þizofreni ve tedavisi ile baðlantýlý CÝB
açýsýndan farkýndalýk düzeyi artmalýdýr. Bu alanda
çalýþma sayýsý arttýkça, özellikle ilaç tedavilerinin
CÝB üzerine olan farklý etkileri ve altta yatan
mekanizmalar daha iyi anlaþýlacaktýr. Bunun bir
sonucu olarak da, klinisyenler CÝB yönetiminde
daha baþarýlý olacaklar ve hastalarýn tedavi uyu-
munu arttýran bu yaklaþým sonucunda uzun süreli
ve daha olumlu tedavi sonuçlarý elde etmek
mümkün olacaktýr.
Yazýþma adresi: Dr. Murat Kuloðlu, Fýrat Üniversitesi Týp
Fakültesi Psikiyatri Anabilim Dalý, Elazýð,
kuloglum@yahoo.com
197
Kuloðlu M, Ekinci O.

KAYNAKLAR
Addington DE, Pantelis C, Dineen M ve ark. (2004) Efficacy of atypical and typical antipsychotic treatments on sexual func-
and tolerability of ziprasidone versus risperidone in patients tion in patients with schizophrenia: 12-month results from the
with acute exacerbation of schizophrenia or schizoaffective dis- Intercontinental Schizophrenia Outpatient Health Outcomes
order: an 8-week, double-blind, multicenter trial. J Clin (IC-SOHO) study. Eur Psychiatry, 21: 251-258.
Psychiatry, 65(Suppl 12): 1624-1633.
Frohlich PF, Meston CM (2000) Evidence that serotonin affects
Aizenberg D, Modai I, Landa A ve ark. (2001) Comparison of female sexual functioning via peripheral mechanisms. Physiol
sexual dysfunction in male schizophrenic patients maintained on Behav, 71: 383-393.
treatment with classical antipsychotics versus clozapine. J Clin
Gitlin MJ (1994) Psychotropic medications and their effects on
Psychiatry, 62: 541-544.
sexual function: diagnosis, biology, and treatment approaches. J
Arnt J, Skarsfeldt T (1998) Do novel antipsychotics have similar Clin Psychiatry, 55: 406-413.
pharmacological characteristics? A review of the evidence.
Greenberg WM, Citrome L (2007) Ziprasidone for schizophre-
Neuropsychopharmacol, 18(Suppl 2): 63-101.
nia and bipolar disorder: a review of the clinical trials. CNS
Atmaca M, Kuloglu M, Tezcan E ve ark. (2002) Quetiapine is Drug Rev, 13(Suppl 2): 137-177.
not associated with increase in prolactin secretion in contrast to
Haddad PM, Wieck A (2004) Antipsychotic-induced hyperpro-
haloperidol. Arch Med Res, 33(Suppl 6): 562-565.
lactinaemia: mechanisms, clinical features and management.
Azorin JM, Strub N, Loft H (2006) A double-blind, controlled Drugs, 64: 2291-2314.
study of sertindole versus risperidone in the treatment of mod-
Howes OD, Wheeler MJ, Pilowsky LS ve ark. (2007) Sexual
erate-to-severe schizophrenia. Int Clin Psychopharmacol, 21(1):
function and gonadal hormones in patients taking antipsychotic
49-56.
treatment for schizophrenia or schizoaffective disorder. J Clin
Bitner RS, Nikkel AL, Otte S ve ark. (2006) Dopamine D4 Psychiatry, 68(Suppl 3): 361-367.
receptor signaling in the rat paraventricular hypothalamic
Kapur S, Seeman P (2001) Does fast dissociation from the
nucleus: Evidence of natural coupling involving immediate early
dopamine D2 receptor explain the action of atypical antipsy-
gene induction and mitogen activated protein kinase phospho-
chotics?: A new hypothesis. Am J Psychiatry, 158(Suppl 3): 360-
rylation. Neuropharmacology, 50(Suppl 5): 521-531.
369.
Bitter I, Basson BR, Dossenbach MR (2005) Antipsychotic
Kelly DL, Conley RR (2006) A randomized double-blind 12-
treatment and sexual functioning in first-time neuroleptic-treat-
week study of quetiapine, risperidone or fluphenazine on sexual
ed schizophrenic patients. Int Clin Psychopharmacol, 20: 19-21.
functioning in people with schizophrenia. Psychoneuroendoc-
Bobes J, Garc A-Portilla MP, Rejas J ve ark. (2003) Frequency rinology, 31: 340-346.
of sexual dysfunction and other reproductive side-effects in
Kim KS, Pae CU, Chae JH ve ark. (2002) Effects of olanzapine
patients with schizophrenia treated with risperidone, olanza-
on prolactin levels of female patients with schizophrenia treated
pine, quetiapine, or haloperidol: the results of the EIRE study.
with risperidone. J Clin Psychiatry, 63: 408-413.
J Sex Marital Ther, 29: 125-147.
Kinon BJ, Ahl J, Liu-Seifert H ve ark. (2006) Improvement in
Byerly MJ, Lescouflair E, Weber MT ve ark. (2004) An open-
hyperprolactinemia and reproductive comorbidities in patients
label trial of quetiapine for antipsychotic-induced sexual dys-
with schizophrenia switched from conventional antipsychotics or
function. J Sex Marital Ther, 30: 325-332.
risperidone to olanzapine. Psychoneuroendocrinology, 31: 577-
Byerly MJ, Nakonezny PA, Fisher R ve ark. (2006) An empirical 588.
evaluation of the Arizona sexual experience scale and a simple
Kleinberg DL, Davis JM, de Coster R ve ark. (1999) Prolactin
one-item screening test for assessing antipsychotic related sexu-
levels and adverse events in patients treated with risperidone. J
al dysfunction in outpatients with schizophrenia and schizoaf-
Clin Psychopharmacol, 19(1): 57-61.
fective disorder. Schizophr Res, 81: 311-316.
Knegtering H, Boks M, Blijd C ve ark. (2006) A randomized
Bymaster FP, Calligaro DO, Falcone JF ve ark. (1996)
open-label comparison of the impact of olanzapine versus
Radioreceptor binding profile of the atypical antipsychotic olan-
risperidone on sexual functioning. J Sex Marital Ther, 32: 315-
zapine. Neuropsychopharmacology, 14(Suppl 2): 87-96.
326.
Chew ML, Mulsant BH, Pollock BG ve ark. (2006) A model of
Knegtering H, van den Bosch R, Castelein S ve ark. (2008) Are
anticholinergic activity of atypical antipsychotic medications.
sexual side effects of prolactin-raising antipsychotics reducible
Schizophr Res, 88: 63-72.
to serum prolactin? Psychoneuroendocrinology, 33(6): 711-717.
Compton MT, Miller AH (2001) Priapism associated with con-
Knegtering H, van der Moolen AE, Castelein S ve ark. (2003)
ventional and atypical antipsychotic medications: A review. J
What are the effects of antipsychotics on sexual dysfunctions
Clin Psychiatry, 62(Suppl 5): 362-366.
and endocrine functioning? Psychoneuroendocrinology, 28
Costa AM, de Lima MS, Faria M ve ark. (2007) A naturalistic, (Suppl 2): 109-123.
9-month follow-up, comparing olanzapine and conventional
Lee BH, Kim YK, Park SH (2006) Using aripiprazole to resolve
antipsychotics on sexual function and hormonal profile for
antipsychotic-induced symptomatic hyperprolactinemia: a pilot
males with schizophrenia. J Psychopharmacol, 21: 165-170.
study. Prog Neuropsychopharmacol Biol Psychiatry, 30(Suppl
Dossenbach M, Dyachkova Y, Pirildar S ve ark. (2006) Effects 4): 714-717.

198 Klinik Psikiyatri 2008;11:191-199


Lindström E ve Levander S (2006) Sertindole: efficacy and safe-
ty in schizophrenia. Expert Opin Pharmacother, 7(13): 1825-
1834.
Lusskin SI, Cancro R, Chuang L ve ark. (2004) Prolactin eleva-
tion with ziprasidone. Am J Psychiatry, 161(Suppl 10): 1925.
Mamo, D, Graff, A, Mizrahi, R ve ark. (2007) Differential
effects of aripiprazole on D2, 5-HT2, and 5- HT1A receptor
occupancy in patients with schizophrenia: a triple tracer PET
study. Am J Psychiatry, 164: 1411-1417.
Meston CM, Gorzalka BB (1992) Psychoactive drugs and
human sexual behavior: the role of serotoninergic activity. J
Psychoactive Drugs, 24: 1-40.
Mir A, Shivakumar K, Williamson RJ ve ark. (2008) Change in
sexual dysfunction with aripiprazole: a switching or add-on
study. J Psychopharmacol, 22(Suppl 3): 244-253.
Montejo Gonza'lez AL, Rico-Villademoros F, Tafalla M ve ark.
(2005) A 6-month prospective observational study on the effects
of quetiapine on sexual functioning. J Clin Psychopharmacol,
25: 533-538.
Nakonezny PA, Byerly MJ, Rush AJ (2007) The relationship
between serum prolactin level and sexual functioning among
male outpatients with schizophrenia or schizoaffective disorder:
a randomized double-blind trial of risperidone vs. quetiapine. J
Sex Marital Ther, 33(Suppl 3): 203-216.
Rao ML, Gross G, Strebel B ve ark. (1994) Circadian rhythm of
tryptophan, serotonin, melatonin, and pituitary hormones in
schizophrenia. Biol Psychiatry, 35(3): 151-163.
Schotte A, Janssen PFM, Gommeren W ve ark. (1996)
Risperidone compared with new and reference antipsychotic
drugs: In vitro and in vivo receptor binding. Psychopharmacol,
124: 57-73.
Seeger TF, Seymour PA, Schmidt AW ve ark. (1995)
Ziprasidone (CP-88,059): A new antipsychotic with combined
dopamine and serotonin receptor antagonist activity. J
Pharmacol Exp Ther, 275(Suppl 1): 101-113.
Seeman MV (1999) Reproductive hormones and Psychosis. In:
Late Onset Schizophrenia. Howard R, Rabins PV and Castle DJ
(eds.) Wrightson Biomedical Publishing Ltd, Philadelphia. s.
165-181.
Klinik Psikiyatri 2008;11:191-199
Yeni Nesil Antipsikotikler ve Cinsel Ýþlev Bozukluðu
Smith S, Wheeler MJ, Murray R ve ark. (2002) The effects of
antipsychotic-induced hyperprolactinaemia on the hypothalam-
ic-pituitary-gonadal axis. J Clin Psychopharmacol, 22: 109-114.
Spina E ve Zoccali R (2008) Sertindole: pharmacological and
clinical profile and role in the treatment of schizophrenia.
Expert Opin Drug Metab Toxicol, 4(5): 629-638.
Spollen JJ, Wooten RG, Cargile C ve ark. (2004) Prolactin lev-
els and erectile function in patients treated with risperidone. J
Clin Psychopharmacol, 24(2): 161-166.
Stimmel GL, Gutierrez MA, Lee V (2002) Ziprasidone: an atyp-
ical antipsychotic drug for the treatment of schizophrenia. Clin.
Ther, 24: 21-37.
Stroup TS, Lieberman JA, McEvoy JP ve ark. (2006)
Effectiveness of olanzapine, quetiapine, risperidone, and
ziprasidone in patients with chronic schizophrenia following dis-
continuation of a previous atypical antipsychotic. Am J
Psychiatry, 163(Suppl 4): 611-622.
Strous RD, Kupchik M, Roitman S ve ark. (2006) Comparison
between risperidone, olanzapine, and clozapine in the manage-
ment of chronic schizophrenia: a naturalistic prospective 12-
week observational study. Hum Psychopharmacol, 21: 235-243.
Taylor DM (2003) Aripiprazole: A review of its pharmacology
and clinical use. Int J Clin Pract, 57:49-54.
Turrone P, Kapur S, Seeman MV ve ark. (2002) Elevation of
prolactin levels by atypical antipsychotics. Am J Psychiatry,
159:133-135.
Volavka J, Czobor P, Cooper TB ve ark. (2004) Prolactin levels
in schizophrenia and schizoaffective disorder patients treated
with clozapine, olanzapine, risperidone, or haloperidol. J Clin
Psychiatry, 65(Suppl 1): 57-61.
Weiden PJ, Daniel DG, Simpson G ve ark. (2003) Improvement
in indices of health status in outpatients with schizophrenia
switched to ziprasidone. J Clin Psychopharmacol, 23(Suppl 6):
595-600.
Wirshing DA, Pierre JM, Marder SR ve ark. (2002) Sexual side
effects of novel antipsychotic medications. Schizophr Res, 56:
25-30.
Yüksel N (2007) Psikofarmakoloji, Üçüncü Baský, Yüksel N
(Ed), MN Medikal&Nobel, Ankara, s. 136-137.
199