Tarihsel Düşünmenin

Unsurları
 Soru:

‘Geçmiş’ ile ‘tarih’ arasında nasıl bir fark vardır?

Tarihsel düşünmenin altı temel ögesi

• Tarihsel önem ve anlamlılık

• Süreklilik ve değişim
• Tarihsel kanıt
• Neden ve sonuç
• Tarihsel başı açısı edinme ve/veya tarihsel empati
• Tarihte ahlaki boyut
 Tarihsel önem ve anlamlılık

• Geçmişte olup bitenlerin hepsini hatırlamamız, anmamız, öğretmemiz veya

öğrenmemiz mümkün değildir.
• Bu yüzden çeşitli seçimler yaparız. Bu da;
• Tarihsel önem ve anlamlılık
• Söz konusu seçimlerin arkasında bazı ilkeler veya dayanaklar (kamusal,
yönetimsel gerekçeler ya da tarihçiye, öğretmene, ders kitabı yazarına ait
ilke veya gerekçeler) bulunur.
• Tarih hakkındaki temel anlayışlar nelerdir? Ya da
• Neleri/hangi konuları, olayları, olguları, kişileri, zamanı vb. hatırlamamız,
anmamız, öğretmemiz veya öğrenmemiz gerektiğine nasıl karar veririz?
• Okul öncesi dönemde: Hayatında şimdiye kadar gerçekleşen en
önemli üç şey nedir?
• Birinci sınıfta: Ailemin geçmişinde şimdiye kadar gerçekleşen en
önemli üç şey nedir?
• İkinci sınıfta: Ülkemizin geçmişini için önemli üç kişi kimlerdir?
• Üçüncü sınıfta: Tanıdığım bir kişinin geçmişindeki en önemli değişme
ne olabilir?
• Dördüncü sınıfta: Ülkemizin geçmişini anlamak için en önemli beş
tarihi yer/mekan nereler olabilir?
 Tarihsel önem ve anlamlılığın çeşitli
yönleri
• Bir değişimle sonuçlanır
• Önemli ve derin sonuçlara yol açar
• Tek bir kişi için değil çok sayıda insan için önemli ve anlamlıdır
• Uzun zamanlara yayılan etkilere sahiptir
• Birçok şeyi açığa çıkarır
• Anlamlı bir hikayede anahtar bir konumu vardır
 Süreklilik ve değişim
• Zaman içerisinde ortaya çıkan değişmeleri anlamak tarihsel
düşünmenin merkezinde yer alır
• Zaman içerisinde birçok şey değişirken bazı şeyler ya da değişen
şeylerin bazı boyutları/yönleri değişmeden aynı kalmaya devam eder
• Değişen şeyler daha iyi veyahut daha kötü hale gelebilir
• Tabii bunlar değişmeye ve değişen şeylere nereden, nasıl baktığınıza
göre değişir
 Süreklilik ve değişimin çeşitli yönleri
• Süreklilik ve değişim birbirleriyle karşılıklı bir ilişki içerisindedir
• Dönüşüm noktaları veya uç noktalar
• Zaman içerisinde meydana gelen değişmeleri değerlendirirken
kullandığımız iki kavram ilerleme ve gerilemedir
• Kronoloji, zaman içerisinde meydana gelen değişmeleri kavramamıza
yardımcı olur
• Tarihsel zamanı dönemlere ayırma zaman içerisinde meydana gelen
değişmeleri anlayışımızı düzenlememize yardımcı olur
• Okul öncesi dönemde: Çocuklara bebeklik fotoğrafları ile yakın zamanda
çekilmiş fotoğraflarını göstererek görünümlerinde nelerin değiştiğini, nelerinse
aynı kaldığını sorabiliriz.
• Birinci sınıfta: Çocuklara dede ve nineleriyle görüşmeler yaparak onların
çocukluk zamanından şimdiye kadar çocuk oyunlarında nelerin değiştiğini,
nelerinse aynı kaldığını öğrenmelerini isteyebiliriz.
• İkinci sınıfta: Çocuklara yaşadıkları yerleşim yerinde (köy, kasaba veya şehir)
son üç yılda nelerin değiştiğini, nelerinse aynı kaldığını sorabiliriz.
• Üçüncü sınıfta: Çocuklara kendi doğum zamanlarından günümüze kadar
Türkiye’de ve bir başka ülkede ulaşım ve teknoloji alanlarında nelerin
değiştiğini, nelerinse aynı kaldığını araştırarak öğrenmelerini isteyebiliriz.
• Dördüncü sınıfta: Öğrencilere 1900’lerin başından günümüze kadar beş farklı
dönemde ülkemiz nüfusunu gösteren bir tablo vererek zaman içerisinde
nelerin değiştiğini nelerin ise uzun veya kısa dönemde aynı kaldığını
belirlemelerini isteyebiliriz.
Kanıt veya kaynak kullanımı
• Geçmişte neler olup bittiğini nasıl biliyoruz?
• Geçmişte neler olup bittiğine dair farklı iddia ve görüşlere inanıp
inanmayacağımıza nasıl karar veriyoruz?
• Geçmiş hakkındaki farklı anlatıları eleştirel olarak analiz etmeyi
öğrenmek önemli bir beceridir
• Her bir anlatı ne tür sorunlar içermektedir?
• Hangisine/kime inanacağımıza nasıl karar veririz?
• Bir anlatının güvenilir olup olmadığını nasıl bilebiliriz?
Kaynak/kanıt kullanımının amaçları

• Hangi bilginin daha güvenilir ve inanılır olduğunu belirlemek

• Ulaşılan sonuçları ve tespitleri güvenilir bilgilerle desteklemek
• Tarihteki bir olayı, olguyu veya kişiyi daha iyi anlamak
 Tarihsel kanıtın çeşitli yönleri
• Yazar(ları)ın konumu/pozisyonu
• Yazar(ları)ın bakış açıları
• Yazar(ları)ın sahip oldukları dünya görüşleri ve değerler
• Bağlamsallaştırma
 Kaynak kullanımının aşamaları
• Kaynağa erişim
• Kaynağı doğrulama
• Belirtilen kişi(ler) tarafından mı yazılmış/hazırlanmıştır?
• Belirtilen zamanda mı yazılmış/hazırlanmıştır? İçerikte söylenenler ile yazım tarihi
birbirine yakın mı yoksa aralarında bir zaman farkı far mı?
• Ne tür bir kaynaktır (bir günlük, hatırat, mektup, polis raporu, gazete haberi, resmi
kayıt vs.)?
• Hangi amaçla yazılmış/hazırlanmıştır?

• Bağlamsallaştırma
• Yakından okuma
Kanıt/kaynak kullanım süreci
• Bir kaynağı incelerken, onu güvenilir veya güvenilmez hale getiren
çeşitli özelliklerine bakılır:

• Yazarın inanılırlığı/güvenilirliği
• Yazarın yazdıklarını sunuş tarzı
• Anonim bir şekilde, kendi kimliğini ortaya koymadan
• Adını ve diğer özelliklerini belirterek kararlı bir şekilde

• Eldeki belgeyi/kanıtı hangi amaçla hazırladığı

• Anlattıklarına şahit olup olmadığı
 Kaynağın doğrulanması
• Diğer kaynaklar/kanıtlar bu konuda neler söylüyor?
• İncelediğim bütün kaynaklar aynı şeyi mi söylüyor yoksa anlatılan
hikayenin farklı versiyonlarını mı sunuyor?
• Bu konu hakkında bilgi edinmek için başka nerelere/hangi kaynaklara
bakabilirim?
• Hangi kanıtlar daha inanılır veya daha güvenilirdir?
• İki farklı kaynakta sunulan bilgilerin birbirleriyle çatıştığını görürseniz ne
yaparsınız? Hangisine inanmanız gerektiğine nasıl karar verirsiniz?
• Tarihçiler inceledikleri kaynakları doğrulamaya neden ihtiyaç duyarlar?
• Okul öncesi dönemde: Çocuklar kişisel bir eşyalarını (örn. Bir bebek
battaniyesi veya sevdikleri bir oyuncak) kullanarak bebeklik zamanında
neler yaptıkları başkalarına anlatabilirler.
• Birinci sınıfta: Evlerinde bulunan bir eşyayı inceleyerek bunun ne
olduğunu, bu eşyanın ailenin hangi ferdi tarafından kullanıldığını ve bu
eşyayı inceleyerek geçmiş hakkında ne tür bilgiler elde edebileceğimizi
başkalarına anlatabilirler.
• İkinci sınıfta: Çocuklar bulundukları yerleşim yerindeki bina veya
yapıların bize geçmiş hakkında neler söylediklerine dair bir hikaye
oluşturabilirler.
• Dördüncü sınıfta: Çocuklar tek başına veya ailesiyle birlikte köyden
kente göç etmiş bir kişiyle görüşme yaparak görüştükleri kişinin
tecrübelerinden yola çıkarak iki ayrı yerdeki günlük yaşama, eğitime,
gelenek ve göreneklere dair bir anlatı oluşturabilirler.
 Neden ve Sonuç
• Belirli bir olay neden başka bir şekilde değil de bildiğimiz şekilde
gerçekleşmiştir?
• Bunun tek bir nedeni mi yoksa çok sayıda nedeni mi vardır?
• Bu olayın tarihe mal olmasını, bir tarihi olay olarak görülmesini sağlayan
kimdir?
• O zamanki güç ilişkileri nasıldı?
• Bu durum, olay, olgu veya kişinin/grubun geçmişi ne tür sınırlamalar
(toplumsal, siyasi, ekonomik vs.) tarafından şekillendiriliyor veya
etkileniyordu.
• Bu kişi veya grup değişime etki etmek için neler yapmıştır?
 Neden ve sonucun çeşitli yönleri

• Nedenler hem kısa süreli faaliyet ve olayları hem de uzun süreli

durumları, kurumları ve ideolojileri kapsayan çoklu ve
tabakalı/aşamalı bir yapıya sahiptirler.
• İnsanlar (bireysel ve toplu olarak) tarihsel değişime etki ederler.
(Buna faaillik veya bazı durumlarda aracılık etkisi denir).
• Bağlam, değişim üzerinde sınırlandırıcı bir etkiye sahiptir.
 Tarihsel bakış açısı edinme
• Tarihsel bakış açısı edinme, farklı toplumsal, kültürel, entelektüel ve
duygusal bağlamların geçmişin belli bir zamanında belirli bir mekanda
yaşayan insanların yaşam ve eylemlerini nasıl şekillendirdiklerini
anlamak demektir.
• Diğer bir ifadeyle geçmişteki durum, olay, olgu veya kişileri günümüze
özgü bir bakış açısı yerine o zamana ait bir düşünce çerçevesi
içerisinde değerlendirmeyi öğrenmek ve kullanmak demektir.
• Tarihte bu kişi neden böyle davranmış veya o kararı vermiştir?
• Bu düşüncemi desteklemek için ne tür kanıtlara ihtiyacım vardır?
 Tarihsel bakış açısı edinmenin çeşitli
yönleri
• Tarihsel aktörlerin bakış açılarına ulaşmak, geçmişte yaşayan
insanların neler hissettikleri ve neler düşündükleri hakkında (bugün
merkezli düşünmekten kaçınarak) çıkarım yapabilmemizi sağlayacak
kanıtlara erişmeyi gerektirir.

• Tarihteki bütün durumlar ve olaylar, onlar hakkında çeşitli bakış

açılarına sahip olan aktörleri (insanlar) kapsar.

• Empati, kendini bir başkasıyla özdeşleştirme değildir.

Tarih öğrenmenin ahlaki boyutu
• Bugünü anlamak ve anlamlandırmak için geçmişi öğrenmek isteriz
• En büyük zorluk: Kendi doğru ve yanlışlarımızı geçmişin bir zamanına
veya geçmişteki kişilere empoze etme ihtimali
• «Geçmiş yabancı bir ülke, orada insanlar birçok şeyi farklı şekillerde
yaparlar»
• Geçmişte olup bitenleri anlamaya başlamadan önce neleri bir kenara
bırakmak gerekir?
• David Lowenthal (1985). The Past is a Foreign Country. New York:
Cambridge UP.
Ahlaki boyutunun çeşitli yönleri
• Ortak sorumluluk - Geçmişte olup bitenlerden geriye kalanları
incelemek: İncinenlere/kırılanlara/zarar görenlere haklarını ne zaman
teslim etmeliyiz?
• Zaman içerisinde gerçekleşen derin değişmeler - Ahlaki kararları
zorlaştırır: Bizler geçmişe, o zamanda yaşamış olan insanlardan farklı
bakarız.
• Günümüzdeki durumlarla bağlantılar – Geçmişteki eylem ve
duyguların günümüzdeki durumlara nasıl katkı sağladıklarını anlamak.
 Kronolojik düşünme
1. Tarihsel neden-sonuç ilişkisi: Çoklu tarihsel nedenler ile etkiler
arasındaki ilişkiler, uzun süreli, kısa süreli ve tesadüfi neden-sonuç
ilişkileri ile korelasyonları birbirlerinden ayırt etme.

2. Zaman içerisindeki süreklilik ve değişim örüntüleri: Süreklilik ve

değişimin dinamikleri, tarihsel örüntüler ile daha kapsamlı tarihsel süreçler
arasında bağlantılar kurmaya yarar.

3. Dönemlendirme: Çeşitli anlatıların neden ve sonuçlarını keşfetmeye

uğraşan tarihçilerin dönüşüm noktaları vb. hususları esas alarak tarihsel
zamanı birbirinden farklılaşan çeşitli dönemlere ayırmasıdır.
 Karşılaştırma ve bağlamsallaştırma
4) Karşılaştırma: Tarihsel gelişme ve süreçleri zaman, mekan ve
toplum bağlamında karşılaştırmak ve bir tarihsel olgu bağlamında
farklı bakış açılarını değerlendirmek.

5) Bağlamsallaştırma: Tarihsel olay ve süreçlerin zaman ve mekanın

yanı sıra belirli daha kapsamlı bölgesel, ulusal ve küresel süreçlerle
bağlantılarını kurmak.
Tarihsel kanıtlardan tarihsel argümanlar çıkarmak
6) Tarihsel argümantasyon: Yaygın olarak kabul gören tarihsel
argümanlar kanıta dayalıdır. Tarihsel kanıtların kullanımı ve analizi
suretiyle ikna edici yorumlar üretilir. İkna edici argümanlar
oluşturmak için çatışan tarihsel kanıtlar değerlendirilip sentezlenir.

7) İlişkili tarihsel kanıtların yerinde kullanımı: Hedef kitle, amaç,

bakış açıları, biçim, argümanın sınırlılıkları ve bağlamı göz önünde
bulundurularak tarihsel kanıttan desteklenebilir çıkarımlarda bulunulur
ve uygun sonuçlar çıkarılır.
 Bağlamsallaştırma
Zihnimizde şunları canlandırmanız ya da şu soruları cevaplandırmamız
gerekir:
• Geçmişte veya geçmişin belli bir anında yaşamak nasıl bir şey olabilir?
• Zihnimde canlandırdığım zaman ve mekanda neler oluyordu/gerçekleşiyordu?
• Şimdi ile o zaman arasında ne gibi farklılıklar vardı?
• Bu olayı o zamanda yaşayan bir kişinin gözüyle/bakış açısıyla görmek nasıl bir
şey olabilir?
• Zaman ve mekanın oluşturduğu bağlamı nasıl anlayabiliriz?
• Tarihçiler bağlamsallaştırmaya neden ihtiyaç duyarlar?
Tarihsel bağlamsallaştırma
• Olguların ve insanların eylemlerinin zaman, mekan ve uzun süreli gelişmelere
yerleştirilerek incelenmesidir.
• Bir diğer anlamı da söz konusu olgu ve eylemleri açıklamak, karşılaştırmak ve
değerlendirmek için belirli olayların incelenmesidir.
• Huijgen ve meslektaşları (2017b) tarihsel bağlamsallaştırmaya dair birbirleriyle
ilişkili dört unsur belirlemişlerdir:
• (1) Tarihsel bağlamın yeniden inşa edilmesi;
• (2) Tarihsel empatinin genişletilmesi;
• (3) Tarihsel olguyu açıklamak için tarihsel bağlama dair bilgilerin kullanılması;
• (4) Geçmişi inceleyen öğrencilerin bugün-merkezli bakış açıları hakkındaki
farkındalıklarını geliştirmek.
Tarihsel bağlamın yeniden inşa edilmesi
• Kronolojik, mekânsal, sosyo-politik, sosyo-ekonomik ve sosyo-kültürel
perspektiflerin hesaba katılmasını gerektirir.
• Kronolojik perspektif, tarihsel dönemler ile önemli olay ve gelişmelerin
tarihlerinin bilinmesini kapsar.
• Mekânsal perspektif, coğrafi yerlerin, mekanların ve ölçeklerin bilgisi
demektir.
• Sosyal perspektif, insan davranışları ile yaşamın toplumsal koşullarının
bilgisinin yanı sıra ekonomik ve siyasi gelişmelerin bilgisini de içerir.
Tarihsel bağlamın yeniden inşa edilmesi
• Tarihsel bağlamsallaştırmayı desteklemek amacıyla tarihsel empati becerisine
başvurulduğunda duyuşsal ve bilişsel unsurlar arasında karşılıklı bir etkileşim olduğu
görülür.
• Tarihteki aktörlerin yaşadıkları durumları, deneyimleri ve gerçekleştirdikleri eylemleri
kapsayan duyuşsal unsurların onların benzer ve farklı durumlar karşısında
sergiledikleri duyuşsal karşılıklara dayandığı görülecektir.
• Öğrencinin tarihsel aktörün rol ve pozisyonunu inceleme ihtiyacı bilişsel boyutu daha
güçlü olan bir unsurdur. Bu pozisyon, bir başkasının daha önceki bir amanda yaşadığı
deneyimler ve durumlar ile sahip olduğu tutum ve inançları anlamayı kapsar.
• Öğrenciler incelenen tarihsel olgunun tarihsel bağlamını yeniden inşa etmenin yanı
sıra bu bağlamın tarihsel gerekçelendirmeyı/haklılandırmayı inşa etmek için
kullanılıyor olduğundan emin olmalıdırlar.
Tarihsel bağlamın yeniden inşa edilmesi
• Tarihsel bağlamsallaştırma bir tarihsel olguyu açıklamaya, karşılaştırmalar
yapmaya ya da değişim ve sürekliliğe dair süreçleri kavramamıza yardımcı
olduğu durumlarda anlamlı hale gelir.
• Bu yüzden öğrenciler tarihsel olguları ve tarihsel aktörlerin eylemlerini
açıklamayı, karşılaştırmayı veya değerlendirmeyi gerektiren görevlerle
uğraşmalıdır.
• Tarihsel bağlamsallaştırmanın son ögesi öğrencilerin bugün merkezci bakış
açıları veya bugüncülük hakkındaki farkındalıklarını geliştirmektir. Bugün
merkezci bakış açısı ile geçmişe bakmak tarihsel olguların ve aktörlerin yanlış
anlaşılmasına yol açar.
• Sonuç olarak öğrenciler geçmiş ile bugün arasındaki farklılıkların şuurunda
olmalı ve geçmişi kendi artları çerçevesinde ele almalıdır.
Nasıl başlayabiliriz?
• Öğrenciler okula başladıkları günün tarihini yazarak başlayabilirler.
• Küçük gruplar oluşturarak yazdıklarını karşılaştırırlar ve «Yazdıkları tarihlerin neden farklı
olduğunu» tartışırlar. Halbuki, o günü hep birlikte deneyimlemişlerdi. Aslında
yazdıklarının birbirleriyle aynı olması gerekmez miydi?
• Neden, arkadaşlarının yazdıklarının kendi yazdıklarından farklı olduğunu düşünüyorlar?
• Bu konuları öğrencilerle tartışırken ‘tarihsel önem ve anlamlılık’, ‘tarihsel bakış açısı’,
‘fail/aracı’ gibi kavramları kullanarak onların da bu kavramları öğrenmelerini
sağlayabilirsiniz.
• Tarih kitapları (ve ders kitapları) yazılırken de benzer bir şey değil midir aslında? Peki,
neden?
• Bütün bunlar tarihsel anlatılarla ilgili olarak bize neler söyler? Yorumlama burada
anahtar bir işleve sahiptir.
Eşya tarihi veya tarihsel düşünceyi geliştirmek için
nesneleri kullanmak

• Eşya tarihi, tarihsel eşya ve nesneleri geçmişi anlamak amacıyla diğer

kaynaklarla birlikte analiz edilecek, sentezlenecek, karşılaştırılacak
birer ‘belge’ olarak kullanmayı içerir.
• Schlereth’e (1982) göre eşya tarihinin çalışmak, eldeki nesneyi yapan,
değiştiren, satın alan, satan veya kullanan kişilerin düşünce ve inanç
örüntülerine erişim yolu olarak görülebilir. Bu aynı zamanda daha
geniş bir toplumun düşünce ve inanç örüntüleri hakkında çeşitli
ipuçları edinmek için de kapıyı aralar.
Neden eşya tarihi?

• Eşya tarihi ve nesneler, geçmişi elle tutulur ve erişilebilir hale getirir.

Okuduğunu anlama becerileri zayıf olanlar için öğrenmenin farklı
kapılarını aralamaya yarar.
• İş, meslek, bölge, tarihsel zaman vb. açılardan kültürel farklılıkları
ortaya koyar.
Nesnelerle nasıl çalışılır?
• Müze küratörleri belirli bir nesnenin tarihini belirlemeye çalışırken
belirli soruları belirli bir sıra içerisinde sorarlar:
• Her ne kadar bazı soruların cevapları yarım kalsa da elde edilen veriler
incelenen nesne ile nesnenin ilgili olduğu dönem, zaman, mekan ve
toplum hakkında birçok şey söyler.
• Nesneye şu sorular sorulur:
• Bu nedir?
• Hangi malzemeden/nelerden yapılmıştır?
• Nasıl yapılmış/üretilmiştir?
• Nasıl çalışır/işler?
• Hakkında daha başka neler biliyoruz?
Bu nedir?
• Sorulabilirse, başlamak için uygun bir yer olur.

Hangi malzemeden/nelerden yapılmıştır?

• Hangi nesnelerin seçildiği zaten başka bir seçenek bırakmaz. Zira kullanılan
nesne ve özellikleri onun doğası ve işlevleri hakkında birçok şeyi söyler.

Nasıl yapılmış/üretilmiştir?
• Bir nesnenin nasıl tasarlanıp yapıldığı/üretildiği, onun kim tarafından ve kimin
için yapıldığı hakkında bize çeşitli ipuçları verir.
• Nesnenin yıpranma/tamirat durumlarını not alın – bunlar onun gerçekte ne
kadarlık bir süre boyunca kullanıldığını/işe yaradığını gösterir.
Nasıl çalışır/işler?
• Eldeki nesnenin her bir parçası hangi işlevleri görmektedir?

Bu nesne nasıl kullanılır veyahut da nasıl çalışır?

• Bu soruların cevabını bulmak eldeki nesnenin ‘ne olduğunu’ anlamaya yardımcı olur.

• Başka neler biliyoruz?

• ‘Menşe’ kavramının temel anlamlarından biri kaynak veya kanıttır. Eşya tarihi
çalışmalarında menşe, eldeki nesnenin hangi amaçla yapıldığına işaret eder.
• Menşe; eldeki nesnenin kim tarafından yapıldığını, kime ait olduğunu, kim tarafından
kullanıldığını, hangi döneme ait olduğunu ve nasıl bir geçmişe sahip olduğunu kapsar.
• Menşe, eldeki nesne için bir bağlam oluşturur ve ondan elde edilecek bilgilere karşı bir
argüman ortaya koyar. Menşe, benzer nesneler arasındaki ayrımı görmesi için tarih
araştırmacısına yardımcı olabilir.
• Tabii ki bir nesne onun hakkında bilmek istediğiniz ya da ihtiyaç duyduğunuz her şeyi size
söylemez. Onu detaylı olarak inceledikten sonra bile geçmişini anlamak için daha etraflıca
bir araştırmaya ihtiyaç duyabilirsiniz. Gazete, dergi, katalog, el kitabı, rehber ve fotoğraf
gibi kaynaklar bu hususta ilave bilgiler sağlayabilir.
• Tarihsel önem ve anlamlılık – Bir şeyin neden önemli olduğunu
açıklamak demektir

• Tarihsel bakış açısı – Geçmişte olup bitenleri o zamanda yaşayan

insanların görüşlerinden ayırt etmek

• Neden-sonuç – Olaylar ve sonuçları arasındaki ilişkileri anlamak

• Süreklilik ve değişim – Bazı şeylerin (tutum, süreç, eylem gibi)

zaman içerisinde değişirken bazı şeylerin de değişmeden olduğu
gibi kaldığını anlamak
 Tarihsel yorum ve sentez
8) Yorumlama: Durum ve bağlamların geçmiş hakkındaki yorumları
şekillendiren tarihçinin işini nasıl etkilediğinin farkında olarak yapılan
çeşitli yorumlar.

9) Sentez: Birinci ve ikinci ek kaynakları, tarihsel düşünme

becerilerini ve çeşitli disiplinlerin yöntemlerini kullanarak anlamlı ve
ikna edici kavrayışlar geliştirmek.