Дејство на бугарската пропаганда во Македонија

Изработил
Лука Копања
 СОДРЖИНА

I - Никулците на бугарската пропаганда во Македонија (1878-1912)

II - Бугарската црковно-просветна пропаганда во Македонија (1878-1912)
III – Гимназиите во Македонија и бугарската пропаганда
IV – Хумана пропаганда
V – Учебниците и пропагандата

VI – Заклучоци
 I - Никулците на бугарската пропаганда во Македонија
(1878-1912)
 Терминот пропаганда има негативен призвук и под него најчесто се
подразбираат напори спонзорирани од влади и политички групи, за да ја
остварат зацртаната цел и активно да го шират својот став преку намерно
искривување на фактите.

1. Во четириесеттите години на XIX

век, Цариград се наложил како
координативен центар на
бугарското антифанариотско
движење. На почетокот ова 1. Антифанариотското движење во
движење било насочено против Македонија и Бугарија претставувало
доминацијата на грчкиот јазик нитка која што во моментот ги
во богослужбата и поврзувала македонскиот и бугарскиот
образованието. народ, а отстранувањето на грчкиот
јазик од црквите и училиштата било
нивна заедничка цел.
 I - Никулците на бугарската пропаганда во Македонија
(1878-1912)

1. Бугарските општественици за да ги амортизираат македонските

културни, национални и политички тенденции, поднеле меморандум до
Портата, со кој побарале обновување на Охридската Архиепископија. Со тоа
се формирала заедничка црква за Македонците и Бугарите, која, според
волјата на креаторите би имала чисто бугарски предзнак.

2. Бугарските преродбеници биле свесни дека црковното и политичкото

освојување на Македонија би било тешко остварливо без претходно да го
наметнат своето културно влијание врз македонскиот народ.
Во 1864 година била формирана Бугарска книжевна дружина, од која
на 6.03.1866 година произлегло бугарското читалиште во Цариград. Една од
главните задачи на Читалиштето било да отвора училишта и читалишта во
Македонија, кои потоа би ги снабдувало со учители, книги и пари.
Испраќањето на бугарска литература во Македонија станало редовна
практика на Читалиштето.
 I - Никулците на бугарската пропаганда во Македонија
(1878-1912)
2. Во 1868 година, по иницијатива на Оттука, можеме да заклучиме дека
Петко Славејков, при управата на финансирањето на школувањето на
цариградското Читалиште било кандидатите Македонци немало ниту
формирано бугарското една допирна точка со прокламираната
благотворително братство „слобода за образование на мајчин
„Просвештение“. Основна повелба на јазик“.
Просвештение е „да ја издигне
народната самосвест на
бугарското население во Македонија“.
Очигледно, целта на ова
училиште не била „да им се помогне на
браќата од Македонија, кои немале
слобода да учат на мајчиниот јазик“.
Во 1871 година Просвештение
одлучило да спонзорира 14 млади
Македонци. „Приемниот испит“
воопшто не бил тежок. Доволно било
кандидатите да бидат Македонци.
 I - Никулците на бугарската пропаганда во Македонија
(1878-1912)
3. Формирањето на Бугарската Егзархија и присуството на егзархиски
митрополити во Македонија го стимулирале развојот на бугарската пропаганда.
Во јануари 1874 година Егзархијата започнува поактивно да се ангажира за
унапредување на бугарската просветна пропаганда во Македонија. Летото 1874
година идејата за помагање на бугарската
просвета во Македонија, под неопределената формула „за наизглед бедните
училишта“, била доразвиена и конкретизирана. Од членовите на
цариградскоточиталиште,Македонската дружина и братството Просвештение
бил образуван„Одбор (Настојателство) за сиромашните училишта“
Овој одбор со прилично безопасно име всушност бил маската под која била
затскриена егзархиската просветна пропаганда во спорните епархии, односно во
Македонија. Реално, Егзархијата сепак била длабоко
инволвирана во сите дејствија на Одборот. Како последица на дејствувањето на
бугарските друштва во Цариград, на Бугарската Егзархија и на нејзините служби
во Македонија, во македонските вилаети до 1878 година биле отворени 207
бугарски училишта. Од нив, 45 биле во македонските градови, а останатите биле
селски училишта.
 II - Бугарската црковно-просветна пропаганда во Македонија
(1878-1912)
Како резултат на активностите на Бугарската Егзархија и владите на
Кнежество Бугарија и Источна Румелија, од квантитативен аспект бугарската
црковно-просветна пропаганда во Македонија забележувала постојан
напредок. Во првите 7 години по создавањето на Кнежество Бугарија и
автономната провинција Источна Румелија, бугарските политички и црковни
лидери успеале повторно да воспостават контрола врз црковно-училишните
општини, да го зголемат бројот на бугарски училишта и учители во
Македонија.

До 1885 година Егзархијата, т.е бугарската влада, ги финансирала сите

гимназии и класни училишта, додека поголемиот број од основните училишта
биле одржувани од локалните егзархиски црковно-училишни општини. Само
едно основно училиште во Охрид било субвенционирано директно од руската
влада. Иако односите помеѓу Егзархијата и бугарската влада на Стефан
Стамболов (1887-1894) биле далеку од идеални, а понекогаш и на граница на
непријателство, во однос на бугарската пропаганда во Македонија егзархот и
премиерот најчесто ги ставале разликите настрана и со здружени сили
настапувале во име на големобугарскиот идеал.
 II - Бугарската црковно-просветна пропаганда во Македонија
(1878-1912)

Целта е да ги доведеме нашите браќа (во Македонија) до народно

самосознание. Само кога ќе видиме
отворени бугарски училишта, преполни со ученици, тогаш ќе прогласиме
дека народниот бугарски учител го исполнил својот висок и свечен долг
контатковината.
Петко Каравелов – премиер на Кнежество
Бугарија

Главните задачи на егзархиската просветна политика во Македонија во

овој период биле:
1) да се прошири училишната мрежа во селските средини и во
македонските региони кај што биле силни грчката и српската
пропаганда;
2) 2) да го засили централистичкото начело во училишното дело, односно,
да обезбеди целосна контрола врз управувањето и работата на
егзархиските училишта во Македонија.
 II - Бугарската црковно-просветна пропаганда во Македонија
(1878-1912)
Намерата на Егзархијата за засилување на централистичкото начело во
раководењето со бугарските училишта не оставила добар впечаток кај
локалното македонско население.
 Даме Груев констатира дека училиштата во Македонија што биле под
управа на Егзархијата и работеле со нејзина поддршка имале само штетно
влијание во земјата.
 Ѓорче Петров истакнува дека уште во 1890 година сред македонската
младина се јавила една струја против посегнувањето на Егзархијата
неконтролирано да господари со црковно-училишните работи во
Македонија.
Во сличен контекст како и горенаведените Македонци се изјаснил и
скопскиот митрополит Теодосиј Гологанов. Во писмо од 22.06.1891 година
до Дионисиј во Софија, Теодосиј меѓу другото запишал: „Светата наша
Егзархија со својата црковна и просветна дејност тука во Македонија ја
врши всушност најмизерната задача, му го одзема името на еден народ и
го заменува со друго, му го одзема мајчиниот јазик и го заменува со туѓ,
му ги одзема сите национални белези и ги заменува со туѓи...”
 II - Бугарската црковно-просветна пропаганда во Македонија
(1878-1912)
Со оглед на тоа што Егзархијата директно ги финансирала најголемиот број
од основните училишта во Македонија, можеме слободно да заклучиме дека
таа, за сметка на црковно-училишните општини, се стекнала со безмалку
целосна контрола врз бугарската училишна мрежа во македонските вилаети.
Од дотука изнесеното станува јасно дека не може да се прифати тезата на
бугарската историографија дека бугарската просвета во Македонија била дело
на „самиот бугарски народ“. Напротив, бугарските училишта во македонските
вилаети биле рожба на Бугарската Егзархија и владата на Кнежество Бугарија –
рожба мајчински негувана од Егзархијата и татковски одгледана од бугарската
влада.

Историјата на бугарската просветна пропаганда во Македонија по

Илинденското востание е историја на падови и подеми. Од една страна, дел
од постилинденските мерки на османлиските власти делувале поразително
врз бугарскиот образовен систем во Империјата, но, од друга страна,
интервенцијата на бугарската влада преку зголемување на егзархискиот буџет
придонела Егзархијата постепено да ги врати загубените позиции во
Македонија, а во периодот на младотурското владеење, истите и да ги
надгради.
 II - Бугарската црковно-просветна пропаганда во Македонија
(1878-1912)
На 30.03. 1904 година, Бугарија и Србија потпишале таен договор за
сојуз, со кој Македонија била поделена на интересни сфери, без да се
определи
линија на разграничување. Притоа, двете држави се обврзале на заемно
толерирање на нивните пропаганди.
Накратко можевме да ја проследиме еволуцијата на бугарската
политика кон Македонија од 1878 до 1912 година. Политика која наложувала
пред јавноста да се зборува за бугарска Македонија, но, зад кулисите,
водечките бугарски државници неретко покажувале волја да преговараат за
поделба на македонскиот плен. Кога бугарските позиции на македонска почва
биле силни, Бугарија покажувала неотстапливост и неподготвеност за поделба
на Македонија. Но кога меѓународната констелација налагала соработка меѓу
балканските држави, и за време на решавачките моменти за опстанокот на
Османлиската Империја, Бугарија лесно влегувала во преговори за поделба на
Македонија или пак им признавала сфери на влијание на своите балкански
соседи, со што неофицијално им го признавала нивното право врз делови од
Македонија. Автономијата била карта што Бугарија ја употребувала само
тогаш кога Македонија не била бугарска.
 III – Гимназиите во Македонија и бугарската
пропаганда
Во светски рамки универзитетите се наречени Alma mater studiorum – мајка
хранителка на учењето. Но во османлиска Македонија немало универзитети, а
зенитот на знаењето што македонските ученици можеле да го достигнат во
својата татковина бил во средните училишта. Во теорија, македонските
средношколски установи биле вистинска мајка хранителка на учењето. Праксата
сепак покажала дека мајката всушност била маќеа. Гимназиите попрво биле
фабрики за преработка на младите македонски умови и производство на млади
Бугари, Срби, Романци или Грци, кои што мајсторот пред да ги пушти во оптек ги
обликувал по свој терк.
Главен извор за почетоците на бугарската гимназија во Солун се белешките на
Кузман Шапкарев. Тој истакнува дека кон крајот на декември 1880 година работел
во „бугарското училиште во Солун“ и дека бугарската гимназија во најголемиот
македонски град требала да се отвори од следната 1881/1882 година. Постоеле
повеќе тези кога била отворена првата гимназија во Солун но, и покрај
официјалните документи на Бугарската Егзархија, кои потврдуваат дека
гимназијата започнала да работи во учебната 1881/82 година, во бугарската
историографија упорно се потенцира дека првата година на солунската
гимназија е учебната 1880/81.
 III – Гимназиите во Македонија и бугарската
пропаганда
При своето формирање солунската бугарска гимназија „Св. Кирил и
Методиј“ имала три класа. Во секоја следна година учениците се префрлале во
нов клас, а во учебната 1885/86 година, со отворањето на седмиот клас,
гимназијата станала полна – реалка. На тој начин солунската машка гимназија
била првата седумкласна бугарска гимназија во Македонија. Големо внимание
се посветувало на впечатокот што гимназијата го оставала пред надворешниот
свет. Сепак, најголема реклама за големината на гимназијата претставувал
празникот на светите Кирил и Методиј.

Предметната програма во солунска гимназија ја сочинувале предметите:

бугарски јазик, бугарска историја, закон божји, математика, физика,природни
науки, географија, општа историја, книжевност, аритметика, краснопис,
цртање, француски, грчки и турски јазик. Покрај горенаведените предмети се
изучувале и старобугарски јазик (старословенски), логика, психологија,
алгебра, геометрија, дескриптива, космографија, хемија, латински јазик и
геометриско цртање. Со исклучок на часовите по грчки, француски и турски,
наставата се изведувала исклучиво на бугарски јазик, без никакво право на
некаков компромис и употреба на македонскиот јазик во наставата.
 III – Гимназиите во Македонија и бугарската
пропаганда

За време на 32-те години од постоењето на гимназијата, во неа работеле

207 професори. Од нов 130 биле од Македонија, 55 од Бугарија, а 22 од
Франција, Белгија, Италија,Русија, Чешка и Турција.
Така, додека 62% од учителите биле од Македонија, а само 26% од Бугарија,
дури 64% од директорите биле Бугари, а само 36% Македонци. Сметаме дека
не е потребен дополнителен коментар.
Недостатокот на учителски кадар, привилегиите што им биле дадени на
егзархиските учители во 1894 година и засилувањето на другите пропаганди во
последната деценија на XIX век, во 1895 година резултирале со симултано
отворање на две бугарски педагошки училишта – во Сер и Скопје.

Главна, а можеби и единствена цел на бугарското педагошко училиште во

Сер била подготовката на учители за бугарските училишта во Источна
Македонија. Истовремено со серското било отворено и скопското бугарско
машкопедагошко училиште (1895-1912). До 1895 година во Скопје имало само
машка и женска бугарска гимназија со 4 класа.
 III – Гимназиите во Македонија и бугарската
пропаганда
Покрај солунската машка гимназија „Св. Кирил и Методиј“ и двете
педагошки училишта во Сер и Скопје, бугарската пропаганда во Македонија
располагала со уште неколку средни училишта - солунското машко трговско
училиште (1904-1913), битолската машка класична гимназија (1899-1913),
женската солунска гимназија „Св.Благовештение“ (1881-1913) како и со
повеќе машки и женски прогимназии, речиси во сите поголеми места во
Македонија.
 IV – Хумана пропаганда
„Ваша задача е да ја будите националната свест кај Бугаринот, секогаш кога
ќе имате контакт со него“.
Заповед од Егзархијата до бугарските лекари во Македонија.
Во македонската пропагандна војна, битките честопати се воделе во
болниците, а раненикот ја добивал потребната медицинска интервенција само
откако ќе прифател да ја промени својата униформа. Последната деценија на
ΧΙΧ век,министерствата за надворешни работи на балканските држави воопшто
не штеделе средства за финансирање на своја лекарска фаланга во Македонија.
Во потрага по начини за прибирање на медицински кадри, се родила
идејата да се даваат стипендии за учениците од бугарските гимназии во
Македонија, за истите да ги изучуваат медицината и фармацијата во Цариград,
Бејрут и во европските центри. Притоа биле посочени шест услови што
стипендистите требало да ги исполнат: да ја завршат полната гимназија со
добар успех и добро поведение; да не се повозрасни од 21 година; да се
здрави; да се родени во некој од македонските вилаети; да припаѓаат на чисто
бугарски егзархиски семејства; родителите да им живеат во Македонија.
Очигледно, за да ја исполнат културно-националната задача за која што зборува
бугарскиот егзарх, идните лекари требале да бидат млади и локални бугарски
воспитаници, кои преку егзархиските просветни институции веќе биле
обликувани по бугарски терк.
 IV – Хумана пропаганда
Напорите на Бугарската егзархија да обучи и привлече образован
медицински кадар од егзархиските средини не давале плод сè до крајот на ΧΙΧ
век. Интервенцијата на кнежевското МНР ја поставила бугарската здравствено-
пропагандна дејност на поцврста основа. За само неколку години, разните
стимулации придонеле за драстично зголемување на бугарскиот медицински
кадар во Македонија, со што во секое поголемо или стратешко место за
бугарската пропаганда работел и бугарски лекар.

Потребата од бугарски лекари во Македонија се објаснува со две

коренито различни цели:
1) чисто хумана – да ги лекуваат болните Бугари;
2) Политичка – да ги заштитуваат Бугарите од стремежите на туѓите
пропаганди.
 V – Учебниците и пропагандата
Бугарските учебници се третираат како евангелија по патриотизам, кои
што на младите ученици им ја презентираат историската вистина. До 1882
година зборовите Бугарин и Бугарија воопшто не се спомнувале во
историските лекции. Дури откако Бугарија јасно ги истакнала своите
претензии кон Македонија, Бугарите се избориле за место во грчките
учебници. Строгоста што ја спроведувале османлиските цензори остава
впечаток дека секаква импликација на патриотизам, национализам и
иредентизам во учебниците била забранета, па оттука се поставува
прашањето дали и во колкава мерка можеме да ги третираме бугарските
учебници во македонските училишта како пропагандно средство?

Без разлика на строгата контрола од страна на Инспекцискиот совет, и по

1881 година странските публикации на разни начини достигнувале до
целните групи во Македонија. Дистрибуцијата на забранета литература
продолжила и по отворањето на бугарската книжарница на Коне Самарџиев
во Солун, во која биле продавани сите дозволени бугарски учебници, и преку
која истите достигнувале во сите македонски села и градови каде што имало
бугарско училиште.
 V – Учебниците и пропагандата

Во рамките на историските учебници, османлиските цензори не

дозволувале да се пишува за поновата историја на Бугарија. Од оваа причина,
бугарската историја се предавала во рамките на општата историја на средниот
век. Додека историските учебници во Кнежевството се обидувале да докажат
дека Македонија е нераскинлив дел од бугарското национално тело.
Задолжителен елемент во бугарските учебници за историја бил расказот за
„бугарските браќа“ Кирил и Методиј и нивната просветителска улога.

За целосно да ја остварат зацртаната цел и да го прикажат историското

право што Бугарија го има врз Македонија, бугарските автори најчесто биле
принудени да прибегнат кон пропагандните методи на минимизирање или
премолчување на историските настани. По византиското освојување на
Македонија кон средината на XIII век, областа целосно исчезнува од
историските учебници, за наеднаш да се појави по цел еден век, кога истата е
освоена од Османлиите, со што станува јасна тенденцијата да се премолчи
состојбата во Македонија додека таа се наоѓа надвор од бугарскиот државен
опфат.
 V – Учебниците и пропагандата
Читанките лесно ја минувале турската цензура, букварите во бугарските
училишта во Македонија безмалку биле копија на оние што се користеле во
Бугарија. Тие биле напишани исклучиво на бугарски јазик, а во песните и
кратките раскази главните херои биле деца, со кои што младите читатели
можеле лесно да се поистоветат.

Главните аргументи со кои што

бугарските историчари ги напаѓаат
учебниците на останати христијански
православни држави што се употребувале
во училиштата во османлиска Македонија
се: 1) Тие го минимизираат или целосно го
премолчуваат периодот кога Македонија
била под туѓа власт; 2) При описот на
населените места во Македонија се
истакнуваат исклучиво моменти од
српската или грчката историја, без да се
спомнат симболите што го одразуваат
наводниот бугарски карактер на
Македонија.
 VI – Заклучоци
1. Во обид да го наметнат своето културно влијание врз македонскиот народ,
во 60-ите и 70-ите години на XIX векбугарските националисти формирале голем
број на читалишта, друштва и братства, чија главна цел била отворање на
бугарски училишта во Македонија, испраќање на бугарски учебници и литература
во овие училишта, подготовка и финансирање на учители и субвенционирање на
млади Македонци.

2. Формирањето на Бугарската Егзархија и присуството на тројца егзархиски

митрополити во Македонија го стимулирале развојот на бугарската пропаганда.
Успехот во првите години од дејствувањето на Егзархијата во Македонија бил
импозантен.
3.
Бугарскиот пропаганден настап во Македонија бил насочен кон неколку
правци. Конечната цел била бугаризирање на македонското население, кое,
споредпланот на пропагандните идеолози, требало да го олесни територијалното
завладување на Македонија. Во тој контекст, бугарската пропаганда користела
најразлични пропагандни средства. Главната фабрика за перење на мозоци,
производство на Бугари и, пред сè, креирање на кадар кој би ја дистрибуирал
бугарската идеја насекаде низ Македонија биле средните училишта.
 VI – Заклучоци
4.
Според бугарската историографија, бројните бугарски лекари што биле
назначени во македонските градови имале чисто хумана цел: да ги лекуваат
болните Бугари и да го заштитуваат бугарското население од стремежите на
другите пропаганди.

5. Според бугарската историографија, бројните бугарски лекари што биле

назначени во македонските градови имале чисто хумана цел: да ги лекуваат
болните Бугари и да го заштитуваат бугарското население од стремежите на
другите пропаганди.

6.
Силното, постојано и агресивно присуство на бугарските пропагандни
институции во Македонија сепак не успеале да ја оствари главната цел на
балканската политика и да инсталира бугарсконационално чувство кај
македонскиот народ.