Moral i etika

Prof.dr. Sanela Šadić

 ŠTO JE ETIKA?

Etika upućuje na standarde

ponašanja koji nam govore o tome
kako bi se osoba trebala ponašati
u različitim situacijama u kojima se
nalazi kao prijatelj, roditelj, dijete,
građanin, učitelj, stručnjak itd.
• ŠTO ETIKA NIJE?
• Etika nije isto što i osjećaji. Osjećaji nam pružaju važne informacije za naš etički izbor. Neke
osobe imaju visoko razvijen osjećaj nelagode kad god čine nešto što je loše, no neki ljudi se
osjećaju dobro čak i kad čine loše. Često će nam osjećaji reći kako je neudobno činiti ispravne
stvari ukoliko su teške.
• Etika nije religija. Mnogi ljudi nisu religiozni, no etika važi za sve. Većina religija zastupa visoke
etičke standarde, no ponekad se ne dotiče svih vrsta problema s kojima se inače susrećemo.
• Etika nije postupanje u skladu s pravom. Dobar pravni sistem uključuje mnoge etičke
standarde no pravo može zaobići etiku. Pravo može postati etički korumpirano kao što je
slučaj u nekim totalitarnim režimima. Pravo može biti u službi centara moći oblikovano da
služi interesima uske grupe. Pravo može imati poteškoće u oblikovanju ili osnaživanju
standarda u nekim važnim područjima i može biti sporo u doticaju novih ideja.
• Etika nije samo usvajanje kulturalno važećih normi. Neke kulture su potpuno etične no neke
druge postaju korumpirane ili slijepe na određene etičke probleme. Izreka “Kad si u Rimu
postupaj kao što čine Rimljani” nije zadovoljavajući etički standard.
• Etika nije nauka. Društvene i prirodne nauke mogu pružiti važne podatke kako bi pomogle u
boljem etičkom izboru. No nauka sama ne može reći što trebamo činiti. Znanost može pružiti
objašnjenje za to šta je čovjek. No etika pruža razloge za to kako čovjek treba postupati. I baš
zato što su neke stvari naučno ili tehnološki moguće može biti ne etično činiti.
 UVODNE NAPOMENE

Šta je moral?

• Moralne norme postoje od samog početka organizacije društvenog života.

Da bi jedna društvena zajednica opstala, potrebno je da postoje određena
pravila, principi, standardi i norme koji regulišu međusobne odnose među
ljudima. Moral je regulator međuljudskih odnosa u cilju ostvarenja opšteg
dobra.
• Moral dolazi od latinske reči mos, mores, koja označava običaj ili zakon,
ćud, mišljenje, vladanje. Moral je regulativna ideja koja utiče na savijest,
ponašanje i karakter pojedinaca, grupa i društava. Izražava se u atributima
dobro i zlo. Oblici ispoljavanja morala su moralne kategorije–moralni sudovi,
moralno ponašanje, karakter, savijest, dužnost, pravilo i vrijednosti.

• "Ja, ovakav kakav jesam, s tugom pozdravljam moje Ja kakav bi trebao biti"
(Oskar Vajld)
 Moral u jeziku naroda

• Moral ili ćudoređe. Značenjski korijeni su očigledni: ćud i red. Da se ljudska

ćud ne bi pretvorila u ćudljivost, treba je stalno stavljati u red.

• Narod je skovao još jedan zgodan izraz za moral - čestitost. Korijen je

staroslavenska čest, koja se u nekim slovenskim jezicima pojavljuje i kao
čast, u istom značenju koje mi danas poznajemo.

• Crnogorski lokalizam čojstvo takođe je jedan od jezičkih oblika kojima se

iskazuje moral ili moralnost neke osobe.  
      
 Prvi korak u istraživanju morala:
etimološka analiza

• Etika , starogrčke reči ethos (običaj, ćud, ponašanje, vladanje). Praksu

ljudskog ponašanja, a kasnije i nauku o ponašanju, stari Grci su nazivali
ethike tehne. Vremenom se ta sintagma skratila i svela na novi termin ta
ethica, uz izostavljanje riječi tehne (znanje, vještina).

• Rimljani su latinizirali starogrčki termin ta ethica i proizveli novu riječ etika,

koja danas postoji u gotovo svim jezicima evropskih naroda (Ethics, Etica,
Ethique, Ethik ). Sličnim postupkom skraćivanja i latinizacije nastali su
termini kojima se označavaju i neke druge nauke: logika, matematika, fizika,
pedagogija. Danas se u međunarodnom žargonu ponašanje pojedinca
označava sa etos, a nauka o moralnom ponašanju dobija zajednički naziv -
etika.
 1. POJMOVNO ODREĐENJE : MORAL I ETIKA

• MORAL je riječ koja dolazi iz latinskog jezika, (od imenice mos, moris) i ima
potpuno isto značenje kao i helenska riječ ethos: običaj, ponašanje,
vladanje, ćud. Etika i moral su etimološki i semantički isti termini i zato
dopuštaju sinonimnu upotrebu. Sinonimi su s vremenom postali konkurenti,
rivali i alosemi. Govornici su im počeli pridavati raznolika značenja, izvodeći
suptilne, sekundarne razlike.
• ETIKA je nastala na helenskom govornom području. Zagovarali su je najveći
grčki filozofi: Sokrat, Platon i Aristotel. Za Grke je glavni kriterijum
vrednovanja bio raz/um. Stoga je njihova etika zapravo grana filozofije,
odnosno filozofska etika koja rijetko traži uporište u religiji. Ona je profana i
racionalistička, više teorijska nego praktična, više optativna nego
normativna. Etici se pridaje značenje profane i racionalne discipline, dok se
moralu pridaje značenje vjerske i religiozne nauke o ljudskom ponašanju.
 2. KRATKA HISTORIJA IDEJA O MORALU

• STARI EGIPAT nije razvio model sistematizovanih moralnih normi.

Osnovni principi i propisi za ponašanjem u svakodnevnom životu
proističu iz religije, a ističe ih duhovni vođa, odabranik bogova na
zemlji.

• DREVNA KINA živi po principima Konfučija, koji se prihvataju kao

moralni kod.

• STARA GRČKA otvara istoriju intenzivnih filozofskih rasprava o

moralnim vrlinama i moralnom ponašanju
 KRATKA HISTORIJA MORALA

• PITAGORA (6.v.p.n.e.) je začetnik jednog od prvih moralnih učenja. Verujući da

intelektualna priroda čoveka treba da uzme prevlast nad čulnim i senzualnim u
čovjeku, Pitagora propovijeda moralni život koji znači posvećivanje mentalnoj
disciplini, a koja nalaže jednostavnost u vladanju, govoru, odjevanju, ishrani.
• SOFISTI ( 5. v. p..e.), poznati po razvijanju retorike i logike, ali i po prvim građanskim
skandalima, iskazali su skepticizam u pogledu postojanja moralnih načela koja imaju
apsolutno važenje. PROTAGORA je smatrao da je ljudsko suđenje uvek subjektivno i
da je stoga valjano samo za pojedinca. Ekstremna posledica je sofističko tvrđenje da
ništa ne postoji i zato, ako ne postoji ništa čovek ne može da sazna to ništa, a ako ne
može da sazna, onda ne može ni da ga prenese drugima.
• SOKRAT, jedan od najžešćih duhovnih neprijatelja sofista, u dijalogu sa svojim
učenikom Platonom, razvija učenje po kome je znanje osnovna moralna vrlina, a
neznanje osnovno zlo. Tako, samo znanje i učenje vodi ljudsko biće do morala.
• CINICI razvijaju posebnu doktrinu prema kojoj je suština vrline i jedino dobro koje se
može saznati - samokontrola. Odbacivali su princip zadovoljstva kao princip
ponašanja i propovijedali ponos (dostojanstvo) kao osnovni vodič vladanja,
uključujući ponos u pojavljivanju.
• EPIKUREJCI ( 4. i 3. v.p.n.e.) razvijaju učenje po kome je zadvoljstvo, posebno
intelektualno zadovoljstvo vrhovno moralno dobro. ARISTUPUS iz Sirene, oglasio
se prvim hedonističkim učenjem o moralu, propovijedajući zadovoljstvo kao vrhovno
dobro u životu. Nijedno dobro nema prevlast nad drugim, samo postoje razlike u
stepenu i trajanju zadovoljstva.
 KRATKA HISTORIJA MORALA

• MEGARIJANCI, sljedbenici EUKLIDA, oglašavaju se stavom da se dobro može zvati

mudrost, ideja dobra je apsolutna tajna i može se otrkiti samo putem logičke analize.

• PLATON (4.v.p.n.e.) zagovara učenje po kome je dobro esencijalni element života.

Zlo ne postoji po sebi, već predstavlja nesavršenu refleksiju realnog dobra.
Ontološko dobro pojavljuje se u čoveku kao vrlina. U Dialogues Platon piše da se
ljudska duša sastoji od tri elementa: intelekta, volje i emocija, i svaka od njih ima
posebnu ulogu u produkciji vrline. Vrlina intelekta je mudrost ili samosaznanje o
okončanju života; vrlina volje je hrabrost, a vrlina emocija jeste samo-kontrola.
Apsolutna vrlina je pravda, koja se stiče harmonizacijom posebnih vrlina.

• ARISTOTEL, Platonov učenik, u kasnim decenijama 4. v.p.n.e. objavljuje prvu ETIKU,

u kojoj raspravlja o sreći kao vrhovnom dobru i ističe princip umjerenosti. Sreća
proističe iz osnovnih atrubuta ljudske prirode, iz razuma koji funkcioniše u skladu sa
ljudskim moćima. Da bi dostigao sreću, čovjek mora da razvije dve vrste navika: prvo,
stalnu mentalnu aktivnost koja proizvodi znanje i vodi do kontemplacije, i drugo
praktične aktivnsti koje proizvode hrabrost. Govoreći o prinipu “zlatne sredine” ili
umjerenosti koja predstavlja vodilju u moralnom životu, ističe se da, u cjelini,
umjerenost znači odricanje od ekstrema, obilja i oskudnosti.
 KRATKA HISTORIJA MORALA

• STOICI razvijaju svoje učenje ( 3.v.p.n.e.) u vrijeme rađanja Rimske imperije i

zalaska Helenske kulture. ZENON u Grčkoj i CICERON i MARKO AURELIJE u Rimu
propovedaju osnovni moralni princip “živjeti u skladu sa prirodom, jer priroda je
uređena i mudra”, zato se treba odupreti hrabro svim spoljašnjim iskušenjima i
teškoćama.
• HRIŠĆANSKA ETIKA obilježava srednjevekovnu etičku misao. Čovjek je biće koje
potpuno zavisi od milosti Božije, a koja propoveda osnovni moralni princip vladanja
”Ćini drugome ono što želiš da on tebi čini”. Vjera u intelektualnu moć čovjeka,
zamjenjuje se religijskom vjerom u Boga. SVETI AUGUSTIN (13.vek) osnivač
teološke doktrine o moralu kao posebne moralne vrijednosti ili vrline vidi: odricanje,
vjerovanje, milosrđe, oprost i neerotsku ljubav. Ideja grijeha, strah o Božje kazne i
uskraćivanje rajskog života
• RENESANSA je epoha u kojoj se grubo napuštaju moralni kodeksi hrišćanstva.
Obnavljaju se helenske ideje o moralu, a princip zadovoljstva postaje dominantni
moralni vodič.
• REFORMIZAM, koji počinje sa Kalvinom u Francuskoj (17.vek) unosi puritanske
principe svjetovnog života kao vrhunsko moralno dobro. Kontemplacija se ocjenjuje
kao lijenost duha, a bijeda tumači kao božja kazna. Indivudalna odgovornost postaje
značajnija kategorija, od prihvatanja i poslušnosti, a prihvatanje dužnosti i obaveza
načelo vladanja.
• TOMAS HOBS (Leviatan, 1651) u raspravu o moralu uključuje kao najvažnija pitanja,
problem organizacije društva i političke moći. “Prirodno stanje” države, prije
organizacije društvenog života, jeste stanje opšteg rata u kome se svako bori protiv
svakog, a pojedinac postaje sebičan, zao i brutalan. Stroga država i dobri društveni
ugovori su potrebni da bi se obuzdala ovakva zla priroda čoveka.
 KRATKA HISTORIJA MORALA

• SPINOZA (Etika, 1677) je u svom etičkom učenju isticao da su sa aspekta vječnosti,

sve stvari moralno neutralne i samo ljudske potrebe ili interesi određuju granice dobra
i zla. Intelektualna ljubav za Boga, koja promoviše moralno načelo da ono što je
dobro za mene treba da postane opšte dobro, jeste posebna moć koja nadilazi moći
razuma.

• ENGLESKI UTOPISTI u okviru teorija o društvu nužno se dotiču učenja o moralu.

ADAM SMIT (Teorija o moralnim sentimentima, 1759) subjektivni etički sistem u
kome se tvrdi da je dobro ono što proizvodi osječanje zadovoljstva i loše ono što
proizvodi osjećanje bola.

• PROSVJETITELJSTVO u Francuskoj nastaje na temelju oštre kritike novog

industrijskog društvo. Čovjek je po prirodi dobar, i samo je loša sredina ta koja kvari
humanu prirodu čovjeka, bilježi ŽAN ŽAK RUSO (Društveni ugovor, 1762). Temelji
erozije morala prepoznati su u društvenim temeljima.

• NJEMAČKA KLASIČNA FILOZOFIJA daje najznačajnije doprinose filozofiji morala.

IMANUEL KANT (Principi moralnog suđenja,1785) uvodi kategorički imperativ, kao
vrhovni princip na kome se temelji moral. Prema Kantu, bez obzira kako čovjek
deluje, ponašanje čoveka uvek je određeno slučajem i datim okolnostima: prema
tome moralnost, se ne može procjenjivati na osnovu posljedica koje jedan čin
proizvodi, već samo na osnovu namjere. Samo namjera se može vrednovati kao
ispravna i dobra. Kategorički imperativ je princip koji je po sebi ispravan i dobar, i zato
namjera da se djeluje na određeni način mora da slijedi taj princip: “Djeluj tako da
princip koji te vodi postane tvoja volja kao univerzalni zakon dobra”.
        MORAL IZMEĐU FILOZOFIJE I NAUKE

• Filozofija morala koja propisuje kako se treba vladati (normativna etika) i

filozofija morala koja istražuje temelje ljudske moralnosti u skladu sa
zamišljenim vrhovnim dobrom (vrijednosna, aksiološka ili optativna etika)
kao preteča naučnog istraživanja.

• Sociologija morala, disciplina koja istražuje društveno i historijski promjenjiv

kontekst koji generiše određene moralne vrijenosti i norme

• Psihologija morala, disciplina koja istražuje moralno ponašanje, razvoj

moralnosti i moralnog prosuđivanja.
 3. PSIHOLOGIJA MORALA

KOGNITIVISTIČKI PRISTUP
Filozofski koreni: racionalistička filozofija
• Čovek kao homo rationale

Pijažeov kognitivizam i psihologija morala

• Podsjetnik o koracima konstrukcije saznanja
a) Praktično, senzomotorno, empirijsko saznanje
b) Preoperacionalno, egocentrično i prelogičko saznanje
c) Konkretno - operacionalno, objektivno, pojmovno mišljenje
d) Apstraktno, hipotetičko-deduktivno, formalno-operaciono
mišljenje
 TEORIJA MORALNOG RAZVOJA
Lorenc Kolberg (1927-1987)

• Osnovni pristup: kognitivistički

• Osnovna jedinica moralnosti: moralno suđenje = moralno ponašanje

• Faze moralnog razvoja

I Predkonvencionalni moral
1. Izbjegavanje kazne, dobijanje nagrade
2. Lični interes i potreba
II Konvencionalni moral
3. Pozitivni interpersonalni odnosi
4. Poštovanje društvenih normi, odnosno autoriteta
III Postkonvencionalni moral
5. Društveni ugovor i individualno pravo
6. Univerzalni etički principi
 4. MORALNO VASPITANJE

• Ciljevi
1. Podsticanje moralnog rezonovanja (razvoja) kroz grupne diskusije o
moralnim pitanjima
2.Razvijanje i uspostavljanje moralnih normi kroz građenje zajedništva i
demokratski utvrđenih pravila ponašanja koji regulišu međuljudske odnose, i
3.Kreiranje novog konteksta za rešavanje moralnih dilema i donošenje
moralnog suda.

• Neo-kolbergijanska perspektiva naglašava da posredni koncepti daju

konkretnija uputstva za postupanje prije nego generalni koncepti sadržani u
Kolbergovoj teoriji. (Thoma et al. 2008)
• 1. Psihološki i etički egocentrizam
• 2. Razvijanje empatije, kooperativnosti, lojalnosti grupi i sl.
 5. (NE) KOGNITIVISTIČKE TEORIJE U PSIHOLOGIJI

• Psihoanaliza i teorija o superegu

• Teorije učenje, usvajanje moralnih normi i formiranje svijesti

• Hofmanova teorija ili empatija kao osnov moralnog djelovanja