ORGANSKA KEMIJA

(3.) STRUKTURA I STEREOKEMIJA ALKANA

L. G. Wade, Organska kemija, Školska knjiga 2017.

Brojevi u zagradama odgovaraju poglavljima udžbenika
 Nomenklatura alkana (3.3.)

Alkani su zasićeni ugljikovodici jer sadrže samo atome ugljika i vodika i imaju
samo jednostruke veze. Opća formula im je CnH2n+2 pri čemu je n cijeli broj.

Ugljikov se atom u zasićenim spojevima označava kao primarni (1°), sekundarni

(2°), tercijarni (3°) i kvaterni (4°), ovisno o broju veza koje ostvaruje s vodikom
odnosno alkilnom skupinom (R).

R R R R

C C C C
H R R R
H H H R
H H R R

1o ugljikov atom 2o ugljikov atom 3o ugljikov atom 4o ugljikov atom

 Nomenklatura alkana (3.3.)
Pravila imenovanja alkana i alkila:

1. Odrediti najdulji „glavni“ lanac.

Osnovno ime: ime najduljeg neprekinutog niza ugljikovih atoma u molekuli (glavni lanac). Ako su
dva lanca jednako duga, izabire se onaj lanac s najviše bočnih lanaca (alkila).

2. Numeriranje ugljikovih atoma glavnog lanca.

Brojem se označava svaki ugljikov atom s time
da bočni lanci ima što niži broj.

3. Odrediti bočne lance i njihov položaj.

Bočni lanci (alkili) navode se abecednim
kriterijem prije imena glavnog lanca s
pridruženim brojem ugljikovog atoma na
kojem su vezani. Ako su prisutna dva ili više
identična bočna lanaca označavaju se
upotrebom prefiksa (di-, tri-, tetra-, itd.) i
ti prefiksi ne ulaze u abecedni kriterij.
 Nomenklatura alkana (3.3.)

3-ethyl-2,2,4,5-tetramethylhexane 3-ethyl-5-(1-ethyl-2-methylpropyl)nonane

http://www.openmolecules.org/name2structure.html

http://www.ucd.ie/chem/chemint/nomenclature.html

https://chemaxon.com/products/marvin
Struktura i konformacije alkana (3.7.)
Konformacije etana (3.7.B)

Newmanova
projekcijska
formula

Zvjezdasta konformacija (konformacijski izomer)

– energijski povoljna geometrija
 Konformacije etana (3.7.B)

Newmanova
projekcijska
formula

Zasjenjena konformacija
– energijski nepovoljna geometrija
Konformacije etana (3.7.B)

Erot = 45 kJ/mol
kod C2Cl6

Torzijska napetost
(odbijanje veza)
među vezama
susjednih atoma

Energijski dijagram rotacije oko C-C veze u etanu

 Konformacije butana (3.8.)

Steričke interakcije (nevezno odbijanje) metilnih skupina

Dvije različite zvjezdaste konformacije: anti-zvjezdasta i gauche (kosa)-zvjezdasta

Konformacije butana (3.8.)

(kosa) potpuno (kosa)

zasjenjena zasjenjena zasjenjena
zvjezdasta zvjezdasta zvjezdasta
zvjezdasta

Energijski dijagram rotacije oko C2-C3 veze u butanu

Cikloalkani

Nomenklatura cikloalkana (3.10.C)

Nomenklatura cikloalkana (3.10.C)

4-cyclobutylnonane cyclopentylcyclohexane

(1,2-dimethylpropyl)cyclohexane
(3-methylbutan-2-yl)cyclohexane
Cis / trans – izomerija cikloalkana (3.11.)

H H
H H H H

Br H Br Br

H H H H
H Br H H

trans-1,2-dibromociklopentan cis-1,2-dibromociklopentan

H H H Br
Br Br Br H
 Stabilnost cikloalkana (3.12.)

Baeyerova teorija kutne napetosti (1905 – Nobelova nagrada):

- mjera za stabilnost cikloalkana
- razlika tetraedarskog kuta (109°) i unutrašnjeg kuta odgovarajućeg geometrijskog
lika

Baeyerova (kriva) pretpostavka:

“cikloalkani su planarne molekule”
 Stabilnost cikloalkana (3.12.)

E(kcal/mol)

Ovisnost energije prstenaste napetosti o veličini prstena (n = 3 – 14).

Kod cikloheksana iznosi ~ 0 kcal/mol.
Ciklopropan (3.12.B)

Struktura ciklopropana
je planarna

Prstenasta napetost

Torzijska napetost –
zasjenjenost veza
Ciklobutan (3.12.C)

Keq = 1

Struktura ciklobutana
nije planarna
Ciklopentan (3.12.D)

Struktura ciklopentana
nije planarna
 Konformacije cikloheksana (3.13.)

Vezni kutovi
~111.5°

Newmanova projekcija kroz C1-C2 i C5-C4 veze

 Cikloheksan s aksijalnim
Aksijalne veze
i ekvatorijalnim
položajima

Ekvatorijalne veze
RavnoteŽna pretvorba konformacija stolca cikloheksana

Keq = 1

Kad jedna konformacija stolca prijeđe u drugu (inverzija

konformacije) svi ekvatorijalni vodikovi atomi (  ) postaju aksijalni, a
svi aksijalni (  ) postaju ekvatorijalni.

Uzajamna pretvorba ekvatorijalnih i aksijalnih veza je pri sobnoj

temperaturi dovoljno brza, da se svi vodikovi atomi mogu smatrati
ekvivalentnima.
Konformacije monosupstituiranih cikloheksana (3.14.)

(gore)
(gore)

K>1

Kad je u ekvatorijalnom položaju metilna skupina ne sudjeluje u energetski

nepovoljnim 1,3-diaksijalnim steričkim interakcijama
Newmannove projekcijske formule
 Konformacije disupstituiranih cikloheksana (3.15.)

(gore)
(gore)

(dolje)
(dolje) trans-2-bromklorcikloheksan
U konformacijskoj ravnoteži supstituenti (Br i Cl) izmjenjuju relativne položaje
(aksijalni i ekvatorijalni), ali međusobno ostaju u trans položaju.

Cl (gore) Cl (gore)

Br (dolje) Br (dolje)
Konformacije disupstituiranih cikloheksana (3.15.)

CH3 CH3

CH3 CH3
 Konformacije disupstituiranih cikloheksana (3.15.)

cis-4-(t-butil)metilcikloheksan

(CH3)3C CH3
terc-butilna skupina je glomazna skupina
zauzima isključivo ekvatorijalni položaj !
Bicikličke molekule (3.16.)

norbornan

biciklički s mostom
(glave mosta nisu susjedni atomi)

dekalin spiro[4.4]nonan

kondenzirani biciklički spiro-ciklički

(zajednička veza) (jedan zajednički C atom)
Bicikličke molekule (3.16.)

Androstandiol