Infermieria

Infermieria Kosovare, Nr.1/2010 Qershor - Gratis

KOSOVARE
Titujt Kryesor:
Kujdesi Efektiv Infermieror I Ulcerave Venoze t kmbs Kujdesi ekipor pr pacientt me infarkt akut t miokardit Kujdesi infermieror i pacientit me rregullim t sheqerit n gjak
Foto: ICN

Roli i infermieres n edukimin e Roli i Infermierve n pacientve t hemodializs rreth Institutin Special n Shtime ushqyeshmris s rregullt dhe diets Vetkujdesi shndetsor i personave me shtypje t lart t gjakut Njohurit, shkathtsit dhe kompetencat e fituara infermierore

Infermieria

KOSOVARE

Editoriali
Kryeredaktore: Fetije Huruglica Bashkryredaktor: Dr.Curr Gjocaj Redaktor prgjegjs: Agron Bytyqi Kshilli redaktues: Agron Bytyqi Besnik Stuja Fekrije Hasani Fetije Huruglica Florim Murati Indira Azizi Xhavit Ramadani Prfaqsuesit regjional t revists: Ali Shaqiri Ferizaj Drita Abazi Prishtin Ferdane Myftari Mitrovic Fllonza Binxhiu Gjakov Ramiz Bytyqi Prizren Sabedin Sherifi Gjilan Shklzen Seferi Pej Lektyrimi dhe redaktimi gjuhsor: Xhavit Ramadani Foto n ballin: ICN Dizajni dhe Realizimi kompjuterik: Berat Ymeri email: berat.design@hotmail.com Prkrahja nga: Ministria e Shndetsis Qeveria e Luksemburgut UNICEF Adresa & tel: QEVI c/o QKUK, Ndrtesa B, etazhi i dyt, zyra3-6 10000, Prishtin, Kosov Telefoni: +381 38 512 473; Celulari: +377 44 119 725. Email: agron_bytyqi@hotmail.com Fetije.huruglica@ks-gov.net U shtyp n shtypshkronjn: "KR TEKNIKA" - Prishtin Tirazhi: 3000 kopje

Fetije Huruglica, Kryeredaktore e Revists Infermieria Kosovare T nderuar Lexues, N kt n u m r t r ev i st s Infermieria Kosovare, tani viti i 6-te me radh, do t keni mundsin t gjeni artikujt q kan t bjn me kujdesin infermieror tek smundjet e brendshme q lidhet edhe me moton e dits ndrkombtare t infermieris sipas Kshillit Ndrkombtar t Infermieris KNI (ICN - International Council of Nursing). Pra motoja e KNI-s ishte: Ofrimi i Cilsis n shrbim t bashksis-komunitetit, infermieria udhheq n kujdesin kronik. Pra infermieria sht pjes e sistemit shndetsor, gjithashtu mbetet brthama e organizmit pr parandalimin e shum smundjeve kronike, ofrimin e kujdesit dhe ngritjen e vetdijesimit pr t gjitha kategorit e qytetarve, me qllim q shndeti t jet epiqendr e zhvillimeve t reja N ditt e sotme t gjith jemi t vetdijshm se roli infermieris gjithnj e m tepr po fuqizohet, n veanti duke ofruar shrbime infermierore shum qytetarve q ankohen nga shum probleme apo smundje te ndryshme q fatkeqsisht po marrin prmasa t

mdha, duke prmendur ktu edhe kategorin e smundjeve kronike q kemi prmbledhur n kt numr t revists. Vlersoj dhe theksoj q infermiert n Kosov n asnj ast nuk e humbn shpresn, prderisa frikn e mposhtn me punn e zellshme dhe me prkushtim. Shum infermier tani mbajn pozita menaxheriale, shumica prej tyre jan me kualifikim universitar prderisa ka edhe me nivel post universitar. Prfundimisht n emr t kshillit redaktues t revists Infermieria Kosovare, falnderoj t gjith artikull shkruesit q kontribuan me artikujt e tyre profesional e shkencor, dhe ju bj thirrje q t vazhdoni me drgimin e artikujve duke u bazuar n prvojn tuaj klinike. Sugjerimet dhe komentet e juaja do t jen t mirseardhura n prmirsimin e cilsis dhe prmbajtjes s revists son. Lexim t kndshm pr t gjith.

02

Nr.1/2010 Qershor

Infermieria

KOSOVARE

Kujdesi Efektiv Infermieror i Ulcerave Venoze t kmbs

Lester J. Kiemele, PA-C, MPAS, Gonda Vascular Center, Mayo Clinic, Rochester, MN, USA
Raporti i rastit Nj 63 vjeare tregimtare bankare paraqitet me nj ulcer n kyin e mesm t kmbs s majt t saj. Kjo ka qen e pranishme n 8 javt e kaluara dhe nuk sht shruar. Ajo ka provuar disa tretmane n shtpi por kjo plag ende vazhdon. Ajo ka theksuar pr kullim t qart dhe "njolla kafe" n kmbt e saj. Kto ulcera ishin periodike. Ajo e ka tensionin e lart dhe peshon 180 kg. Para se t trajtojm kt gjendje, ne duhet s pari t kuptojn disa t dhna n lidhje ulcerat venoze t kmbs. Parathnie Ulcerat venoze t kmbs nuk jan njohur gjithmon si nj problem i rndsishm shndetsor edhe pse ato jan t zakonshme, sfiduese dhe t kushtueshme. N Mbretrin e Bashkuar, ulcerat venoze t kmbs i kushtojn Shrbimit Shndetsor Nacionale rreth 600 milion euro n vit, me nj krahasim t ngjashm t shnuar n Shtetet e Bashkuara. Ato jan nj sfid pr trajtim njsoj si pr pacientt ashtu edhe pr ofruesit e kujdesit shndetsor. S h u m s h p e s h a to j a n t shoqruara me smundje venoze, por shkaqet e tjera prfshijn palvizshmrin, trashjen, traumat, smundjet arteriale, diabetin, apo dshtimin kongjestiv t zemrs (Tabela 1). Kujdesi pr pacientt me ulcera t kmbs sht prmirsuar gjat disa viteve t fundit sikurse hulumtimet e bazuara n evidenc q e kan ndihmuar definimin e trajtimit. Incidenca Studimet ndrkombtare tregojn q ulcerat venoze t kmbs jan t lidhura me rritjen e moshs. pamjaftueshmri/insuficienc kronike t rnd venoze shpesh iu largohen zhvillimit t ulcers sepse ata jan m aktive. Faktort e rrezikut pr pamjaftueshmri venoze prfshijn historin e familjes dhe faktort e stilit t jetess. Njerzit me nj mnyr jetese t ulur ose t cilt punojn pun q prfshin qndrimin e zgjatur n kmb kan nj rrezik m t lart t zhvillimit t ksaj gjendje. Pamjaftueshmria venoze mund t shkaktohet edhe nga nj mpiksje gjaku e mparshme n ven. Kto ulcera jan gjithashtu t zakonshme tek pacientt t cilt kan nj histori me njtje kmbsh apo varikoz venash. Etiologjia Sistemi vaskular sht nj rrjet i gjer i enve t gjakut q shpie n dhe nga zemra. Gjaku i oksigjenuar transportohet n t gjith trupin nga arteriet, dhe kthehet m pas prsri n zemr nga venat. Prderisa rrjedhja e gjakut npr arterie ndihmohet nga pompimi i zemrs, kjo forc e njjt sht m e ult n vena. Rrjedhja e gjakut n venat e kmbs duhet t lviz kundr gravitetit. Venat normale kan valvulet nj-drejtimesh t cilat parandalojn kthimin e rrjedhs s gjakut. Kur kto valvule bhen t paafta, kjo shkakton kongjestion/ngjeshje t venave dhe njtje t pjess s poshtme t kmbs. Indet prreth prishen, duke shkaktuar ulcer n lkur. Hemoglobin nga qelizat e kuqe t g j a ku t r r j e d h i n n i n d et e nnlkurs, duke shkaktuar njoll ngjyr kafe t par n mnyr tipike n kt gjendje. Paraqitja e lkurs Ulcera venoze zakonisht shfaqet n

pjesn e brendshme t kmbs n mes t kyit dhe gjurit. N kt gjendje, arteriet jan normale, por venat nuk jan normale. Kufijt e plags jan t parregullta dhe lkura prreth sht e zbardhur dhe e fryr. Baza e plags sht zakonisht e kuqe dhe mund t mbulohet me inde t verdh fibrinoz. Kto ulcera jan pa dhimbje deri sa ato infektohen. Nse ulcera sht e infektuar, drenazhi i verdh apo i gjelbr do t jet i pranishm. Nyejt e kmbve t njtura jan shfaqje m t zakonshme t lkurs. njtja shkakton nj ndjenj rndese n kmb q bhet m e keqe pasi zgjatet qndrimi n kmb.

Nr.1/2010 Qershor

03

Infermieria

KOSOVARE
aplikohen prej shputave deri n gju dhe duhet t vendoset sa her q pacienti ngrihet nga shtrati. Ngritja e kmbs e ndihmon shrimin duke ndihmuar kthimin e gjakut n zemr dhe duke ulur njtjen. Ushtrimi q stimulon muskujt e pulpit t kmbs dhe rrit qarkullimin n kmb sht gjithashtu i dobishm (Tabela 2). Fashimi m i mir duhet t lejoj absorbimin e mir t eksudatit pr t parandaluar njomjen/macerac- ionin. Fashimet jo-ngjitse ose adherente duhet prdorur pr t parandaluar vrullin e lkurs s brisht. Fashimi duhet t prdoret i leht prderisa kontrollojm edemn. Mundsit e fashimit prfshijn sfungjer, kalcium alginate apo garza. Pacienti duhet t ngre kmbt e tij pr 30 minuta 4 her n dit sa sht edhe e toleruar. orapet kompresive ose shamit nuk duhet t prdoren nse qarkullimi arterial sht i dmtuar, pasi kjo mund t shkaktoj ulcer iskemike q zhvillohet n kmb dhe shput. Konkluzion Ulcerat venoze jan nj gjendje periodike kronike q krkojn trajtim t kujdesshm. Parandalimi i prsritjes s ulcerave venoze shpesh ndihet q t jet hapi i par i trajtimit t ktyre plagve. Parandalimi prfshin trajtimin agresiv pr t kontrolluar edemn. Kompresioni pr edem t pjess s p o s ht m e t k m b s s ht thelbsore. Fashimet duhet t ndihmojn pr t kontrolluar drenimin n plag, pr t mbajtur plagn e pastr nga infeksioni dhe t siguroj nj ambient t njomur pr plagn pr t nxitur shrimin. Edukimin e pacientit dhe t familjes pr kujdesin e duhur ndaj ktyre ulcerave t kmbs sht e domosdoshme pr trajtimin e suksesshm dhe parandalimin e ulcerave venoze. Udhzuesit e veant pr t br kt kujdes i prmirsojn rezultatet.

Menaxhimi Menaxhim fillon me nj histori t plot dhe kontroll/ekzaminim pr t identifikuar faktort e rrezikut t till si mosha, smundjet ka r d i o v a s k u l a r e , o b e z i t e t i , lvizshmria, artriti, diabeti, dhe histori me lndim t kmbs apo tromboz te venave t thella. Pacienti duhet t kontrollohet edhe i shtrir edhe n kmb pr t zbuluar venat varikoze. Ultratingulli duplex sht i sugjeruar pr pacientt me vena varikoze t prsritura apo t komplikuara ose t dyshuara me smundje t venave t t h e l l a . P r m i r s i m i d h e shpenzimet e normave t shrimit jan t ulura kur prdoret nj prpjekje e koordinuar duke prdorur protokollet e bazuara n hulumtime. Trajtimi Objektivat e trajtimit jan lehtsimi i dhimbjeve, mbajtja e plags pa infeksion, kontrollimi i drenimit, mbajtja e lagsht e hapsirs s plags dhe promovimi i shrimit. S h ka q e t k r y e s o r e d u h e t t identifikohen. Kompresioni/ndrydhja sht s h t y l l a e t r a j t i m i t , s i ku r s e kompresioni inkurajon shrimin e ktyre ulcerave. Kompresioni mund t arrihet me orape kompresive, shami shum-shtresore, orape ose pajisje mekanike t pompimit. Shamit kompresive duhet t

Referencat: 1. Harrison MB, Graham ID, Lormier K et al. 2005. Leg-ulcer care in the community, before and after implementation of an evidence-based service. Canadian Medical Association Journal. 2005 May 24; 172(11): 14471452. 2. Krasner DL, Rodeheaver GT, Sibbald RG. 2007. Chronic Wound Care: A Clinical Source Book for Healthcare Professionals; 4th edition. HMP Communications. Malvern, PA. 3. New York-Presbyterian Vascular Care. 2003. Venous Insufficiency and Venous Ulcers. http://wo-pub2.med.cornell.edu/cgi. Accessed March 15, 2010. 4. Simon DA, Dix FP, McCollum CN. 2004. Management of venous leg ulcers. British Medical Journal. 328:1358-1362. 5. Takahashi PY, Kiemele LJ, Jones, JP. Wound Care for Elderly Patients: Advances and Clinical Applications for Practicing Physicians. Mayo Clinic Proceedings. February 2004 79(2):260-267. The Cleveland Clinic. 2009. Lower Extremity Ulcers. http://my.clevelandclinic.org/disorders/pressure_ulcers/hic_lower_e xtremity_ulcers. aspx. Accessed March 15, 2010.
Re f
ncat ere

Tabela 1. Shkaqet e Ulcerave venoze Venat varikoze Paaftsia e venave t thella Tromboza e parakohshme e venave t thella Lymphedema Palvizshmria Paraliza Trashja Dshtimet e lindura t zemrs Smundjet inflamatore/nxitse Tabela 2. Trajtimi efektiv pr ulcerat e venave t kmbs Fashimet kompresive shumshtresore Ngritja e kmbs Rritja e lvizshmris Shmangia nga trashsia Prmirsimi i t ushqyerit

04

Nr.1/2010 Qershor

Infermieria

KOSOVARE

Kujdesi ekipor pr pacientt me infarkt akut t miokardit

Minire Bekteshi- Infermiere n repartin e kardiologjis QKUK-Prishtin
mundja iskemike e zemrs paraqet problem m a d h o r t shndetsis publike. Forma m e shpesht klinike e smundjeve koronare sht infarkti akut i miokardit (IAM) apo sulmi n zemr i cili shkaktohet si pasoj e dmtimit t nj pjese t muskulit t zemrs pr shkak se n arterie t zemrs bllokohet rrjedha normale e gjakut. sht shqetsues fakti q gati gjysma e pacientve me infarkt akut t miokardit presin s paku dy or para se t krkojn ndihmn e mjekut. Kjo vones e trajtimit t infarktit t miokardit dukshm e rrit rrezikun nga vdekja e papritur, por edhe nse sulmi n zemr prballohet me sukses pasojat e tij mund t jen t rnda dhe afatgjate. Nse kjo vones sht mbi 12 or qelizat e muskulit t zemrs do t psojn dmtime t pakthyeshme. Prandaj, popullata duhet edukuar q menjher t krkoj ndihmn mjeksore. Kjo smundje ka shkall t lart t vdekshmris dhe humbjes s aftsis punuese. Brenda vitit vdesin 27% meshkuj dhe 44% t femrave q kan psuar infarkt akut t miokardit (13% t meshkujve dhe 6% t femrave do t kan vdekje t papritur). Brenda 6 vjetve, 23% t meshkujve dhe 31% t femrave do t psojn infarktin e dyt, 2/3 e pacientve nuk do t riaftsohen plotsisht.

Faktort e rrezikut: Disa nga faktort e rrezikut te infarkti akut i miokardit mund t modifikohen (pirja e duhanit, niveli i lart i kolesterolit n gjak, niveli i lart i sheqerit n gjak, pesha e teprt, presioni i lart i gjakut etj). Faktor t tjer t rrezikut nuk sht e mundur t ndryshohen (mosha, gjinia, trashgimi, historia familjare e smundjes etj.). Faktort t cilt e rrisin rrezikun e paraqitjes, zhvillimit por edhe vdekjes nga smundjet koronare jan: - Personat q kan prindr me smundje koronare (historia familjare e smundjes etj.) jan m t rrezikuar pr zhvillimin e smundjes. - Mosha e meshkujve mbi 45 vjet si

dhe e femrave mbi 55 vjet ko n s i d e r o h e t m o s h e rrezikuar nga infarkti akut i miokardit. Personat mbi moshn 65 vjet jan m t rrezikuar nga vdekja pas psimit t sulmit n zemr, kurse femrat e ksaj moshe jan gati dy her m t rrezikuara se meshkujt. - Hipertensioni sht nj nga faktort e fuqishm t r r e z i ku t p r s m u n d j e ko r o n a r e ( s i d o m o s ku r kombinohet me faktor tjer rreziku) sepse presioni i lart i gjakut ngarkon punn e muskulit t zemrs dhe me koh e dobson at. - Pirja aktive dhe pasive e duhanit rrit dukshm rrezikun nga zhvillimi i smundjes koronare. Duhanxhiu ka gjasa m tepr t vdes n orn e par pas infarktit akut t miokardit. - Niveli i lart i kolesterolit n gjak po ashtu e rrit rrezikun e paraqitjes s infarktit akut t miokardit. LDL e lart (low-density lipoprotein) rrit rrezikun, kurse HDL e lart (highdensity lipoprotein) e zvoglon rrezikun nga smundja koronare. Pra, HDL kolesteroli i lart sht faktor mbrojts. - Jeta pasive dhe mos aktiviteti fizik rrisin n mas t madhe mundsin e zhvillimit t smundjes. - Smundja e sheqerit (diabeti) po ashtu e rrit rrezikun nga smundja koronare, sidomos te femrat. Mbi 80% t pacientve me diabet vdesin nga ndonj tip i smundjeve t enve t gjakut.

Nr.1/2010 Qershor

05

Infermieria

KOSOVARE
vazhdueshme t funksioneve vitale, elektrokardiogramit dhe parametrave hemo-dinamik. Puntort shndetsor n njsin koronare duhet t jen t pajisur me njohuri teorike dhe shkathtsi klinike pr dhnien e ndihms profesionale pacientve q vuajn smundjet iskemike t zemrs. Infermiert dhe mjekt e edukuar pr trajtimin e pacientve me smundj e akute koronare detyrimisht duhet t punojn n ekip. Infermierja n njsi koronare duhet ti siguroj pacientit t vendosur n shtrat qetsi t plot duke i dhn informata t shkurta d h e q et s u e s e . A j o v e n d o s elektrodat e EKG-s dhe lidh pacientin me monitor. Siguron oksigjenimin shtes, i cili n ort e para t infarktit akut t miokardit zvoglon dmtimin e muskulit t zemrs. Siguron vijn venoze duke vendosur kanilln n ven sa m t prshtatshme. Merr mostrat e g j a ku t s i p a s p r o t o ko l l i t t institucionit dhe sigurohet q rezultatet e analizave t jen sa m shpejt n dispozicion. Nse nuk sht realizuar m par, bhet identifikimi dhe kontakti me familjar. Infermierja n vazhdimsi bn observim t kujdesshm t shenjave t smundjes, monitoron funksionet vitale n monitor dhe pr do ndryshim t vrejtur informon me koh mjeku n mnyr q t r e a l i zo h e t m j e k i m i i menjhershm dhe t parandalohen komplikimet e mundshme. T gjitha t dhnat dhe procedurat dokumentohen n listat prkatse infermierore. Trajtimi medikamentoz: bhet sipas protokollit dhe nn mbikqyrjen e mjekut. Trajtimi medikamentoz prfshin marrjen e tabletave Aspirin t ciln pacienti duhet ta prtyp. Pacientit i epet Clopidogrel, 300mg, posarisht nse institucioni ka programin e shrimit t infarktit akut t miokardit prmes rikanalizimit mekanik angioplastiks. Trajtimi medikamentoz prfshin edhe marrjen e analgjetikve n rend t par morfina 4-8 mg i.v. e cila prsritet do 5-15 minuta derisa t pushon dhimbja..Sipas nevojs epen sedativ, zakonisht diazepam. N rast t dhimbjeve (nse nuk sht prezent hipotensioni) epet nitroglicerina sublingual do pes minuta (deri n tri doza). Nse nuk ka ku n d r - i n d i ka c i o n e b eta bllokues. Pr t mundsuar rikanalizimin e arteries s mbyllur nga trombi vazhdohet me terapi antikoagulante (heparin). Nse jan t pranishme shenjat e insuficiencs s zemrs epen ACE inhibuesit (inhibuesit e enzims angiotenzin-konvertuse), Antiaritmikt, nitratet, diuretikt, kardiotonikt dhe medikamentet tjera nuk duhet t prdoren pa indikacion t qart dhe t ordinuar nga mjeku. Qasje tjetr tejet efektive e shrimit t infarktit akut t miokardit sht intervenimi prmes kateterit (PCI Percutaneous coronary intervencion), apo angioplastiks e cila do t thot rihapje e arteries s mbyllur prmes ballon-kateterit dhe zakonisht vendosja e stendit n arterien koronare. N rast t trajtimit jo n koh t smundjes, n rast t trajtimit jo adekuat medikamentoz apo mungess s formave tjera t trajtimit (kateterit (PCI Percutaneous coronary intervencion apo angioplastiks), komplikimet e infarktit akut t miokardit mund t jen t shumta. Aritmit malinje, n rend t par fibrilacioni i ventrikujve shkakton m s shpeshti vdekjen (vdekje elektrike) nse nuk intervenohet menjher.

- Obeziteti (majmria) dukshm rrit rrezikun e zhvillimit t hipertensionit, nivelit t lart t kolesterolit, diabetit dhe smundjes koronare. - Stresi dhe reaksioni fizik e mental n stres, rrisin frekuencn e zemrs, tensionin arterial dhe dyfishojn rrezikun nga infarkti i miokardit. Shenjat e smundjes: Simptoma m karakteristike e smundjes sht dhembja e fort n gjoks q zakonisht zgjat mbi 30 minuta por prpos dhembjes s fort n gjoks infarkti akut i miokardit n t shumtn e rasteve prcillet edhe me aritmi, dobsi t prgjithshme, djersitje, vjellje dhe frik nga vdekja. Dhimbja tipike n gjoks sht udhrrfyes i qart pr profesionistt shndetsor por edhe pr t tjert q sa m shpejt dhe sa m sigurt t transportojn t smurin n spitalin m t afrm. Pozita m e prshtatshme e transportit t t smurit sht pozita e Fauwler-it (gjysm ulur). Diagnostifikimi i smundjes: Personeli shndetsor konfirmon diagnozn e infarktit akut t miokardit n baz t anamnezs, e k z a m i n i m i t f i z i k , elektrokardiografis (EKG) dhe vlerave t markerve t nekrozs s miokardit. N praktikn klinike trajtimi i infarktit akut t miokardit bazohet kryesisht n baz t t dhnave t anamnezs dhe EKG-s, kurse mnyra e trajtimit t smundjes varet nga koha e prjetimit t sulmit n zemr. Mjekimi i smundjes: Mjekimi i pacientve me infarktit akut t miokardit bhet n njsin koronare. sht esenciale dhe shum e rndsishme koha e arritjes s pacientit n njsin koronare. Njsia koronare duhet t jet e pajisur me aparate t nevojshme pr prcjellje t

06

Nr.1/2010 Qershor

Infermieria

KOSOVARE

Insuficienca e zemrs, ruptura e septumit interventrikular, ruptura e chordae tendinaee dhe si pasoj insuficienca akute e valvules mitrale, aneurizma e ventrikulit t majt etj. jan komplikime q mund t parandalohen. Kto komplikime shpesh qojn n vdekje t pacientit (vdekja mekanike). Sot sht tendenca q t shkurtohet hospitalizimi i pacientve me infarkt akut t miokardit dhe sa m shpejt t'i kthehen jets normale prmes formave t ndryshme t edukimit dhe rehabilitimit t tyre. Edukimi shndetsor i pacientve pas infarktit akut t miokardit:

duhet t'i prshtatet n trsi nevojave t pacientve dhe ka qllim parsor prmirsimin n vazhdimsi t kualitetit t jets s tyre. Pacientt msohen t modifikojn dhe kontrollojn e faktort e rrezikut, t njohin dhe t prshkruajn simptomat, t raportojn pr ndryshimet e kualitetit dhe intensitetit t simptomave gjat qndrimit n spital apo si duhet t krkojn ndihm n rast t rikthimit t simptomave pas largimit nga spitali. Pacientt duhet t kuptojn t gjitha kufizimet e kushtzuara nga

smundja e tyre dhe t prshtatin a kt i v i tetet p r o fe s i o n a l e m e gjendjen e tyre shndetsore (shqyrtimi i aktivitetit profesional duhet aktualizuar brenda 6 -8 javve). Ata duhet t kshillohen r r e t h d i e t s s p e c i f i ke d h e kontrollimit t peshs s tyre trupore, rreth rndsis s marrjes s rregullt t barnave dhe vizitave t rregullta mjeksore, duhet t informohen lidhur me aktivitetet e tyre rehabilituese, pushimin, aktivitetin seksual, udhtimin, vozitjen si dhe edukimi i familjarve rreth procedurave t reanimimit kardio-pulmonar etj.

Referencat: 1. Petrovski B, Bekteshi T.: Si t fitohet lufta me infarktin akut t zemrs. 2009, Prishtin. 2. Hand H. Myocardial infarction: Part 1. Nurs Stand. 2001 May 23-29;15(36):45-53. 3. Kelly J. Evidence-based care of a patient with a myocardial infarction. Br J Nurs. 2004 Jan 8-21;13(1):12-8. 4. Baldacchino DR. Nursing competencies for spiritual care. J Clin Nurs. 2006 Jul;15(7):885-96. 5. Carpenter K, Girvin L, Kitner W, Ruth-Sahd LA.Spirituality: a dimension of holistic critical care nursing. Dimens Crit Care Nurs. 2008 JanRe Feb;27(1):16-20. f
ncat ere

Kujdesi infermieror i pacientit me rregullim t sheqerit n gjak

Agron Bytyqi Msimdhns i Infermieris, S.R. Prizren Drita Koqinaj Kryeinfermiere n repartin e smundjeve t brendshme, S.R. Prizren Esat Qovanaj Infermier n ambulancn specialistike urologjike, S.R. Prizren

rregullimi i sheqerit n gjak apo Diabetes Mellitus zakonisht referohet thjesht si diabet, sht rregullim kronik i metabolizmit i cili karakterizohet me nivel t lart t sheqerit n gjak (hiperglikemia). Niveli i glukozs n gjak kontrollohet nga hormoni insulin i prodhuar nga pankreasi. Kur prodhimi i insulins sht i pamjaftueshm ather ndikon n nivelin normal t glukozs.Dy tipe m t zakonshme t diabetit

mellitus jan pr shkak t prodhimit t pamjaftueshm t insulins (tek diabet tip 1), ose prgjigje t pamjaftueshme nga organizmi n insulin (tek diabet tip 2 dhe gestativ). Rritja e nivelit t glikemis n gjak nse nuk zbulohet me koh dhe nuk mjekohet, ather i bn dm t madh organizmit duke shkaktuar dme n sy, veshka, nerva, arterie dhe tru. Nse vrehen m hert shenjat e ksaj smundje ather sht mundsia e madhe q

dmi t ko nt r o l l o h e t d h e parandalohet. Diabeti tip 1 paraqitet shum rrall, zakonisht paraqitet deri n moshn 30 vjeare, veanrisht n adoleshenc prfshin t dy gjinit. Trajtimi prve me ushqim dietal dhe aktivitet fizik sht e nevojshme edhe insulina. Diabeti tip 2 zakonisht paraqitet rreth moshs 40 vjeqare, nuk sht i lindur po sht i fituar, trajtimi bhet me tableta antidiabetik si dhe n raste

Nr.1/2010 Qershor

07

Infermieria

KOSOVARE
tregojn shenja t marrmendjes ose lodhjes ekstreme. Infermiert duhet t jen t vetdijshm pr mundsin e problemeve q pacienti me diabet mund t ballafaqohet. Komplikimet e diabetit Nse nuk arrijm ta mbajm nn kontroll nivelin e sheqerit n gjak ne vlerat normale ather vjen deri te komplikimet q mund t jen akute apo kronike. Hypoglikemia sht ndr komplikimet akute e cila paraqitet me kto shenja: uri, djersitje, lodhje, dridhje e trupit, rrahje e shpejte e zemrs. Nse sht tejet i ult niveli i sheqerit n gjak jep simptoma neurogjene si: dezorientim, konfuzitet, agresivitet si dhe kom. Infermieri kshillon q n mnyr urgjente n kt rast t prdoret dika me prmbajtje sheqeri (okollad, bonbone), si dhe rekomandohet q pacientt me hypoglikemi patjetr t mbajn afr vetes bonbone t forta ose di tjetr t mblsuar. Gjithashtu komplikim akut mund t jet edhe hiperglikemia e shkaktuar nga mungesa e aktivitetit, ushqimi jo dietal me sasi t teprta t yndyrs, infeksionet virale dhe mosmarrja e rregullt e insulins. N kt rast infermieri administron insulinn pr t stabilizuar gjendjen e pacientit. Dieta dhe diabeti Dieta pr pacientt diabetik duhet t planifikohet me kujdes. Infermieri duhet t vzhgoj, q pacienti sht duke ngrn vetm ushqime t cilat e ndihmojn at q t prmirsohet sa m shpejt. Ushqimi sikurse patatet, drithrat dhe orizi jan pjes e rndsishme e diets diabetike dhe duhet t inkurajohen. Udhzimet tjera pr infermiert Infermieri duhet t jet nj burim i mir informativ pr pacientt dhe gjithashtu sht dhnsi i kujdesit. Infermieri duhet t kshilloj dhe t udhzoj pacientt pr ushtrimet t cilat jan t dobishme pr diabetikt. Ushtrimet mund t tregojn prmirsime n shtypje t gjakut, zvoglojn rrezikun nga smundjet kardiovaskulare dhe t prmirsojn gjendjen mendore t pacientit. Kini kujdes pr problemet si kontinenca dhe infeksionet e traktit urinar (ITU) nuk jan n gjendje t ndikojn tek pacientt p r t r r i t u r ko m p l i k i m e t . Gjithashtu kujdesi infermieror te diabeti gestational duhet t trajtohet si nj shtje e rndsishme, pasi ajo ndikon tek nna gjat kohs s formimit t embrionit. Pacienti i prekur nga diabeti gestational duhet t ndihmohet vazhdimisht. Kujdesi i mir krkon planifikim dhe analizim t kujdesshm t simptomave t pacientit. Qndrimi i kndshm dhe miqsor me pacientin sht i nevojshm, n mnyr q pacienti t merr mbshtetje emocionale dhe m u n d t p r m i r s o h et n g a smundja sa m shpejt t jet e m u n d u r. P l a n e t e k u j d e s i t infermieror pr diabetin jan menduar pr t arritur shndetin holistik pr pacientin. Personat me diabet sht e dobishme t ken n shtpi nj glukometr (aparat pr kontroll t glikemis) dhe tensiometr (pr matjen t shtypjes s gjakut). Pacienti kshillohet t bj vizita t rregullta tek specialisti i syve edhe nse t pamurit e ka t mir, tek nefrologu pr t kontrolluar m shpesh urinn dhe shtypjen e gjakut ta mbaj n optimale, apo do ankes tjetr t'ia thot mjekut familjar pa u ngurruar duke ia br t ditur rndsin e do informate.

m t rnda me insulin. Diabeti Gestativ sht diabet i fituar n shtatzni, me lindjen e fmijs gruaja nuk vuan m nga diabeti. Trajtohet vetm gjat shtatznis. A shrohet diabeti? Diabeti sht nj smundje kronike e cila nuk mund t shrohet (zhduket), por ka mundsi t trajtohet dhe t mbahet n kontroll. Nse jemi t suksesshm dhe mbrrijm ta kemi nn kontroll kt smundje, jeta mund t bhet normale, mund t punoj normal t merret me sport si dhe t lind fmij t shndosh. Shenjat e diabetit jan: urinim i shpesht, etje e madhe dhe tharje e gojs, oreks i shtuar, humbje n pesh, plogshti, dshir pr t ngrn mblsira dhe pije t ftohta, penges n t pamur, fmija me diabet sht i shqetsuar, nervoz, jo i rehatshm n shkoll etj. Roli i infermierve n menaxhimin e barrave tek personat me diabet Menaxhimi i barnave duhet t bhet vetm nga infermiert, nse ato jan rekomanduar nga mjeku. Para se t'i epet bari pacientit, vetm si mas parandaluese, infermieri duhet t kontrolloj q pacienti sht duke marr ilain e duhur. Dozimi i insulins duhet t administrohet me kujdes nga infermieri. Bari i insulins duhet t ruhet n frigorifer dhe duhet t hiqet nga aty 20 minuta para se t aplikohet tek pacienti. Infermieri duhet t ket kujdes q vendet e injektimit t mos prsriten pr do dit. Ndryshimi i vendit do t ndryshoj mundsin e thithjes, sht e preferuar t ndryshohet vendi her pas here. Pr pacientt t cilt kan probleme me lodhje kronike t hypoglikemis, infermieri duhet t jet i gatshm t ballafaqohet me gjendje emergjente, kur pacientt mund t

08

Nr.1/2010 Qershor

Infermieria

KOSOVARE

Tabela me kshilla rreth ushqimit

Ushqimi i ndaluar sheqer, marmelad, okolad, mbelsir nga pastieria fruta t zhelatinosura biskota , akullore pije t mbla yndyrn ,shurupet e prgatitur kumbulla, rrush
Pr t parandaluar smundjen e diabetit apo pr t parandaluar prkeqsimet nga diabeti duhet t mbahen sesionet edukuese n mnyr t vazhdueshme n repartin e smundjeve t brendshme n do takim me pacientin, n mnyr q pacientt t ken njohuri t mjaftueshme rreth shenjave t smundjes, komplikimeve, faktorve t rrezikut, rndsis s diets n ushqim, rndsis s ushtrimeve, vet matjes s glikemis dhe marrjen e rregullt t barrave antidiabetik.

Ushqim i kufizuar kafe pa sheqer (me natren) kujdes ushqimin pr diabetikt jo me shum se dy porcione frute t freskta qumsht, kos nj her n dit

Ushqim i preferuar mish i zier, peshk, mish i bardh i puls nj her n dit buk e zez, oriz, patate jo m shum se nj porcion perime, sallat, speca, domate pa kufizim pr shuarje t etjes pi uj,qaj dhe kafe n sasi t kufizuar

Referencat: Mathur R. Diabetes Mellitus accessed on http://www.medicinenet.com/diabetes_mellitus/article.htm Diabetes, National Institute of Diabetes and Digestive and Kidney Diseases, accessed on http://www.nlm.nih.gov/medlineplus/diabetes.html ivjeti s dijabetesom, eerna bolest, accessed on http://www.dijabetes.com.hr/website/content/living-with-diabetes/living-with-diabetesaidm.aspx Re f Udhzues pr diabetikt far sht diabeti accessed on http://www.giornatadeldiabete.it/pdf/Albanese.pdf Buletini i urdhrit te mjekeve te shqiperise, www.urdhrimjekeve.org/Materiale/Buletini1.doc
ncat ere

Nr.1/2010 Qershor

09

Infermieria

KOSOVARE

Roli i infermieres n edukimin e pacientve t hemodializs rreth ushqyeshmris s rregullt dhe diets
Baize Muaj - Bachelor n Shkencat e Infermieris, Planifikuese e Programeve pr EVPI n QEVI
mundjet e veshkave: jan smundje kur veshkat nuk mund t kryejn t gjitha proceset e parapara dhe si rezultat i asaj ato nuk mund t pastrojn gjakun nga produktet e dmshme, e q me kalimin e kohs te pacienti mund t paraqitet Insuficienc e veshkave, si shkaqe pr kt mund t jen: glomerulonefritisi, diabeti, hipertensioni arterial, infeksioni i rrugve t traktit urinar, smundja policistike e veshkave, nefroskleroza etj. sht konstatuar se m shum se 20 milion amerikan kan smundje kronike t veshkave, prej tyre prafrsisht 400.000 amerikan kan veshka n gjendje jo t mir (veshka me m pak se 15% q funksionon) deri n at kufi q nevojitet dializa ose transplantimi i veshkave n mnyr q t vazhdohet jeta. Marrja e drejt e ushqimit,lngjeve dhe krips pr pacientt n hemodializ: nevoitet q kta pacient t'i prmbahen programit praktik pr ushqyerje t rregullt i cili program pr secilin racion ditor preferon: mngjesi- aj, djathi pa yndyr ose vez, nj sasi t vogl reeli dhe gjalpi, buk. Nse nuk mirt reeli, mund t merret sallata me disa copa t domates. Dreka dhe darka: mish ose- mish pule me perime (Perimet e prvluara dhe t kulluara e m pas pjekn me perime), makarona ose pilaf, nj sasi t vogl jogurt dhe buk.

- Gjat dits mund t merret 1 ve, ose 2 her pem por duke u kujdesur pr sasin. - Nse mirt sallata nuk duhet t mirn edhe pem tjera. - Pr t parandaluar marrjen e sasis s madhe t ujit, ushqimi duhet t prgatitet pa krip, nse nuk sht e mundur n vend t buks s bardh prdorni buk pa krip. Nga mielli i grurit, thekrs ose t misrit. -Nse i smuri nuk lngon nga smundja e diabetit mund t prdor mblsira dhe akullore, por t njjtn dit nuk duhet ngrn jogurt/kos/. -N kt program gjja m e rndsishm sht vmendja pr ushqimet e pacientit, me cilat perime jan prgatitur, sepse disa perime t ngrna pr shkak t prmbajtjes ushqyese mund t sjellin n pyetje shndetin. Perimet dhe pemt prmbajn nj sasi t madhe t kaliumit dhe pacientt n dializ mund t ken probleme shndetsore me zemrn. Dihet se marrja e ushqimit dhe pirja e ujit sht nj nevoj e prgjithshme dhe e domosdoshme pr t gjith organizmat. Pr funksionim t mir dhe t drejt t organizmit, sht i nevojshm prdorimi i ushqimit t llojllojshm, ushqimi i marr gjat dits tretet e m pas kalon n gjak, ndrsa materiet e dmshme ose ato t teprta largohen prmes rrugve n a t y r o r e . Ve s h ka t t c i l a t funksionojn pak ose nuk

funksionojn fare nuk mund t'i largojn materiet e dmshme prandaj fillon grumbullimi i atyre materieve toksike n gjak. Personat t cilt kan hyr n hemodializ e q nuk kujdesen pr marrjen e ushqimit ashtu si jan sugjeruar, gj q gjat ekzaminimit t gjakut mund t shihen prfundimisht se sa jan grumbulluar materiet e dmshme n organizm mund t ken p ro b leme s erioze d h e domosdo t'i nnshtrohen procedurs s dializimit t gjakut. Pacientt apo t smurit n dializ gjithsesi duhet t msohen me diet krip t reduktuar apo edhe pa t. Nse i smuri nuk mund t prshtatet diets pa krip ather sht e pashmangshme rritja e ndjenjs s etjes, pr kt arsye vjen deri te marrja e sasis s madhe t ujit. Marrja ditore e lngjeve (s bashku me ushqim) nuk duhet t tejkaloj mbi 1000ml.

10

Nr.1/2010 Qershor

Infermieria

KOSOVARE

Me qllim q t ruhet shndeti i do pacienti n kt repart Parimet bazike t t ushqyerit rekomandojn: ? Duhet t ken kujdes q n mes t dy dializave t mos merret sasia e madhe t ujit, si dhe lngjeve t ndryshme, (sasia e madhe ajit, supave, ajranit-jogurti). ? ken kujdes q mes dy Duhet t dializave t pengohet marrja e sasis s madhe t ushqimit q prmban kalium. ? merret ushqimi i pasur Duhet t me fosfor. ? prdoren ushqimet me do dit t proteina n sasi t mjaftueshme si: mish,vez ,mish i puls, kos, qumsht, djathi, e pr sasin q merret duhet kontaktuar dietologun. ? T sigurohet sasia e mjaftueshme e kalorive n ushqim. ? harruar se do ushqim Nuk duhet q sht ngrn dhe pir s bashku ndikojn dhe shndet. ? harruar se do gj q Nuk duhet sht ngrn dhe pir mblidhet n trup dhe sht tregues i shndetit. ? Pr ushqimet q nuk jeni t sigurt konsultoheni me dietologun para se ta konsumoni. Me qllim t prshtatjes s t gjitha parimeve t marrjes s ushqimit n

mnyr t drejt, sht nevoj q t ushqyerit t jen me intervale t caktuara. Nse t ushqyerit bhet n mnyr t pa rregullt, oreksi nuk mund t kontrollohet dhe mund t konsumohet ushqim q mund ta sjell shndetin n rrezik. Marrja e proteinave,kalorive dhe kaliumit: Nje paciet n repartin e dializes pr t marre sasin e mjaftueshme t kalorive dhe proteinave gjate 24-oreve duhet t marr 35 Kcal, n kt mnyr bilanci energjetik mbetet normal, prandaj pa problem vazhdojn t jetojn jet normale kta pacient. N dietn e t smurve n hemodializ, nj nga gabimet q mund t ndodhin, sht q n kohn e para dializs preferohet dieta me pak proteina, por ata vazhdojn m tutje edhe gjat dializs. Zvoglimi i marrjes s proteinave n mas jo t duhur shkakton keq ushqyeshmri te i smuri, si pasoj paraqitet mundsia e shfaqjes s ndonj infeksioni. Pr arsye t keq ushqyeshmris mund t vij deri te rritja e prqindjes s vdekshmris s te smurve n dializ. Pr at t smurit duhet t marrin nj sasi t madhe t proteinave me vlera t mdha biologjike nga mishi pa yndyr, si dhe vezt.

KaliumI gjithashtu sht mineral i cili sht i domosdoshm pr rritjen normale si dhe pr t shndrruar proteinat n aminoacide, gj e cila gjendet n ushqimin e marr. kaliumI po ashtu sht i nevojshm pr metabolizmin e karbohidrateve. Pr t smurit n hemodializ me siguri sht i nevojshm prshtatja e restrikcionit t ushqimit dietal. Prandaj m e prshtatshme dhe m e nevojshme sht zvoglimi i kaliumit. Kur n vlerat e gjakut kaliumi sht mbi 6-6.5mEq/1 mund t vjen deri te rregullimi i ritmit t zemrs dhe rreziku pr vdekje. Paraqitja e shenjave t pafuqis s prnjhershm dhe pa mundsia e lvizjes s gjymtyrve t poshtme te i smuri n hemodializ, jan shenja q duhet menduar n ngritjen e lart t kalium n gjak. N kto raste i smuri shum shpejt duhet t transportohet n qendrn e hemodializs me qllim t parandalimit t ngritjes s kaliumit n gjak. Te smuret duhet te din mir se cilat produkte prmbajn sasi te konsiderueshme te kaliumit me qllim q t'i reduktojn ato ushqime /shih tab. nr. 1 ku jan disa ushqime dhe sasia e kaliumit qe prmbajn/.

Tab. nr. 1 Sasia e prmbajtjes s Kaliumit n kto produkte:

Kalium /mg/:

Marrja e sasis se fosforit, vitaminave, mineraleve, yndyrave dhe posarisht kolesterolit: Me qllim t uljes s nivelit t fosforit n gjak, prdorimi i kriprave t aluminiumit pr nj koh t gjat ndikon n metabolizmin e eshtrave, dhe n prmbajtjen e gjakut ose mbi funksionet e trurit ku m u n d t p a r a q i te n pasoja t pa dshiruara. Prandaj qllimi i uljes s fo s fo r i t a r r i h et m e

prdorimin e kriprave t kalciumit, por vetm n situata t veanta. Nn kontrollin e mjekut mund t prdoren kriprat e aluminiumit pr nj koh t shkurt. Me qllim t uljes s fosforit nga ushqimet pacientt nuk duhet t marrin ushqim t pasur me fosfor si: qumsht, djath, dhe prodhime t qumshtit, mushkri t zeza, lajthi, fstk /shih tab. nr.2/.
Nr.1/2010 Qershor

11

Infermieria

KOSOVARE
Tab. nr.2 Sasia e fosforit/P/ n kto ushqime:

Kolesteroli: sht e ditur se tek t smurt n hemodializ smundja e aterosklerozs sht m e shprehur

s e s a t e pacientt /t smurt/ tjer, andaj kur v l e r a t e ko l e ste r o l i t kalojn 200 m g / d l preferohet diet me m pak kolesterol. D i m s e kolesteroli gjendet shum m tepr n yndyrnat me prejardhje shtazore se sa n ato me prejardhje bimore, p.sh. tek vezt kolesterol gjendet n t

kuqt e ves edhe at n mas t madhe, dhe nuk iu preferohet pacientve t dializs q t konsumojn at, ndrsa n t bardht e ves gjenden proteina dhe mund t iu preferojm at ktyre pacientve pa ndonj rrezik. sht mir gjithashtu q kta pacient n vend t gjalpit t prdorin vajin nga misri apo at nga luledielli. /shih tab. nr 3/

Tab. nr.3 Prmbajtja e kolesterolit n kto ushqime:

Vitaminat dhe mineralet: Vitaminat, acidi folik, B1, B2, B6, B12 si grupi i vitaminave B, vitamina C dhe

mineralet e ndryshme si magneziumi, zinku, jodi, flori etj. jan t nevojshm p r funksionimin e mir t organizmit. Gjat dializs kto vitamina shumica prej tyre largohen n g a organizmi. Pr shkak t largimit t ktyre vitaminave dhe mineraleve , n krye me acidin folik, grupi i vitaminave B dhe vitamina C

pas dializs duhet t konpenzohen. Pr shkak t dmit q mund t shkaktoj vitamina A te i smuri n dializ pa u konsultuar me mjekun nuk duhet t prdoret. Pr caktimin e diets pr secilin pacient do t ishte ideale q do qendr e hemodializs t ket profesionistin /dietologun/ pr diet. Pr t smurt n hemodializ kemi pr objektiv q ata t bjn nj jet pa ankesa dhe t bjn pun pa qen nevoja q t prdorin forcn trupore duke punuar dhe iu bashkangjitur jets shoqrore. Bashkngjitja e pacientit n jetn shoqrore duke qen aktiv mund t kontribuon n prballimin e disa problemeve psikologjike.

Burimet: -TRKMED Diyaliz. Hemodiyalizde Beslenme.17.03.2010 http://www.turkmeddiyaliz.com/default.asp?part=bilgilendirme&key=Hemodiyalizde-Beslenme -2010 About .com: Nutrition, a part of The New York Times Company.19.03.2010 http://nutrition.about.com/od/mineralglossary/g/potassiumglossary.htm -Health Guide 20.03.2010 http://health.nytimes.com/health/guides/nutrition/kidney-diet-dialysis-patients/overview.html -Saglik ifo, Hemodiyaliz 22.03.2010 http://www.saglik-info.com/index.php?t=2&p=304&l=279#a5 -Raki. S. Mr.sc.dr. Prirunik za bubrene bolesnike. 19.03.2010 http://www.svjetskidanbubrega.org/p3-bubrezna-bolest.htm19.03.2010 Kamberi, H, 'sht Hemodijaliza . Shtpia Botuese, Hipokrati.2005

Re f

ncat ere

12

Nr.1/2010 Qershor

Infermieria

KOSOVARE

Vetkujdesi shndetsor i personave me shtypje t lart t gjakut

Florim Murati - Msimdhns klinik i infermieris Spitali Rajonal ''Dr.Sami Haxhibeqiri'' Mitrovic
htypja e gjakut sht presioni (forca) q ushtron gjaku n muret e enve t gjakut, kurse shtypja e lart e gjakut nnkupton ngritjen e ktij presioni n ent e gjakut. Shtypja e lart e gjakut (hipertensioni arterial-HTA) paraqet nj problem global t shoqris njerzore. Aktualisht n bot 1 miliard e 500 milion njerz vuajn nga kjo smundje. Ajo sht nj vrass i heshtur (7 milion njerz n bot vdesin nga kjo smundje apo komplikmet e saj) (http://kosova info/2010/05/), te ne n Kosov fatkeqsisht nuk kemi t dhna statistikore sa i prket t smuarve me hipertension arterial. Shum faktor t rrezikut luajn rol t rndsishm n shfaqjen e hipertensionit arterial qoft llojit esencial (primar) t hipertensionit (hipertensioni arterial idiopatik) apo llojit sekondar t hipertensionit (hipertensioni arterial organik). Nuk ka ndonj shenj specifike q orienton drejtprdrejt dhe sigurt tek hipertensioni arterial. Zakonisht hipertensioni arterial shoqrohet me dhimbje t koks, marramendje, rregullim t gjumit, pagjumsi, probleme me shikim, pamje e turbullt, skuqje n fytyr, zhurm n vesh, shpejtim i ritmit t pulsit, humbje ekuilibri, dobsi e prgjithshme muskulare. Ndaj rrezikut t paraqitjes s shtypjes s lart t gjakut jan t ekspozuar sidomos individt q kan predispozicion trashgues t smundjes, popullsia mbi moshn 35 vje, grat shtatzna, grat t cilat jan n mjekim hormonal (marrin kontrceptiv), personat me mbipesh, personat q kan stil inaktiv t jets, duhanpirsit etj. Rekomandohet q kta persona t'i nnshtrohen matjes rutinore t shtypjes s gjakut s paku

nj her n vit me qllim t zbulimit t smundjes n stadin fillestar t saj. Pr origjinn e paraqitjes s smundjes, shkaqet dhe simptomet e saj, ecurin, dhe mnyrat e trajtimit si dhe komplikimet e mundshme t saj sht diskutuar gjersisht n t kaluarn n revistn infermierore. Andaj ksaj radhe do fokusohemi kryesisht n format e vetkujdesit shndetsor t personave me shtypje t lart t gjakut. Kujdesi ndaj ushqyeshmrismodifikimi i diets Hipertensioni arterial mund t parandalohet nse eliminohen t gjith faktort q shrbejn si burim pr paraqitjen e tij. sht shum me rndsi mnyra e drejt e ushqyeshmris varsisht nga natyra e smundjes. Po ashtu, sht shum me rndsi zgjedhja me kujdes e llojit t duhur t ushqimit, orari i rregullt i ushqyeshmris, sasia dhe cilsia e duhur e ushqimit si dhe racionimi i drejt i tij. Andaj, me kujdes zgjidhni ushqimin me sa m pak kalori dhe yndyr. Zvoglimi i prmbajtjes s yndyrs n diet sht hapi i par n zvoglimin e nivelit t kolesterolit. Konsumimi i nj diete me prmbajtje t ult yndyrash por, diet e pasur me fruta dhe perime t freskta, drithra n prgjithsi, pasta, oriz, bizele e that mund t oj n uljen e presionit prej 8-14 mmHg. Reduktimi i prmbajtjes s krips n dietn ditore n jo m shum se 100mmol/die (= 6 g klorur natriumi) mund t ul vlerat e presionit prej 2-8 mm/Hg. (Lueckenotte A.G., 2000). Sipas Programit Edukues Kombtar t Shtypjes s Lart t Gjakut \National High Blood Pressure Education Program (NHBPEP)\pacientt duhet t kshillohen q marrja e teprt e krips do t rrit shtypjen e gjakut. Ju duhet t paksoni gjalpin, margarinn, salcat e

rregullta pr sallat, mishin e yndyrshm ose t kuq (kufizoni konsumimin e mishit t viit, derrit, puls mundsisht nj her n jav), kufizoni konsumimin e lkurs s shpendve, marrjen e shumt t qumshtit, djathit yndyror, ushqimet e frguara (skuqura). Ju duhet po ashtu t paksoni marrjen e akulloreve, t kufizoni marrjen e shum biskotave (mblsirave), t paksoni torte dhe pastat. Preferoni t konsumoni pul pa lkur dhe gjeldeti (pa lkur) t pjekur n skar, peshk (s paku dy her n jav), qumsht me shkum 1 % ose t zhdukur fare, djathi me pak yndyr dhe pak krip (sodium), pem ose perime t ngrira, ose t konservuara (pa gjalp, pa kajmak, ose salc djathi). Zgjidhni ushqimin me niseshte dhe fibr t lart, preferoni kifle (simitet) angleze, gjevrekt, buk dhe petzat e sandviit, pra drithrat n prgjithsi, (Emedicine consumer health, High Blood Pressure, Self-care at home, 2005). Mbani peshn e shndetshme: nse jeni me mbipesh (obez), humb peshn e teprt sepse edhe nj humbje sado e vogl e peshs mund t bj ndryshime madhore n zvoglimin ose parandalimin e shtypjes s lart t gjakut, zvoglimi i peshs trupore (pr do 10 kg. t peshs s humbur presioni bie pr 5 deri 20 mmHg.). Mund t thuhet se pr do 1 kg. t peshs s humbur arrihet ulja e presionit t gjakut pr 1 mmHg. Zvoglimi i peshs trupore paralelisht zvoglon edhe nivelin e kolesterolit n gjak si dhe ndihmon n rregullimin e nivelit t sheqerit n gjak.

Nr.1/2010 Qershor

13

Infermieria

KOSOVARE
shtpin, duke pastruar veturn, duke u marr me aktivitete t ndryshme sportive, duke ngar biikletn, duke vallzuar etj. (Emedicine consumer health, High Blood Pressure, Self-care at home, 2005). Ndalohen ushtrimet e ngritjes s peshave t rnda sidomos pa u kshilluar me mjekun. Kujdesi ndaj stresit Kontrolloni stresin, sepse stresi ka mekanizmin veprues t njjt sikurse edhe duhani. Jan t njohura disa metoda pr t ulur stresin. Yoga, barnat, mnyrat e relaksimit, parashikimet dhe aktivitetet fizike jan disa nga kto metoda t prdorshme. Infermiert duhet t identifikojn dhe zbatojn me kujdes kto metoda si dhe t mbajn nn kontroll faktort stresues pr pacientt. Kujdesi ndaj temperaturs s ambientit Rregulloni temperaturn e shtpis sepse t ftohtit sht faktor rndues pr hipertensionin (edhe pse shum e injorojn kt fakt), kurse nxehtsia ul tensionin n ent e gjakut. N raste t veanta t hipertensionit ndihma m e mir dhe m e shpejt q mund t'i epet pacientit (sidomos n kushte shtpiake) sht futja e kmbve n nj en me uj t ngroht ( US National Heart.Lung and Blood Institue-NHLBI,Xagena 2003). http://lajme.parajsa.com/Shendet/id_ ); (http://www.publiku. com/blog. php?user =mjeksi &note). Temperatura t larta t ambientit zgjerojn ent e gjakut si dhe rrisin eleminimin e lngjeve nga organizmi (sidomos djersitja) dhe mund t sjellin deri te ulja e shtypjes arteriale t gjakut qoft pr shkak t uljes s presionit n muret e enve t gjakut apo pr shkak t zvoglimit t volumit t lngjeve n organizm. Kujdesi ndaj barnave Tensioni i lart i gjakut sidomos stadi pre-hipertenziv i tij mund t prballet me sukses pa trajtim me medikamente (me prjashtim t personave me hipertension e q njkohsisht kan edhe diabet apo smundje kronike t veshkave), kurse pacientt me hipertension t stadit t I dhe t II duhet t ken trajtim me medikamente. Tek format e prparuara t smundjes (stadit I dhe II i smundjes) nevojitet trajtimi i rregullt me medikamente . Ky trajtim prfshin prdorimin e diuretikve, beta-bllokuesit, ACE (enzima konvertuese e angiotenzins), bllokuesit e receptorve t angiotenzins II, alfa 1 bllokuesit, alfa 2 bllokuesit, vazodilatatort etj. si dhe aktivitetet tjera prcjellse. Pacientt me hipertension n qoft se nuk i nnshtrohet mjekimit t rregullt mund t rrezikohen nga komplikime t shumta shndetsore si: infarktet n zemr, infarkti kardiak i kongjestionuar, dmtimi i veshkave, pika n tru, humbja e shikimit ose dmtimi i trurit. Sfida m e madhe n trajtimin e shtypjes s lart t gjakut sht kshillimi rreth prdorimit t barnave. marrja korrekte e tyre duke prfshir intervalin kohor, ruajtjen e tyre n vendin e posam si dhe mosndrprerja e barrave pa u konsultuar me mjekun. N dobi t pacientve do t ishte q ata t msojn edhe pr efektet e padshiruara apo efekteve ansore t barrave q i prdorin. Hipertensioni sht vrass i heshtur. Andaj, t kujdesemi t gjith s bashku pr ta parandaluar sa m par q sht e mundur at, t kujdesemi pr ta trajtuar q n fazn fillestare t tij si dhe t angazhohemi maksimalisht pr ta mjekuar me koh.

Kujdesi ndaj konsumimit t duhanit dhe alkoolit Pirja e disa cigareve n dit e rrit shum rrezikun kardiak (duhani e ul elasticitetin e env t gjakut dhe shkakton arjen e kapilarve). Ndrprerja e pirjes s duhanit gjithashtu do t ndihmoj n mbajtjen e shtypjes s gjakut n kufij t shndetshm, kurse marrja e moderuar e alkoolit jo m shum se dy gota n dit pr burrat dhe jo m shum se nj got pr grat e ul presionin per 2-4 mmHg. Andaj, ndrprerja e pirjes s duhanit dhe alkoolit duhet t inkurajohet n do takim. Kujdesi ndaj aktiviteteve fizike Aktivitetet fizike, shetitjet apo ecjet e rregullta t paktn 3 her n jav nga 30 min. e ulin tensionin arterial sistolik deri n 5-10 mmHg dhe tensionin arter i a l d i a sto l i k p r 1 0 - 1 5 m m H g (http://.mjeksia.net/ hipertensioni arterial/). Pikrisht ecja sht ushtrimi m i mir pr t rriturit e moshuar. Ata mund t caktojn vet shpejtsin e tyre, t zgjedhin lokacionin, dhe t parandalojn lndimet. N fillim t programit t ushtrimeve sht e rekomanduar q i rrituri i moshuar t filloj me 5 deri 10 minuta, dy deri tri her n jav dhe gradualisht ta rris aktivitetin (ushtrime t intensitetit t moderuar) gjer n rekomandimin 30 minuta katr deri pes her n jav (Stone, Wyman, Salisbury, 1999; The American Heart Association AHA Shoqata Amerikane e Zemrs /). Ju mund t'i prshtatni aktivitetet fizike n rutinn tuaj ditore duke i prdorur shkallt n vend t ashensorit, duke zbritur nga autobusi nj apo dy vendndalime m hert dhe t ecni rrugs n qetsi, duke parkuar m larg nga dyqani apo zyra, duke punuar n oborr apo kopsht, duke pastruar

Referencat: Aleksi M.2005.TiranAbetare e trajtimit klinik t hipertensionit arterial Emedicine consumer health, High Blood Pressure, Self-care at home, last editorial National Heart.Lung and Blood Institue-NHLBI,Xagena 2003 Lueckenotte A. G., 2000, Gerontologic Nursing, Second edition Pham D. Q., March 2005, Self-Care for patient with hypertension, Pharmacy Times US http://kosova info/2010/05/), http://lajme.parajsa.com/ Shendet/id_ http://www.publiku. com/blog. php?user =mjeksi&note http://.mjeksia.net/ hipertensioni -arterial/ review: http://www.emedicinehealth.com/high_blood_pressure/page7_em.htm, http://www.pharmacytimes.com/article.cfm?ID=2094

Re f

ncat ere

14

Nr.1/2010 Qershor

Infermieria

KOSOVARE

Roli i Infermierve n Institutin Special n Shtime

Xhemajl Dugolli:Infermier n Institutin Special n Shtime
nstituti Special n Shtime sht themeluar pas prfundimit te lufts s dyt botrore, n fillim si strehimore pr persona t moshuar dhe pa prkujdesje familjare. Sot ky institucion sht ndar n dy pjes ku njra pjes menaxhohet nga Ministria e Shndetsis ku jan t vendosur personat me rregullime psikiatrike dhe pjesa tjetr e cila menaxhohet nga Ministria e Puns dhe Mirqenies Sociale e cila ofron shrbime pr personat me retardime mendore. N kuadr t ktij institucioni funksionojn pes shtpi t Komunitetit t ndrtuara n Shtime, Ferizaj, Kamenic, Vushtrri, Dean dhe dy shtpi pr fmij me aftsi t kufizuara n Shtime dhe Graanic. Secila nga kto Shtpi strehojn nga 10 klient. Aktualisht n kuadr te ktij Institucioni jan t vendosur 130 klient ku 70 prej tyre jan t vendosur n shtpit e

Komunitetit. Puna me persona me retardime mendore krkon prkushtim t veant pasi q pjesa m e madhe e klientve nuk munden t kujdesen pr veten e tyre ather roli i i n fe r m i e r v e n m s i m i n e shkathtsive elementare sht i vazhdueshm sidomos kur ksaj i shtohet mosha e klientve dhe koha e gjat e qndrimit n Institucion dhe paraqesin sfid pr infermier. I n fe r m i e r t b j n e d u k i m i n shndetsor rreth higjiens personale, mirmbajtjen e dhoms dhe ambientit, t ushqyerit, prdorimin e drejt dhe me koh t barrave si dhe rndsin e tyre pr shndetin pasi q nj pjes e madhe e tyre refuzojn t marrin barnat. sht e rndsis s veant t theksojm se infermiert mbajn kontakt t vazhdueshm me familjar t klientve. Infermiert ofrojn kujdes pr klient edhe n raste kur atyre ju

nevojitet edhe trajtim mjeksor m i specializuar i cili nuk ofrohet n Institucion pra ata jan n prkujdesje t vazhdueshme edhe kur drgohen n Institucione tjera si n Qendrn Klinike Universitare dhe pas trajtimit t tyre prap kthehen n Institucion ku vazhdon rehabilitimi i mtutjeshm i tyre. Infermieria ka nj rol mjaft te madh edhe n risocializimin e ktyre klientve n bashkpunimin me shrbimin social duke organizuar shtitje n qytet, vizit t kinemave, pishinave dhe restoranteve me qllim t risocializimit t tyre. I bjm thirrje shoqris s gjer q t n d i h m o j n p e r s o n a t m e retardime mendore n risocializim t tyre fillimisht duke zvogluar stigmn dhe duke ju dhn rastin q edhe ata t integrohen n shoqri t cils edhe i takojn.

Nr.1/2010 Qershor

15

Infermieria

KOSOVARE

Njohurit, shkathtsit dhe kompetencat e fituara infermierore

Florim Murati - Msimdhns Klinik i Infermieris Spitali Rajonal Dr.Sami Haxhibeqiri Mitrovic
uk thuhet kot se hapja e nj institucioni edukativoarsimor do t thot mbyllje e nj institucioni ndshkues, pra kjo nnkupton se ndrtimi dhe funksionimi i mirfillt i nj shkolle sjell deri te mbyllja dhe rrnimi i nj burgu. Nj logjik e kaluar por edhe e gabuar e t t menduarit personal, por edhe logjik e t vepruarit institucional krijonte ngecje t mdha n zhvillimin dhe avansimin e infermieris kosovare. Logjika se me prfundimin e studimeve (niveli i mesm i edukimit shkollor) n drejtimin infermieror prfundonte edhe i tr procesi i ngritjes profesionale (arsyet; munges e literaturs dhe kuadrove adekuate profesionale) ishte nj logjik e kufizuar n procesin e t menduarit, logjik q kufizonte t arriturat dhe kompetencat e infermierve. Andaj do ngritje profesionale si dhe do marrje e kompetencave infermierore bazohej vetm n eksperiencn e fituar. Un kt logjik t t menduarit do ta quaja si vizion i kufizuar pr zhvillim profesional apo shprehur m thjesht qndro dhe numro n nj vend dhe mos lviz fare, Kur nj logjike t till t t menduarit i shtohen edhe shum faktor t tjer me ndikim negativ si ishin: mungesa e institucioneve edukative u n i v e r s i ta r e p r i n fe r m i e r i , programet edukative infermierore n trsi me prmbajtje mjeksore, mungesa e prfaqsimit zyrtar t

infermierve n institucione vendim-marrse, mungesa e asociacioneve infermierore, kushtet jo t mira t puns, t ardhurat e dobta si dhe shum rrethana t tjera negative t cilat n prgjithsi e pasqyrojn qart gjendjen e deritanishme t infermieris kosovare si dhe shprehin nivelin e prgjegjsive dhe kompetencave shum t kufizuara infermierore. Pra, thjesht ishte nj proces pa objektiva reale dhe pa synime t qarta pr nj t ardhme m t ndritur infermierore. Por epoka e ndryshimeve t t menduarit dhe t vepruarit reflektoi edhe n ndryshimin e ktij realiteti t hidhur. Fillimi i edukimit universitar infermieror i bazuar n planprograme me prmbajtje infermierore, prkrahja dhe mbshtetja e mirfillt institucionale pr infermierin, prfaqsimi i infermierve n institucione vendim-marrse, organizimi i kurseve t vazhdueshme t ngritjes profesionale, organizimi i kurseve t shkurta, trajnimeve, krijuan nj realitet t ri infermieror i cili nnkupton rritjen e rolit, detyrave, prgjegjsive dhe kompetencave infermierore. T krkosh kompetenca pr nj qshtje ose detyr t caktuar do t thot t pranosh prgjegjsi dhe angazhim maksimal pr zbatimin e drejt, t sakt dhe n koh t duhur t qshtjes, rolit apo detyrs s caktuar. Kompetencat profesionale

duhet t bazohen n trsi n njohurit e fituara teorike si dhe n z b a t i m i n m e p r p i k m r i t njohurive dhe shkathtsive profesionale n praktik. Niveli i kompetencave t fituara duhet t jet n ekuilibr t plot me nivelin e edukimit profesional, eksperiencn e nevojshme pr specifikn e caktuar si dhe performancn e treguar profesionale. N prgjithsi kompetencat profesionale duhet orientuar n cilsi, kualitet dhe vlera. Ndarja e kompetencave profesionale do t thot ndarje e prgjegjsive n mes profesionistve shndetsor. Ky selektim dhe kjo ndarje e kompetencave bhet me qllim t prmbushjes sa m t leht dhe n trsi t t gjitha obligimeve duke mos e mbingarkuar asknd prtej mase, por edhe pr t siguruar pun dhe prgjegjsi ekipore. Ngritja e nivelit t kompetencave t profesionistve shndetsor e rrit shkalln e vetdijsimit profesional dhe motivon angazhimin e tyre pr detyra dhe prgjegjsi shtes, rrit krkesat pr realizimin e t drejtave t tyre, nxit dshirn pr t qen n pozitn meritore si dhe rrit nivelin e autonomis profesionale. Por, krkesat pr kompetenca profesionale kursesi nuk duhet shtruar n aspektin e prfitmit material. Kto krkesa duhet t bazohen n cilsi dhe vlera t shrbimeve t ofruara shndetsore.

16

Nr.1/2010 Qershor

Infermieria

KOSOVARE

Infermierja kompetente pr punn e caktuar sht personi m adekuat dhe m prgjegjs pr at specifik. Ai/ajo sht personi i cili e njeh n detaje at lmi dhe prve njohurive t prgjithshme jan t pajisur edhe me njohuri specifike pr specifikn e caktuar. Ai/ajo ka mundsi t deprtoj dhe t analizoj thell specifikn e atij problemi. Vlersimi, analiza, evaluimi, konkluzionet dhe rekomandimet rreth mnyrs s qasjes dhe zgjidhjes s problemeve duhet t bazohen n shkenc. Infermierja kompetente duhet t shfrytzoj kompetencat q ka n dispozicion pr t krijuar nj mjedis t sigurt spitalor pr t gjith, me nj prqndrim t veant n plotsimin e nevojave t pacientve, t siguroj trajtim adekuat t tyre duke ofruar shrbime infermierore t planifikuara mir, teknikisht t drejta, t orientuara n kostoefektivitet dhe bashkpunim ekipor p.sh. infermierja prgjegjse pr diabet duhet t jet e pajisur me njohuri specifike t nevojshme pr parandalimin, diagnostifikimin infermieror, trajtimin e diabetit si dhe minimizimin e pasojave t tij. Infermierja prgjegjse pr astm duhet t ket po ashtu njohuri specifike pr parandalimin, diagnostifikimin infermieror, trajtimin e astms dhe pasojave t saj si dhe mundsive rehabilituese p a s s m u n d j e s . I n fe r m i e r j a menaxhere duhet t ket njohuri dhe aftsi t menaxhoj, t planifikoj, t organizoj dhe t udhheq n bashkpunim edhe me profesionist t tjer shndetsor e fokusuar me theks t veant n organizimin e puns ekipore dhe vendim-marrje ekipore . Msimdhnsit klinik duhet t ken njohuri specifike pr planifikimin, hartimin, formulimin, organizimin, mbajtjen dhe evaluimin e

programeve edukativoshndetsore si dhe kurseve t shkurtra . Pikrisht plan-programi msimor Teoria infermierore dhe praktika klinikesht baz e shklqyeshme dhe krijon mundsi t mdha pr avancimin e njohurive infermierore si dhe ngritjen e kompetencave t tyre n nivel adekuat. Prfundimisht pra, kompetencat infermierore duhet t ndrtohen n themel t njohurive t merituara teorike, t krijohen n themel t shkathtsive t treguara praktike dhe vlerave profesionale. Ato sigurojn jan baz pr ofrimin e shrbimeve cilsore dhe kualitative, baz pr zhvillim personal dhe institucional n vazhdimsi si dhe hapin rrugn e suksesit n t ardhmen prmes nj vizion t qart infermieror e q nnkupton ofrimin e kujdesit modern n prputhje me normat, rregullat dhe standardet e parapara shndetsore nga ana e t gjith profesionistve shndetsor. Pra mos harroni t jesh kompetent nuk do t thot t jesh i veant, specifik dhe i dalluar nga t tjert, prkundrazi duhet ta ndiesh veten i barabart me t gjith. Por, t jesh kompetent do t thot t jesh maksimalisht prgjegjs pr nj specifik apo shtje t caktuar dhe ta zbatosh me prpikri t plot prgjegjsin e pranuar. Pra, duhet t jesh person i duhur dhe meritor n vendin e duhur mu n kohn e duhur. N t kundrtn nuk do t jeni personi kompetent n at pozit dhe shum shpesh do t gjendeni para situatave dhe probleme t cilat vetm pr ju nuk kan zgjidhje adekuate. N situata t tilla pasojat mund t jen t paparashikueshme pr ju, pr institucionin dhe pr shoqrin n trsi.

Referencat: Ministria e shndetsis, 2004, Prishtin, Strategjia shndetsore e Kosovs 2005-2015 Murataj E, Kiaj E, Lalo R, erizaj R, Gjylbegu A, Ramaj A, 2006, Vlor, Bazat e teknikave infermierore univlora.edu.al/nurs/index.php?p= filozofia_dep - Cached www.vetemlajme.com/js/Arsimi-ishekullit-XXI---artikull-3115.p.w Cached www.cdfmk.org/strat.KPSH Cached page www.nsnhsee.net/web/site/?CatId=9&PageI d=20...0 - Cached - Similar Shoqata e mamive t Kosovs nn patronatin e Ministris s Shndetsis, 2007, Prishtin, Roli i mamis, e kaluara, e tashmja dhe e ardhmja (simpoziumi i pare i mamive)

Refe r

ncat e

Nr.1/2010 Qershor

17

Infermieria

KOSOVARE

Shnimi i dits ndrkombtare t Infermieris

Niman Bardhi: N/Kryetar i AiIK
Asociacioni i Infermierve t Kosovs q nga viti 2001 e tutje sht ideator dhe organizator i shnimit dhe manifestimit t Dits Ndrkombtare t Infermieris n Kosov e cila do vit shnohet n forma t ndryshme me qllim t sensibilizimit t opinionit t prgjithshm lidhur me profesionin fisnik q ushtrojn infermiert dhe profesionistt e tjer shndetsor. Ndr vite, pr nder t ksaj dite an e knd Kosovs jan organizuar manifestime t ndryshme n bashkpunim me Divizionin e Infermieris n Ministrin e Shndetsis, QEVI, QKUK, Spitalet regjionale, QKMF dhe t gjitha institucionet tjera Shndetsore si dhe me prkrahjen e OBSH, UNICEF, etj. D u ke i u r e fe r u a r K s h i l l i t Ndrkombtar t Infermieris, motoja e vitit 2010 ishte:

18

Nr.1/2010 Qershor

Infermieria

KOSOVARE

Ofrimi i cilsis, n shrbim t bashksis: Infermieria udhheq kujdesin kronik

do vend n bot sht prekur nga vala e rritjes s smundjeve kronike, nga nevoja pr qasje t prshtatshme t kujdesit adekuat, si dhe nga nevoja pr shrbime t prballueshme pr njerzit me smundje kronike. Diabeti, smundjet kardiovaskulare , smundjet e frymmarrjes dhe kanceri jan vrassit m t mdhenj n bot (35 milion t vdekur do vit sipas statistikave t OBSH, 2008). T dhnat statistikore tregojn se 80% e ktyre vdekjeve ndodhin n vendet me t ardhura t ulta dhe t mesme. Ekziston nevoj urgjente pr

smundjet kronike e q paraqesin problem madhor pr shndetin dhe mirqenien globale. Infermieria ka potencial teorik dhe shkathtsi klinike pr t kontribuar n prmirsimin e shndetit t popullsis n t gjith botn prmes ngritjes s vmendjes pr parandalimin dhe kujdesin adekuat pr smundjet kronike. Njohurit e duhura teorike dhe shkathtsit adekuate klinike bjn q infermieria t menaxhoj drejt kujdesin infermieror q n fazat e hershme t smundjes, duke iu mundsuar ktyre pacinetve mnyr efektive n t jetuar si dhe

kryer, por mendoj se duke marr prgjegjsi t reja do t arrijm t sensibilizojm opinionin e prgjithshm. Nisur nga ky fakt KNI (Kshilli Ndrkombtar i Infermieris) ka lshuar nj thirrje pr infermiert dhe profesionistt tjer shndetsor pr t udhhequr luftn kundr smundjeve kronike dhe pr t krijuar nj model t jets s shndetshme pr pacientt, familjet dhe komunitetin e tyre. Me kt rast t gjith Infermierve iu urojm Ditn ndrkombtare t Infermieris me shpresn m t madhe, por edhe me angazhimet tona t prbashkta pr t fuqizuar rolin e infermieris n ofrimin e shrbimeve sa m cilsore pr p a c i e n t t d h e b a s h k s i n , prmirsimin e kushteve t puns por edhe kushtet jetsore t profesionistve shndetsor. Prfundimisht le t jet ky edhe nj mesazh n vazhden e mesazheve t shumta q vendim-marrsit t iu ofrojn ktyre profesionistve kompetenca n vendim-marrje dhe kushte m t mira t puns me t vetmin qllim ngritjen e cilsis s kujdesit dhe mirqenies shndetsore pr popullin e Kosovs.

ko m u n i t e t i n d h e t g j i t h profesionistt shndetsor t marrin iniciativn dhe rolin udhheqs si dhe t angazhohen n bashkpunim edhe me sektor tjer relevant n shoqri pr t trajtuar kt krcnim n rritje nga

prmbushjen e rolit t tyre n familje, pun, dhe shoqri. T gjith jemi t vetdijshm pr rolin e infermierve n shoqri, kushtet e puns n t cilat ata ushtrojn profesionin e tyre si dhe shprblimin q marrin pr punn e

Urime Ditn Ndrkombtare t Infermieris.

Nr.1/2010 Qershor

19

Infermieria

KOSOVARE

Seminari periodik i organizuar nga QEVI, MSH

Baize Muaj-Planifikuese e Programeve pr EVPI n QEVI-MSh
Me 19.05.2010 Qendra pr Edukim t Vazhdueshm Infermierik (QEVI), ka organizuar Seminarin e radhs me Msimdhnsit Klinik t Infermieris nga Qendrat e Msimit t QKUK-s si dhe t Spitaleve Rajonale. N kt seminar kan marr pjes: Drejtori i DShSh-MSh, Shefja e Divizionit Infermieris n MSh, Stafi i QEVI-t, Drejtori Ekzekutiv i Spitalit Rajonal t Gjilanit, Vushtrris dhe Ferizajit. Po ashtu edhe drejtori i infermieris s QKUK-s dhe drejtort e infermieris nga Spitalet Rajonale. N kt seminar sht prezantuar Plan Programi i Kurseve t Shkurta Specifike, me qllim t ngritjes s Shkathtsive Klinike te infermiert si n pjesn teorike ashtu edhe n at praktike. Kurset e Shkurta Specifike do t mbahen nga Msimdhnsit Klinik t Infermieris n QKUK dhe n Spitalit Rajonale si dhe Qendrat e Trajnimit n KPSH. Nevoja pr prpilimin e Plan Programit pr Kurset e Shkurta Specifike sht bazuar n vlersimet tona n QEVI, n takimet me Drejtoreshn e Infermieris t Qendrs Klinike Universitare t Kosovs (QKUK), si dhe me kryeinfermieret e disa klinikave, jan identifikuar nevojat prioritare pr trajnimin e infermiereve n kurset e shkurta specifike me tema t ndryshme me qllim t ruajtjes s cilsis s kujdesit shndetsor dhe t prcjelljes s arritjeve t reja. Ky Plan program pr Edukim t Vazhdueshm Infermierik ofron njohuri t prgjithshme si dhe ato profesionale specifike t avancuara.

sht diskutuar dhe debatuar rreth prgatitjeve q duhet br pr fillimin e rundit VIII, t Kursit t Ngritjes Profesionale n Qendrat Msimore. N kt seminar jan prezantuar edhe rezultate t sondazhit me moton Ndikimi i Teoris n Praktik grupi i cakut t sondazhit ishin MKI n Qendrat e Msimit t KST.

20

Nr.1/2010 Qershor

Infermieria

KOSOVARE

Parandalimi i drogave tek t rinjt n Kosov

Senay Maksut, Hanife Hoxha dhe Sabedin Sherifi-msimdhns klinik t infermieris
N vitin 2009 Fondacioni Kosovar pr Shndetsi n bashkpunim me Institutin Trimbos nga Holanda ka n f i l l u a r p r o j e k t i n p r parandalimin e drogave tek t rinjt n Kosov, projekti ndr t tjera ka dy komponent kryesore e q jan: zbatimi i pilot projektit n katr shkolla m Prishtin dhe katr shkolla n Gjilan, Trajnimi i mjekve familjar n lidhje me llojet e drogave dhe ndrtimi i shkathtsive pr t'u marr me kt problematik. Si rrjedhoj e projektit n QZHMF me 3 4 mars 2010 sht organizuar trajnimi dy ditor pr parandalimin e drogave tek t rinjt n Kosov. Aktualisht ekspertt e projektit jan n fazn e hartimit t modulit t trajnimi i cili do t prfshij 15 mjek familjar dhe 4 infermier t cilt fillimisht do ndjekin kursin e trajnimit t trajnerve.

Ju mundeni te me ndihmoni

Nr.1/2010 Qershor

21

Infermieria

KOSOVARE

Takim profesional i Infermieris Kosovare n Qendrn e Telemjeksis

Baize Muaj- Planifikuese e programeve pr EVPI Qendra pr Edukim t Vazhdueshm Infermierik (QEVI),MSh
Me 01 dhe 02 Qershor 2010 nga QEVI- jan organizuar ligjrata virtuale n Qendrn e Telemjeksis n Prishtin, e t cilat jan transmetuar edhe n Qendrat e tjera t Telemjeksis t Spitaleve Rajonale. Interesimi i Infermierve pr t marr pjes n ligjrata ishte shum i madh. Njhersh pjesmarrsit n ligjrata n qendrn e telemjeksis n Prishtin jan pajisur me material doracak pr t gjitha ligjrata, ndrsa n qendrat rajonale do t'iu prcillet materiali n formn elektronike. Ligjruese n ligjrata virtuale ishin Infermieret nga SHBA Znj. Nicole M. Mac Vay dhe Znj. Lynn Clutter, me titujt e ligjratave: Komunikimi i Infermierve dhe modelet, Roli i Infermieres Obstetrike, Komunikimi n Relacionin Infermier & Pacient, Pikllimi dhe Humbja, Stresi Post Tr a u m a t i k . P a s l i g j r a t a v e pjesmarrsit kan pasur mundsin pr t shtruar pyetje ligjrueseve, si dhe pr t komentuar n lidhje me temat. Ky aktivitet sht prkrahur nga Ministria e Shndetsis.

22

Nr.1/2010 Qershor

Infermieria

KOSOVARE

Nr.1/2010 Qershor

23

Disa njoftime dhe udhzime pr artikull-shkruesit e revists Infermieria Kosovare

gjith artikujt duhet t dorzohen n versionin elektronik. Ja disa udhzime lehtsuese nga Kshilli Redaktues i revists se si do t duhej t dukej nj artikull i dorzuar pr redaktim:

1. Teksti duhet t jet i shkruar n Microsoft Word 97, Word 2000 ose tutje. 2. T gjitha tekstet shkruhen n stilin nga ana e majt. 3. Teksti duhet t jet i shkruar n Times New Roman, madhsia e shkronjave 11. Mos prdorni bold ose efekte (formatizime) tjera. Teksti duhet t jet ndrmjet 500-1000 fjal. 4. Mos i futni diagramet brenda n dokumentin e Word-it, por nse keni diagrame duhet t'i vendosni n fund t tekstit. 5. Prgatitni fotografit me rezolucion cilsor, duke prdorur vetm tipin TIFF ose JPG. Emrtoni fotografit dhe numrimin sipas radhitjes. 6. Dorshkrimi duhet t ket rendtijen si n vijim: (a) titulli, autori dhe emri i plot i institucionit dhe funksioni (b) hyrja (c) teksti kryesor (d) diskutimi (e) prmbledhja (f) referencat (g) tabelat (nse keni n dispozicion) (h) ilustrimet (nse keni n dispozicion) (i)t dhna shtes (nse keni n dispozicion) 7. Shnoni me numr t gjitha faqet prfshir edhe ilustrimet/fotot. 8. Referencat pr revistat dhe librat duhet t jen n stilet si n vijim: Libri: Sambrook, J., Fritsch, E.F., and Maniatis, T. 1989. Molecular Cloning: A laboratory Manual, 2nd Ed. Cold Spring HarborLaboratory, Cold Spring Harbor, NY Artikulli: Manley K. 1999. Developing a culture for empowerment. Nursing in Critical Care 4(2), 21-30. Artukulli n libr: Surrey T. 2000. Patient education. In:Erichsen E (edit.) Care of cancer patients. WSOY, Porvoo, 203-224. Internet: AORN Perioperative Data Set, www-document. www.nursingword.org/nidsec/calsslst.htm (24.4.2003).

Tema bosht e numrit t ardhshm do t jet Roli infermieror n parandalimin dhe evitimin e veseve t kqija Pranohen edhe tema me permbajtje tjetr

Foto:Fetije Huruglica / 05.04.2010