1

NH NGHA, MC CH CUA DCH T HC

DCH T HC V VN E D PHNG

Mc tiu hc tp
1. Trnh by c nhng khi nim c bn v cc chin lc ca Dch t hc (DTH);
2. Trnh by c s pht trin ca DTH thng qua cc nh ngha ca cc tc gi
khc nhau v cc lnh vc hot ng ca DTH;
3. Nu ra c mc ch thc tin ca DTH v cc cp d phng.

I. NHNG KHI NIJM C BN V CHIN LC CUA DCH T HC
1. Nhng khi nim c bn
Dch t hc (DTH) ang dn dn tr thnh khoa hc l lun c bn ca y hc v ca cc
ngnh khoa hc khc v sc khe, c ng dng rng ri trong cc nghin cu cng nh
trong cc cng tc thc tin hng ngy.
Mt mn hc, u tin c coi nh mn hc ca cc v i dch, ngha l khoa hc v
cc bnh truyn nhim quan trng, c mt s bin i su sc trong khong thi gian gn
y. C th coi DTH l mt b phn ca sinh thi hc ngi, bi v n quan tm ti s
tng tc gia c th con ngi v mi trng. S tng tc gia cc yu t bn trong (c
th) v cc yu t bn ngoi (mi trng). Sc khe l sn phm ca mi tng tc . S
tng tc m kt qu c th thnh cng (khe mnh) v c th l tht bi (bnh, cht). DTH
c nhim v kho st, trnh by cc hin tng , cho nn c th nhn mnh rng:
- DTH khng phi ch c lin quan ti truyn nhim;
- Khng phi ch l khoa hc ca cc v i dch;
- Khng phi ch l vi sinh hc hay thng k ng dng;
- V khng phi ch l chnh sch y t hay ch c quan tm ti vn tm nguyn nhn.
DTH c mt tm nhn tng qut, quan tm ti tt c cc yu t sinh hc, x hi hc lin
quan ti con ngi; c gng hiu r n nhm tm ra s can thip tt nht c li cho cng
ng, vn ny c th hin qua cc chin lc DTH.
2. Cc chin lc DTH
(1) Phi phn bit trng hp mt c nhn b bnh v trng hp mt tp hp ngi
mc bnh trong cng ng (cn gi l hin tng bnh hng lat). Trng hp sau, ring tip
cn lm sng s khng sc gii quyt. C th phn bit s tip cn lm sng v tip cn
DTH nh sau: c hai u c cc bc tin hnh nh nhau, gm chn on, gii thch nguyn
nhn, chn phng php can thip hp l nht v theo di s din bin tip tc. Nhng ni
dung ca tng bc tin hnh th c s khc nhau, v i tng tip cn khc nhau. i tng
ca lm sng l trng hp mt c nhn b bnh, ca DTH l mt tp hp ngi mc bnh, c
nhng tnh cht ring v con ngi, thi gian, a im (xem bng 1).
Cho nn c th coi ngi lm cng tc lm sng l ngi nghin cu chi tit
(microscopiste) v ngi lm cng tc dch t hc l ngi nghin cu tng qut
(Tlscopiste).
(2) Khng ch ring cc bnh truyn nhim mi gy nn hin tng bnh xy ra hng
lot. Gn nh tt c cc loi bnh, cc hin tng sinh l, s tng trng, s lo ha u xut




2
hin bng cc din bin hng lot . Cc thi quen trong cuc sng, nhng trng thi trc khi
b bnh, cc can thip tr liu, cc chm sc y t, cc chng trnh dinh dng, cc hot ng
th dc, gio dc sc khe,... cng l nhng din bin hng lot trong qun th.
Bng 1.1. So snh s tip cn ca lm sng v d|ch t hc
Cc bc Ca lm sng Ca DTH
- i tng:
- Chn on:

- Tm
nguyn nhn:
- iu tr:

- nh gi
kt qu:

+ Mt ngi bnh
+ Xc nh mt cas bnh

+ Nguyn nhn gy bnh cho mt
c th
+ iu tr cho mt ngi bnh
bng phc

+ Chn on s ci thin sc khe
ca mt ngi bnh. Theo di tip
tc sau iu tr.
+ Mt hin tng sc khe/cng ng
+ Xc nh mt hin tng sc khe/cng
ng (hin tng xy ra hng lot).
+ Nguyn nhn lm xut hin v lan trn
bnh / cng ng.
+ Mt chng trnh y t can thip, gim
st, thanh ton hin tng bnh hng lot/
cng ng
+ Phn tch s thnh cng (kt qu) ca
chng trnh can thip. Gim st DTH tip
tc.

(3) Khi nim v mng li DTH: Cc nghin cu v bnh truyn nhim cho thy:
mi quan h gia tc nhn gy bnh v vt ch (qun th) c mt s bin i ty thuc vo
cc tnh cht ca mi trng chung quanh.
Phc hp ca cc mi tng tc gia cc yu t bn ngoi v cc yu t bn trong hnh
thnh tp hp cn nguyn gy bnh. Cc phc hp c th c hiu nh l cc mng li.
Tn ti mt s mng li nh sau: Mng li v nguyn nhn, mng li v hu qu,
v mng li v tng tc gia cc yu t cn nguyn (s 1.1.)
Tc ng ca cc yu t c th l gy bnh tc thi, m cng c th l gy bnh sau mt
khong thi gian kh di. V d : Ch n ung tui trc 15 s l yu t gp phn ca
bnh tim mch tui trng thnh.
Cc yu t tc ng khng n l, m l tc ng ng thi dn ti kt qu hp lc, c
th l hp lc tng cng (bng tng cc tc ng ring l); c th l hp lc tim tng (hu
qu ln hn tng cc tc ng ring l). Hin tng tc ng hp lc tim tng xy ra ngy
cng nhiu trong mi quan h gia con ngi v mi trng.
(4) Trnh vic ch s dng ton thng k n thun xc lp mi quan h nhn qu.
Phi c y l lun cht ch v khoa hc gii thch mi quan h t nguyn nhn dn n
hu qu (mi quan h nhn qu) cc nghin cu thc nghim thng kh thc hin c
trong qun th (v d gy ung th thc nghim). Cc cn c ca mi quan h nhn qu phi
c rt ra t cc nghin cu phn tch.
(5) Phi gii thch c mi quan h nhn qu bng cc hiu bit sinh hc v x hi
hc. Ch mi bit c s phn b cc hin tng sc khe trong qun th l cha . M
phi gii thch c ti sao li c s phn b . y l yu t quan trng phn bit DTH,
mt mn hc ca y hc vi vic s dng ton thng k n thun trong cc nghin cu m t
v phn tch. Nhng khng c ton thng k th khng c mi tng quan no c.
(6) Nghin cu thc nghim trong iu kin t nhin sn c l tt nht. Ch trong iu
kin t nhin mi c y cc yu t, cc mi tng tc, nh vy mi c th hiu bit c
qu trnh xut hin, din bin, tn ti v tn li ca mt bnh trong mt sinh cnh. Cc nghin
cu v bnh st rt, bnh x gan do ru, c gii thch trn c s ny.




3
+ Mng li v nguyn nhn:

Ht nhiu thuc l

nhim khng kh
Ung th kh ph qun
Phi nhim vi cc cht gy ung th

Cc yu t khc (bn trong, bn ngoi)

+ Mng li v hu qu:
Vim ph qun mn

Ung th phi

Ht nhiu thuc l Thiu mu cc b tim

Vim nghn mch

Nhng bnh khc v sau

+ Mng li v tng tc gia cc cn nguyn:


Ngi m s dng
cc ha cht

Sc khe th cht,
tinh thn / ngi m

Sc khe ca
thai nhi

Thiu dinh dng /
ngi m

S 1.1. Cc mng li DTH
(7) Vn can thip: Bit qu trnh pht trin t nhin ca bnh trong cng ng l
cha , cha phi l mc ch, m ch mi l mt phn ca DTH. Quan trng l vn can
thip. Cc bin php kim tra, gim st v lai tr cc hin tng bnh xy ra hng lot phi
c t ra chng li nhiu bnh.
(8) Cc tip cn DTH s cho nhng nhn xt, nh gi chnh xc i vi cc phng
php chn on: C mt s chuyn i gia phng php chn on c coi l xc nh v
phng php nh hng, pht hin. Cc tip cn DTH s lm cho khoa hc v cc phng
php pht trin nhanh chng.




4
(9) Khng c nh gi mt hin tng sc khe ngoi bi cnh t nhin ca n, m
phi xt n trong mi quan h vi cc vn sc khe khc. V d: Mt loi thuc lm st
cn (chng bo ph) c th gy ung th, cn phi chng minh loi b n. Nhng t l mi
mc ung th do thuc gy nn l rt thp so vi t l mi mc cc bnh khc lin quan ti
bnh bo ph do khng dng lai thuc ny, th vn phi duy tr thuc , nu nh t l hin
mc v t l cht ca bnh ny l cao.
Nh vy DTH khng phn tch mt yu t cn nguyn ring l, m phi tin hnh phn
tch ng thi cc bnh quan trng v tt c cc yu t lin quan ti n.
(10) Phi gn lin mt hin tng sc khe vi phc hp cc iu kin kinh t x hi.
Mi qun th u c nhng tnh cht kinh t x hi c trng, nhng tnh cht l nhng
yu t quan trng gp phn quyt nh c im ca cc hin tng sc khe trong cng
ng. Vic can thip i vi cng ng: nh d phng, tr liu, cc chng trnh can thip y
t, vv... cng xut pht t kh nng ca cng ng, gn lin vi cc iu kin khoa hc, kinh
t, chnh tr, x hi cng ng, gn lin vi trnh t chc qun l ca cng ng.
(11) Qun th ch: Phi quan tm ti cc i tng c kh nng (nguy c) mc bnh
cao hn cc i tng khc. Cc kt qu nghin cu ca DTH p dng trc tin nhm bo
v sc khe cho cc i tng . DTH gip nhn ra i tng c nguy c b bnh cao, v h
phi nhim vi cc yu t cn nguyn, hoc c nhng du hiu bo trc - nhm ngi ny l
qun th ch ca chng trnh can thip.
Nhn mt cch tng qut cc chin lc nu trn c th thy rng, DTH. c s dng
trong nghin cu y hc cng nh trong cng tc thc tin hng ngy, mi loi nghin cu s
lin quan ti cc giai on khc nhau ca qu trnh pht trin t nhin ca bnh, c th c
minh ha bng hnh di y (s 1.2.).


Nghin cu hng s

Nhn bit qun th c nguy c



Nghin cu cc phng php pht hin
v chn on sm



Nghin cu cn nguyn
DTH lm sng
(gip chn on, nh gi kt qu iu tr)

Nghin cu m t v gim st D|ch t hc


KHE MNH PHI NHIM TIN LM SNG LM SNG HU QU V SAU
S 1.2. Cc hot ng D|ch t hc trong qu trnh pht trin t nhin ca bnh
II. LCH S PHT TRIN CUA DTH
Bnh tt nh hng ti mt s lng ln cc c th trong cng ng, l mc tiu
kho st t lu ca DTH. DTH hin i l mt qu trnh pht trin dn, c th thy c tin




5
trnh pht trin thng qua mt s nh ngha v DTH k tip nhau ca mt s tc gi nh
sau:
Cc nh ngha Dch t hc:
+ W.H. Frost (1927): ... L khoa hc ca bnh nhim trng xt gc hin tng
xy ra hng lot, nghin cu qu trnh pht trin t nhin ca bnh, qu trnh lan truyn ca
bnh, trong bi cnh mt trit l.
+ M. Greenwood (1934) :... Nghin cu hin tng bnh xy ra hng lot.
+ K.F. Maxcy (1951): ... L mt ngnh ca y hc, nghin cu mi tng quan gia
cc yu t - cc yu t qui nh qui m v s lan truyn ca bnh trong cng ng ngi, c
th l bnh nhim trng hoc mt hin tng sinh l nht nh.
+ B.Mac. Mahon v T.F. Pugh (1970) ... Nghin cu s phn b ca bnh trong qun
th loi ngi v nhng yu t qui nh s phn b .
+ J.N. Morris (1975): ...L khoa hc c bn ca y hc d phng v y t cng cng.
+ R.R. Neutra (1978) ... L mt khoa hc kho st hoc mt phng php lun.
+ P.E. Enterline (1979) ... hiu bit y trong cc nghin cu v cc vn sc
khe ngi phi da vo cc k thut c bit, nht l DTH.
+ M. Jnicek (1984) : DTH l mt khoa hc l lun, mt phng php khch quan
trong y hc v cc khoa hc khc v sc khe, dng m t cc hin tng sc khe, gii
thch nguyn nhn qui nh cc hin tng sc khe , v nghin cu, tm cc bin php can
thip hu hiu nht.
III. CC LNH VC HOT NG CUA DCH T HC
1. Phng php DTH hc phn tch mt vn sc khe

S 1.3. Phng php DTH phn tch mt vn sc khe.
Sinh l
PHNG PHP DTH.
PHN TCH MT
VN E SUC KHOE
Cc d|ch
v y t
iu tr
Mi
trng
Tinh thn
Kiu tiu th
X hi Phc hi
Vt cht D phng
Trng thnh
v lo ha
Cc yu t lin quan
ti sinh hc ngi
Yu t
di truyn
Nguy c t
ngh nghip
Nguy c t
gii tr
Hnh vi




6


2. Mt s p dng Dch t hc
Nghin cu cn nguyn
Yu t di truyn

Khe mnh B| bnh

Yu t mi trng

Nghin cu qu trnh pht trin t nhin ca bnh
Cht

Khe mnh
Ri lon
tin lm sng
B| bnh
(lm sng)


Hi phc

M t tnh trng sc khe ca qun th
T l mc bnh din bin theo tnh cht v con ngi, thi gian, khng gian

nh gi s can thip iu tr
Chm sc y t
Khe mnh B| bnh
Cc yu t bo v
Cc bin php d phng
Cc dch v y t cng cng


B
bnh
Khe
Thi gian
T l




7
IV. MC CH THC TIN CUA DTH HIJN I
Hin nay, DTH phi i mt vi cc vn khc nhau ca sc khe, trn nhng khu
vc khc nhau ca th gii.
nhng nc ang pht trin, cc bnh truyn nhim, bnh ca tr em, bnh thiu dinh
dng, cc vn cp tnh, vn l nhng vn rt quan trng. nhng nc ny ang din
ra mt s bin i mau chng cc iu kin x hi, kinh t, vn ha ,v.v. cho nn, ngoi
nhng bnh quen thuc nu trn , cn b chng cht ln nhng vn ri lon thch ng do s
bin i gy nn.
nhng nc pht trin, c mt s bin i nhanh chng cc iu kin sinh hot, cc
tin nghi thi i, vn th ha, v.v gy nn nhiu vn sc khe quan trng: cc
bnh ung th, tim mch, cc tin trnh mn tnh v thoi ha, vn tai nn, cc vn sc
khe mang tnh x hi, v.v
Quan tm ti tnh trng sc khe hin nay tng khu vc, cng vi s pht trin ca
cc ngnh khoa hc khc v sc khe, cc mc ch ca Dch t hc c th c tm tt nh
sau:
1. Mc ch l thuyt
(1). S ng n: DTH phi quan tm ti vic lm gim bt v loi tr cc sai s mc
phi, v cc sai s h thng trong cc iu tra, nghin cu.
(2). S phn loi: DTH phi cung cp thm cc thng tin c bn nhm hon chnh h
thng phn loi.
(3). V l lun: DTH phi gp phn xy dng hon chnh hn na cc tiu chun trong
vic phn xt mt vn sc khe trong lm sng cng nh mt vn sc khe cng ng.
(4). Tiu chun ha: DTH phi gp phn vo s pht trin v xy dng hon chnh
nhng khi nim, nhng k thut chun v cc hin tng sc khe.
(5). Tnh i din: DTH phi xc lp nn s i din cho cc quan st: (Cc s liu, d
kin iu tra thu c i din cho qun th no ).
2. Mc ch thc hnh
(6). Gp phn la chn phng php tt nht s xc nh r bnh, gp phn phn loi
chnh xc.
(7). Nhn bit c tm quan trng ca mt hin tng sc khe trong mt cng ng
nht nh, nhn bit c nhm c nguy c mc bnh cao, xc nh v tr ca cc chng
trnh can thip.
(8). Pht hin nguyn nhn ca bnh, s xut hin, tn ti v bin mt trong cng ng
ca bnh - l c s vng chc cho mi d phng.
(9). nh gi hiu qu ca chng trnh can thip lm c s cho s can thip tip tc.
(10). Gim st DTH: Nghin cu tnh hnh sc khe ca cng ng trong mt thi gian
di ngay trong iu kin t nhin lun bin ng c th hnh thnh cc d bo DTH.
V. CC CP D PHNG
C cc cp d phng khc nhau tng ng vi mi giai on trong qu trnh pht
trin t nhin ca bnh (s 1.4.).
1. D phng cp I




8
D phng cp I l tc ng vo thi k kho mnh, nhm lm gim kh nng xut hin
ca bnh, hay chnh l lm gim t l mi mc; mun t c iu th phi tng cng
cc yu t bo v, loi b cc yu t nguy c.
Tng cng sc kho ni chung bng tp luyn th dc th thao, sinh hot n ung
iu hp v sinh... chnh l tng cng cc yu t bo v khng c hiu; tim chng
vaccin phng bnh l to ra cc yu t bo v c hiu. Khng ht thuc l, b ht thuc l
chnh l loi b yu t nguy c ca ung th phi, ca cc bnh tim mch...
2. D phng cp II
D phng cp II l pht hin bnh sm, khi bnh mi ch c cc du hiu sinh hc,
cha c biu hin lm sng; khi pht hin c bnh th tin hnh can thip kp thi s ngn
chn s din bin tip tc ca bnh; tu theo mi bnh, v iu kin y t cho php c th thc
hin cc chng trnh pht hin bnh khc nhau nhng qun th khc nhau... s lm gim t
l hin mc, gim t l t vong...
3. D phng cp III
D phng cp III : l iu tr bnh hp l nhm ngn chn nhng din bin xu hay
cc bin chng ca bnh, hi phc sc kho cho ngi bnh. Vi nhng bnh truyn nhim,
iu tr trit cho ngi bnh l loi b ngun truyn nhim quan trng, bo v sc kho
cng ng.
Trong nhng nm gn y, nhiu nghin cu DTH v bnh mch vnh cho thy,
nu nh gi cho nng cholestrol/mu khng cao nh Trung quc, Nht bn, th t kh
nng xut hin bnh mch vnh mc d vn tn ti cc yu t nguy c quan trng khc nh
ht thuc l, cao huyt p v.v.... nguyn nhn ca nng cao cholestrol/mu chnh l tp
qun n cc thc phm giu m ng vt (nhiu acid bo no) cc nc u M.
C th chia d phng cp I thnh 2 cp : d phng ban u & d phng cp I. D
phng ban u chnh l tc ng vo cc yu t thuc v li sng, kinh t, vn ho ca qun
th, cc yu t c qui kt l gp phn lm tng nguy c b bnh. Phng chng nhim
khng kh mc ton cu (hiu ng nh knh, ma acid, thng tng zn...) cng chnh l
cc hot ng ca d phng ban u.
Cho nn c th chia thnh 4 cp d phng nh sau (bng 1.2):
Bng 1.2. cc cp d phng
Cp Thi k ca bnh Qun th ch
- Ban u

- Cp I

- Cp II
- Cp III
Cc biu hin thun li cho s tc ng
ca cc yu t cn nguyn
Yu t cn nguyn c hiu

Giai on sm ca bnh
Giai on mun ca bnh
(iu tr, hi phc)
Qun th ton b,
nhm c bit
Qun th ton b, nhm c
bit, ngi kho mnh
Ngi bnh
Ngi bnh








9


S 1.4. Qu trnh din bin t nhin ca bnh v cc cp d phng


ces
D phng cp I
D phng cp II
(Pht hin bnh)
iu tr|
(D phng cp III)
Mn tnh
Cht
Hi phc
Di chng
bt li
Yu t
nguy c
Du hiu
sinh hc
ca bnh
Din bin
tip tc
ca bnh
Du hiu
lm sng
ca bnh
Tnh trng khng b bnh
Yu t
bo v


10
CC TY LJ THNG DUNG TRONG DCH T HC

Mc tiu hc tp
1. Trnh by c cc khi nim v t l, t sut v gi tr ca n trong DTH
2. nh ngha c cc t l, ch s thng dng trong DTH v gi tr s dng ca n
trong DTH;
3. Phn loi c cc hin tng xy ra hng lot.

Mt tnh cht quan trng ca din bin hng lot l s cc c th c mt tnh cht no
trong mt qun th xc nh (s ngi mc mt bnh nht nh ti mt a phng xc
nh chng hn). Phi nh gi tm quan trng ca vn trong qun th.
Nhng phi xt con s tuyt i trong mi tng quan vi qun th cha n; m
qun th th lun lun c s bin ng, tng, gim gia cc cuc iu tra; nh vy, mi c th
thy c tm quan trng ca mt vn din bin hng lot m ta ang xt n.
Cho nn, o lng mt vn dch t, mt hin tng b bnh hng lot no trong
cng ng, phi dng ti cc t l, cc ch s.
Sau y l mt s t l, ch s hay c s dng trong dch t hc.
I. TY LJ (Taux)
T l l t s gia cc c th c mt tnh cht no (tnh cht m ta ang quan tm)
trong mt qun th nht nh vi tng s cc c th c trong qun th .
T l =
a
a + b
Lu : - T l l mt phn s, trong mu s c cha lun c t s;
- Trong tnh ton, t s v mu s u xut pht t cng mt qun th nht nh;
- tin cho vic so snh, nhn t l vi mt con s d hiu (100, 1000, 10000,...
n
10 )
ta s c c cc t l %, phn nghn, phn mi nghn,...
V d: T l cht do vim ph qun mn n ng tui t 45 - 54, ti mt a phng
nm 2000:
S n ng tui 45 - 54 cht do vim ph qun mn nm 2000
Tng s n ng tui 45 - 54 trong a phng nm 2000

II. TY SUT (Ratio)
T sut l mt t s dng so snh:
- C th so snh mt hin tng hai nhm ngi khc nhau. V d: T sut v t l
cht theo gii:
T l cht n ng
=
a
T l cht n b b



11
- C th so snh 2 hin tng trong cng mt qun th. V d: T sut gia cao huyt p
v huyt p bnh thng:
S ngi cao huyt p
=
a
S ngi c huyt p bnh thng b
- C th so snh mt hin tng trong mt qun th nhng hai thi im khc nhau:
V d: T sut v t l cht chung nm 2000 so vi t l cht chung nm 1990:
T l cht chung nm 2000
=
a
T l cht chung nm 1990 b
III. S HIJN MAC, TY LJ HIJN MAC
1. S hin mc (prvalence)
L tng s cc trng hp ang mc mt hin tng no (b bnh, nhim trng,
nhim c, ...) trong mt qun th nht nh, khng phn bit l mi mc hay mc c.
2. T l hin mc
T l hin mc =
S hin mc
n
10
Tng s qun th c nguy c

Hnh 2.1. Cc yu t nh hng n t l hin mc quan st.
Lu : Mu s l qun th c nguy c, l s ngi c kh nng b bnh trong qun th.
Nhng ai khng th b bnh c th khng nm trong mu s. Nhng thng kh xc nh
qun th c nguy c, cho nn khi khng xc nh c th phi dng tng s qun th nghin
cu. T l hin mc rt hay c s dng trong dch t hc, trong sc khe cng ng, nht
l cc bnh mn tnh, lin quan ti s chm sc ca y t, ca x hi. c c s hin mc,
t l hin mc th phi tin hnh iu tra ngang (Etude tranversale). Nu iu tra trong mt
thi im th c c t l hin mc im (hay s dng), nu iu tra trong mt thi khong
th c c t l hin mc k (t dng hn).
Ko di thi gian b bnh
Ko di s sng
Tng s mi mc
S ti ca cc cas
S ra i ca ngi khe
S ti ca ngi nhy cm
S tin b ca cc phng
tin chn on (tng ghi nhn).
Rt ngn thi gian b bnh
T l t vong cao
Gim s mi mc
S ti ca ngi khe
S ra i ca cc cas

Tng t l iu tr khi



12
Trong thc tin, t l hin mc mt bnh no trong cng ng c th thay i do b
tc ng ca nhiu yu t; cc yu t ny c th lm tng, c th lm gim t l hin mc
(hnh 2.1).
IV. S MI MAC, TY LJ MI MAC
1. S mi mc (Incidence)
L tng s cc trng hp mc mt hin tng no , xut hin trong mt khong thi
gian nht nh, mt qun th xc nh (khng k cc trng hp xut hin ngoi khong
thi gian nghin cu). Khong thi gian ny c th l vi ngy, vi tun, c th l vi thng,
mt nm,... Ty vo tm quan trng ca mi bnh.
2. T l mi mc
T l mi mc =
S mi mc
n
10
Tng s qun th c nguy c gia thi k nghin cu
Lu : Nu c y thng tin th mu s ch l tng s ngi c nguy c. Vi nhng
ngi khng nhy cm, khng th b bnh c trong qun th th khng tnh vo. Khi khng
th bit c tng s ngi c nguy c th mu s s l tng s qun th. c c s mi
mc, t l mi mc th phi tin hnh iu tra dc (Etude longitudinale).
d hiu cch tnh cc t l nu trn, xem hnh 2.2.
Cas
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10











1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 Thng
Hnh 2.2. Din bin ca mt bnh mn tnh: C 10 ngi b| bnh trong qun th 1000 ngi:
- Vch lin tc: Ch thi k b bnh, c th pht hin c qua iu tra.
- Vch chm chm: ch giai on b bnh nhng khng th pht hin c qua iu tra.
- Ch kho st trong khung. Nhng vch xut pht v kt thc vt khung l nhng trng hp
mc bnh trc lc kho st v vn tip tc b bnh sau kho st.
- Vch lin tc khng tip theo vch chm chm na: biu th cc trng hp iu tr khi.
T bng trn, c th thy c cc t l sau y:
- T l hin mc im, ngy 1/1: 4/1 000 (cc cas: 1,7,8,10.)
- T l hin mc khong nm: 10/1 000 (cc cas: 1,2,3,4,5,6,7,8,9,10).
- T l hin mc tin pht im ngy 1/4: 5/1 000 (cc cas 1,3,4,7,10).
- T l hin mc ti pht im ngy 1/10: 4/1 000 (cc cas: 3,5,6,8).
- T l mi mc nm: 4/1 000 (cc cas 2,3,4,9).
- T l mi mc ti pht nm: 7/1 000 (cc cas: 3,3,5,6,8,8,10).


13
Hnh 2.3. Ni hin mc
C th hiu s lin quan gia s mi mc v s hin mc nh hnh 2.3.


V. MT MI MAC (Densit de lincidence : DI )
Danh t T l (Taux, Rate) ni ln tc , ngha l s ngi mc (mt hin tng
no m ta ang kho st) trong mt n v thi gian (t l mi mc). Nh ni trn,
mu s ca t l mi mc l qun th c nguy c (c phi nhim, c kh nng b bnh).
Nhng trong cc cuc iu tra, i khi khng th quan st, theo di ht c ton b cc c
th c nguy c trong mt khong thi gian di, cho nn c th a ra mt quy c chung:
Khi nin v Ngi - Nm quan st (phi nhim vi yu t nguy c). Mt ngi phi
nhim vi yu t nghin cu trong 3 nm tng ng vi 3 ngi - nm phi nhim, hay l
3 ngi phi nhin vi yu t trong mt nm.
V d: Mt qun th ph n khe mnh 250 000 ngi tui t 35 - 54 c theo di lin
tc 3 nm. Tt c cc cas mi mc ung th v u c ghi nhn; vi mi nhm tui, mt
mi mc v t l mi mc c tnh v trnh by bng 2.1.
Bng 2.1. Bng tnh mt mi mc:
Tui Kch thc S mi mc Ngi - Nm Mt mi mc T l mi mc
a b c d e
3 a c c b d a b e
54 35
54 50
49 45
44 40
39 35

250000
55000
65000
70000
60000

700
227
215
168
90

750000
165000
195000
210000
180000

0009 , 0
0014 , 0
0011 , 0
0008 , 0
0005 , 0

0027 , 0
0042 , 0
0033 , 0
0024 , 0
0015 , 0


c c mt mi mc lp tui 35 - 39, trc tin phi tnh s ngi - nm phi
nhim (mu s): 60 000 x 3 = 180 000. Mt mi mc l: S mi mc trong 3 nm (90 cas)
chia cho mu s trn (180 000) bng 0,0005.
S mi mc
Khi
Cht
S hin mc


14
Cng lp tui trn, t l mi mc ung th v c tnh: S mi mc/Tng s c theo
di lp tui : 90/60 000 = 0,0015. C th chia t l mi mc cho khong thi gian theo
di (3 nm) cng s c mt mi mc, cng chnh l t l mi mc nm.
Mt v d khc: theo di 7 i tng tnh mt mi mc nh sau: xem hnh 2.4.
T c th tnh c: 33 ngi - nm theo di;
V mt mi mc s l: DI = 3/33 = 9,1% ngi - nm
Mt s tc gi ngh dng DI (mt mi mc) thay cho I (T l mi mc) trong cc
nghin cu v n chnh xc hn.
i tng nghin cu

1
2
3
4
5
6
7

7
7
2

7
3

2
5
















1 2 3 4 5 6 7 33
Nm theo doi
Ghi chu:




Khe
B bnh
Mt theo di
Cht

Hnh 2.4. Theo di 07 i tng tnh mt mi mc
VI. TY LJ TN CNG
L mt dng c bit ca t l mi mc, c s dng trong trng hp mt qun th
phi nhim vi ch mt yu t nguy c trong mt khang thi gian nht nh. (V d: ng
c thc n t cng mt ngun, mt tai nn phng x, mt v n bom ht nhn, vv...) ngoi
thi gian , s mi mc l khng ng k. Cng c th dng t l tn cng ghi nhn s
mi mc ton b ca mt bnh ngh ngip ca cc i tng t 20 - 65 tui - l thi k ti a
c th phi nhim vi yu t cn nguyn do ngh nghip.
Trong trng hp khng bit c cn nguyn, t l tn cng ghi nhn t l b bnh
trong sut ton b cuc i ca h.
T l mi mc rt hay c dng trong dch t hc, trong c trng hp bnh cp tnh
v bnh mn tnh, dng n nh gi cc bin php kim sot, d phng i vi cc hin
tng bnh xy ra hng lat.
Nu nh cc bin php d phng l hu hiu cho c th v tp th th t l mi mc s
gim.


15

Vi hin tng bnh din bin hng lot trong cng ng, nu nh khong thi gian b
bnh ca bnh l tng i di, c th biu din t l mi mc, t l hin mc trn cng
mt th nh sau: hnh 2.5.


VII. TNG QUAN GIA TY LJ MI MAC, TY LJ HIJN MAC, V THI GIAN
PHT TRIN TRUNG BNH CUA BJNH
Vi nhng bnh c thi gian pht trin tng i n nh (din bin ca bnh ung th
chng hn) th: S hin mc ca mt bnh s ty thuc vo s mi mc v thi gian pht trin
trung bnh ca bnh :
; D I P hay
I
P
D
Trong : - P : T l hin mc im.
- I : T l mi mc.
- D : Thi gian pht trin trung bnh ca bnh.
Nh vy: Trong 3 bin s trn, nu bit c 2 bin s th s suy c bin s th 3.
V d :
1000
60
l t l mi mc ung th trong mt nm, thi gian trung bnh ca bnh
ung th ny l 2 nm (2,0), th t l hin mc bnh ung th s l
000 . 100
120
.

S
cas/
1000
(t l)
Thi gian

140

120

100

80

60

40

20

Hnh 2.5. S hin mc v s mi mc trong thi k bng n ca mt v d|ch (D kin gi |nh)
S hin mc
Khong
thi gian phi nhim
V thi k bnh
S can thip ca
tc nhn gy bnh
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 1 2 thng
S mi mc


16
Hoc mt bnh bt buc phi iu tr ti bnh vin, hng thng c 50 trng hp vo
vin (I) ; s ngi thng xuyn c iu tr l 10 (p), th thi gian trung bnh ca bnh s
l: 2 , 0
50
10
thng = 6 ngy.
Trong cng tc y t, phi lm sao gim c t l hin mc P, th :
- Hoc gim I: l tng cng hiu qu ca d phng, gim s mi mc.
- Hc rt ngn thi gian pht trin ca bnh l tng hiu qu ca vic iu tr.
Hoc gim c hai I v D .
C nhng bnh, ch c th tc ng c vo mt yu t m thi. V d: bnh
Di: Bng cch d phng (vaccin), gim st (ch) gim s mi mc I, cn D th
khng th gim c (iu tr cha c hiu qu khi ln cn).
VIII. TY LJ B BJNH, TY LJ CHT, TY LJ T VONG
- T l b bnh (Morbidit ): L t l gia s ngi b bnh trong qun th so vi tng
s qun th .
- T l cht (Mortalit): L t l gia s cht ca qun th so vi tng s qun th .
- T l t vong (Ltalit): L t l gia s cht v tng s ngi b bnh.
V d: mt qun th 1000 khe mnh, c theo di, b ng c cp, gi s c 100
ngi b bnh, v 30 ngi cht sau mt thi k nht nh;
Hay: + s: Qun th c nguy c c nghin cu (1 000 ngi khe mnh);
+ m: S ngi b bnh trong s nhng ngi khe;
+ d : S ngi b cht trong s nhng ngi b bnh;
Th: - T l b bnh % 10
1000
100
s
m

- T l cht % 3
000 . 1
30
s
d

- T l t vong % 30
100
30
m
d

IX. TNG QUAN GIA TY LJ CHT, TY LJ MI MAC, V TY LJ T VONG:
Vi mt bnh c s pht trin tng i n nh, c th dn n mt t l nht nh v
s iu tr khi, s mn tnh, s cht... Th c mt s tng quan gia t l cht, t l mi
mc, v t l t vong:
L I M hay
I
M
L ; Trong : - M : T l cht
- I : T l mi mc;
- L : T l t vong.
V d :T l mi mc hng nm ca mt bnh ung th l 80/100 000; t l cht do bnh
l 40/100 000; th t l t vong ca bnh l:
5 , 0
100000 / 80
100000 / 40



17
Hay: Bnh ung th ny gy cht 50% s ngi b bnh.
Trong cc chm sc y t, cn phi lm gim t l cht (M) ca mt bnh th:
- Hoc d phng tt lm gim s mi mc I;
- Hoc iu tr tt hn gim t l t vong L;
- Hoc ng thi gim c hai, I v L.
X. CC LOI TY LJ CHT
+ T l cht chung(th) :
S cht do mi nguyn nhn trong nm
000 . 100
Tng s qun th vo gia nm

+ T l cht theo tui:
S ngi tui nht nh cht trong nm
000 . 100
Tng s ngi tui vo gia nm
T l cht ca tr em di 1 tui l thc o quan trng v mc sng, kinh t - x hi
ca mt quc gia (bng 2.2)
Bng 2.2. T l cht ca tr em di 1 tui ca mt s nc(WHO 1989)
Nc T l cht ca tr em di 1 tui (/1000 tr sinh sng)
Nht
Thy in
Thy s
Canaa
Php
c
Anh v x Galle
Hoa k
Portugal
Cu ba
Hungarie
Balan
Chil
Fiji
Yougoslavie
Equateur
Maroc
Bangladesh
Ethiopie
Afghanistan
4,8
6,1
6,8
7,3
7,8
8,7
9,0
10,1
13,1
13,3
15,8
16,2
18,5
19,8
25,1
47,7
90
124
152
189

+ T l cht theo nguyn nhn:
S cht do mt nguyn nhn nht nh
000 . 100
Tng s qun th v gia nm

+ T l cht ring phn :
S cht do mt nguyn nhn nht nh
100
S cht do mi nguyn nhn



18
XI. CC TY LJ V CHI S KHC
c th nh gi c tnh trng sc khe ca mt qun th, cn phi s dng ti mt
s t l v ch s khc na, c cung cp t cc ngun khc nhau; c th t ngnh y t (ca
cc chuyn khoa khc), v cc ngnh khc. C th k vi t l, ch s sau y:
- T l sinh, t l kh nng sinh , tui th ca mt lp tui, thp tui ... c cung
cp bi ngnh Dn s hc.
- Ch s ngh vic (vng mt), c cung cp ca cc ngnh kinh t.
- T l cht lin quan ti mang thai v sinh , t l sinh thiu thng, t l tr em suy
dinh dng, cn nng trung bnh lc sinh... cung cp bi Nhi khoa, Sn khoa...
- Ch s C.A.O. ca Nha khoa.
- Hy vng sng: l s nm trung bnh c th sng tip ca mt ngi sng ti mt
tui no ; vi iu kin l chp nhn t l cht n nh. y l ch s tng hp dng o
lng tnh trng sc khe chung ca mt qun th. xem v d bng 2. 3.
Bng 2.3. Hy vng sng vi tui ca mt s nc (WHO 1989)
Tui Maurice Bulgarie Hoa k Nht
Khi sinh
45 tui
65 tui
65,0
25,3
11,7
68,3
27,3
12,6
71,6
30,4
15,0
75,8
32,9
16,2
XII. PHN LAI CC HIJN TNG XY RA HNG LAT
S tp trung cc trng hp mc bnh trong mt khong thi gian nht nh, mt
khng gian nht nh c biu hin di ba hnh thc :
1. Dch (pidmie)
Gi l dch khi xut hin nhiu trng hp b bnh c cng tnh cht v nguyn nhn, trong
mt khong thi gian tng i ngn, t l mc bnh cao hn bnh thng a phng .
Nh vy, cn phi bit t l b bnh lc bnh thng, ngha l phi c s liu v t l b
bnh a phng trong mt khong thi gian di. Bng phng php thng k chnh
xc, hoc bng phng php l lun cht ch nu ln s bt thng ca mt vn dch t.
V d: Mt trng hp st rt xut hin trong mt a phng m t trc bnh ny khng c
a phng , th y l mt s bt thng, mt tnh trng khn cp ca dch t. Tri li, c
mt s gia tng (khng nhiu lm) t l b bnh trong mt vng m bnh ang trong thi
k dch a phng, th s gia tng ny khng mang tnh khn cp ca dch t.
Vi nhng bnh khng truyn nhim v mn tnh, vic phn tch thng k l iu kin
cn thit xc nh nn tnh cht dch ca bnh.
Cng c th ni: Dch l mt hin tng xy ra hng lot, c gii hn trong thi gian
v trong khng gian, nhiu trng hp b bnh xut hin mt a phng v bin mt sau
mt khong thi gian nht nh.
Kho st din bin ca mt v dch, thng thy mt s tng nhanh cc trng hp mi
mc lc u, v sau c s gim dn, chm hn. y l kiu p ng sinh hc ca c th v
ca qun th (p ng nguyn thy khi cha c s can thip trc cc tc nhn gy bnh
trong iu kin nht nh ca mi trng) - hnh 2.6.



19









Hnh 2.6. Kiu nguyn thy ca p ng sinh hc
2. i dch: (Pandmie)
L hin tng xy ra hng lot (tp trung cc trng hp b bnh) c gii hn bi
thi gian nhng khng c gii hn bi khng gian.
V d: i dch cm: Bng n nhanh chng v lan trn rng khp ti nhiu quc gia,
chu lc vv... v bin mt sau vi thng.
Thng th: i dch ca nhng bnh ly theo ng h hp (nh cm) th bng n v
ko di trong khong thi gian tng i ngn. i dch ca nhng bnh ly theo ng tiu
ha (nh t) th thi gian ko di hn.
3. Dch a phng (Endmie)
L hin tng xy ra hng lot c gii hn bi khng gian, nhng khng c gii
hn bi thi gian.Thi gian khng gii hn y ni ln, ti mt a phng nht nh,
thng xuyn c nhiu trng hp mc bnh, tnh trng ny ko di nhiu nm, nhiu chc
nm, vv... nh hng ti nhiu th h k tip nhau.
V d : - Cc bnh thiu dinh dng, st rt, mt ht l dch a phng cc nc
chm pht trin .
- Cc bnh tim mch, bo ph, su rng xut hin di dng dch a phng cc nc
pht trin.
Ty theo iu kin ly truyn ca bnh, cng mt bnh nhng c th biu hin bng cc
hnh thc khc nhau: bnh t l dch a phng ng Nam , nhng c th l i dch
ni khc; bnh cm c khi l dch, c khi l i dch.
C th tm tt 3 hnh thc ca din bin hng lot bng bng di y:
Thi gian Khng gian
Dch
i dch
Dch a phng
Gii hn
Gii hn
Khng gii hn
Gii hn
Khng gii hn
Gii hn

ces
Thi gian
S
p
ng




20
PHNG PHP PHT HIJN BJNH TRONG CNG ONG

Mc tiu hc tp
1. Trnh by c mc ch ca pht hin bnh trong cng ng, tiu chun v bnh
c th thc hin pht hin bnh;
2. Trnh by c gi tr ca mt test pht hin bnh;
3. Nu ra c cc tiu chun cn thit tin hnh mt chng trnh pht hin bnh.

I. I CNG
1. Mc ch ca pht hin bnh trong cng ng
Theo nh ngha ca T chc Y t Th gii (WHO): Bng cch s dng cc test, cc th
nghim hoc cc phng php pht hin nhanh, vv... c th bit c nhng ngi b mt
bnh no , hoc mt s bt thng m cho ti lc (lc tin hnh pht hin, lc lm test)
vn cha c ai bit. Cc k thut pht hin bnh trong cng ng phi phn chia qun th
thnh 2 nhm: Nhm nhng ngi hnh nh l khe mnh nhng c th b bnh, v nhm
ngi khng b bnh . Mc ch ca pht hin bnh khng t ra c s cho chn on, m
nhng ngi c kt qu dng tnh s c gi ti thy thuc ca h chn on xc nh
v nu cn thit th iu tr.
tin hnh mt chng trnh pht hin bnh trong cng ng th phi xc nh c:
- Bnh no cn pht hin.
- Bnh hay xy ra nhm ngi no.
- Dng k thut no tin hnh pht hin bnh.
Phng php pht hin bnh thng c s dng trong cc cuc iu tra DTH, tm t
l hin mc (Taux de prvalence) mt bnh no trong qun th, trong cc cuc kho st c
h thng nh gi tnh trng sc khe v bnh tt ca ton b cng ng, l c s cho mt
chng trnh can thip. Ngi ta c th tin hnh pht hin bnh trong cng ng bng cc
cch khc nhau:
- n gin: Ch dng mt test pht hin mt bnh.
- a dng: dng mt test pht hin hn mt bnh.
- Nhiu giai on: Dng hn mt test pht hin mt bnh, hoc tin hnh nhiu giai
on.
- Bt k (c hi): Thc hin cc c s y t mi khi c ngi ti khm. (V d: Pht
hin bnh ung th c t cung khoa ph sn).
- C h thng: thc hin trn ton b qun th.
- Chn lc: Tin hnh trn nhm c nguy c cao.
- Pht hin sm: giai on bnh cha c biu hin lm sng.
- Pht hin mun: Nhng trng hp b b qun trong cng ng.
- Nhiu ln v lin tc: Nm trong cng tc gim st dch t tng bnh.
2. Tiu chun v bnh tin hnh pht hin bnh
WHO quy nh:




21
- L cn bnh c mi e da thc s cho sc khe cng ng (t l b bnh cao cha
chc l e da lm - vn u tin).
- Bnh c kh nng iu tr c, iu tr theo phc , c hiu qu r rt.
- Phi c y cc iu kin cn thit xc lp cc phng tin chn an v iu tr
hu hiu (nht l cc nc chm pht trin).
- Phng php pht hin bnh c hiu qu khng? thun li khng, nhanh khng ?, r
khng... Nhm chn phng php c hiu qu cao, tn km.
II. GI TR CUA PHNG PHP PHT HIJN BJNH
- Gi tr ca mt phng php chn on lun lun lin quan ti phng php i chiu
(thng l phng php tt nht hin c dng chn on xc nh).
- Cht lng ca phng php pht hin bnh khng hon ton c nh m c s thay
i, ty thuc vo t l hin mc bnh ca qun th; n cn thay i, ty thuc vo s phi
hp ca cc test khc nhau.
- Cc nh nghin cu ngy cng tm ra cc phng php mi c gi tr chn on tt
hn. Chng ta phi bit r gi tr ca mi phng php chn on, gi thnh ca n v kh
nng p dng ca n trong chn on cng ng.
1. Gi tr ca phng php chn on ty thuc vo phng php i chiu
- Trong lm sng cng nh trong sc khe cng ng, cn phi hi lng chp nhn
nhng phng php chn on c thc hin bng cc phng tin ang c. Cc phng
php ny c th l km hiu qu hn so vi cc test i chiu, v d nh cc chn on t
chc hc, t bo hc, sinh thit, m thm d,vv...
- Trong mt qun th, nhng ngi khe mnh cng nh nhng ngi b bnh, mt
phng php chn on c th a li kt qu tht, kt qu gi, cc kt qu ny c kim tra
li bng cc phng php i chiu.
+ Khi nim v nhy, c hiu, v cc gi tr tin on:
Dng mt th nghim nh tnh pht hin mt bnh trong qun th, khi i chiu vi
kt qu ca mt test tt nht hin c, s cho kt qu nh sau:
TEST I CHIU

C bnh Khng bnh Tng
TEST
NGHIN CU
(+)
(-)
a (tht)
c (gi)
b (gi)
d (tht)
a + b
c + d

Tng a + c b+ d a + b + c + d
1.1. nhy (Sensibilit)
nhy ca mt th nghim l t l gia cc kt qu dng tnh tht so vi tng s
ngi b bnh tht s, hay chnh l kh nng pht hin bnh ca th nghim .
1.2. c hiu (Spcifilit)
c hiu ca mt th nghim l t l gia cc kt qu m tnh tht so vi tng s
ngi lnh tht s hay chnh l kh nng ni ln s khng c bnh ca th nghim .
1.3. Gi tr| tin on ca kt qu dng tnh (Valeur prdictive du rsultat positif)




22
Gi tr tin on ca kt qu dng tnh l t l gia cc kt qu dng tnh tht so vi
tng s cc kt qu dng tnh, hay chnh l xc sut b bnh ca mt c th c kt qu dng
tnh qua th nghim.
1.4. Gi tr| tin an ca kt qu m tnh (Valeur prdictive du rsultat ngatif)
Gi tr tin on ca kt qu m tnh l t l gia cc kt qu m tnh tht so vi tng s
cc kt qu m tnh, hay chnh l xc sut khng b bnh ca mt c th c kt qu m tnh
qua th nghim.
1.5. Gi tr| tng qut (Valeur globale)
Gi tr tng qut ca mt th nghim l t l gia cc kt qu tht so vi ton b cc
kt qu ca th nghim c thc hin.
Tt c cc ch s ni trn u c biu th di dng %.
Da vo cc nh ngha trn ta c cc cng thc:
- nhy: 100
c a
a
Se
- c hiu: ; 100
b d
d
Sp
- Gi tr tin on ca kt qu dng tnh: ; 100
b a
a
Vp
- Gi tr tin on ca kt qu m tnh: ; 100
c d
d
Vn
- Gi tr tng qut: ; 100
d c b a
d a
Vg
V d A V d B
Thiu
mu
Bnh
thng
Tng Thiu
mu
Bnh
thng
Tng
Test
Hb 12g%
( + ) 19 10 29 Test
Hb 10g%
( + ) 15 5 20
( ) 1 70 71 ( ) 2 78 80
20 80 100 17 83 100
Se = (19/20) 100 = 95%
Sp = (70/80) 100 = 88%
Vp = (19/29) 100 = 66%
Vn = (70/71) 100 = 99%
Vg = [(19+70)/ (19+10+1+70)] 100 = 89%
= (15/17) 100 = 88%
= (78/83) 100 = 94%
= (15/20) 100 = 75%
= (78/80) 100 = 98%
= [(15+78)/(15+5+2+78)] 100 = 93%
Phng php l tng th phi c nhy, c hiu, v cc gi tr tin on cao gn
100%; nhng ch l mt s chp nhn v nguyn tc, cn trn thc t th kh c nh
vy. Cho nn, khi p dng trong thc tin cn phi la chn v phi phi hp cc th nghim
trong cc chng trnh pht hin bnh.
2. Bin s lin tc - c s ca vic chn on
Vn quan trng nht trong vic chn on ca mt th nghim l chn la ngng
ranh gii gia ngi bnh thng v ngi b bnh. Nu nh cc bin s lin tc phn phi




23
Bnh thng
D
C
PHN PHI HAI NH

PHN PHI MT NH
Biu 3.1. Phn phi ca mt bin s trong qun th
Kiu mt nh th ngi b bnh s nm pha ny hoc pha kia ca ng biu din
bnh thng. V d: huyt p ng mch, cholestrol mu, ng mu, p lc nhn cu,vv...
Nu nh cc bin s lin tc phn phi kiu 2 nh th nhm cc trng hp nghi ng b bnh
hoc khng b bnh (nhm ranh gii) s cng nm trong mt khong: xem biu 3.1.
- Vch ranh gii A v C ch ra mt th nghim c nhy cao hn c hiu.
- Vch ranh gii B v D ch ra mt th nghm c c hiu cao hn nhy.
- Vch E ng thi a ti nhng kt qu dng tnh gi v m tnh gi.
V d: Huyt p ng mch tm trng (trong pht hin cao huyt p): vch ranh gii
cng thp th test cng nhy nhng km c hiu, vch ranh gii cng cao th test cng c
Bnh thng






A





B
E

Ranh gii
Mc bnh
Ranh gii
Mc bnh




24
hiu nhng km nhy; hay Hb mu (trong thiu mu): vch ranh gii cng cao th cng nhy
nhng vch ranh gii cng thp th cng c hiu.
3. Gi tr ca phng php chn on ty thuc t l hin mc ca bnh nghin cu
Gi tr tin on ca mt test khng hon ton hng nh, m c s thay i, b nh
hng bi t l hin mc ca bnh. Nu nh mt bnh c t l hin mc (p) nh, th ngay c
mt test rt c hiu cng s em li nhiu kt qu dng tnh sai.
Hay: p cng nh th Vp cng thp v Vn cng cao, v ngc li: p cng ln th Vp cng
cao v Vn cng thp.
4. Gi tr ca phng php ty thuc vo s phi hp ca cc nghim php khc nhau
i khi phi s dng cng mt lc 2 nghim php pht hin mt bnh lm tng
nhy v c hiu ca vic pht hin bnh.
V d: pht hin bnh giang mai:
III. LA CHN TH NGHIJM TRONG PHT HIJN BJNH
V nguyn tc th vch ranh gii khng c nh . Mt test c nhy, c hiu
<80% l khng tt. Nu pht hin mt bnh nng c th cht, phi c iu tr bng mi
gi, ngi ta phi nghin cu mt test c nhy tht cao (nhm trnh b st). Cc quyt
nh lin quan ti vic p dng cc test trong chn on ty thuc vo bnh nghin cu v cc
iu kin thc tin trong cng ng. Theo Galem v Gambino: S la chn mt test trong
thc tin nh sau:
1. Mt test c nhy cao phi c u tin
- Mt bnh nng, khng th khng bit
- Bnh c th iu tr c.
- Khi kt qu dng tnh sai khng gy nn thng tn v tm l hoc kinh t cho ngi
c khm nghim.
V d: Bnh Phocromocytome cht nu khng bit, kim sot c 100% (nu c
can thip), bnh Phnylctonurie, bnh hoa liu, cc bnh nhim trng khc c th iu tr
c .
2. Phi s dng test c c hiu cao
- Mt bnh nng nhng kh iu tr hay nan y .
- Khi cho h bit h khng c bnh th c ngha quan trng v tm l v sc khe.
Tng s ngi c kim tra qua th nghim:

Giai on 1: Test c nhy cao _________ RPR


(-) (+)
Giai on II: Test c c hiu cao ____________ FTA - ABS

Cc cas (+) sai giai on I (-) (+)




25
- Kt qu dng tnh sai gy thng tn tm l v kinh t cho ngi c khm
nghim. V d: bnh x cng ri rc (Sclrose en Plaques).
3. Phi dng ti test c gi tr tin on ca kt qu (+) cao
Khi iu tr cho ngi dng tnh sai s gy nh hng nng n. V d: phng x liu
php hoc ct phn phi l xu cho nhng ngi c chn on sai l ung th phi.
4. Gi tr tng qut cao ca test dng cho
- Bng nng nhng c th chm sc tt.
- Khi kt qu dng tnh sai, m tnh sai u gy cc thng tn nng n.
V d: Nhi mu c tim, c th cht nu khng c iu tr, nhng cng gy thng
tn nng n khi kt qu dng tnh sai; hay vi dng Leucmie, Lymphome, i ng.
IV. LA CHN CHNG TRNH PHT HIJN BJNH
tin hnh thc hin mt chng trnh pht hin bnh trong mt qun th no , cn
phi da vo 3 tiu chun sau:
1. Bnh
- Mt hin tng bnh l lin quan ti nhiu ngi, nh hng trm trng n
sc khe cng ng.
- Ngi b bnh c phn bit r rng vi ngi bnh thng; qu trnh pht trin t
nhin ca bnh c hiu bit y v c m t mt cch tng tn, giai on tin
lm sng phi c phn bit r rng vi giai on lm sng.
- iu tr thi k tin lm sng c tc dng lm gim tnh nng ca bnh, lm gim t
l cht ca bnh so vi iu tr giai on lm sng.
- D nhin, bnh phi iu tr c v gim st c trn mc cng ng.
- Vi cc trng hp c chn on l b bnh th phi iu kin, phng tin
iu tr.
- Chng trnh pht hin bnh ch c tin hnh sau khi c s kim tra cc chng
trnh y t u tin khc (nhm cn nhc vn ti chnh).
Ngoi cc tiu chun trn, vn chn la bnh cn ty thuc vo cc iu kin kinh t
a phng v tnh cht bnh tt ca x hi.
2. Test:
Trc khi a mt test pht hin bnh vo s dng trong cng ng, s hiu
bit ca chng ta v gi tr ca test vn cha hon ton y . Hn na, test ny
s dng tt cho qun th ny nhng cha chc tt cho qun th khc. Trong thc t,
s dng nghim php pht hin bnh, l mt s hng dn cn thit cho chn on sau
.
Th nghim pht hin bnh v th nghim chn on khc nhau c bn nh sau:
Test chn on Test pht hin bnh
- p dng cho ngi c mt s ri lon nht nh;
-Thc hin trn tng c nhn;
-Tn km hn.- Chnh xc hn;
-L c s ca iu tr;
- p dng cho ngi c v ngoi khe mnh;
- Thc hin trn tng nhm ;
- t chnh xc, t tn km;
- Cha phi l c s cho iu tr;




26
V d: + i vi bnh Lao:
- Xt nghim VSV. trong m - Chp hnh phi (X quang)
+ i vi bnh Ung th c t cung:
- Sinh thit vng tn thng - Phin m o
Trn thc t, ngi ta da vo nhy v c hiu ca nghim php s dng khi
tin hnh pht hin bnh trong cng ng.
+ Test c nhy cao nhng km c hiu s em li nhiu kt qu dng tnh sai,
cc trng hp ny s c chn an xc nh li sau . Ngi ta dng phng php c
nhy cao pht hin bnh.
+ Test c c hiu cao nhng km nhy s em li nhiu kt qu m tnh gi, v s
b st nhiu trng hp b bnh. Nhng nhng trng hp dng tnh l b bnh thc s, nn
s s dng tt trong cc nghin cu thc nghim, c th th mt lai thuc mi hay mt
phng php chn on mi.
3. Qun th ch
- T l mc bnh cao hn nhng qun th khc.
- Nguy c b bnh cao hn nhm ngi khc (c th do tip xc, do mt c tnh no
m d b bnh hn...)
- Mi lin h, tng quan trong cng ng v s hp tc mi mc phi tt.
- C y cc d kin v dn s hc cn thit.
- Cng ng phi cm thy h c nhu cu thc s cn thit i vi chng trnh y t ny.
Nhng ngi chu s pht hin bnh c th l ton b mt qun th, c th ch l mt
nhm c nguy c cao, c th ch l mt mu c la chn trong qun th ...
Da trn c s ca vic pht hin bnh m thit lp nn mt chng trnh y t.
V. NH L BAYES
Bayes (th k XVIII) nu ln c s ton hc xc nh gi tr tin on ca mt test
trong y hc.
1. C s ton hc
Ta dng k hiu B ni ln s c mt ca mt bnh no , v B l s khng c mt
ca bnh , v a vo cc khi nim sau y:
(1) P (B) l xc sut c bnh trong qun th (chnh l t l hin mc p).
(2) P ( B ) l xc sut vng bnh trong qun th, chnh l p khng bnh trong qun
th, v P ( B ) = 1 - P (B);
(3) - dt l kt qu dng tnh ca test.
- at l kt qu m tnh ca test.
(4) P(dt/B): Xc sut ca kt qu dng tnh t ngi b bnh, hay l nhy ca test,
c c lng bng:
c a
a
, v c tnh bng %.
(5) P(at/B) : Xc sut ca kt qu m tnh t ngi b bnh, hay l xc sut ca kt qu
m tnh sai, v B dt P B at P 1 .




27
(6) P(at/ B ): Xc sut ca kt qu m tnh t ngi khng b bnh, hay l c hiu
ca test, c c lng bng:
b d
d
v c tnh bng %.
(7) P(dt/ B ): Xc sut ca kt qu dng tnh t ngi khng b bnh, hay l xc sut
ca kt qu dng tnh sai, v B at P B dt P 1 .
T cc xc xut trn ta c th lp bng di y:
B
B
Tng
B dt P B P .
B at P B P .
B dt P B P .
B at P B P .
B dt P B P . + B dt P B P .
B at P B P . + B at P B P .
Tng B P B P
1
Ta cng c:
(8) P(B/dt) : Xc sut b bnh trc kt qu dng tnh, hay l gi tr tin on ca kt
qu dng tnh:
b a
a
, c tnh bng %.
(9) P( B /at) : Xc sut khng b bnh trc kt qu m tnh, hay l gi tr tin on ca
kt qa m tnh:
c d
d
, c tnh bng %.
Cng thc ca Bayes chnh l s tng quan gia cc xc sut nu trn:
(10)
B dt P B P B dt P B P
B dt P B P
dt B P
. .
.

(11)
B at P B P B at P B P
B at P B P
at B P
. .
.

Hay: (12)
) 1 )( 1 ( .
.
Sp P Se P
P Se
Vp
(13)
Se p Sp P
Sp P
Vn
1 . . 1
. 1

Nh vy: Gi tr tin on ca mt test chn an ph thuc vo nhy, c hiu
ca n v ph thuc vo t l hin mc ca bnh trong qun th.
2. ng dng nh l Bayes
Mt test pht hin bnh c nhy Se = 100%, c hiu % 85 Sp . Mun dng test
pht hin bnh trong qun th m t l hin mc p l cha bit.. Hy phn tch cc gi
tr tin on ca test ty vo p; p = P(B).
Sau mt vi bin i n gin, ta c:
- Gi tr tin on ca kt qu dng tnh:
15 , 0 . 75 , 0
. 90 , 0
p
p
Vp ;
- Gi tr tin on ca kt qu m tnh:
p
p
Vn
85 , 0
75 , 0
1
1
;
Ly p cc gi tr khc nhau, ta c:




28
p
Vp Vn
100 1
200 1
300 1
500 1
000 . 1 1
000 . 10 1
000 . 100 1
000 . 000 . 1 1

143 . 057 , 0
268 . 029 , 0
672 . 019 , 0
881 . 011 , 0
970 . 005 , 0
600 . 000 , 0
060 . 000 , 0
006 , 000 . 0

813 . 998 , 0
409 . 999 , 0
607 . 999 , 0
764 . 999 , 0
882 . 999 , 0
988 . 999 , 0
1
1

Nh vy, nhy v c hiu <100% th gi tr tnh on ca kt qu dng tnh s
gim cng vi s gim ca t l hin mc ca bnh; v khi nhy ca test gn % 100 th
cng thc (10) c th c vit:
(14)
B dt P B P B P
B P
dt B P
.
;
Chia t s v mu s ca (14) cho P(B) ta c:
(15)
1
1
1
1
B P
B dt P
dt B P
Hay: khi nhy cao th gi tr tin on ca kt qu dng tnh ch ph thuc vo p
v xc sut ca kt qu dng tnh sai. Nu nh cho xc sut ca kt qu dng tnh sai l c
nh th c th v c mt th ca Vp ty thuc vo B P (biu 3.2.)
V d1: Nu: c chng mt ngi c xc sut b bnh l 10%, nu mt test chn on
c nhy cao gy nn khong 10% dng tnh sai; ngi ta s dng test nh th no
trong thc tin.
T im 0,1 trn trc honh vch mt ng thng gc vi trc honh, gp ng cong
tng ng 0,01; ti giao im vch mt ng song song vi trc honh, gp trc tung ti
mt im; im tng ng vi gi tr tin on ca kt qu dng tnh l . 53 , 0
V d 2: Xc sut b bnh ca mt ngi trong mt qun th l 0,20, mt test c % 3
dng tnh sai, tin hnh tng t nh v d 1, ta s c 90 , 0 Vp .
Mt ng dng khc: Trong mt ln xung cng ng, mt ngi thy thuc gp mt
triu chng trn mt bnh nhn, ngi thy thuc c th nhn bit c bnh nhn b
bnh X ?
Nu nh bit c : - T l hin mc p ca bnh X trong qun th;
- T l ca triu chng cc bnh nhn b bnh X;




29
- T l ca triu chng trong qun th;
Th ngi thy thuc c th bit c xc sut b bnh X ca bnh nhn nu trn:
Xc xut b bnh M =
p Se.
T l ca triu chng/ qun th



04 08 12 16 20 24 28 32 36 40 44 48

T l hin mc (%)
Biu 3.2. Tng quan gia Vp v Sp khi Se ca test cao
V d: khi gp mt trng hp co git mt a tr, ngi thy thuc c th bit xc
sut b u no a tr khng?
Bit rng: - Xc sut b co git tr b u no l 30%
- T l hin mc u no trong vng l
000 . 100
16
;
- T l co git trong qun th l
000 . 1
4
;
Th xc sut b u no a tr co git l:
012 , 0
004 , 0
16 . 000 , 0 30 , 0

Theo c lng ny th, trong 100 a tr b co git s c mt a tr b u no.

ces




30
DCH T HC M T
Mc tiu hc tp
1. Trnh by c mc tiu, nhng ni dung chnh ca nghin cu m t;
2. Trnh by c phng php m t cc hin tng sc khe v cc yu t nguy c;
3. Din gii c cc loi nghin cu m t;
4. Nu ra c cc thnh phn c bn ca mt gi thuyt Dch t hc v mi quan h
nhn qu.
Phng php nghin cu m t l mt phng php nghin cu quan trng ca dch t
hc. M t cc hin tng sc khe y , chnh xc mi c th hnh thnh c gi thuyt
dch t hc v mi quan h nhn qu, mi c th xut c cc bin php can thip hu
hiu.
I. MC TIU CUA CC NGHIN CUU DCH T HC M T
Cc nghin cu m t l da trn phng php quan st dch t hc cc hin tng sc
khe v cc yu t lin quan quy nh cc hin tng sc khe , c th hnh thnh nn
gi thuyt nhn qu.
Nu nh cc yu t ny c bit, th cng vic m t khng nhm tm ra nhng yu
t mi l, m chnh l lm sng t tnh trng nh hng ca yu t ln hin tng sc
khe ang nghin cu.
Nu nh cc yu t quy nh hin tng sc khe ang nghin cu cha c bit, v
lc bt u nghin cu cn cha iu kin hnh thnh gi thuyt nhn qu, th vic m
t y v chnh xc s c th gi nn mi tng quan no gia cc yu t v hin
tng sc khe nghin cu, c th hnh thnh gi thuyt nhn qu.
Nh vy, cc nghin cu m t c hai mc tiu :
(1).Xc nh t l mc mt bnh no trong mt qun th nht nh v t l nhng c
th phi nhim vi cc yu t lin quan, c th gi nn nhng vn nghin cu khc.
(2). Phc tho ra c mt gi thuyt nhn qu v mi quan h gia cc yu t nguy c
nghi ng vi bnh, lm tin cho nhng nghin cu phn tch tip theo.
II. NHNG NI DUNG CHNH CUA NGHIN CUU M T
tin hnh mt nghin cu m t, ngi ta phi xc nh trc mc tiu: Hin tng
sc khe xy ra trong qun th no; bnh nghin cu phi c nh ngha chnh xc, c
th; chn cc bin nghin cu c th, sau mi tin hnh quan st v m t.
1. Xc nh qun th nghin cu
Ty theo mi bnh v cc yu t quy nh, m chn qun th nghin cu, gi chung l
qun th c nguy c nhng c biu hin di nhiu mc khc nhau.
Chn qun th no tin hnh nghin cu l ty thuc vo mc ch v kh nng
nghin cu, nhng tt c cc trng hp, vic xc nh qun th l tin rt quan trng, n
l mu s quyt nh cc t l quan st. Ngi ta thng chn qun th da trn cc nghin
cu c bn c sn v t l cht, t l mc chung hoc ring cho tng bnh, v da trn mc
phi nhim vi cc yu t nguy c, vo t l b e da v cc yu t lin quan khc.
2. nh ngha bnh nghin cu



31
Mt bnh, hay ni chung, mt hin tng sc khe no s m t, u phi c nh
ngha r rng, chnh xc, c th. Tt nht l, nh ngha phi st hp c th so snh
c vi nhng nh ngha chun quc gia, quc t.
3. M t yu t nguy c
Nu ch m t v bnh hoc mt hin tng sc khe nht nh no , c th c tc
dng nhiu cho y hc, nhng t gip ch cho cng ng. Cho nn, mun gip ch nhiu cho
cng ng, v nht l trong lnh vc chm sc sc khe ban u, nhng ngi lm cng tc
dch t bao gi cng m t mt hin tng sc khe nht nh vi mt (hoc nhiu) yu t
nguy c (hoc yu t d phng) ca hin tng sc khe , mi c th t c mc tiu
ca dch t hc m t l hnh thnh c gi thuyt nhn qu.
III. PHNG PHP M T CC HIJN TNG SUC KHOE V CC YU
T NGUY C
Trong dch t hc m t, ch m cc trng hp mc, trng hp cht l cha , iu
quan trng l phi m t theo mc nng nh ca bnh, cc giai on pht trin t nhin ca
bnh, ngoi vic xc nh s ngi mc, khng mc, cn phi chia s ra theo nhng c
trng lin quan ti con ngi, thi gian, khng gian.
Vic m t nhm tr li 3 cu hi sau y:
(1) Hin tng sc khe hng lat xy ra nhng ai?
(2) Hin tng sc khe xy ra u?
(3) Hin tng sc khe xy ra khi no?
1. Hin tng sc khe xy ra nhng ai
tr li cu hi ny, phi m t theo cc c trng v ch th con ngi.
Cc c trng v ch th con ngi bao gm mt tp hp a dng v cc tnh cht gii
phu, sinh l, x hi, vn ha... da trn nhng yu t ni sinh v ngoi sinh khc nhau.
Nhim v ca ngi lm cng tc dch t khng ch l sp xp cc c th vo trong nhng lat
c tnh khc nhau mt cch chnh xc, m cn phi gii thch cc c ch tng ng v
sinh hc, v x hi hc c lin quan ti bnh nghin cu mt cch logic.
1.1. Cc c trng v dn s hc
1.1.1. Tui i
Tui i l c trng quan trng ca mt c th. C rt nhiu ch s sinh hc lin quan
cht ch vi tui, bin thin theo tui nh chiu cao, cn nng, huyt p... Tui cng biu hin
cc giai an khc nhau ca s phi nhim ng nhin ca cc c th vi nhng yu t nguy
c mang tnh x hi (nh tui mu gio, tui i hc, tui i lm, tui ngha v qun s...)
hoc vi nhng nguy c sinh hc.
V d: Higgiuson v Muir nu ln 6 m hnh mi mc ung th nh sau: (Hnh 4.1):
(1) Do mt yu t cn nguyn tc ng dn dn trong qu trnh sng: K phi, K thc qun.
(2) Cc yu t cn nguyn tc ng ngay t lc ban u ca cuc i: K c t cung.
(3) Hai nhm khc nhau, mt nhm bt u t tui nh, mt nhm tui ln hn: K v.
(4) Tc ng ca yu t tui nh: K gan tin pht.
(5) Yu t tc ng ln tr suy gim min dch, v c ngi ln suy gim min dch:
mt s Leucmie.
(6) Mt s K khng thy lin quan vi tui: Cc Leucmie Lymphoides.



32
TUI
Hnh 4.1: Cc ng cong biu din t l mi mc K ty thuc vo tui
do cc nguyn nhn khc nhau
1.1.2. Gii tnh
Vi nhiu bnh, t l mc khng khc nhau nhiu lm gia nam v n, nhng cc t l
khng lun lun bng nhau trong mt qun th, nht l la tui thp v la tui cao, v
s nam sinh ra nhiu nhng s n li c tui th cao hn.
Mt s bnh, t l mc c khc nhau gia nam v n, ni chung l c lin quan n:
+ Di truyn (Hmophilie).
+ Do tnh cht sinh hc ca gii tnh ( K v, K c t cung).
+ Do hot ng ngh nghip (Tai nn, ng c, nghin).
+ Do cu trc hnh thi, sinh l v s iu chnh ca c th khc nhau trc cc tc
ng ca cc yu t bn ngoi.
1.1.3. Chng tc
Chng tc biu th cho mt tp hp cc tnh cht di truyn sinh hc chung v hnh thi,
tm thn, bnh l... Nhng rt kh khai thc mt bnh no l c lin quan cht ch vi
chng tc (da trng, da en, da , da vng) khi cc iu kin ngoi cnh cn rt khc nhau
(trnh vn ha gio dc, mc kinh t x hi, v sinh c nhn...).
1.1.4. Dn tc
1
2 3









4
5 6




20 40 60 80 20 40
60 80 20 40 60 80






T
L
MI
MC



33
Mt nhm dn tc l mt nhm c th cng chung nhng lin h v ting ni, phong tc
tp qun, vn ha, chnh tr... cng kh c th gn ghp mt bnh no cho mt dn tc nht
nh khi cc iu kin mi trng bn ngoi rt khc nhau.
1.1.5. Ni sinh
Ni sinh l mt ch im quan trng trong cc nghin cu i vi cc qun th di c, h
thng bo tn trong mt thi gian nht nh v li sng, phong tc tp qun ca ni sinh ra
h nc m h n sinh sng.
1.1.6. Tn gio
Tn gio c th nh hng ln do nhng quy nh cho tn ca mnh nhng quy tc
sng nht nh nh v sinh c nhn, loi thc phm, hn nhn, gia nh... y cng rt kh
ch ra u l nh hng ca tn gio, u l nhng quy nh ca tnh trng di truyn, dn tc,
chng tc...
1.1.7. Mc kinh t x hi
Tnh trng kinh t x hi c lin quan mt thit vi tnh trng sc khe v bnh tt, v
n lin quan n cc yu t nguy c trong lao ng, cc tc nhn nhim trng, cc yu t kch
chn, s tip xc mt thit gia ngi v ngi.
Tnh trng kinh t x hi c xc nh bng nhiu ch s ca mt tng lp x hi nht
nh, cc tng lp lin quan ti ngh nghip, thu nhp, nh , trnh vn ha gio dc,
nhng hiu bit v y t, v sinh, kin thc gio dc ca ngi m, thu nhp ca ngi cha
trong gia nh, s cung cp ca x hi v thc phm, ru, thuc l .. V mt vn c tm
quan trng khng nh l cc sinh hot tinh thn ca x hi, c hoc khng em li kch chn
tm thn i vi tng nhm tui, nhm ngh nghip, nhm tng lp ngi nht nh.
Trong cc nghin cu dch t hc, cc ch s tng hp phi c m t v phn tch
ring r tng yu t mt mi c th nh gi ng vai tr ca mi yu t i vi tnh trng
sc khe nghin cu.
1.2. Cc c trng v gia nh
Gia nh l mt tp hp cc c th c mt di sn di truyn chung, cng sinh sng trong
mt mi trng, mt hon cnh, tip xc mt thit vi nhau. Cc thi quen v vn ha, cc
truyn thng, cc thi quen n ung, v sinh, gii tr, ngh nghip... phn ln u chu nh
hng ca gia nh.
1.2.1. Tnh trng hn nhn
Sc khe ca mt c th, mt qun th c lin quan n tnh trng hn nhn. Theo tnh
trng hn nhn, qun th c th chia ra thnh nhiu nhm: Khng v khng chng, c v c
chng, ly thn, ly d, a phu a th, ga ba, vy... T l cht chung n ng v n b
u cao nhng ngi ly d, ri n nhng ngi ga ba, nhng ngi khng v khng
chng, v thp nht nhng ngi c v c chng. Ngi ta cng nhn thy c mt s bnh
thng gp nhiu nhng ngi khng v khng chng nh giang mai, cc khi u, bnh tim
mch, x gan..vv..
1.2.2. S ngi trong gia nh
S ngi trong mt gia nh cng ng cng d ly truyn cc bnh truyn nhim, v
nh hng n mc kinh t x hi, s tng trng v pht trin ca con ci, nh hng n
tnh trng dinh dng ca c gia nh cng nh t l b bnh. Ngi m nhiu s c nguy
c vi cc bnh sn khoa.
1.2.3.Th hng sinh trong gia nh



34
Mi a con sinh ra trong cng mt gia nh, nhng cc thi im khc nhau nn c
mt hon cnh gia nh khc nhau, cn khc nhau v tui ca b m, s chm sc ca b
m...vv... tr bnh di truyn khng ph thuc vo th ln sinh (Hmophilie) cn li cc bnh
khc u b nh hng (Kwashiorkor c gi l bnh ca a con th ba).
1.2.4. Tui ca cha m
Tui ca cha m cng tng th tnh trng sc khe v th lc cng gim v nh vy s
nh hng n tnh trng sc khe ca a con.
Cng cn phi nghin cu ring r th hng sinh ca con ci v tui ca cha m, v
phn ln nhng a con u u c sinh ra khi cha m cn tr, cng nh nhiu ln th
cc b m tr s c sc khe v cc vn y t v sinh khc vi cc b m nhiu tui hn.
1.2.5. Cc iu kin khi cn l bo thai
Ngi ta thy rng trng lng lc sinh ra, s hon thin ca c th, s pht trin ca
th cht, kh nng mc bnh hoc cht.. lc sinh nhng tr sinh i hoc sinh ba u khc
hn nhng tr sinh mt do cc iu kin chuyn ha khi cn trong bng m v c sau khi
ra; ngi ta thy rng cng lin tip th trng lng ca thai nhi lc cng thp.
1.3. Cc c tnh ni sinh, di truyn
1.3.1. Cu trc c th
C th con ngi hon thin v cu trc vo tui 20 -25. Cho nn, cc nghin cu dch
t hc v hin tng sc khe c lin quan n cu trc th cht n nh ca c th th phi
tin hnh trn cc i tng sau tui 25.
1.3.2. Sc chu ng ca c th
Ngoi sc khng c hiu i vi cc bnh gia truyn hoc mc phi m mi c th
thu c khc nhau, sc khng khng c hiu t nhin c mt vai tr quan trng trong
vic khng i vi mt s bnh; Nhng c gng v th lc v tm thn c th lm gim
nguy c mc cc tai bin mch mu, tai nn lao ng..
1.3.3. Tnh trng dinh dng
Tnh trng dinh dng lin quan mt thit n tnh trng sc khe, tnh trng bnh tt,
c nhng bnh nhim v khng nhim trng, nh hng n s pht trin vn ng v tm
thn, c trong hin ti v tng lai...
1.3.4. Cc bnh tng h
C nhiu bnh b nng thm v c km bnh tng h, nh si c th lm d nhim lao,
tr b leucmie c t l vim phi rt cao, ngi b silicose c t l mc lao cao hn hn.
1.4. Cc thi quen trong i sng
C nhng thi quen khng c li cho sc khe nh ung ru , ht thuc, thi quen n
ung khng hp l; cng c nhng thi quen c li cho sc khe nh tp th dc, ngh ngi
gii tr. Dch t hoc cng phi tip cn n cc thi quen trong cc nghin cu i vi cc
bnh lin quan.
1.5. Nhm mu
Ngi ta thy mt s bnh c lin quan n nhm mu: nhm A c nguy c cao vi K
d dy, trong khi , nhm O vi lot t trng...
1.6. Cc chi s khc



35
Ngi ta cn quan tm n nhng c trng c th khc, cng c nh hng nht nh
i vi mt s bnh. Cc kiu ng x, cc kinh nghim trong cuc sng, cch phn ng v
thch ng, iu chnh ca c th trc nhng kch chn ca cuc sng... cng u c nhng
tc ng nht nh i vi sc khe.
2. Hin tng sc khe xy ra khi no
Nhng nghin cu v cc hin tng sc khe theo thi gian c rt nhiu ng gp
cho y hc. C nhiu hin tng sc khe lin quan ti thi gian m cc nghin cu dch t
hc cn phi ch .
2.1. Thay i theo nm
2.1.1. Cc thay i khng c tnh chu k
S gia tng khng c chu k cc trng hp mc, thng xut hin hin thnh mt t
dch. Qu trnh gia tng ca hin tng sc khe hng lot , c vi bnh truyn nhim v
khng truyn nhim, u c nhng tnh cht ng vi m hnh ban u ca s iu chnh sinh
l ca c th v ca qun th.
2.1.2. Cc thay i c tnh chu k
C nhiu bnh tng gim theo nhng chu k nht nh, r rt nht l cc bnh truyn
nhim khi cha c s can thip cng ng. S thay i theo chu k cng c th nhn thy i
vi nhiu hin tng sc khe, hin tng sinh l. Cho nn phi ch n tnh chu k ca
cc hin tng trong cc nghin cu dch t hc ni chung.
2.2. S thay i theo ma
Rt r rt i vi bnh truyn nhim; mt s bnh khc cng c th gp nh cc tai
nn, bnh tm thn, cc nguyn nhn cht...
Cc yu t kh tng, thy vn... bin thin theo ma c tnh chu k km theo s bin
thin ca cc yu t mi trng khc (nh nng cc cht gy nhim khng kh) s tc
ng khc nhau ln c th v dn ti nhng bin thin sinh l v bnh l cc c th v qun
th.
2. 3. Xu th tng gim ca bnh
Xu th tng gim ca bnh thng ch c th thy c sau hng chc nm. Nguyn
nhn ca xu th ny c th:
- S xut hin hoc bin mt ca cc yu t cn nguyn ca bnh;
- C phng php chn on chnh xc hn;
- S ngi c chn an tng ln v chm sc sc kho tt hn;
- S ci thin cc iu kin y t v sinh;
- Ci thin iu kin sng ni chung nht l dinh dng v nh ;
- Thanh ton mt s bnh truyn nhim ch yu;
- Ci thin chm sc sn khoa;
- S gia tng s ngi tui c nguy c mc bnh cao;
- S nhim v xung cp ca mi trng sng;
- C hoc khng iu chnh c trc nhng iu kin sng thay i ngy cng nhanh.



36
Tic rng cho n nay, vic phn tch xu th tng gim ny ch bng hi cu cho nn
cc kt lun thng hn ch, km chnh xc, nht l cc yu t cn nguyn ca xu th. Cc
nghin cu tng lai s cho cc kt qu chnh xc hn.
3. Hin tng sc khe xy ra hng lot u
Vn t ra y l, trong mt khng gian nht nh, cc yu t l, ha, sinh hc v
x hi hc tt yu c s lin quan n s pht sinh, pht trin v tn li ca bnh, cho nn
ngi ta hnh thnh nn mn a l y hc.
C th k mt s c trng khng gian chung nht:
(1) Sinh cnh ca bnh: Bao gm mt vng a l vi cc iu kin kh tng, cht t,
thm thc vt, ng vt v c dn sng trong vng , cng cc tnh cht ca mi trng ni
chung, cn thit cho s xut hin v tn ti ca bnh ti ni .
(2) bnh thin nhin: V d: Vng nhit i v n i lun c t l mc bnh k sinh
trng ng k vv...
(3) Cc vng cng nghip ha, nhim khng kh: Gp t l ung th phi cao nh
M, Anh.
(4) Vng c tnh trng dinh dng , thi quen n ung, hoc cht t c bit: Nht,
c t l mc bnh mch vnh thp, nhng li c t l cao huyt p v ri lon tun hon no
cao nht; c, Nht, Aixlen li c t l ung th d dy rt cao.
(5) Cc vng nng thn, thnh thi cng hay c cp n trong cc nghin cu dch
t hc.
S khc nhau ca tng vng thng l do s khc nhau ca cc yu t:
- S phn b thc phm.
- Thit b y t.
- Mt dn c v nh ;
- S tp trung trong cc tp th t hoc nhiu (trng hc, c x, nh my, ...);
- Nhim bn mi trng;
- X l cc cht thi b;
- Cc cht c v d nguyn;
- Cu trc dn c, tc thay i ca cu trc x hi;
- Vn di c v nhp c: y l vn cn c quan tm trong cc nghin cu dch
t hc, n c th lm sng t nhng im m kh c nhng ch s khc c th cung cp c,
v qun th di c l mt ch im tng hp nn ca 3 gc dch t hc: Con ngi, khng
gian, thi gian. N c th cho php: Kim tra t l mc mt bnh no cao c lin quan ti
mt vng a l nht nh hoc lin quan ti nhng nhm ngi c kiu di truyn nht nh.
4. M t v nguy c ca tnh trng sc khe nghin cu
Cng vi vic m t hin tng sc khe theo 3 gc : Con ngi, khng gian, thi
gian, dch t hc m t cng phi m t cc yu t nguy c c lin quan ti hin tng sc
khe . Cc yu t nguy c ny phi c m t mt cch k lng, c th, chnh xc mi
mc lm ni bt ln tnh hung c th ca hin tng sc khe .
IV. THIT K NGHIN CUU M T
1. M t trng hp bnh v chm bnh



37
L loi thit k nghin cu n gin nht, thng nhm vo nhng trng hp bnh
him gp hoc nhng trng hp bnh bt thng, thng c tin hnh trc bi cc thy
thuc lm sng;
V d: Nm 1961, M, c mt bo co v mt ph n tin mn kinh, 40 tui, khe
mnh, dng vin trnh thai (Oral contraceptive) iu tr vim ni mc t cung v nay
vo vin v nhi mu phi (Embolie pulmonaire). V nhi mu phi rt t gp la tui ny,
y l mt trng hp bt thng, v sau nhiu tm ti, nhng ngi thy thuc ngh n:
C th vin trnh thai lin quan n nhi mu phi, v a ra gi thuyt: Vin trnh thai c
th lm tng nguy c vim tc tnh mch.
Thu thp cc m t tng trng hp bnh n l nhng c nhng im ging nhau xy
ra trong mt thi gian tng i ngn, trong mt khng gian khng ln lm, hnh thnh nn
vic m t chm bnh, n c tm quan trng lch s trong nghin cu dch t hc v thng
dng n nh mt phng tin chn on ban u ca s xut hin hoc c mt ca mt v
dch; v thng t vic m t chm bnh hnh thnh nn gi thuyt dch t hc. V d: Bnh
SIDA c m t ban u bng chm bnh Pneumocysits carinii trong s 5 nam thanh nin
khe mnh, xy ra vo cui nm 1980 u 1981 3 bnh vin Los Angeles, c cng mt
tin s ging nhau v ng tnh luyn i... Gi thuyt ny sau c kim nh.
2. M t tng quan
Cc m t trng hp bnh n l v chm bnh da trn cc s kin c th, cn m t
tng quan th da trn cc s kin chung ca mt qun th, v c bnh v cc yu t, c
tnh chung ca qun th, c lin quan ti bnh. Mc du cc c tnh chung ny c tnh
theo u ngi, nhng cc s o cc c tnh vn c ngun gc t mt qun th trong
nhng khang thi gian khc nhau, nhng thi im khc nhau, hoc ca cc qun th khc
nhau trong cng mt khang thi gian, cng mt thi im.
V d: Lng tht tiu th u ngi/ ngy c tng quan thun chiu vi t l K i
trng nhiu nc trn th gii: nhng nc tiu th nhiu tht th K i trng c t l cao
(Canada, New Dilan, M...) v ngc (Nigiria, Chil...).
Mt v d khc: ngi ta thy: C mi tng quan gia lng thuc l bn ra v t l
cht v bnh mch vnh 44 bang ca M: T l cht cao nht bang bn nhiu nht, thp
nht bang bn t nht, v trung gian cc bang cn li.
M t tng quan l mt trong nhng thit k c s dng nhiu nht trong cc nghin
cu dch t hc; thng c s dng nh l bc u trong vic khai thc mt quan h c
th c kt hp gia phi nhim v bnh, tin hnh mt cch nhanh chng, t tn km, v
thng s dng nhng ngun thng tin sn c trong cc lnh vc lin quan.
Hn ch ca m t tng quan: l khng c kh nng gn tng quan kt hp gia phi
nhim v bnh ca qun th cho bt k mt c th no trong qun th, c bit l s tng
quan c tht s xy ra nhng c th c phi nhim trong qun th nghin cu hay khng.
V d: Ngi ta thy c mt s tng quan rt mnh gia test pht hin bnh Papanicolau vi
t l cht do ung th c t cung nhiu bang khc nhau ca M, nhng liu chnh nhng
ph n c sng tuyn bng test ny c t l cht v ung th c t cung c tht s gim thp
khng, th li l vn hon ton khc...
Cho nn, cc m t tng quan cng ch t ti mc cao nht l hnh thnh gi thuyt,
m han tan khng c kh nng kim nh gi thuyt.
Mt hn ch na ca m t tng quan l khng c kh nng lai tr c nhiu tim
n trong kt hp tng quan. V d: C mt kt hp cht ch gia s lng ti vi mu/ u
ngi v t l cht do mch vnh nhiu nc trn th gii. Nhng r rng l s ti vi mu /



38
u ngi chc chn c lin quan vi li sng khc lm tng bnh mch vnh, cao huyt p,
mc cholestrol mu, thi quen ht thuc, t hot ng th lc...
3. M t bng nhng t nghin cu ngang
Cn c gi l nghin cu t l hin mc, trong c phi nhim v bnh u c
xem xt cng mt lc cho mi mt c th trong mt qun th nht nh, c tin hnh mi
thi im nht nh, cung cp cho ta mt bc nh chp nhanh v mt hin tng sc khe v
cc yu t lin quan ca mt qun th.
Thng th, hin nay loi nghin cu ny c tin hnh trn mt mu i din cho
qun th.
Hn ch ca iu tra ngang l khng th ni c rng yu t hay bnh, ci no xy ra
trc, ci no xy ra sau, ai l nhn, ai l qu. V d: Ngi ta xt nghim caroten/mu
nhng ngi c xc nh l c mc ung th trong mt t nghin cu ngang, th ngoi
thng tin thu thp c v t l ung th , v h c mc caroten/mu thp hn ngi bnh
thng, chng ta khng th bit c l mc caroten thp xy ra trc, l yu t nguy c ca
bnh, hay xy ra sau, ch l hu qu ca bnh.
Nghin cu ngang ch phn nh hin tng sc khe ti thi im nghin cu, khng
ni ln c din bin ca hin tng sc khe theo thi gian, cho nn khng th so snh
kt qu ny vi kt qu ca mt nghin cu ngang qun th khc. V d: Trong mt nghin
cu M v t l mc bnh mch vnh: Ngi da en c t l thp hn ngi da trng,
nhng khng th ni c l s pht trin bnh mch vnh ngi da en l thp hn, v
khng phi thi im no cng xy ra hin tng nh vy.
V. HNH THNH GI THUYT T CC NGHIN CUU M T
Mt mc tiu quan trng ca dch t hc m t l hnh thnh mt gi thuyt v mi quan
h nhn qu, l tin cho cc nghin cu tip theo, v mi c th xut c cc bin
php ngn nga hu hiu cho qun th
Gi thuyt dch t hc v mi quan h nhn qu, phi c y cc thnh phn sau y:
(1) Yu t nguy c cn nguyn: C th l bt k yu t nguy c nghi ng no xt v mt
thng k l c mt kt hp thng k c nghi gia phi nhim v bnh, v xt v mt sinh y
hc l c kh nng suy lun t kt hp thng k . C nhin, xt v thng k hc, yu t
nguy c cn nguyn phi c nh mc thnh cc s o c th nh lng, o m c
mt cch chnh xc.
(2) Hu qu: L bnh m ta quan tm trong nghin cu: C th c m bng tng
lng, hoc chia ra tng giai an, tng mc nng nh khc nhau, vic phn chia phi
c nhng s o tng ng khi tnh tan p ng c v mt thng k.
(3) Mi quan h nhn qu: Phi m t th hin c mi tng quan nhn qu, th
hin c mi quan h lng cht, biu th bng liu p ng v thi gian p ng.
(4) Qun th: Qun th trong mi quan h nhn qu pht huy tc dng: l tp hp cc
c th ng nht nhau v cc tnh cht ni sinh v ngoi sinh, cho tc dng ca cc yu t
nguy c, v kh nng xut hin bnh l khng chnh lch nhau.

ces



39
SAI S V YU T NHIU
TRONG NGHIN CUU DCH T HC
Mc tiu hc tp
1. Nu ra c cc loi sai s, cc phng php kim sot sai s trong nghin cu Dch
t hc;
2. Trnh by c khi nim v yu t nhiu v cc phng php trung ha chng;
Trong cc nghin cu ni chung v trong nghin cu Dch t hc ni ring lun lun n
cha nhiu yu t, c th l cc sai s, c th l cc yu t nhiu lm cho kt qu nghin cu
b sai lch. Cc yu t ny c th xut hin trong mi giai on ca qu trnh nghin cu.
Ngi nghin cu phi nhn bit c cc loi sai s v cc yu t nhiu trong mi giai on
ca tin trnh nghin cu loi b n, gim thiu n ti mc thp nht, kim sot n kt
qu nghin cu t b sai lch nht. Trong bi ny, chng ti ch trnh by nhng sai s v cc
yu t nhiu thng gp nht v cc phng php kim sot chng.
I. SAI S :
Tt c cc yu t lm sai lch kt qu iu tra gi l cc sai s. C th nu ra mt s lai
sai s nh sau:
1. Sai s do chn mu
Khi khng tun th hon ton phng php mu ngu nhin s dn ti sai s. V d:
Trong qu trnh nghin cu, c nhng ngi tnh nguyn xin vo mu, v mt l do no m
khng bit (c th do phi nhim vi yu t nghin cu, c th do bnh...) nh vy mu s
khng i din cho qun th ch.
2. Sai s do o lng cc bin s
Loi ny c nhiu, mun lai b ht khng phi l d. Sai s c th do con ngi, c th
do phng tin.
- Sai s t cng mt iu tra vin: C th do o to, mt mi, stress, vv...
- Sai s gia cc iu tra vin: Cc chn on, nhn xt, nh gi khng ging nhau
gia cc iu tra vin v bnh cng nh v phi nhim.
- Sai s do my mc, dng c, ha cht, vv... hoc c s thay i phng php phn
tch trong cc giai on khc nhau ca cuc iu tra.
Loi sai s ny l, trn cng mt nhm i tng nhng nhng ln o lng khc
nhau ca cng mt iu tra vin, hay cc iu tra vin khc nhau, s dng mt loi my, hay
cc my khc nhau,... m khng a li mt kt qu nh nhau.
3. Sai do ghi chp
Qu trnh ghi chp cc kt qu iu tra sai, thiu chnh xc.
4. Sai s do li khai ca i tng nghin cu
V mt l do no (qun, s, ni di...) cc i tng c iu tra tr li sai, khng
ng s tht i vi cc cu hi ca iu tra vin.
5. Sai s do thit k, tin hnh iu tra
Thit k khng ng, tin hnh khng theo thit k.
6. Sai s do lin quan ti tnh cht v ngi cc i tng iu tra



40
Mt i tng nhm chng b mt bnh lin quan ti bnh nghin cu m iu tra
vin khng bit....
II. KIM SOT SAI S
Cc nghin cu DTH tin hnh ch yu l thc a, trong cng ng, nn rt tn km,
nu nh kt qu iu tra sai, khng dng c th rt lng ph. Chnh v vy m phi tm mi
bin php loi b sai s mi ln iu tra u em li kt qu tin cy, ng vi thc t,
c th s dng c. C hai cch kim sot sai s:
1. Kim sot bng thc nghim
- Vi cc iu tra vin: Phi c hun luyn hon ho h c cng trnh , cng kh
nng v cng phng php trong ton b cuc iu tra.
- Vi cc phng tin, my mc, dng c ha cht... phi c iu chnh, chun ha
chnh xc o lng trong sut cuc iu tra.
C th kim tra cc vn trn y da trn tnh trung thnh ca test (xem phn sau).
2. Kim sot bng thng k
Nhm loi tr sai s khi chn mu, mu c chn phi i din cho qun th ch.
Tuyt i trung thnh vo qui trnh chn mu ngu nhin. Tt c mi bc tin hnh trong
sut qu trnh iu tra u phi c thit k trc mt cch chnh xc, khoa hc.
III. YU T NHIU V KIM SOT YU T NHIU
Cc nghin cu DTH ni chung u c s so snh, so snh gia cc qun th, gia cc
mu.vv...so snh v bnh, v phi nhim.vv...Vic so snh trc tip gia cc t l th, c th
thiu chnh xc do nh hng ca nhiu yu t, trong c cc yu t nhiu nh: tui, gii,
dn tc, mc kinh t x hi.vv...
Minh ha tng qut: tui l mt yu t nhiu:
Nhm tui Qun th S cht (hoc bnh) T l
i
C
C
C
...
2
1

i
P
P
P
...
2
1

i
N
N
N
...
2
1

i i i
P N T
P N T
P N T
...
2 2 2
1 1 1

Tt c Cc tui
P N P N T


1
1
1
P
N
T
1 1 1
N T N .

p
T P T P T P
P
N
T
i i
....
2 2 1 1
i
i
T
P
P
T
P
P
T
P
P
...
2
2
1
1



i
i
T
P
P
T

Yu t nhiu (facteur de confusion) l mt bin s va lin quan ti bin s c lp
(yu t cn nguyn tht) va lin quan ti bin s ph thuc (bnh) n khng phi l yu t
cn nguyn.



41
V d: Ung th phi va lin quan ti ht thuc l, va lin quan ti tui. Phi ht thuc
l trong mt thi gian di (v cng b gi i theo thi gian) th mi b ung th phi. N khng
phi l sai s, n tn ti mt cch khch quan trong nghin cu.
Phi trung ha yu t nhiu kt qu nghin cu c chnh xc. C 3 phng php
trung ha yu t nhiu: Kt i d kin, Xp lp d kin, v phng php chun ha; Chng
ta ln lt cp ti cc phng php .
1. Phng php kt i cc d kin
p dng khi thit k nghin cu:
V d: Tui v gii l hai yu t nhiu trong nghin cu v mi quan h gia thuc l
v ung th phi. nghin cu vn ny, c mt trng hp chng (khng ung th phi)
phi c cng tui, gii vi mt trng hp bnh (ung th phi), lm nh vy s trung ha
c yu t nhiu l tui v gii. Phng php kt i cc d kin s trung ha gn ton b
yu t nhiu, l mt phng php tt, nhng khng phi d, v tm c mt hoc nhiu
trng hp chng cng tui (tt nht l cng ngy, thng, nm sinh), cng gii vi mi
trng hp bnh l iu kh.
2. Xp lp cc d kin
p dng khi x l, phn tch s liu;
Nh v d trn, trong nghin cu mi quan h gia ht thuc l v ung th phi, phi
tin hnh nh sau:
Chn mt mu bnh v mt mu chng, sau xp lp cc i tng theo yu t nhiu
trong 2 mu:
- Chn mt mu bnh gm cc trng hp ung th phi.
- Chn mt mu chng gm nhng ngi khng b ung th phi.
- Xp lp theo tui, gii trong 2 mu .
- Nu ln s tiu th thuc l mi la tui ca c 2 mu.
Nn nh rng: Cc i tng trong cng mt lp khng hon ton kt i vi nhau; v
d: ta xp lp tui 20 - 29, 30 - 39, 40 - 49, 50 - 59... Hai i tng cng mt lp tui nhng
tui khng hon ton nh nhau. Cho nn, phng php ny trung ha yu t nhiu khng tt
bng phng php kt i, nhng y l phng php n gin v kinh t hn.
3. Chun ha cc t l
Nhm mc ch trung ha cc yu t nhiu khi x l v phn tch s liu. Ta bit
rng, hin tng sc khe lin quan ti cc tnh cht DTH: Con ngi, khng gian, thi
gian... Mt bnh c th do nhiu yu t gy nn.
xc lp c mi tng quan gia mt yu t no vi mt bnh th phi tm cch
loi b s nh hng ca cc yu t khc. Trn thc a i khi khng th lai b c, m
khi c kt qu ca mi qun th ri th phi tin hnh chun ha cc t l trc khi so
snh, lm nh vy l mt phng php tt t c mc ch nu trn. C th chun ha
trc tip hoc gin tip.
3.1. Chun ha trc tip
Gi s: Mun so snh t l cht do cng mt bnh 2 qun th khc nhau; t l mc
bnh v t l cht ca bnh ny c lin quan ti tui ( cc tui khc nhau th t l mc



42
bnh v t l cht khc nhau). Cu trc tui ca 2 qun th ny khc nhau. y tui l yu
t nhiu.
Chun ha trc tip l:
- T cc qun th lin quan, xy dng nn qun th tham chiu (QTTC) cho mi lp tui.
- Da vo t l cht trong mi lp tui ca cc qun th lin quan v s i tng trong
mi lp tui ca QTTC, s tnh c s cht trong mi lp tui v tng s cht tng ng.
- Sau suy ra t l cht ca mi qun th, gi l t l chun ha.
QTTC ny gn nh l mt qun th trung gian c xy dng nn t cc qun th lin
quan.
Cng c th dng mt QTTC bt k; hoc s dng s liu Dn s hc ca Quc gia, ca
khu vc lm QTTC (khi so snh trong nc)
WHO xy dng nn mt QTTC chung, gi l Qun th chun cho 100 000 i
tng, dng cho so snh quc t (bng 5.1).
C th chun ha trc tip cc t l trc khi so snh 2 qun th bng cch t xy dng
mt QTTC t cc qun th lin quan , thng qua mt v d vi cc s liu gi nh sau y:
(xem bng 5.2 v 5.3. )
Bng 5.1: Qun th do WHO ngh| (da trn s liu v dn s ca 46 quc gia)
Tui (nm) Nam v n Tui (nm) Nam v n
39 35
34 30
29 25
24 20
19 15
14 10
9 5
4 0

6790
6437
7811
8329
8569
9173
9865
11626


TONG
75
74 70
69 65
64 60
59 55
54 50
49 45
44 40

100000
2183
2040
2763
3484
4016
4957
5678
6309


Bng 5.2: V d v chun ha trc tip (d kin gi |nh)
Qun th I Qun th II
Tui S cht
1
S i tng
2
T l
3
S cht
4
S i tng
5
T l
6
69 60
59 50
49 40
39 30
29 20

160
75
20
5
5

400
500
200
100
100

40 , 0
15 , 0
10 , 0
05 , 0
05 , 0

32
30
20
24
20

100
300
200
400
500

32 , 0
10 , 0
10 , 0
06 , 0
04 , 0

Tt c
cc tui
265 1300
20 , 0
126 1500
08 , 0



43
T l cht th (cha chun ha) ca qun th I l 20 , 0
1300
265
, v qun th II l
08 , 0
1500
125
. Cc t l ny rt khc vi cc t l tng nhm tui trong c 2 qun th. Tui
l yu t nhiu cn phi trung ha.
Bng 5.2 v 5.3 din gii qu trnh chun ha trc tip, v s tnh c t l chun ha
cho mi qun th lin quan:
T l chun ha: Qun th I : 15 , 0
2800
415

Qun th II : 12 , 0
2800
334
;
Cc t ny gn vi cc t l cc lp tui hn trong c hai qun th.
S so snh gia 2 qun th c th d dng thc hin bng cch tnh ch s so snh vi
t l cht ICM: Indice Comparatyf de Mortalit)
% 125 100
12 , 0
15 , 0
ICM .
Hay: Nu nh cu trc tui ca 2 qun th I v II l nh nhau th qun th I c t l cht
cao hn qun th II l 25%.
Bng 5.3: V d v chun ha trc tip (d kin gi |nh)

Tui

QTTC
7
Qun th I Qun th II
T l
3
S cht
8
T l
6
S cht
9
69 60
59 50
49 40
39 30
29 20

500
800
400
500
600

40 , 0
15 , 0
10 , 0
05 , 0
05 , 0

200
120
40
25
30

32 , 0
10 , 0
10 , 0
06 , 0
04 , 0

160
80
40
30
24

Tt c
cc tui
2800
15 , 0
415
12 , 0
334
Ghi ch: Ct (3) v (6) ly t bng 2;
Ct (8) v (9) t c nh sau: (8)=(7)x(3); (9)=(7)x(6)
3.2. Chun ha gin tip
Gi s, phi so snh cc qun th vi nhau v t l cht, ta tin hnh nh sau:
- Ly mt qun th trong (qun th lin quan) lm QTTC i vi tng nhm tui;
- Da vo QTTC, tnh c s cht cho mi lp tui cc qun th cn li; v tnh
c tng s cht ca mi qun th lin quan;
- Tnh ICM cho mi qun th.
V d: So snh t l cht do x gan gia qun th ung ru v qun th khng ung
ru; tui cng l yu t nhiu trong nghin cu ny, cn phi trung ha trc khi so snh.
Ta c th tin hnh nh sau: (xem bng 5.4).
- Ly qun th khng ung ru lm QTTC;



44
- QTTC, trong mi lp tui, tng s i tng c nghin cu v s cht bit; ta
tnh c t l cht ca tng lp tui;
- Sau s tnh s cht cc lp tui cho qun th ung ru vi vic p dng cc t l
cht trong tng nhm tui ca qun th khng ung ru;
- V s tnh c tng s cht ca qun th ung ru (theo nh t l cht mi lp
tui ca qun th khng ung ru);
Tnh t l cht chun ha, v tnh ICM
% 445 , 409 100
490 , 6
573 , 26
ICM ;
Hay chnh l: T l cht do x gan qun th ung ru gp 4 ln (hn) so vi qun th
khng ung ru.
Trn y l hai phng php chun ha trc tip v gin tip nhm trung ha ch cho
mt yu t nhiu. Cng c th dng phng php chun ha trc tip, gin tip trung ha
ng thi cho 2 yu t nhiu;
Bng 5.4: V d v chun ha gin tip (s liu gi |nh)


Tui
QTTC
(Khng ung ru)
Qun th
ung ru
S cht ca QT ung
ru c suy ra t
QTTC
6
S ngi
1
S cht
2
T l
3
S ngi
4
S cht
5
70
69 60
59 50
49 40
39 30

1000
2000
4500
5000
6500

10
18
30
20
15

000 . 10
000 , 9
667 , 6
000 , 4
308 , 2

80
400
500
300
150

2
8
12
10
6

800 , 0
600 , 3
334 , 3
200 , 1
346 , 0

Tt c
cc tui
1900 93 895 , 4
8
1430

9
38

11
280 , 9

T l
cht th
1000 . p


895 , 4


573 , 26 7
T l chun ha
1000 . p
490 , 6 10
Ghi ch: ; 1000 1 2 3 ; 1000 4 3 6
; 1000 8 9 7 1000 8 11 10
4. Mt p dng khc ca ch s so snh (t sut chun ha)
Cc t sut chun ha v t l cht, t l b bnh c tnh ton trong cc nghin cu
din bin nhiu nm, hoc trong cc nghin cu tc thi, thng c trnh by theo dng sau
y:
Ch s so snh (v t l mc bnh, t l cht) =
T l quan st
100
T l chun ha
Ch s so snh v t l cht, t l b bnh l t s gia cc t l ca qun th nghin
cu v qun th tham kho.




45
V d:
T l cht Ch s so snh v t l cht
Qun th tham chiu
Qun th A
Qun th B
1000 10
1000 50
1000 25

40
200
100

Ngi ta cng c th dng t sut chun ha so snh din bin nhiu bnh c t l
hin mc, hoc t l mi mc khc nhau trong cng mt qun th.
Sau y l mt v d v t l th v t l chun ha (WHO): xem bng 5.5.
Bng 5.5: T l cht th v t l cht chun ha theo tui (p.100 000) lin quan ti
cc bnh tim mch ca mt s nc:
Tn nc T l
th
T l
chun ha
T l c hiu theo tui
45 - 54 tui 55 - 64 tui
Finlande
Nouvelle - Zlande
France
Japon
Egypte
Venezuela
Mexique
95
115
192
247
368
369
491

163
219
299
154
164
254
277

132
177
301
95
97
184
204

327
497
790
227
266
559
631


IV. S LP LI CUA TEST
S lp li ca mt test cn gi l tnh trung thnh ca test , c th c hiu nh l
mt gi tr bn ngoi ca test . S lp li (t iu tra vin ny ti iu tra vin khc, t tnh
hung ny ti tnh hung khc trn cng mt i tng nghin cu) ca test phi c bit
trc khi s dng test vo trong nghin cu.
V d: ngi ta mun bit s lp li ca mt test ha sinh nhm xc nh theo cch bn
nh lng mu tim n trong phn, ngi ta ghi nhn cc kt qu nh sau :
0 : m tnh;
+ : dng tnh nh;
++ : dng tnh.
Test ny c thc hin 2 ln (do2 bc s khc nhau) trn cng mt nhm i tng,
cho kt qu nh sau:
Mu trong phn
0 + ++ Tng
Bs.A (S cc i tng):
Bs.B (S cc i tng):
60
60
28
28
12
12
100
100
Nhn vo kt qu , tng rng 2 ln xt nghim c kt qa hon ton trng lp nhau.
Nhng, nu nh ghi thnh mt bng chi tit kt qu xt nghim ca tng i tng ca 2 bc
s th:



46
Bs.A
0 + ++ Tng
0 40
14
6
20
6
2
0
8
4
60
28
12
Bs.B +
++
Tng 60 28 12 100

S trng lp ca test l: %; 50
00 ! 1
4 6 40
s trng lp ny l khng tt, c th t
c kt qu tng t nh tr chi gieo sp nga mt ng tin.
Nguyn tc phn tch nh trnh by trn y c th c p dng trong cc trng hp
thc hnh khc, nh: mt chn on da trn cc xt nghim khc nhau, hoc c kt qu ca
mt test c thc hin nhiu ln bi cng mt xt nghim vin...
kim tra mc lp li ca ca chn on, ca test, cch tt nht l tnh h s
Kappa, l t sut gia t l ph hp quan st v t l ph hp l thuyt.
Mt v d tng t nh sau:
Bs.A
1 2 3 Tng
1
31
21
11
n
n
n

32
22
12
n
n
n

33
23
13
n
n
n

.
.
.
3
2
1
n
n
n

Bs.B 2
3
Tng
1
. n
2
. n
3
. n
n..


..
33 22 11
0
n
n n n
p (Ph hp quan st);

..
. . . . . .
3 3 2 2 1 1
n
n n n n n n
p
c
( Ph hp l thuyt)

c
c o
p
p p
kappa
1
) (

H s Kappa bin thin t -1 (hon ton khng trng lp); qua 0,0 (trng lp ngu
nhin); n +1 (trng lp hon ton gia cc chn on, cc test, hoc gia cc iu tra
vin...)


ces

47
PHNG PHP NGHIN CUU TRN MU
Mc tiu hc tp
1. Din gii c qui trnh thit k cc loi mu thng dng trong Dch t hc;
2. Nu ra c cc cng thc c lng cc tham s ca qun th t cc s o ca
mu, cc cng thc tnh c mu nh nht hp l;
3. Trnh by c cc giai on chnh ca thit k mu.
Khng nht thit phi iu tra trn ton b qun th m ch cn tin hnh iu tra trn
mu; t cc kt qu ca mu s c lng c cc tham s ca qun th. Lm nh vy s
tit kim c tin, thi gian, tp trung vo cht lng hn l s lng. Nhng, cc kt qu
ca mu s khng ging han tan vi cc kt qu c tht trong qun th. Chng ta phi chp
nhn nhng sai s.
Nu qu trnh thit k mu c tin hnh mt cch cn thn, ng phng php th
nhng sai s s c loi tr hoc gim.
I. THIT K MU
L quy trnh chn cc n v mu t qun th ch (Target Poputatio: TP.: l qun th
m ta quan tm, ta s nghin cu).
C mt s quy trnh mu nh sau:
1. Mu ngu nhin n (Simple Random Sampling : SRS)
Tt c cc c th c trong qun th ch (TP) u c xc sut bng nhau hay c c hi
nh nhau xut hin trong mu. Vic la chn cc c th vo mu nh vo bng s ngu nhin,
hoc bc thm. Mu SRS l mu i din tt nht cho qun th, nhng i hi phi c khung
mu (Sampling Frame) - l danh sch ton b cc c th ca qun th ch. Mu ny p dng
tt cho qun th nh, khu tr; kh p dng cho qun th ln, phn tn.
Bng s ngu nhin:
L mt bng to bi 10 k t (0, 1, 2, 3, ..., 9) m s xut hin ca mi k t trong
bng c t l nh nhau v khng theo mt trt t no, hon ton ngu nhin. Cho nn, nu
chn mt s t mt im ngu nhin no trn bng th bt k mt k t no cng c c hi
nh nhau c xut hin.
Chng hn: Mun chn ngu nhin mt mu 200 tr trong mt trng hc c 625 tr
iu tra mt vn sc khe no . 625 tr s c nh s th t t 1 n 625 (khung
mu). Nh vy, ta ch dng 3 k t k tip nhau trong bng.
Vo bng: mt cch ngu nhin (v d: dng u bt ch, khng nhn vo bng, chm
vo mt im no trong bng) bt u t im bng mt s c 3 k t, v d im
nm vo hng th 5 ct th 3 ca bng ta c ln lt theo chiu t trn xung di v t
tri qua phi, c cc s 330, 369, 743, 273, 943 , , 002 , 871 918 , , 702 ,... 318 Chn ra 200
s c 3 k t (khng ly cc k t 000 , cc k t ln hn 625, ch ly ra mt ln, khng ly
cc k t lp li); Nh vy ta c mt mu 200 tr.
Mt qun th c kch thc N, mu chn ra c kch thc n, tng s T cc mu c kch
thc n l :
! n N n!
N!
T

48
BNG S NGU NHIN

10347
62345
57668
67015
36283
81242
80164
07422
68827
79784
54237
13387
79716
98912
33025
47830
63042
92342
83977
81697
14309
04736
39648
29847
33254
03811
81875
54201
93797
33383
02339
09086
12307
34722
50361
15824
84918
20120
28708
75978
55866
69534
97409
00905
10731
32817
38515
87760
91777
38217
36969
74323
27354
94373
00252
38994
62723
52549
48733
84837
42853
42768
61977
79688
86644
32317
45728
17976
05266
60575
92865
25454
87474
30331
08220
33540
24516
77875
96540
30842
83219
85563
04928
43105
52262
96115
08858
68671
80571
35954
87128
91872
70215
31869
60560
88134
82309
16585
56940
84199
56039
44923
87309
34376
05865
04789
53422
60063
31135
81436
77119
54141
24182
83453
62723
45069
46367
56908
19234
73125
44163
01762
10622
21687
72005
39334
36247
72571
48047
96260
24705
15408
92283
68835
96382
34712
20976
51674
61150
98559
70991
44133
58183
68582
34991
83012
76487
82486
86993
42317
31553
67438
27401
71551
96840
22885
36070
50038
64538
46302
48977
06636
48393
11011
00441
51839
42542
80704
07502
29608
25511
01208
25749
63076
10669
19005
26486
32934
70490
83143
28907
34318
30569
63323
12853
68216
22036
18154
85238
33939
48859
17945
71595
03724
43893
87504
07995
01489
70326
34830
22539
69428
76833
93092
15306
33440
79218
41926
96685
29811
05274
69384
41642
15674
21251
58865
08697
30052
28554
31591
04486
50724
22811
75784
94832
05836
27186
48325
93604
25038
10857
66327
63545
40430
32750
42014
54830
56267
71889
65690
20173
98383
89346
56017
91202
91869
08409
90068
37731
58841
12150
04051
17162
08626
59745
36616
55470
56999
08157
98489
36247
38757
61095
19292
59264
31636
89765
83147
32275
44396
58724
41036
40757
93574
68511
07206
09538
58153
32589
07135

49
V d: N = 5, n = 2, Tng s mu c c n = 2 ly ra t qun th N = 5 l:
10
! 2 5 2!
5!
T
Trong mu ngu nhin n, xc xut mt n v (phn t) bt k trong qun th
c chn vo mu s l n/N.
2. Mu h thng (Systematic Sampling)
t c mu ny mt cch d dng khi c khung mu. V d: Qun th ch c N =
5000 c th, cn chn mt mu n = 500 th: nh s th t t 1 n 5000 vo khung mu,
chn mt s ngu nhin (da vo bng s ngu nhin) t 1 n 10 ) 10 500 5000 ( n N .
Gi s chn c s 5, th tt c cc c th c s th t , 5 , 15 , 25 ... 4995 c chn vo
mu.

T1 : Vng
Th ph
T2 : Vng
Thnh ph
T3 : Vng
Th trn
T4 : Vng
Nng thn
34 , 0 13 , 0 15 , 0 38 , 0

Mu khng tng Mu tng

Cc c th c chn ngu
nhin t danh sch ton b
ca qun th ch: Khng
thc tin i vi qun th
ln, phn tn
Mu t l: S c th
c chn vo mu t l
vi kch thc ca tng;
Mu ny rt tt
Mu khng t l: S c th
mi tng c chn vo
mu nh nhau: Cc tng c
kch thc nh th qu i
din trong mu


V d: phi chn mt mu
n = 2000
680 2000 34 , 0
1
T
260 2000 13 , 0
2
T
760 2000 38 , 0
300 2000 15 . 0
4
3
T
T


Tng : 2000

500
500
500
500
4
3
2
1
T
T
T
T

Tng: 2000
c lng tt cho cc vng
nh, nhng khng tt cho
cc vng ln (tnh, nc)
S 6.1: Cc loi mu tng
3. Mu chm (Cluster Sampling)
Qun th ch c to nn bi cc chm (cm) t nhin (nh cc thnh ph, cc bnh
vin, cc lng, x,...). Mt mu ngu nhin n c chn t cc cm (n v mu trong
khung mu l cc cm ca qun th ch), tt c cc c th nm trong cc cm c chn ,
to nn mu cn thit. Mu ny d thc hin, r, nhng tnh i din cho qun th ch khng
c tt lm.
4. Mu tng (Stratified Sampling)

50
Qun th ch c phn chia mt cch t nhin thnh cc b phn nh hn, gi l cc
tng. Trong mi tng, chn mt mu ngu nhin n: Tp hp cc mu ngu nhin n ny
to nn mu cn thit.
C 2 loi mu tng: Mu tng t l v mu tng khng t l: (Xem s 6.1).
5. Mu nhiu giai on (Multi Stage Sampling)
Qun th ch, v d: Mt nc c nhiu tnh, mi tnh c nhiu huyn, mi huyn c
nhiu x...
- Giai an 1: Chn ngu nhin mt s tnh;
- Giai an 2: Chn ngu nhin mt s huyn t cc tnh c chn giai on 1;
- Giai an 3: Chn ngu nhin mt s x t cc huyn c chn giai on 2,...
Qu trnh chn ngu nhin mi giai an ni trn c th dng phng php ngu
nhin n hoc phng php PPS.
6. Mu xc sut t l vi kch thc (Probability Proportional to Size: PPS)
Qun th ch c nhiu cm, (v d: mt huyn c nhiu x), cc cm ny c kch thc
khng nh nhau. Nu dng phng php ngu nhin n chn mt s cm, ri chn mt
s nht nh cc h gia nh mi cm vo mu th nhng h cc cm c kch thc (dn
s) nh hn s c c hi nhiu hn c chn vo mu so vi nhng h cc cm c kch
ln. Mt phng php tt hn l chn cc cm theo phng php: xc sut c chn t l
vi kch thc ca cm .
Quy trnh mu ny nh sau:
- nh s th t vo cc cm ;
- Lp bng tn s dn, s c c tng s dn ton qun th: m;
- n nh s cm cn chn vo mu: Nn chn nhiu cm mi cm c t h vo
mu hn l chn t cm m mi cm c nhiu h. Gi s ta chn N cm ;
Tm khong cch mu k:
N
m
k ;
- Chn mt s ngu nhin R t 1 n k (dng bng s ngu nhin);
- Tm cc cm vo mu: da vo tn s dn: theo tn s dn, cm no c cha cc s
R+ik (i t 0 n N-1) l nhng cm c chn vo mu.
V d: Mt qun th (mt huyn chng hn) c 17 cm (x), bit dn s ca mi cm
(x) v tng dn s ton qun th (huyn) m = 90000. Cn chn vo mu n = 100 h (xem
bng 6.1).
Gi s chn N = 10 cm (x), th 9000
10
90000
k .
Chn mt s ngu nhin R t 1 n 9000, v d: chn c s 5500, th cc cm (x)
c chn vo mu l cc cm (x) tng ng vi tn s dn c cha cc s: , 5500
), 9000 1 ( 5500 ), 9000 2 ( 5500 ..., ), 9000 9 ( 5500 - cc cm (x) c nh
du .
Chn c 10 cm (x), mi cm (x) chn 10
10
100
N
n
h vo mu.

51
Bng 6.1: Chn cm theo phng php PPS (D kin gi |nh)
cm th
a
Dn s
b
Tn s dn
c
Cm th
a
Dn s
b
Tn s dn
c
8
7
6
5
4
3
2
1

7275
6426
8835
7684
5541
6569
4348
3762

50440
43165
36739
27904
20220
14679
8110
3762

17
16
15
14
13
12
11
10
9

2120
3532
2123
7694
1987
5416
4578
9143
2967

90000
87880
84348
82225
74531
72544
67128
62550
53407

C th dng phng php ngu nhin n, hoc dng phng php khc (phng php
EPI chng hn) chn cc h gia nh vo mu.
II. C LNG
T c lng c s dng vi ngha thng thng: c th l c lng t l hin
mc, t l mi mc mt bnh nht nh ca mt qun th, c lng gi thnh trung bnh mi
ngy ca mt chng trnh y t, c lng thit hi ca mt tai nn giao thng.v.v...
Cng mt tham s, tn ti nhiu c lng. Gi l c lng khng c sai s khi lp li
nhiu ln cc gi tr ca c lng khc nhau, c mt s phn phi tp trung chung quanh
tham s.



1

2

Hnh 6.1: c lng c v khng c sai s.


3

4
Hnh 6.2: S chnh xc ca c lng
Hnh 6.1 ch ra s phn b ca 2 c lng
1
v
2
i vi tham s . c lng
2
l
khng c sai s, trong khi c lng
1
qu cao so vi . D nhin, ngi ta mun tm ra
c lng khng c sai s.

52
Thng c nhiu hn mt c lng khng c sai s i vi cng mt tham s (khi
ngi ta chn c lng no c phn phi tp trung chung quanh .
Hnh 6.2 ch ra s phn phi ca 2 c lng
3
v
4
i vi tham s . C 2 c lng
3
v
4
u khng c sai s, nhng
4
chnh xc hn. (Cc gi tr ca
4
c nhiu kh nng
gn vi tham s hn).
C nhiu cch o lng s chnh xc ca mt c lng khng c sai s. Phng php
n gin l dng phng sai, l trung bnh ca cc lch bnh phng gia cc gi tr ca
c lng v tham s c lng (thng s c on). lch chun ca c lng l cn
bc 2 ca phng sai.
Khi trnh by mt c lng, cn ni r chnh xc ca n, mt cch trnh by thng
thng l: (c lng) ( lch chun);
Hoc cch khc, ch chnh xc ca mt c lng l:
Khong tin cy = [(c lng) - ( lch chun), (clng) + ( lch chun)];
y, l mt s ty thuc vo s phn b ca c lng v chnh xc mong mun
ca c lng (h s tin cy); nu h s tin cy c n nh % 90 , c ngha l khong tin cy
mun t c c % 90 kh nng cha ng tham s cha bit. Gi tr tng ng vi h
s tin cy mong mun c tra trong bng ca cc sch ton thng k thng dng (lut chun,
bng...)
1. c lng trong thc tin
t khi dng c lng im trong thc tin. Vic trnh by Khong tin cy ca mt
c lng c ngha quan trng, hay c s dng:
V d:
(1) Mt cuc iu tra v t l hin mc mt bnh, p dng ngay mt chng trnh
can thip, phi quan tm ti kh nng xu nht, ngha l t l hin mc cao nht c th xy ra
trong qun th. Nh vy phi dng ti gii hn trn ca khong tin cy.
(2) Mt cuc iu tra v t l c min dch i vi mt bnh, sau p dng tip
mt chng trnh gy min dch bng vaccin, lc phi quan tm ti tnh trng xu nht,
nghi l t l c min dch thp nht ca qun th. Lc ny phi s dng ti gii hn di
ca khang tin cy.
2. c lng mt t l
2.1. Trng hp nh| thc
Gi s ngi ta lp li n ln mt th nghim, v mi ln xc sut gp mt bin c nht
nh l p, v nu nh cc ln tin hnh th nghim l c lp nhau, ta s c mt tnh hung
nh thc.
V d: Nu nh cc ln th nghim k tip nhau l vic sinh ca cc cp v chng khc
nhau, v bin c nghin cu l sinh con gi, th tnh hung nh thc ny c p gn bng 1/2.
Trong tnh hung nh thc, n bit, ta phi c lng p. Nu lp li n ln, gp X ln
bin c nghin cu th s dng
n
X
p c lng p. V d: Trong 1000 ln sinh, gp
532 tr gi, ta c: 532 , 0
1000
532
p ,
V s c cc kt qu sau:

53
-
n
X
p l c lng im ca p;
- phng sai ca c lng l:
n
p p ) 1 (
, v c c lng bng:
n
p p ) 1 (

- lch chun ca c lng l
n
p p ) 1 (
, v c c lng bng:
n
p p ) 1 (
,
- khong tin cy ca c lng ) , ( p p c xc nh bng:
2
2 2
2
4
) 1 (
2

n n
p p
n
p
n
n
p ,
2
2 2
2
4
) 1 (
2

n n
p p
n
p
n
n
p .
y: = 1,96 (1,65) nu nh h s tin cy mong mun l 95% (90%).
Nu nh n l tng i ln (n 30) th khong tin cy gn ng ca p c tnh:

n
p p
p p
) 1 (
,
n
p p
p p
) 1 (

V d: trong 1000 ln sinh, gp 532 tr gi, th:
- ; 532 , 0 1000 / 532 p
- phng sai ca p l: 0002489 , 0 1000 / ) 468 , 0 532 , 0 ( / ) 1 ( n p p ;
- lch chun ca p l: 0185 , 0 0002489 . 0 ;
- khong tin cy 95% c xc nh:
, 501 , 0 0158 , 0 96 , 1 532 , 0 p
; 563 , 0 0158 , 0 96 , 1 532 , 0 p
Hay: , ( p ) p 501 , 0 , 563 , 0 .
c khong tin cy 90%, thay 1,96 bng 1,65, ta c: , 506 , 0 ( ) , ( p p 558 , 0 ;
Khong ny ngn hn khong trn v c xc sut nh hn ca vic cha tham s cha
bit p.
2.2. Trng hp siu bi
Mt qun th c kch thc N cha N
1
ngi b bnh, v N - N
1
ngi khng b bnh.
Mt mu c kch thc n, c n
1
ngi b bnh, v
1
n n ngi khng b bnh
Ngi ta mun c lng t l
N
N
1
cha bit trong qun th.
Vic c lng t l mi mc, t l hin mc mt bnh nht nh trong qun th chnh
l tnh hung ny, v s dng
n
n
1
ngi b bnh trong mu c lng cho
N
N
1
ngi b
bnh trong qun th; v s t c cc kt qu nh sau:
(1)
n
n
1
l c lng im ca
N
N
1
,

54
(2) phng sai ca
n
n
1
bng
n N
N
N
N
N
n N 1
1
1
1 1
,
v c c lng bng:
n N
N
n
n
N
n N 1
1
1
1 1
.
Khi N ln hn nhiu so vi n 10 , 0
N
n
th phng sai ca
n
n
1
gn bng:

n n
n
n
n 1
1
1 1
.
(3) lch chun ca c lng bng
n n
n
n
n
N
n N 1
1
1
1 1
,
v gn bng
n n
n
n
n 1
1
1 1
khi N ln hn nhiu so vi n.
(4) khong tin cy ca
N
N
1
c xc nh :

n n
n
n
n
N
n N
n
n
p
1
1
1
1 1 1


n n
n
n
n
N
n N
n
n
p
1
1
1
1 1 1

y, = 1,96 (1,65) nu nh h s tin cy l 95% (90%); v nu nh N l ln so vi
n th i lng
1 N
n N
gn bng 1.
V d : Ngi ta mun c lng t l hin mc mt bnh trong qun th, mt mu c
kch thc n = 6000 ngi, c 528 ngi b bnh. T l hin mc ca mu l 088 , 0
6000
528
,
N
N
1
l cha bit, v gi s rng, kch thc ca qun th l rt ln so vi 6000, th
088 , 0
1
n
n
l c lng im ca
N
N
1
, v c lng khong c tnh:
- Phng sai: 0000133 , 0
6000
1
912 , 0 088 , 0
1
) 1 (
1 1 2
n n
n
n
n
s
- lch chun: ; 00366 , 0 0000133 , 0
2
s s
- Khong tin cy 90%: 094 , 0 00366 , 0 65 , 1 088 , 0 p .
Hay: , p p , 082 , 0 094 , 0 .
3. c lng mt s trung bnh
Mt qun th c kch thc N, mt mu c chn c kch thc n; trong qun th ,
tnh cht cn nghin cu c gi tr trung bnh cha bit l , v phng sai cha bit l
2
,
mc ch ca nghin cu trn mu l c lng gi tr trung bnh .

55
V d: Ngi ta mun c lng s ngy nm vin trung bnh ca cc bnh nhn ti
mt bnh vin ca mt vng no ; mt mu bnh nhn c ghi nhn: X
1,
X
2,
....X
n
l s
ngy nm vin ca mi bnh nhn; s trung bnh ca mu s l:
Ngi ta dng X c lng ; v s c cc kt qu nh sau:
(1) X l c lng im ca ,
(2) phng sai ca bng
n N
n N
2
1
v gn bng
n
2
nu nh N l ln so vi n,
(3) lch chun ca bng
n N
n N
2
1
hoc gn bng
n
nu nh N l ln so vi n,
(4) thay
2
bng s
2
tnh phng sai v lch chun t cc cng thc nu trn, m:
(5) khong tin cy ca c xc nh:
n
s
X ,
n
s
X .
Trong = 1,96 (1,65) nu h s tin cy l 95% (90%).
V d:
Mt mu n = 45 bnh nhn c s ngy nm vin ca mi ngi l:
19, 4, 9, 3, 12, 7, 43, 25, 8, 6, 2, 5, 17, 21, 3,
8, 27, 5, 3, 6, 12, 10, 18, 4, 31, 8, 14, 6, 5, 5,
31, 3, 8, 12, 7, 11, 10, 20, 8, 6, 2, 14, 7, 5, 11.
Tnh c X =11,13. Gi s kch thc ca qun th l rt ln so vi n= 45, th
phng sai ca c lng l : 778 , 1
2
n
s
v lch chun l 333 , 1 778 , 11 .
Khong tin cy 95% ca c tnh:
52 , 8 333 , 1 96 , 1 13 , 11
74 , 13 333 , 1 96 , 1 13 , 11
Hay , ( 52 , 8 ( ) , ) 74 , 13
III. XC NH C MU
Trong k hoch ca tt c cc cuc iu tra dch t hc, cu hi sau y phi c t
ra: C ca mu l bao nhiu c th t c mt mc chnh xc cn thit ca c lng.
Da vo chnh xc mong mun tnh c mu trong 3 trng hp sau y:
(1) lch chun ca c lng phi nh hn mt gi tr nh trc;
(2) Khong tin cy ca c lng phi ngn hn mt gi tr nh trc;
) ... (
1
2 1 n
X X X
n
X
.
) X n X ... X X (
1 n
1
s
2
2
n
2
2
2
1
2



56
(3) S khc bit gia s o ca mu v tham s ca qun th phi nh hn mt gi tr
nh trc.
Ta ln lt xt cc trng hp trn cho mi loi phn phi.
1. c lng mt t l (trng hp nh thc)
1.1. Da vo lch chun
lch chun ca
p
khng vt qu mt gi tr nht nh d, phi gii phng trnh:

d
n
p) p(1
v
2
d
p) p(1
n
.
ln ca n ph thuc vo tham s cha bit p. Nu ta c mt c on no v gi
tr ca p (da vo mt nghin cu tng t thc hin ni khc, hoc mt mu thm d)
th ta a n vo cng thc tnh; nu khng th c th coi:
4
1
p) p(1
cho mi trng hp,
lc
2
4d
1
n
.
V d : Mun c lng mt t l p vi d = 0,01 th c mu cn thit s l:
2500.
(0,01) 4
1
n
2

Khi c mt c on trc v p, chng hn, c chng p = 0,90 (theo kinh nghim
hoc theo mt nghin cu ni khc) th: 90 , 0
) 01 , 0 (
10 , 0 90 , 0
2
n
R rng, mt c on trc v p l rt quan trng v rt cn thit n c th nh hp l.
Mt v d khc, mun nghin cu c lng mt t l no , gn vi 0, lch chun
lc ny cng phi tht nh, v khi n c nguy c l rt ln. V d, c on p chng khong
0,02 v mong mun p=0,001 th : . 19600
001 , 0
98 , 0 02 , 0
n
1.2. Da vo di khong tin cy
di khong tin cy ca c lng khng vt qu mt gi tr nht nh l:
l di khong tin cy p , p trong :

n
) p (1 p
p p ,

n
) p (1 p
p p .
Phi gii phng trnh : 1
n
) p (1 p
2 p p v ta c:

2
l
) p (1 p
2
4
n .
Nu ta cha c mt c on no v p (hoc p
), s dng cng thc
2
l
2

n .


57
V d, mong mun khong tin cy 95% ca c lng khng vt qu l = 0,01 ta s c:
385
) 01 , 0 (
) 96 , 1 (
2
2
n ;
Nu thay 0,01 bng 0,05 th: 1537
) 05 , 0 (
) 96 , 1 (
2
2
n .
1 3. Da vo s khc bit gia s o ca mu v tham s ca qun th

p p
khng vt qu mt gi tr nht nh c (thng ly cc gi tr 0,01; 02 , 0 ;
...) 05 , 0 v vi xc sutt % 95 , phi gii phng trnh:
, 1,96
p) p(1
n c
v
2
c
p) p(1
2
(1,96)
n .
Nu cha c mt nim no v p th c th coi p = 0,05 hay
4
1
p) p(1
, th:

2
2
4
) 96 , 1 (
c
n ;
Nu thay 95% bng 90% th 1,96 c thay bng 1,65
V d, mong mun trc l
0,02 p p
, vi xc sut 90% th :
. 1701
2
4(0,02)
2
(1,65)
n
2. c lng mt t l (trng hp siu bi)
2.1. Da vo lch chun
lch chun ca
n
n
1
khng vt qu mt gi tr nht nh d th phi gii phng
trnh:
d
n
1
n
1
n
1
N
1
N
1 N
n N
v

1
2
d
1
N
1
N
1
N
1
N
N
1
1
2
d
1
N
1
N
1
N
1
N
n (1)
V d: Nu c ca qun th N = 1200, v t l ca c lng chng khong 40 , 0 , v
mong mun 01 , 0 d , ta c:
0,01,
n
1
0) (0,40)(0,6
11999
n 1200
hay 2000 n

58
Lu rng, 17 , 0
12000
2000
N
n
nn ta khng th b qua i lng
1 N
n N
trong
khi tnh ton. Tuy nhin, nu 01 , 0
N
n
cng thc (1) nu trn c n gin ha, ly gi
tr gn ng:
2
1 1
1
d
N
N
N
N
n , v cha c nim no v
N
N
1
th ta c th dng cng
thc :
2
4
1
d
n


2.2. Da vo di khong tin cy
di khong tin cy khng vt qu mt gi tr nht nh l, ta phi gii phng
trnh:
l
n
1
n
n
1
n
n
1 N
n N
2 p p
1 1
;
Hay :
1
l
) p (1 p 4
N
1
1
)/l p (1 p 4
n
2
2
2 2

Nu nh N l ln, ta dng cng thc:
2
2
) 1 ( 4
l
p p
n
Trong v d trc, mong mun khong tin cy 90% ca
N
N
1
khng vt qu l = 0,10,
ta c: 10 , 0
1
) 60 , 0 )( 40 , 0 (
1 12000
12000
) 65 , 1 ( 2
n
n
hoc . 256 n
Nu 10 , 0
N
n
v cha c nim no v
N
N
1
(hoc
n
n
1
)th c th dng cng thc:
2
2
l
n , tng t trng hp nh thc.
2.3. Da trn s khc bit gia s o ca mu v tham s ca qun th

p p
khng vt qu mt gi tr nht nh e (0,01, 0,02... )v vi xc sut % 95 ,
phai gii phng trnh:
96 , 1
1
1
1 1
n N
N
N
N
N
N
n c

Hay
1 1
) 96 , 1 ( 1
1
1
) 96 , 1 (
1 1
2
2
1 1
2
2
N
N
N
N
c N
N
N
N
N
c
n .

59
Nu N l ln th:
N
N
N
N
c
n
1 1
2
2
1
) 96 , 1 (
.
Nu khng c nim no v p th c th dng cng thc:

2
2
4
) 96 , 1 (
c
n .

Nu 95% c thay bng 90% th 1,96 c thay bng 1,65.
V d: T d kin mc 2.2. (ca phn c lng), phi tnh c mu vi 01 , 0 p p
v vi xc sut % 95 , ta c :
3083
) 01 , 0 (
) 912 , 0 )( 088 , 0 ( ) 96 , 1 (
2
2
n .

3. c lng mt s trung bnh
3.1. Da vo lch chun
cho lch chun ca X khng vt qu mt gi tr nht nh d, phi gii phng
trnh sau: d
n
, hay
2
2
2
d
n
Cng thc ny ph thuc cha bit. Phi lm mt mu thm d (mt mu c kch
thc nh, s cho c on trc v
2
), v d: Ly d kin mc 3 (ca phn c lng)
lm mu thm d, mong mun lch chun ca X v s ngy nm vin trung bnh khng
vt qu 3 ngy th:
9
9
027 , 80
2
2
d
s
n .
Ta thy n = 45 (v d mc 3 phn c lng ) th lch chun l 1,333 nh hn 3.
Nu mun lch chun khng vt qu 1 ngy th:
81
1
027 , 80
2
2
d
s
n .
3.2. Da vo di khong tin cy
di khong tin cy khng vt qu mt gi tr nht nh l, ta phi gii phng
trnh:
l
n
s
2 , hay
2
2 2
4
l
s
n (C c s t mu thm d )
Trong v d trn, mong mun khong tin cy 95% ca c di khng vt qu 5
ngy , th :
; 50
) 5 (
027 , 80 ) 96 , 1 ( 4
2
2
n
Nu nh khong tin cy mong mun l 90% th:
35
) 5 (
027 , 80 ) 65 , 1 ( 4
2
2
n

60
3.3. Da vo s khc bit gia s o ca mu v tham s cua qun th

X
khng vt qu mt gi tr nht nh c, v vi xc sut 95% ta phi gii
phng trnh:
, 96 , 1
n c
hay
2
2 2
) 96 , 1 (
c
n .
y cng cn c nim v
2
( t mu thm d hoc t ngun khc). Hn na, gi tr
c cn phi ty thuc vo ln ca .
V d: T d kin ca mc 3 (phn c lng), mong mun
1 X
ngy, vi xc sut
90% th: 218
1
) 027 , 80 ( ) 65 , 1 (
2
n .
Bng sau y tm tt cc cng thc tnh c mu va nu trn: (Xem bng 6.2).
Bng 6.2: Bng tm tt cc cng thc tnh c mu:
Tham
s

Da vo lch chun

Da vo khong tin cy

Da vo s khc bit

p
(nh
thc)

2
) 1 (
d
p p
n
hoc:
2
4
1
d
n

2
2
) 1 ( 4
l
p p
n
hoc:
2
2
l
n

2
2
) 1 (
c
p p
n
hoc:
c
n
4
2



p
(siu
bi)

1
1
1
1
1
1
1
2
1 1
2
1 1
d N
N
N
N
N
d N
N
N
N
n

Hoc:
2
1 1
1
1
d N
N
N
N
n
Hoc:
2
4
1
d
n

1
) 1 ( 4 1
1
) 1 ( 4
2
2
2
2
l
p p
N
l
p p
n

Hoc:
2
2
) 1 ( 4
l
p p
n

Hoc:
2
2
l
n

1 1
1
1
1
1 1
2
2
1 1
2
2
N
N
N
N
c N
N
N
N
N
c
n

Hoc:
N
N
N
N
c
n
1 1
2
2
1

Hoc:
c
n
4
2



(trung
bnh)

2
2
d
n
2
2 2
4
l
s
n
2
2 2
c
n
4. Cng thc tnh c mu cho qun th hu hn
Cc cng thc trn y p dng cho qun th v hn nh, l qun th c kch thc
ln so vi c ca mu, v ta thy c ca mu khng ph thuc vo kch thc ca qun
th. Vi qun th hu hn, c kch thc khng ln so vi c ca mu (thng c mu ly
ra vt qu 5% n 10% kch thc qun th).

61
V d: Mun iu tra t l tim chng vaccin Si 2 lng A v B, lng A c 601 tr v
lng B c 300 tr tui iu tra. Ta mun chnh xc l 04 , 0 vi mc tin cy 95% v
dng cng thc :

2
2
) 1 ( ) 96 , 1 (
c
p p
n , vi p = 0,50 th: 600
) 04 , 0 (
) 50 , 0 )( 50 , 0 ( ) 96 , 1 (
2
2
n
Bng trc gic, ta thy rng, lng A phi iu tra 600/601 tr, l iu tra ton b, v
lng B s khng rt ra c 600 tr trong 300 tr.
Trong trng hp ny (qun th hu hn), c mu s c hiu chnh theo cng thc sau:
Trong :
- n
f
: l c lng c mu cho qun th hu hn;
- N
f
: l kch thc ca qun th hu hn;
- Ni : l c mu cho qun th v hn nh tnh theo cc cng thc trc y.
Trong v d trn, ta tnh: n
i
= 600
lng A c N
f
= 601 tr, th: 301 25 , 300
601 600
601 600
A n
f

v lng B c N
f
= 300 tr th: 200
300 600
300 600
B n
f

Nh vy: - lng A ch ly 301/600 50% dn s qun th vo mu;
- lng B ly 200/300 = 67% dn s qun th vo mu;
Ta thy rng, khi kch thc qun th hu hn gim th c ca mu cng s gim,
nhng vi t l ly vo mu li tng ln mc d vn gi nguyn chnh xc v mc tin cy
mong mun.
IV. S CHNH XC CUA MT NGHIN CUU
Trong phn trc, ta cp ti kch thc mu, n cho php t c chnh xc
mong mun theo nhng tiu chun khc nhau. Ngc li, ta phi bit c chnh xc ca
c lng s nh th no khi c mt kch thc mu nht nh. Trn thc t, i khi ngi
ta phi c lng mt tnh trng sc khe no (t l hin mc mt bnh chng hn) da
trn mt mu c nh c sn, khi ta phi tr li c s chnh xc ca mt c lng.
V d 1: T v d trc: n =1000;
p
= 0,532 , ta tnh c:
- lch chun ca
p
bng 0,0158;
- khong tin cy 95% ca p l 0,563 , 0,501 ;
T cng thc tnh c mu:
2
2
) 1 ( ) 96 , 1 (
c
p p
n
, ta tnh c:

0010 , 0
1000
) 468 , 0 )( 532 , 0 ( ) 96 , 1 (
2
2
c
, v c = 0,0309
T kch thc mu n = 1000 trong v d ny, ta c th ni:

f i
f i
f
N n
N n
n

62
(1) lch chun ca c lng khng vt qu d =0,0158
(2) di khong tin cy ca c lng khng vt qu l = 0,0620
(3) s khc nhau tuyt i
p p
khng ln hn c = 0,0309 vi xc sut 0,95;
V d 2: T v d:
11,13 X
ca n = 45 ta c:
- phng sai ca X l: s
2
= 80,027;
- lch chun ca X l: 1,333
- khong tin cy 95% ca l: 13,74 , 8,52 ;
Ta s dng cng thc:

2
2 2
) 96 , 1 (
c
n
tnh:
8303 , 6
45
) 027 , 80 ( ) 96 , 1 (
2
2
c
v c = 2,6138.
T kch thc mu n = 45 trong v d ny, ta c th ni:
(1) lch chun ca c lng khng vt qu d = 1,333;
(2) di khang tin cy ca c lng khng vt qu l = 5,22;
(3) S khc nhau tuyt i
X
khng vt qu c = 2,6138 vi xc sut . 95 , 0
V. CC GIAI AN CHNH CUA THIT K MU
Quy trnh thit k mu phi c tin hnh theo cc giai on sau y:
(1) T mc tiu nghin cu, iu tra, phi xc nh r v chnh xc cc tnh cht, cc
bin s cn iu tra.
(2) Xc nh chnh xc qun th ch (TP) l qun th m t ta chn mu. Mu c
chn iu tra s i din cho qun th .
(3) Xc nh chnh xc mong mun (sai s chn) tnh c mu.
(4) Tnh kch thc mu (nh nht hp l) t c s chnh xc ni trn.


ces




63
NGHIN CUU THUN TP
Mc tiu hc tp
1. Trnh by c mi tng quan gia cc bin s ;
2. Nu ra c cc nhn xt ca Mac Mahon hnh thnh gi thuyt DTH
3. Trnh by c phng php nghin cu thun tp, u nhc im ca phng
php;
4. Nu ra c cc khi nim v nguy c, cng thc tnh cc nguy c trong nghin cu
thun tp;
I. TNG QUAN GIA CC BIN S
S m t hon chnh, y v chnh xc v mt vn sc khe cha nu ln c
mi quan h Nhn - Qu, nhng c th gi nn mt gi thuyt c gi tr v nguyn nhn ca
mt hin tng.
Mi quan h Nhn - Qu trong y hc c th hiu theo nhiu ngha:
- Cc yu t c th l nguyn nhn ca bnh;
- Cc yu t c th l ngun gc ca tnh trng sc khe mong mun;
- Cc tr liu, cc chng trnh sc khe cng ng nhm iu tr khi bnh hay ci
thin tnh trng sc khe;
- Cc can thip d phng (bng vaccin, thuc.vv...) ngn nga s xut hin cc trng
hp bnh mi.
Ta phi nghin cu yu t Nhn trong mi quan h nhn qu ny. Nguyn tc ca
nghin cu cn nguyn ch yu da trn tin trnh so snh; so snh s khc nhau ca cc quan
st trong mt hay nhiu cuc iu tra v vn quan tm.
Nhng k thut chnh xc, ng tin cy ca cc bc tin hnh trong cc nghin cu
loi ny ch mi c pht trin trong vi chc nm nay. tm hiu cn nguyn ca mt
bnh trong qun th, ngi ta so snh cc nhm i tng khc nhau: c hoc khng c lin
quan ti bnh (c bnh hoc khng c bnh); c hoc khng c lin quan ti yu t nghi ng
(phi nhim hoc khng phi nhim vi yu t nghin cu).
S tng quan c ngha thng k gia hai bin s nghin cu (yu t nghin cu v
bnh nghin cu) cha xc lp nn mi quan h nhn qu. S tng quan c th l
mt s tnh c. Mi quan h nhn qu ch c xc lp bng vic thit k v tin hnh mt
nghin cu da trn mt gi thuyt c th chp nhn c v phi c l lun cht ch, iu
ny vt khi kh nng ca ton thng k. Mi tng quan Yu t - Bnh c th thay i:
xem s 7.1.
V d: Nghin cu tm mi tng quan gia bnh bo ph (din bin tng dn theo thi
gian trong my chc nm nay) v cc yu t khc nhau ca mi trng. Bnh khng kt hp
thng k vi din bin ca nhit khng kh trung bnh hng nm (l bin s c lp).
Nhng bnh c kt hp thng k vi cc yu t: tai nn giao thng, vic bn cc hng ha tiu
dng bng nylon, sn xut v bn tivi, xe hi. Vic tiu th cc thc phm giu calories cng
tng ln cng vi s tng ln ca cc yu t tm l (xung t x hi.vv...) v tng ln s ch
lm vic ch t th ngi.
Tai nn giao thng v vic bn cc mt hng tiu dng bng nylon tng ln kt hp vi
bnh bo ph khng phi l kt hp cn nguyn (ngay c khi c kt hp thng k rt cht ch).


64

S 7.1: S kt hp gia cc bin s
Vic tng bn tivi, t, tng ch lm vic ch t th ngi v cc yu t tm l c th
c mi quan h nhn qu vi bnh bo ph v gim tiu hao nng lng ( t, tivi, ngi lm
vic) hoc lin quan n s tng tc trong iu ha thn kinh - ni tit. Cc yu t kt
hp vi bnh bo ph c coi l yu t gin tip. Tng khu phn bng cc thc phm giu
calories l yu t trc tip.
Tnh cht ch ca mt s quan h ty thuc vo s hiu bit ca chng ta v tin trnh
nghin cu.
Mt s phn tch dch t c th c da trn cc nghin cu quan st hoc trn cc
nghin cu thc nghim.
II. GI THUYT DCH T HC
T cc hiu bit c trc (qua ti liu, kinh nghim bn thn...) v mt vn sc khe,
c th dn ti vic hnh thnh mt gi thuyt DTH; l im xut pht ca mt nghin cu v
mi quan h nhn qu.
Gi thuyt l mt s xut nhm gii thch cc hin tng dch t, c chp nhn
tm thi trc khi c kim tra bng cc phng php nghin cu thc nghim hay bng cc
phng php khc, c th c chp nhn hoc b bc b sau nghin cu.
Phi hiu rng, qu trnh nghin cu DTH khng phi l theo mt ng thng: T m
t - n phn tch - n thc nghim, m s phn tch ngc li c th dn n nhng m t
b sung hon chnh hn, hoc dn n vic hnh thnh gi thuyt mi v l c s cho mt
nghin cu thc nghim mi. Qu trnh ny c coi nh l mt s tun hon mt vng hay
nhiu vng.
YU T
C LP
(khng c kt hp thng k)
TNG QUAN C C S
CUA TON THNG K
KT HP KHNG
PHI CN NGUYN
KT HP
NHN QUA
C LP C SAI S
GIN TIP TRC TIP
BJNH


65
Mt gi thuyt c sc thuyt phc phi c c s khoa hc vng chc v bnh, phi quan
tm ti tt c cc hnh thi ca bnh trong qun th, phi xt ti tt c cc yu t c th l cn
nguyn, c th l yu t thun li cho qu trnh xut hin, lan trn, tn ti bn vng ca bnh
trong sinh cnh; phi xt ti cc giai on trn mt trng hp b bnh ( bnh, ton pht,
khi, cht.vv...) v xt ti cc bin php kim sot bnh (iu tr, d phng bng thuc, bng
vaccin, ty u, dit cn trng.vv...) v gi thuyt thng phi c hnh thnh t cc quan
st ng thi, phi hp ca nhiu mn khoa hc khc nhau (lm sng, dch t hc, vi sinh vt,
mi trng.vv...)
Mt gi thuyt mang tnh khoa hc phi c th c kim tra bng nghin cu quan st
v tt nht l bng nghin cu thc nghim.
Ngoi cc yu cu , theo Buck, mt gi thuyt mi phi tha mn mt trong cc yu
cu sau y:
- N cho php tin on chnh xc hn;
- N gii thch nhiu quan st trc y;
- N cung cp nhiu chi tit hn v cc nhn xt trc y;
- N c th c p dng trong cc trng hp m gi thuyt trc y tht bi;
- N gi cc tip cn mi (mt tin on mi) m cc gi thuyt trc y cha quan
tm ti;
- N thit lp c s tng quan gia cc hin tng - cc hin tng trc y c
coi l khng c quan h vi nhau.
- Theo Mac Mahon: Da trn mt s nhn xt sau y c th hnh thnh mt gi
thuyt v mi quan h nhn qu.
1. Xt trn s khc bit
Tn s mc bnh khc bit nhau trong hai tnh hung, tng ng vi s khc bit ca
yu t. V d: thy c bnh ng h hp thnh ph c khng kh b nhim v thy khng
c bnh ng h hp thnh ph c khng kh khng b nhim. Mt gi thuyt c th
c t ra l: rt c th khng kh b nhim l nguyn nhn gy nn bnh ng h hp.
2. Xt trn s cng tn ti ca bnh v yu t
Trong hai tnh hung khc nhau u tn ti mt bnh nh nhau v tn ti chung nhau
mt yu t, rt c th yu t l cn nguyn ca bnh.
3. Xt trn s cng tn ti ca hai bnh
C s phn b tng t nhau ca hai bnh; cn nguyn v cc yu t quy nh ca bnh
th nht bit, cn nguyn v cc yu t quy nh ca bnh th hai th hon ton cha bit;
rt c th cn nguyn v cc yu t quy nh ca bnh th nht cng chnh l cn nguyn v
cc yu t quy nh ca bnh th hai. V d: bnh do mui truyn: mt loi mui truyn 2
bnh khc nhau; hoc: Phn b ca bnh ung th phi v lao phi ngi l tng ng
nhau v tui vagii; thuc l c chng minh l nguyn nhn ca ung th phi; rt c th
thuc l l mt yu t cn nguyn quan trng ca tnh trng lao phi nhm tui .
4. Xt trn s cng din bin
Tn s mc bnh bin thin tng ng vi s bin thin ca yu t. V d: trong mt
thnh ph b nhim, nng SO
2
tng cao c bit vo cc thng 2,7,9 v ng thi t l


66
mi mc cc ri lon ng h hp cng tng cao vo nhng thng th rt c th SO
2
l
th phm gy nn cc ri lan ng h hp thnh ph (nu nh cc yu t khc: nhit
, m, p sut khng kh.vv... khng c s bin thin song song cng kiu ).
III. CC S O S KT HP NHN - QU
o lng s kt hp nhn - qu, phi s dng ti cc khi nim v nguy c; c cc
nguy c sau y:
1. Nguy c c nhn (Risque Individuel:RI)
RI l xc sut xut hin mt bnh (hoc mt hin tng sc khe) mt c nhn hay
mt nhm ngi c cc tnh cht nht nh v con ngi, khng gian, thi gian. Da trn cc
nghin cu v t l mi mc, t l cht c lng RI . Khi nhn thy RI cao mt nhm
ngi no th phi tin hnh cc nghin cu phn tch nh gi cc nguy c cn nguyn
(hnh 7.1).

CC NGUY C CN NGUYN (Risques tiologiques):
2. Nguy c tng i (Risque Relatif: RR)
RR l t s gia t l mc bnh ca nhm i tng c phi nhim vi yu t nghin cu
(nhm phi nhim) v t l mc bnh ca nhm i tng khng phi nhim vi yu t
nghin cu (nhm khng phi nhim). Hay RR l t sut (Ratio) ca hai t l mc bnh gia
nhm c phi nhim v nhm khng phi nhim.
3. Nguy c quy kt (Risque Attribuable: RA)
RA l phn RI ch c lin quan ti yu t nghin cu m khng lin quan ti cc yu t
khc. Nh vy, RA l hiu s ca RI gia 2 nhm c phi nhim v khng phi nhim vi
yu t nghin cu.

Nguy c c nhn
Nguy c cn nguyn
PT Ton b qun th





Ht thuc l PT


Khng ht thuc l




XC
SUT
B
BNH




0,50

0,40

0,30

0,20

0,10

0
45 50 55 60
TUI

Hnh 7.1: Nguy c c nhn v nguy c cn nguyn ca bnh mch vnh nhng
ngi ht thuc l v nhng ngi khng ht thuc l


67
4. T l quy kt (Fraction Attribuable: FA)
FA hay l phn cn nguyn ca nguy c quy kt (Fraction tiologique du Rique: FER):
Biu th RA di dng % trong tan b nguy c c nhn ca nhm s c c FER.
c c cc nguy c nu trn, cn phi tin hnh cc nghin cu phn tch
IV. NGHIN CUU PHN TCH BNG QUAN ST
Nghin cu phn tch bng quan st l mt phng php so snh cc quan st nhm
kim nh gi thuyt dch t hc, l nghin cu tm cn nguyn.
Khi tin hnh nghin cu tm cn nguyn ca mt bnh, ngi ta so snh cc nhm i
tng khc nhau: c v khng c bnh; c v khng c phi nhim vi yu t nghin cu. S
so snh da trn cc bin s nh tnh v t c cc phn nhm sau y:
- A : S ngi c phi nhim vi yu t nghin cu v c bnh;
- B : S ngi khng phi nhim vi yu t nghin cu v c bnh;
- C : S ngi c phi nhim vi yu t nghin cu v khng bnh;
- D : S ngi khng phi nhim vi yu t nghin cu v khng bnh.
Cc phn nhm c trnh by theo s :
TIP CN HI CU
Bnh
C Khng
TIP CN Yu t Phi nhim A C
TNG LAI ng. cu Khng phi nhim B D

c c s phn phi phi tin hnh hoc nghin cu Thun tp (tng lai) hoc
nghin cu Bnh chng (hi cu)
V. NGHIN CUU THUN TP (Nghin cu tng lai - tude Prospective):
L nghin cu quan st, quan tm ti nhng iu s xy ra trong tng lai:
Chn 2 nhm i tng:
- Nhm 1: Nhm phi nhim vi yu t nghin cu;
- Nhm 2: Nhm khng phi nhim vi yu t nghin cu.
Hai nhm ny ging nhau v tt c cc tnh cht nghin cu cn thit (con ngi, khng
gian, thi gian), ch c khc nhau mt im l: nhm 1: c phi nhim, v nhm 2: khng c
phi nhim vi yu t nghin cu (v d: nhm 1: c ht thuc l; nhm 2: khng ht thuc
l). Trc khi bt u theo di, tt c cc i tng trong hai nhm u c kim tra v xc
nhn l hon ton khng b bnh nghin cu (v d: ung th phi), v cc bnh lin quan.
Theo di 2 nhm v kim tra nh k, pht hin bnh nghin cu trong mt khong thi
gian nht nh (vi nm, nhiu nm.vv...) ty vo bnh nghin cu v iu kin cho php, s
thu c cc phn nhm A, B v C,D (s 7. 2)
1. u nhc im ca phng php
1.1. u im


68
- Nghin cu c tin hnh mt cch chnh xc theo k hoch nh trc.
- Gi s, yu t nghin cu thc s l yu t nguy c th cc trng hp b bnh s xut
hin, ngi nghin cu s ch c h.
- Kt qu nghin cu s chnh xc, t sai s.
- Nhng ngi phi nhim v nhng ngi khng phi nhim c chn trc m cha
bit kt qu b bnh hoc khng bnh nn s khng c sai s do xp ln.
- Vic tnh cc nguy c s khng c sai s v s c mt tht s ca ngi bnh.
Thi gian
Hng nghin cu




Qun th


Cc
i
tng
khng
mc
bnh



Phi nhim
Mc bnh
Khng mc bnh
Khng phi nhim
Mc bnh
Khng mc bnh
S 7. 2. Cu trc ca nghin cu Thun tp
1.2. Nhc im
- Kh thc hin li.
- Tn nhiu tin.
- Kh duy tr thng nht trong sut qu trnh nghin cu cho nn d c biais.
- Tn nhiu thi gian.
- D c s bin ng trong cc i tng nghin cu: b, t chi, thm vo.
- Kh theo di hng lot nhiu vn ng thi trn cc i tng.
2. Tnh cc nguy c
V d: Trong mt nghin cu thun tp, ngi ta theo di mt qun th gm
000 . 000 . 1 ngi, trong % 40 l c phi nhim v % 60 l khng phi nhim vi yu t
nghin cu (mt ha cht c th gy ung th - do nhim mi trng). Sau 20 nm, cc
trng hp ung th him gp xut hin trong qun th , c trnh by theo bng tip
lin 2x2 nh sau:
Bnh Khng bnh Tng
Phi nhim
Khng phi nhim
120
320

889 . 599
680 . 399

000 . 600
000 . 400

Tng 440 580 . 999 000 . 000 . 1


69
(1) Nguy c c nhn ca nhm phi nhim:
Chnh l t l tn cng, hay l t l mi mc ton b (mi mc dn) ca nhm phi
nhim :

000 . 100
80
000 . 400
320
C A
A
Te RIe
(2) Nguy c c nhn ca nhm khng phi nhim:
Chnh l t l tn cng, hay l t l mi mc ton b (mi mc dn) ca nhm khng
phi nhim :

000 . 100
20
000 . 600
120
D B
B
Tne RIne
(3) Nguy c tng i:
4
000 . 100
20
000 . 100
80
D B
B
C A
A
Tne
Te
RR
RR = 4 ni rng: nhm phi nhim c kh nng mc bnh gp 4 ln so vi nhm khng
phi nhim.
Nu khng c s tng quan gia yu t nghin cu v bnh nghin cu (mi quan h
Nhn - Qu) th RR = 1; Khi RR > 1 l c s tng quan, RR cng ln th s tng quan cng
c ngha. Mt s nghin cu v mi tng quan gia mt s ha cht k ngh v cc bnh
ung th cho thy: i khi RR t con s vi trm. C th RR < 1, lc , yu t nghin cu tr
thnh yu t bo v.
(4) Nguy c quy kt:

000 . 100
60
000 . 100
20
000 . 100
80
Tne Te RA
Ta chp nhn l tan b qun th ch u c phi nhim nh nhau vi cc yu t khc
ngai yu t nghin cu, cho nn mi c
000 . 100
20
trng hp b ung th trong nhm khng
phi nhim vi yu t nghin cu. Nhm phi nhim cng c mt t l nh vy do cc yu t
khc ngai yu t nghin cu. Ch c
000 . 100
60
trng hp ung th c quy kt cho yu t
nghin cu, hay yu t nghin cu chu trch nhim v t l mi mc l
000 . 100
60
.
(5) T l quy kt ca nhm phi nhim:
FERe % 75 100
000 . 100
80
000 . 100
20
000 . 100
80
100
Te
Tne Te

Hay c th ni: Yu t nghin cu chu trch nhim 75% trong cc yu t cn nguyn
gy nn bnh nghin cu (trong v d ny l bnh ung th) ca nhm phi nhim. Trong thc


70
tin, nu nh can thip loi b c yu t ny th c th d phng c cho 75% cc trng
hp b bnh (ung th) ca nhm phi nhim.
(6) T l quy kt cu qun th ch:
(ng thi c hai nhm phi nhim v khng phi nhim ):
100
) (
Tpc Nt
Tne Te Ne
FERpc
Trong : - Ne = A+C = Tng s nhm phi nhim;
- Nt = A+ B + C + D = Tng s qun th ch.
-
Nt
B A
Tpc .
Trong v d nu trn:
% 54 , 54 100
440
240
100
000 . 100
44
000 . 000 . 1
000 . 100
60
000 . 400
FERpc
iu ny ni rng, 54,54% cc trng hp b bnh (ung th) ca qun th ch c
quy kt cho yu t nghin cu, hay yu t nghin cu chu trch nhim v % 54 , 54 cc trng
hp b bnh (ung th) ca qun th ch (c hai nhm phi nhim v khng phi nhim). Nu
nh loi b c yu t th s d phng c cho 54,54% s cc trng hp b bnh (ung
th) ca qun th ch.
3. c lng khong cc nguy c
Cc c lng u da trn s ngu nhin, tt yu s em li mt s bin thin nht
nh. V d: mt th nghim c lp li nhiu ln v t l hin mc, hoc t l mi mc mt
bnh trong cng mt qun th nht nh, s cho cc kt qu khng hon ton ging nhau t
ln iu tra ny n ln iu tra khc. C nhiu yu t gy nn iu : mu, o lng, thm
khm, tr li ca i tng... Cho nn, nht thit phi tm gii hn di, gii hn trn, gia
hai gii hn cha ng gi tr tht ca c lng.
c lng khang ca cc nguy c c tnh theo cc cng thc sau:
- , RR RR
) / 96 , 1 1
RR
- , RA RA / 96 , 1 1 RA
- , FER FER
) / 96 , 1 ( 1
1 1 FER 1
Cng thc (1) dng cho c lng khong ca FERe v FERpe.
4. Hiu chnh RR
c lng RR t cc nghin cu nu trn, ta s dng cc t l mc bnh, cc t
l ny da trn cc chn on c coi l chc chn. Tuy nhin, cc s liu thu c (A, B,
C, D) c th da trn cc phng php pht hin bnh m nhy Se, v c hiu Sp
khng t 100%. Cho nn, trong cc trng hp cn thit, cn phi c s hiu chnh, Theo
Rogan v Gladen: T l tht c th tnh c t Se, Sp v t l quan st trong nghin cu nh
sau:


71
1
1
Sp Se
Sp To
T
Trong : - To: T l quan st trong nghin cu;
- T : T l hiu chnh;
- Se: nhy ca test;
- Sp: c hiu ca test.
V d: Dng mt test pht hin cao huyt p c Se = 93%, Sp = 91,1%; tin hnh iu
tra trn 1.000.000 ngi thy c 24,7% c cao huyt p tm trng (>90mmHg). y l t l
quan st To. T l tht T (hiu chnh) c tnh:
188 , 0
1 911 , 0 930 , 0
1 911 , 0 247 , 0
T hay %. 8 , 18
Tng t, cc t l nhm phi nhim v nhm khng phi nhim trong cc nghin
cu ni trn, c th cng c hiu chnh nh trn. Sau mt vi bin i n gin, RR trong
nghin cu thun tp c tnh nh sau:

Nne
Sp Nne B
Ne
Sp Ne A
RR
1 (
) 1 (

V d: Nghin cu v ung th c t cung trn 5.000 ph n c kt qu nh sau:
Bnh Khng bnh Tng
Phi nhim:
Khng phi nhim:
) ( 289
) ( 406
B
A

) ( 911 . 1
) ( 394 . 2
D
C

) ( 200 . 2
) ( 800 . 2
Nne
Ne

Tng: ) ( 000 . 5 Nt
Nu Se, Sp ca test t 100% th:
1 , 1
200 . 2
289
800 . 2
406
Nne
B
Ne
A
RR
Trong nghin cu ny ngi ta dng test Papanicolau c : Se = 0,885; Sp = 0,912;
Nguy c tng i c tnh:

Nne
Sp Nne B
Ne
Sp Ne A
RR
1 (
) 1 (
= 3 , 1
200 . 2
4 , 95
800 . 2
6 , 159
200 . 2
912 , 0 1 200 . 2 289
800 . 2
912 , 0 1 800 . 2 406

C nhiu nghin cu cng mt bnh nhng c thc hin bng cc phng php khc
nhau m Se v Sp ca cc phng php khng nh nhau; nu nh mun so snh cc t l
t c trong cc nghin cu , nht thit phi s dng ti hiu chnh.


ces


72
NGHIN CUU BJNH CHUNG
Mc tiu hc tp
1. Trnh by c phng php nghin cu Bnh chng, u nhc im ca phng php;
2. Nu ln c cc cng thc tnh cc nguy c;
3. Trnh by c nhng lun xt v mi quan h nhn qu khi c kt hp thng k.
Nghin cu Bnh - Chng (tude Cas - Tmoins) hay Nghin cu hi cu (tude
Rtrospective): l nghin cu phn tch bng quan st, da trn cc d kin xy ra. Chn
hai nhm i tng:
- Nhm 1: Nhm bnh : c bnh nghin cu.
- Nhm 2: Nhm chng: khng c bnh nghin cu.
Khi c ch nh nghin cu mt vn no , sau mt khong thi gian ta c
c cc ti liu, h s, d kin v bnh ca cc bnh nhn (v d: ung th phi) - l
nhm bnh.
Nhm chng: c chn mt cch NGU NHIN nhng ngi khng b bnh nghin
cu trong qun th ch c cha nhm bnh nu trn (s 8.1).
iu tra hi cu v vic phi nhim trc y vi yu t nghin cu ca c hai nhm
(v d: trc y c hoc khng c ht thuc l), s thu c A, C v B, D nh nu mc
IV ca bi nghin cu thun tp).
Thi gian
Hng nghin cu

Phi nhim BNH
(Cc i tng
mc mt bnh)



Qun th

Khng phi nhim

Phi nhim CHNG
(Cc i tng
khng mc bnh)


Khng phi nhim
S 8.1: Cu trc ca nghin cu Hi cu
I. U NHC IM CUA PHNG PHP
1. u im
- D thc hin.
- Tn t thi gian
- C th lm li c.
- R tin.
- Cho php theo di, nghin cu cc bnh him.


73
- Cho php s dng cc k thut t tin v lu di.
- Cho php phn tch nhiu yu t.
2. Nhc im
- Kh xy dng c mt nhm chng hon chnh.
- Kh o lng ht sai s.
- Vi nhng bnh him th khng p dng c mu ngu nhin m phi dng ti tt c
cc trng hp b bnh nghin cu nn d c sai s.
- Ti liu, h s cn thit khng hon chnh.
- i tng b qun (phi nhim vi cc yu t khc...)
- Khng thc hin c nu nh chn on trc khng hon chnh, thiu chnh xc.
II. CHN NHM CHUNG
Trong nghin cu thun tp: Nhm chng l nhm khng phi nhim vi yu t nghin
cu. Trong nghin cu bnh chng: Nhm chng l nhm khng b bnh nghin cu.
Vic la chn nhm chng trong nghin cu phn tch bng quan st rt quan trng, n
lin quan cht ch n s chnh xc ca nghin cu.
Tt nht l dng phng php kt i. Mi i tng ca nhm nghin cu (nhm 1)
phi chn kt i mt i tng cho nhm chng (nhm 2), ging nhau hon ton v cc
tnh cht nghin cu cn thit v tui, gii, phi nhim vi cc yu t khc ngai yu t
nghin cu.
(1) Nhng i tng ca nhm chng phi c y cc tnh cht v con ngi, a
im, thi gian nh nhng i tng ca nhm nghin cu, ngoi tr: b bnh trong nghin
cu hi cu; phi nhim vi yu t nghin cu trong nghin cu thun tp.
(2) Thu thp cc thng tin ca nhm chng v cc vn nghin cu (phi nhim vi
yu t nghin cu, cc d kin v tng c nhn, cc yu t ca mi trng...) phi cng mt
phng php thu thp thng tin ca nhm nghin cu (cng kiu iu tra, cng cch o
lng, cng phng php xt nghim, thm khm ...)
(3) Cn phi loi b nh hng ca cc yu t khc ngai yu t nghin cu ln c hai
nhm. V d: nghin cu nguy c gy ung th v theo tn s v khong thi gian cho b -
khong thi gian ny ph thuc vo s ln v khong cch mang thai, nn khi chn nhm
chng phi chn nhng ph n c cng s ln v khong cch mang thai nh nhm nghin
cu.
(4) loi b sai s trong nghin cu bnh chng, ngi nghin cu phi xc minh
tng trng hp b bnh v tng trng hp chng c tht s phi nhim hoc khng phi
nhim vi yu t nghin cu. Khi tin hnh xc minh nh vy, tt nht l phi hon ton
khng bit i tng c bnh hoc khng c bnh. iu ny khng phi d, nht l nhng
trng hp bnh c biu hin qu r rng.
(5) Khng v l do kinh ph m buc phi gim i s kim tra y cc i tng
nhm chng.
Nhm chng phi tng t nh nhm bnh, c th c chn trong:
- Qun th chung.
- Qun th thu hp (mt khu vc c nhiu cas bnh).


74
- Qun th bnh nhn trong bnh vin (khng b bnh nghin cu v bnh lin quan).
- Ngi nh ca bnh nhn (anh em, b con...)
- ng nghip vi i tng nghin cu (cng ni lm vic, ni c tr, cng trng,
lng ging...)
Theo Lilienfeld: Nhm chng c chn nh sau:

Nhm bnh Nhm chng
+ Tt c cc cas c chn on trong mt
qun th nht nh.
+ Tt c cc cas c chn on trong mt
mu ngu nhin ca qun th ch.
+ Tt c cc bnh nhn b bnh nghin cu/
cc bnh vin ca qun th ch (tt c cc
bnh vin trong qun th ch)
+ Tt c cc cas trong mt bnh vin chuyn
khoa.
+ Tt c cc cas c chn on / mt hoc
nhiu bnh vin.
+ Cc cas c xc nh bng cc phng
php khc vi cc phng php nu trn.
+ Mt mu ngu nhin nhng ngi khng b
bnh i in cho qun th .
+ Nhng ngi khng b bnh trong mu
(hoc di mu) ca qun th ch.
+ Mt mu nhng i tng nm vin (bnh
nhn) khng b bnh v cc bnh lin quan
/cc bnh vin ca qun th ch (tt c cc
bnh vin trong qun th ch).
+ Mt mu b cc bnh khc (khng lin
quan) trong cng bnh vin.
+ Mt mu ging nhau v ch : Ngay cng
xm nh, nhng nh k cn.
+ V hoc chng, anh ch em, bn b, ng
nghip.
(C th chn mt, hoc nhiu nhm chng)
III. TNH CC NGUY C
Gi s ta cng chn vn trn (trong nghin cu thun tp) nghin cu, nhng tin
hnh bng phng php hi cu:
- Ta ghi nhn c tan b cc trng hp b ung th (440) ca qun th ch. Ly
cc trng hp lm nhm bnh (nhm 1).
- Chn ngu nhin nhng ngi khng b bnh trong qun th (v d: chn theo t l
1/1 l 440 ngi) mt nhm chng, v sau khi chn ta c phn phi nh sau:
Bnh Chng
Phi nhim
Khng phi nhim
) ( 120
) ( 320
B
A

) ( 264
) ( 176
D
C

Tng ) ( 440 B A ) ( 440 D C
T nghin cu thun tp trc ta tnh c:
4
880 . 599 120
120
680 . 399 320
320
D B
B
C A
A
RR
) ( 320 A v ) ( 120 B l nh so vi tng trong 2 mu s trn, cho nn c th coi l
khng ng k trong cc mu s , v nh vy RR c th c tnh gn ng bng:


75
4
880 . 599
120
680 . 399
320
/
/
D B
C A
RR
Dng cng thc ny tnh RR trong nghin cu Thun tp i vi cc bnh him gp
v p dng trong nghin cu Bnh - Chng.
Trong v d trn: 4
176 120
264 320
/
/
C B
D A
D B
C A
RR
i lung
D B
C A
/
/
gi l t sut chnh OR (Odds Ratio);
Ln ny ta cng t kt qa tng t ln trc (nghin cu thun tp) v khi chn ngu
nhin nhm chng ta chn c t l: phi nhim/khng phi nhim bng 4/6, tng t t
l ny ca qun th ch. iu ny khng phi lc no cng xy ra.
Trong nghin cu Bnh - Chng cng khng phi thng xuyn ghi nhn c tt c
cc trng hp b bnh trong qun th ch nh trong nghin cu thun tp v cng khng
lun lun t c mt c lng chnh xc v t l phi nhim ca nhm chng so vi t l
ca qun th ch. Gi tr ca nghin cu Bnh - Chng ty thuc phn ln vo hai vn
. (xem hnh 8.1)
IV. LA CHN PHNG PHP KHI TIN HNH NGHIN CUU
(1) Mt nghin cu Bnh - Chng c tin hnh trc kim nh mt gi thuyt,
nghin cu thun tp tin hnh sau.
(2) Bnh cng ph bin th cng d tin hnh mt nghin cu thun tp.
(3) Khang thi gian t khi phi nhim cho n khi b bnh cng ngn th cng thun
li cho mt nghin cu thun tp; khong thi gian di th nghin cu bnh chng nn
c chn hn.
(4) Ti liu h s c sn cng y , chnh xc th nn dng phng php Hi cu
hoc phng php Thun tp Hi cu (tude de cohorte rtrospective - tude prospective
dans le pass)
(5) C mt s kt hp mnh m gia yu t cn nguyn nghi ng v bnh th thun li
cho mt nghin cu thun tp (bom nguyn t v Leucmie).
(6) Nu nh d on c nhiu s thay i, bin ng trong cc nhm i tng ca
mt nghin cu tng lai th nghin cu bnh chng nn c u tin hn.
Xt y 6 im trn, ta thy rng: Phn ln cc nghin cu phn tch bng quan st
c thc hin bng phng php Hi cu.
Cht lng ca mt nghin cu Hi cu ph thuc vo tnh cht v mc phc tp
ca m hnh (d on) m ta a ra phn tch, gii thch; ph thuc vo tnh i din ca
nhng ngi b bnh, v s tng ng v phi nhim ca nhm chng v qun th ch
xy ra (qun th m kt qu nghin cu s c p dng).
V. PHN BIJT GIA PHN TCH THNG K V PHN TCH DCH T
Trc khi phn tch bng phng php dch t hc mt bng tip lin 2 x 2 nu trn,
nht thit phi tin hnh phn tch bng bng phng php thng k. Dng test
2
(chicarr) thc hin vic . Mc ch ca phn tch thng k l xc nh cc i tng


76
c phn phi trong bng tip lin 2 x 2 (theo 2 tnh cht: c v khng c bnh, c v khng
c phi nhim vi yu t nghin cu) l c lin quan hay khng lin quan ti s may ri. Mt
kt qu phn tch thng k c ngha ni rng: vai tr ca may ri trong s phn phi l
rt nh, lc mi tin hnh phn tch, nh gi bng phng php dch t hc v mi quan
h nhn qu. Nn s dng cng thc tnh
2
n gin nh sau:

D B C A D C B A
Nt
BC AD Nt
2
2
2

Trong : Nt =A + B + C + D .
Tra bng
2
, Vi t do bng 1:
2
= 3,841 p = 0,05

2
= 6,635 01 , 0 p .
VI. LUN XT VE MI QUAN HJ NHN QU KHI C KT HP
THNG K
Trong khi cha c thc nghim, ch mi bng phng php nghin cu quan st, cn
phi da vo cc tiu chun sau y xc lp mi quan h nhn qu:
1. Din bin theo thi gian
Nguyn nhn c trc, hu qu c sau: phi nhim vi yu t (nghi ng) trc, sau
mi b bnh. iu ny khng phi lc no cng c th xc nh c, nht l nhng bnh mn
tnh, thi k bnh di, v s bt u c th hon ton khng nhn thy.
2. mnh ca s kt hp
Dng RR o manh ca s kt hp: RR cng ln th s kt hp cng cht ch. i
khi ch cn da vo mt mnh ca s kt hp cng kt lun mi quan h nhn qu: Tt
c cc i tng phi nhim u b bnh v tt c cc i tng khng phi nhim u khng
b bnh .
3.Tnh c hiu ca s kt hp
c o bng RA. Mt mi tng quan l tng khi ch tn ti mi quan h gia 2 bin
s: mt yu t ch lin quan ti mt bnh v ngc li, mt bnh ch c lin quan vi mt yu
t. Tng quan gia thuc l v ung th phi l tng quan kh c hiu, t l quy kt (FER)
ca yu t cn nguyn thuc l chim u th so vi cc yu t khc.
4. Tnh cht ch trong mi quan h liu lng - hu qu
Nu phi nhim vi yu t nguy c cng nhiu, cng ko di th nguy c b bnh cng
tng. V d: nguy c b mc cc bnh ng h hp cng tng khi s nm ht thuc l cng
nhiu v s iu thuc ht trong ngy cng nhiu.
5. Tnh bn vng ca s kt hp
Cc tc gi khc nhau, dng cc phng php nghin cu khc nhau (Tng lai, hi
cu), tin hnh nghin cu trn cc i tng khc nhau cng a ra mt kt lun. V d:
Nhiu tc gi bng cc tip cn khc nhau trn cc i tng khc nhau ( Anh, M,
Php.vv...) u khng nh s bn vng ca mi quan h gia ht thuc l v ung th phi.
6. Gii thch tha ng


77
C ch tc ng ca yu t, s p ng sinh hc ca c th, s tng tc dn n b
bnh ngi phi c gii thch tha ng, chp nhn c trong phm vi hiu bit ca
chng ta v cc khoa hc c bn v sinh hc ngi.
7. Quan h vi nhng kin thc hin i
Chp nhn v sinh y hc, v chp nhn v cc ngnh khoa hc ni chung. Mi quan h
gia thuc l v ung th phi c chp nhn bi sinh hc hin i: Cht gy ung th
(Hydrocarbur a vng) c tm thy trong khi v goudron ca thuc l. Tc ng gy
ung th ca cc cht ny c xc minh trn sc vt th nghim.

CNG THUC TNH CC NGUY C V V D:
I. NGHIN CU THUN TP
1. Trnh by s liu (tn s)
Bnh Lnh
Phi nhim
A C Ne
Khng phi nhim
B D Nne
Nt
2. Cch tnh
S O CNG THUC
(1) Nguy c c nhn
nhng ngi phi nhim
1000
C A
A
Te hoc , 100 ... 100000
(2) Nguy c c nhn
nhng ngi khng phi nhim
1000
D B
B
Tne hoc , 100 ... 100000

(3)

Test thng k

D B C A D C B A
Nt
BC AD Nt
2
2
2

(4) ngha thng k ca (3)

05 , 0 p ; ... 01 , 0 p
tra bng
2
vi t do bng 1
(5) Nguy c tng i - c lng im
Tne
Te
RR
(6) Nguy c tng i - c lng khong
(vi khong tin cy 95%)
RR RR,
/ 96 , 1 1
RR
(7) Nguy c qui kt - c lng im Tne Te RA
(8) Nguy c qui kt - c lng khong
(vi khong tin cy 95%)
/ 96 , 1 1 , RA RA RA
(9) T l qui kt - c lng im nhm
phi nhim
100
Te
Tne Te
FER
e



78
(10) T l qui kt - c lng im cho qun
th ch (ton th nhng ngi phi
nhim v khng phi nhim)
100
Tpc Nt
Tne Te Ne
FER
pc

1000
Nt
B A
Tpc
(11) T l qui kt - c lng khong (vi
khong tin cy 95%):

/ 96 , 1 1
1 1 , FER FER FER
(12) Hiu chnh cc s o im v khong
ca Te, Tne, RR, RA, FER tu vo gi
tr ca chn on:
-
Ne
Sp Ne A
Te
1

-
Nne
Sp Nne B
Tne
1

(Sp: c hiu ca test)
3. V d
Mt nghin cu Boston v s kt hp gia vic s dng allopurinol vi xut hin my
ay (d ng) nhng ngi ang dng ampicilline, cho kt qu nh sau:

Nhng ngi c
ni my ay
(bnh)
Nhng ngi khng ni
my ay
(khng bnh)
Tng
Nhng ngi c s dng
allopurinol (phi nhim)
15 52 67
Nhng ngi khng s dng
allopurinol (khng phi nhim)
94 1163 1257
Tng 109 1215 1324
(1)
88 , 223 1000
52 15
15
Te
(2)
78 , 74 1000
1163 94
94
Tne

(3)

18 , 16
1163 94 52 15 1163 52 94 15
2
1324
52 94 1163 15 1324
2
2

10 , 4
(4)
01 , 0 p ; (tra bng
2
vi bc t do bng 1: 63 , 6
2
) 01 , 0 p
(5)
99 , 2
78 , 74
88 , 223
RR
(6)
RR RR, , 77 , 1 99 , 2
10 , 4 / 96 , 1 1
05 , 5
(7) 10 , 149 78 , 74 88 , 223 RA
(8)
, 83 , 77 10 , 4 / 96 , 1 1 10 , 149 , RA RA 37 , 220


79
(9)
% 60 , 66 100
88 , 223
78 , 74 88 , 223
e
FER
(10)
% 17 , 9 100
32 , 82 1324
78 , 74 88 , 223 67
pc
FER
11)
, 4358 , 0 6660 , 0 1 1 ,
10 , 4 / 96 , 1 1
e
e
FER FER 8022 , 0
hoc % 58 , 43 , % 22 , 80
(12) Gi s c hiu ca test chn on d ng l 95% (0,95) th:
88 , 173 1000
67
05 , 0 67 15
Te
78 , 24 1000
1257
05 , 0 1257 94
Tne
II. NGHIN CU BNH - CHNG
1. Trnh by s liu (tn s)
Bnh Lnh (chng)
Phi nhim
A C
1
M
Khng phi nhim
B D
2
M

1
N
2
N N
2. Cch tnh
S O CNG THC
(1) Nguy c c nhn nhng ngi
phi nhim


Khng tnh c ch t bng 2 x 2;

vi khi nim tng i: Te = RR
(2) Nguy c c nhn nhng ngi
khng phi nhim

Khng tnh c ch t bng 2 x 2;
vi khi nim tng i: Tne = 1

(3)

Test thng k
2 1 2 1
2
2
2
M M N N
N
N
BC AD

(4) ngha thng k ca (3)
05 , 0 p ; (tra bng
2
vi bc t do bng 1:
841 , 3
2
) 05 , 0 p
(5) T sut chnh - c lng im
BC
AD
OR
(6) T sut chnh - c lng khong
(vi khong tin cy 95%)
OR OR,
/ 96 , 1 1
OR
(7) Nguy c qui kt (c lng ch
vi khi nim tng i)
1 OR RA


80
(8) T l qui kt - c lng im
nhm phi nhim
100
1
OR
OR
FER
e

(9) T l qui kt - c lng im
cho qun th ch (ton th nhng
ngi c v khng phi nhim)
100
1 1
1
OR Pe
OR Pe
FER
pc

(Pe: T l phi nhim ca qun th ch)
(10) T l qui kt - c lng khong
(vi khong tin cy 95%)
/ 96 , 1 1
1 1 , FER FER FER
(FER = FER
e
hoc FER
pc
)
3. V d
Miettinen nghin cu s kt hp gia vic dng vin trnh thai (CO) v vim tc tnh
mch cho kt qu nh sau:
Nhng ngi c
vim tc tnh mch
(bnh)
Nhng ngi khng
vim tc tnh mch
(khng bnh)
Tng
Nhng ngi s dng vin
trnh thai (phi nhim)

12

53

65
Nhng ngi cha khi no s
dng vin trnh thai
(khng phi nhim)


30


347


377
Tng 42 400 442

(1)
Khng tnh c

(2) Khng tnh c


(3)

94 , 5
377 65 400 42
442
2
442
53 30 347 12
2
2

44 , 2
(4)
05 , 0 p ; tra bng
2
vi bc t do bng 1: 841 , 3
2
05 , 0 p
(5)
62 , 2
53 30
347 12
OR
(6)
OR OR, , 21 , 2 62 , 2
44 , 2 / 96 , 1 1
68 , 5
(7) 62 , 1 00 , 1 62 , 2 RA
(8)
% 83 , 61 100
62 , 2
00 , 1 62 , 2
e
FER

(9)

% 18 , 36 100
00 , 1 62 , 2 35 , 0 1
00 , 1 62 , 2 35 , 0
pc
FER
(Gi s: t l phi nhim ca qun th ch: pe = 0,35)
(10)
, 0845 , 0 3618 , 0 1 1 ,
44 , 2 / 96 , 1 1
pc
pc
FER FER 5550 , 0
hoc %, 45 , 8 % 50 , 55






81




ces




(n = 176)
P
(n = 320)
Kh.
(n = 120)
Kh. P
(n = 264)
NH CH
n = 440 n = 440
H 8.1. T


S :
999560





82
NGHIN CUU THC NGHIJM
Mc tiu hc tp
1. Phn bit c nghin cu thc nghim v nghin cu phn tch bng quan st;
2. Nu ra c cc loi nghin cu thc nghim;
3. Din gii c qui trnh tin hnh mt nghin cu thc nghim v ngha ca n;
4. Trnh by c c im ca thc nghim trong qun th, cch nh gi hiu lc
ca mt chng trnh.
I. KHI NIJM CHUNG
chng minh gi tr ca mt gi thuyt, chng minh kt qu ca mt nghin cu
phn tch bng quan st trc y, c th tin hnh bc tip theo l nghin cu phn tch
bng thc nghim (hay Dch t hc thc nghim). Thc nghim c tin hnh c th trn
ng vt, c th trn ngi tnh nguyn, c th nghin cu cc bnh truyn nhim cng
nh cc bnh khng truyn nhim. C th thc hin cc nghin cu thc nghim nh sau:
BNH TRUYN NHIM BNH KHNG TRUYN NHIM
ng vt
- Gy dch trn qun th ng vt. - Gy ung th thc nghim
- Nghin cu vaccin. - Gy x va ng mch thc nghim
- Virus hc thc nghim
Ngi
- Th vaccin.
- Nghin cu trn ngi tnh nguyn.
- Gy nhim bnh trn ngi.
- Thc nghim phi nhim vi cc yu t cn nguyn.
- Nghin cu v kim sot cc yu t nguy c.
- Nghin cu vic ngng phi nhim vi cc yu t
c hi.
Dch t hc thc nghim lin quan mt thit vi cc mn khoa hc khc nh: vi sinh
hc, min dch hc, huyt thanh hc, c cht, lm sng, v cc lnh vc khc ca y t cng
ng...Khi tin hnh nghin cu, ngoi vic ghi nhn cc kt qu bng phng php quan st
(Dch t hc m t, nghin cu phn tch bng quan st), dch t hc thc nghim c a thm
mt yu t mi vo qu trnh din bin t nhin ca bnh, chnh l s can thip (bng
thuc, vaccin...) v sau , nh gi hiu lc ca s can thip . Nghin cu thc nghim l
s chng minh trc tip mi quan h nhn qu.
V nhiu l do nh: o c, sc khe, chnh tr... cho nn, tin hnh thc nghim trn
ngi gp nhiu kh khn. Ty theo iu kin cho php, c hi thun tin..., c th thc hin
cc loi thc nghim khc nhau.
1. Thc nghim trong iu kin khng kim sot
p dng mt bin php y t cho mt qun th nht nh, c th coi nh l mt thc
nghim. V d: tim chng vaccin cho mt tp th lm h thp t l mi mc mt bnh l
mt thc nghim; nghin cu ny nhm chng minh hiu lc ca vaccin, kt qu ca chng
trnh tim chng, s p ng min dch ca c th v ca qun th.
Phn phi lng thc cho mt qun th dn c ang b i, lm ci thin tnh trng dinh
dng ca h, cng l mt v d.
Trong loi nghin cu ny, tt c nhng ai cn thit c chm sc u tham d vo;
cc i tng nghin cu khng c la chn ca ngi nghin cu.
2. Thc nghim trong iu kin c kim sot


83
chng minh trc tip, khch quan, chnh xc mi quan h nhn qu, chng minh
hiu lc ca mt chng trnh can thip, khi nghin cu phi chn 2 nhm:
- Nhm nghin cu: Chu s can thip.
- Nhm chng: Khng chu s can thip.
Sau so snh kt qu ca hai nhm .
Cng dng cch ny so snh phng php can thip mi v phng php can thip
tt nht trc y; cng c th so snh phng php can thip mi v tnh trng khng chu
s can thip no c. Thc cht y l phng php so snh thc nghim.
3. Thc nghim trong iu kin t nhin
C mt yu t no xut hin mt cch t nhin trong qun th (khng phi c ca
ngi nghin cu), tin hnh phn tch bng quan st tc ng ca yu t ln sc khe v
bnh tt ca qun th.
V d: V n bom nguyn t Hiroshima l c hi nghin cu tc ng ca phng
x ln con ngi, nghin cu phng x theo mt , thi gian phi nhim, v khong cch t
trung tm n... S phn b cc i tng phi nhim vi yu t nghin cu c hi nh vy l
hon ton th ng.
II. K HOCH NGHIN CUU THC NGHIJM
Mi k hoch nghin cu thc nghim trong lm sng cng nh trong y t cng cng
u nhm mc ch l gim ti a cc sai s. Cc k hoch ra u chu nh hng ca
nhiu yu t:
- Mt k hoch l tng khng c sai s;
- thc t nguyn ca cc i tng tham gia chng trnh thc nghim;
- S iu ha cc yu t tc ng ngoi mun;
- S tun th theo ng chng trnh ra;
- Nhng yu cu v o l khi thc nghim trn ngi.
thc hin mt nghin cu thc nghim trn ngi, c nhiu cch so snh khc nhau:
(1) Phn phi ngu nhin cc i tng nghin cu vo cc nhm:
- Nhm chu s can thip;
- Nhm chng: khng chu s can thip.
(2) Phn phi khng ngu nhin cc i tng nghin cu vo cc nhm:
- So snh ng thi cc d kin: Gia cc nhm Kt i, hoc gia cc nhm khc
nhau sau khi chun ha.
- So snh k tip nhau: Gia cc nhm c can thip bng phng php mi vi cc
nhm c can thip bng cc phng php khc, hoc so snh gia cc nhm chu s can
thip cho nhau.
III. THC NGHIJM NGU NHIN
loi tr ti a cc sai s, trong qu trnh nghin cu, tt nht l tin hnh thc
nghim ngu nhin, cc bc tin hnh nh sau: Xem bng 9.1.
K hoch thc nghim ngu nhin ni trn ch thc hin c khi cc i tng tham
gia ng cho chn ngu nhin, iu ny khng phi lc no cng t c. Cc i tng
c th thch c nhm ny, c th thch c nhm kia.
khc phc iu , Zelen ngh chn ngu nhin trc khi cc i tng tha
thun, v nhng ngi t chi vo nhm thc nghim s c xp vo nhm chng.


84
(1) Tin trnh c in:











(2) ngh ca Zelen:






IV. C IM CUA THC NGHIJM TRONG QUN TH
t c kt qu mong mun, khi tin hnh thc nghim trn qun th ngoi bnh
vin mt thc nghim no , l p dng mt chng trnh y t nht nh..., cn phi xt ti
mt s vn nh sau:
1. iu kin chung
Sau khi t c cc kt qu mong mun phng th nghim (trn sc vt), v trn
ngi tnh nguyn, bc tip theo mi thc hin trn qun th.
- Tin hnh thc nghim trn qun th c nguy c mc cao, trong khong thi gian d
on s c t l mi mc cao.
- Cng ng phi chp nhn hp tc.
- Y t c s, chnh quyn a phng chp nhn ng h.
- Cn bnh c phn tch chi tit trc khi chng trnh thc nghim c thit lp,
t nht t 5 n 10 nm.
- Nhng ngi tham gia chng trnh phi c thng bo v thc nghim (t chc tin
hnh v nguy c).
- Phi c y nhn s, phng tin, c s hp tc gia nh dch t hc v nh thng
k hc ngay t giai on u, lc lp k hach ca chng trnh.

Nhm A
i tng
tiu chun
ng
tham gia
Khng

CHN
NGU
NHIN
Nhm A
Nhm B
Khng tham gia (t chi)
C
i tng
tiu chun

CHN
NGU
NHIN
Cc i tng khng chp
nhn chn ngu nhin
Nhm A
Chn ngu nhin nhng
i tng ng
Nhm B


85
Bng 9.1: Quy trnh tin hnh mt nghin cu thc nghim

CC GIAI ON T CHC TIN HNH





































L qun th m kt qu nghin cu s c p dng
1. Xc nh qun th
Chn mt mu ngu nhin cc i tng cn thit trong qun th
ch - Mi h tham gia chng trnh thc nghim
2. Chn i tng
nghin cu:

Mt phn t chi,
khng tham gia
Mt phn ng tham gia
3. Nhn cc i tng
tham gia:
4. Phn phi lm 2
nhm:
Nhm thc nghim:
chn ngu nhin
Nhm chng:
chn ngu nhin
5. Thc nghim:
Can thip(vaccin, thuc...)
ging nh can thip cho
qun th ch
Mt placebo cng phng
php, thi gian, nhn vin...
nh nhm thc nghim
6. c kt qu:
Quan st, o lng theo tiu
chun nh trc
Quan st, o lng theo tiu
chun nh trc
7. iu ha cc yu t
ca nhng i tng
kgng chp nhn:
Chp
nhn
chng
trnh
Chp
nhn
chng
trnh

Khng
chp nhn
chng
trnh

Khng
chp nhn
chng
trnh

8. Kt qu tht c bc
l; phn tch kt qu:
Ti giai on ny, trn mt mu rt nh so vi qun th ch, mt
nh gi thng k khng c sai s mi c thc hin- c th
m rng, p dng cho qun th ch
A: Kt qu bit c; B: Kt qu khng bit c

A B A B A B A B


86
2. c im chung
- Tin hnh thc nghim trn nhng ngi c b ngoi khe mnh, cho nn h cha sn
sng hp tc.
- Qun th lun lun bin ng (tng, gim) nn c nhiu kh khn khi ghi nhn v
nh gi kt qu.
Khng ch nh gi kt qu v dch t hc, m phi nh gi v mt t chc thc hin
chng trnh, v v mt li ch kinh t tan din.
3. Tnh cht v phng php
(1) Khi lp k hach nghin cu, cn phi d on trc cc yu t nhiu, s tng tc
hp lc hoc lai tr nhau ca ng thi nhiu yu t.
(2) Cc chng trnh y t khng ch da trn mt s can thip duy nht, m phi xt ti
nhiu s phi hp. V d: Theo di vai tr d phng bnh mch vnh ca mt loi thuc,
trong cc ln kim tra nh k phi theo di c nhng thay i ca hot ng th lc, ch
dinh dng, gnh nng cng vic...
(3) Khng phi lc no cng c th thc hin c vic chn ngu nhin, cc i tng
c th thay i thi trong qu trnh thc hin chng trnh.
(4) Trong th vaccin, cc k hoch nghin cu khc nhau s dn n cch nh gi khc
nhau (Min dch tp th, min dch c th).
(5) iu tra trn thc a: Phi nhn bit c cc yu t nhiu, v phi bit cch trung
ha n; phi bit c s hp lc, s loi tr nhau ca cc yu t; phi bit cch c lng t
l quy kt ca s can thip.
(6) Tin hnh thc nghim trn qun th c t l mc bnh cao, tc nhn gy bnh ang
c mt, ang lan truyn trong qun th, v tc nhn ang gy nn nhng biu hin r rng.
V du: Th mt loi vaccin mi trn qun th vo thi im m ngay sau khi tim chng
vaccin gy min dch tip theo l thi k c d on l t l mi mc s cao.
V. NH GI HIJU LC CUA MT CHNG TRNH
c lng hiu lc ca mt chng trnh can thip c da trn khi nim o lng
nhn qu, o lng t l quy kt, nh cch tnh cc s o trong cc nghin cu phn tch bng
quan st. V d: Th mt lai vaccin: Nhm c tim chng vaccin s c t l mi mc thp
hn so vi nhm chng (nhm khng c tim chng vaccin - nhm placebo). Hiu lc bo
v ca vaccin c tnh theo cng thc:
100
Tni
Ti Tni
HLBV
Trong : - Tni: l t l tn cng nhm chng;
- Ti : l t l tn cng nhm c tim chng vaccin.
Gi s, t l mi mc cm nhm chng l 90%; t l ca nhm c tim chng
vaccin (cm) l 18%; th hiu lc bo v ca vaccin cm l:
% 80 100
% 90
% 18 % 90

Nh vy: Kh nng bo v ca vaccin cm l 80%.


ces

87
CC KHI NIJM VE DCH T HC NHIM TRUNG

Mc tiu hc tp

1. Xc nh c cc khi nim v bnh nhim trng, cch phn loi dch t hc bnh nhim
trng
2. M t c cc c trng dch t hc ca cc yu t tc nhn mi trng v vt ch trong
dch t hc bnh nhim trng.

I. MT VI KHI NIJM
Nhng tin b to ln ca y hc gip chn on v iu tr cng nh phng c
nhiu bnh nhim trng. Tuy nhin bnh nhim trng vn chim v tr quan trng ngay c
nhng nc cng nghip pht trin. c bit cc nc ang pht trin bnh nhim trng l
nguyn nhn hng u ca bnh tt, t vong v cho n nay, ch c bnh u ma l bnh duy
nht b tiu dit trn tri t. Thm vo , xut hin nhng bnh nhim trng mi, nguy
him, tnh cht ly lan rng ri a loi ngi vo nhng tnh hung kh khn khc. Bnh
nhim trng cc nc ang pht trin thng gn lin vi tnh trng suy dinh dng, vn
ha thp km v cc hnh vi khc c lin quan n x hi.
1. Nhim trng v ly lan
Nhim trng l s xm nhp ca mt vi sinh vt gy bnh vo bn trong mt c th k
ch (ngi hay ng vt), vi sinh vt c kh nng pht sinh pht trin trong c th k ch .
Nu hot ng chuyn ha ca vi sinh vt nh hng n chuyn ha ca c th ca k ch
th s xut hin bnh.
Truyn nhim l s truyn mt bnh nhim trng no t c th ny sang c th
khc do tip xc trc tip hay tip xc gin tip.
Khng phi bnh nhim trng no cng ly lan, cc bnh nh un vn, histoplasmosis,
blastomycosis, dui mt gc no , l nhng bnh nhim trng nhng khng ly.
2. Bnh nhim trng trong cng ng ni chung v bnh nhim trng trong bnh vin.
Theo cch ni chung, mt tp th chu nh hng ca nhiu bnh nhim trng, nhng
nh hng ny khng phi lun lun hin din cng khp. Nhim trng tp th nhng bnh
nhn nhp vin c tm quan trng khc bit, bnh lan truyn theo phng thc khc, v
kim sot cn c mt tip cn dch t hc c bit. V d nhim trng do t cu v trc chun
coli c tm quan trng c bit i vi vi nhng bnh nhn nm trong bnh vin so vi
nhm dn sng trong cng ng ni chung khng nhp vin.
3. Bnh nhim trng nhanh v nhim trng chm
Cc bnh nhim trng c in trong nhiu trng hp, xut hin sau mt thi k
bnh tng i ngn, thng di hai thng. Nhng pht hin mi y cho thy c nhiu bnh
c thi k bnh rt di, ngi ta gi l nhng bnh nhim trng chm.
4. Nhim trng ngoi sinh v nhim trng ni sinh
Thng thng, vi sinh vt gy bnh khi xm nhp vo c th k ch s dn n tc
ng qua li vi c im l gy bin i ca c th k ch: l trng hp nhim trng
ngoi sinh. Nhng c khi s xm nhp ny khng dn n hu qu gy bnh ngay cho k ch,
m ch xy ra sau mt thi gian di vi s hin din vi sinh vt hin din mt cch th ng
trong c th k ch: ngi ta gi l nhim trng ni sinh v / hay l nhim trng chm.
Bn kha cnh phn loi trn (c minh ha hnh 1.) cho thy vic kho st dch t
hc mt loi bnh truyn nhim i hi s dng cc tip cn a dng khc nhau.

88
Mt bnh c th ngoi sinh, tin trin nhanh v nng trong mi trng bnh vin,
trong lc mt bnh truyn nhim khc c th ni sinh, tin trin trong cng ng chung.
Ly lan Khng ly lan

Ngoi sinh

Trong cng ng chung

BJNH NHIM TRUNG

Ni sinh

Trong bnh vin

Nhanh Chm
Hinh 10.1. Cac mt a dang cua phn loai dch thoc bnh nhim trung.
II. C TRNG DCH T HC CUA TC NHN, VT CHU V MI TRNG
1. Tc nhn
Trong trng hp bnh nhim trng, tc nhn gy bnh l tc nhn sinh hc, l
nhng vi sinh vt gy bnh.
C 4 c trng ln: Tnh cht ly lan, tnh cht gy bnh, c lc, kh nng c th xm
nhim ca vi sinh vt.
1.1. Kh nng ly lan
Kh nng ly lan l kh nng mt tc nhn gy bnh c th lan truyn trong mt tp
th. Tnh cht ny c din t trong dch t hc bng t l tn cng (attack rate) v t l tn
cng th cp (secondary attack rate).
T l tn cng hay t l bc pht u tin =
B
A
100 (hoc 1000)
T l tn cng th cp hay t l bc pht th cp =
D
C
100 (hoc 1000)
Trong A: l s bnh nhn c pht hin u tin (s mi mc),
B: s ngi c th tip th bnh
C: s trng hp mi mc th cp
D: s ngi tip th bnh tr i s ngi mc bnh u tin.
1.2. Kh nng gy bnh
Kh nng gy bnh l kh nng ca vi sinh vt c th gy bnh cho k ch. Trong dch
t hc kh nng gy bnh c din t bng t l sau:
Kh nng gy bnh =
F
E
100
Trong E l s ngi b nhim v mc bnh
F l tng s ngi b nhim.
1.3. c tnh
c tnh l kh nng ca tc nhn c th gy ri lon bnh l. c tnh ty thuc vo
c im sinh ha ca vi sinh vt (c t) v kh nng pht trin ca vi sinh vt trong c th
k ch. Trong dch t hc, c tnh ca vi sinh vt gy bnh c nh gi bng t l cht hay
t l bnh trm trng (da trn mt s tiu chun cho trc) so vi tng s ngi mc bnh, v
d bnh cm c hoc khng c bin chng vim phi.
1.4. Kh nng xm nhim

89
Kh nng xm nhim l kh nng ca vi sinh vt sau khi vo c th k ch, c th i
vo cc c quan t chc v cc h thng ca c th. Cn phn bit c tnh v kh nng xm
nhim l 2 thut ng m t 2 hin tng khc nhau, v d Chlostridium tetani l mt tc nhn
rt c nhng t xm nhim / lan trn, trong khi Salmonella l tc nhn t c hn nhng
xm nhim rt mnh.
Mt s bnh nhim trng thng thy v nhng c trng v tc nhn gy bnh c lin
quan n k ch c m t trong bng sau y (bng 1):
Bng 10.1: Tm tt cc c trng ca tc nhn
Phn loi
Tng i
Kh nng ly lan Kh nng gy bnh c tnh


Cao
u ma
Si
Thy u
Bi lit
u ma
Di
Si
Thy u
Cm lnh
Di
u ma
AIDS

Trung bnh
Ban
Quai b
Cm lnh
Ban
Quai b
Bi lit
Thp Lao Bi lit
Lao
Si

Rt thp
Phong (?) Phong (?) Ban *
Thy u
Cm lnh
*Ban (Rubella) c c tnh rt cao i vi bo thai.
2. Mi trng
Hai yu t quan trng ca dch t hc bnh truyn nhim c lin quan n mi trng
l: 1) Thi gian tn ti v sinh sn ca vi sinh vt trong mi trng, 2) Phng thc v phm
vi lan truyn trong mi trng.
Thi gian tn ti v kh nng sinh sn ca tc nhn ty thuc vo c tnh vt l, ha
hc v sinh hc ca mi trung. V d nhit , m, s c mt ca cht dinh dng to
thun li cho vi trng thng hn. iu kin thiu Oxy l yu t thun li cho vi khun him
kh nh Clostridium botulinum. Mi trng khng kh kh v c bc x s khng thun li
cho trc trng lao.
3. Vt ch
Tnh cht ca c th ngi xc nh nhng iu kin ly truyn bnh. Mc
khng khng c hiu (tnh trng dinh dng, kh nng p ng v thch nghi vi bin i ca
mi trng), v khng c hiu ca cc c th xc nh s lan truyn ca tc nhn gy
bnh, hnh thi lm sng v mc trm trng ca dch bnh.
Mt c nhn cha mt tc nhn gy bnh c kh nng ly bnh cho ngi khc c
gi l ngi mang mm bnh hay ngi mang trng, trn thc t t ny ch ngi
mang vi trng m khng c triu chng lm sng.
V phng din dch t, ngi ta phn bit:
- Ngi mang mm bnh hot ng: gm nhng ngi ang mc bnh t thi k
bnh n thi k dng bnh.
- Ngi mang mm bnh tim n: v mt dch t l nhng ngi mang mm bnh
nhng khng o thi tc nhn gy bnh ra mi trng chung quanh. Ngi mang mm bnh
c th thay i t th hot ng sang th tim n hoc ngc li.

90
- Ngi mang mm bnh mn tnh: mang tc nhn gy bnh sau khi khi bnh v lm
sng trong mt thi gian rt di, c khi cho n lc cht.
- Ngi lnh mang mm bnh: mt ngi tip xc vi ngi mang mm bnh v c s
xm nhp ca vi sinh vt nhng hon ton khe mnh cng c th l ngi mang mm bnh.
C th phn loi ngi mang mm bnh theo cc thi k ca bnh nhim trng (Bng 2):
Bng 10.2: Phn loi ngi mang mm bnh theo cc thi k ca bnh
Loi ngi mang trng V d
- Khng r rng trong a s trng hp - Virus bi lit, No m cu, Virus vim gan
- Ngi mang trng thi k bnh - Virus thy u, si, vim gan
- Ngi khi bnh mang trng - Vi trng bch hu, virus vim gan B, cc
chng Salmonella
- Ngi mang trng mn tnh - Vi trng thng hn, virus vim gan B
Ngi ta cn da vo cc c im c lin quan n vt ch thit lp cc ch s m
t mt v dch
T l tip xc =
S ngi tip xc vi tc nhn gy bnh
Ton b qun th

T l min dch =
S ngi min dch
Ton b qun th
Qun th nh vy c chia ra nhng ngi tip th bnh (khng c min dch) v
nhng ngi c min dch. Trong nghin cu dch t hc cn xc nh r qun th tip xc
(ton b ngi tip xc vi tc nhn gy bnh), v qun th c nguy c tc l ton b ngi
tip xc vi tc nhn gy bnh loi tr nhng ngi c min dch.
III. NHIM TRUNG NGOI SINH
1. Cc thi k ca bnh truyn nhim
Cc bnh tryun nhim tin trin qua cc giai on khc nhau, cc giai on ny thay
i ty theo mi bnh.
Thng thng bnh truyn nhim tri qua cc giai on sau y:
1.1. Thi k bnh
Thi k bnh c xc nh t lc vi trng xm nhp vo c th cho n khi c du
hiu lm sng u tin.
Vic xm nhp vi trng t mt ng xm nhp thch hp vo mt c th tip th s
gy ra cc hin tng chnh sau:
- S can thip ca tc nhn (kch thch gy bnh), nh ni c tr, thch ng vi c
th k ch v sn xut c t.
- Phn ng ca k ch: Vim, thc bo, sn xut khng th v khng c t, thay i
v th dch v t chc, st ri lon tun hon...
Thi k bnh c c im ty theo loi bnh, di ngn khc nhau, v d bnh lu c
thi k bnh ngn, bnh thng hn hay vim gan virus c thi k bnh di. N ty thuc
vo s lng vi trng xm nhp, tc sinh sn, ng xm nhp, v tr c tr v gy bnh.


91
1.2. Thi k tin triu
Thi k tin triu l thi k chuyn tip, biu hin bng cc triu chng khng c
hiu nh st, mt mi.
1.3. Thi k triu chng c in ca bnh
Thi k ny cn gi l thi k lm sng, l thi k xut hin cc triu chng lm sng
in hnh ca bnh. Thng thng qua biu hin lm sng ca nhng trng hp u tin m
mt v dch c pht hin v xc nh chn on bng xt nghim.
1.4. Thi k h st
Cc biu hin lm sng gim dn cng v dn dn mt hn.
1.5. Thi k hi phc
C s ti lp dn cc chc nng v hnh thi, kh nng p ng v thch ng vi cc
yu t ca mi trng.
1.6. Thi k t c s bnh phc, khe mnh hon ton
3. Thi k lm sng
4. Thi k h st

2. Tin triu chng 5. Thi k hi phc

1. bnh 6. Khe mnh

Hinh10. 2. S minh ha cc thi k ca mt bnh nhim trng
2. Cc th ca mt bnh truyn nhim
2.1. S xut hin ca mt bnh truyn nhim
Th bnh khng triu chng lm sng: xy ra khi b ly bnh nhng khng c biu
hin lm sng. i khi ngi ta gi l th gn lm sng (subclinic).
Th bnh c tt c cc triu chng lm sng c bit.
Th bnh c triu chng lm sng khng in hnh.
Th bnh tim tng: c mt s cn bng gia tc nhn v vt ch. Khng c biu
hin lm sng v khng c s gii phng tc nhn gy bnh ra mi trng bn
ngoi. V d mt giai on no ca bnh lao hay bnh giang mai, khng c s
ly bnh.
2.2. Tnh a dng ca bnh truyn nhim
Mt bnh truyn nhim thng mang tnh a dng, vi nhng trng hp lm sng
in hnh, khng in hnh, vi cc biu hin lm sng khc nhau.
2.3. Thi gian ly nhim: l thi k mt ngi tr nn ly nhim
Trong dch t hc khong thi gian t khi vi sinh vt xm nhp vo c th cho n khi
tr nn ly nhim ti a quan trng hn khi nim thi k bnh, gip phn tch l gii mt
v dch.
2.4. Thi k gii phng tc nhn gy bnh
Thi k k ch o thi tc nhn gy bnh ra mi trng bn ngoi, thng bt u t
thi k tin triu v chm dt vo trc thi k dng bnh. Thi k ny cn thay i theo
bnh, c khi c mt thi gian di.
ces

92
QU TRNH DCH

Mc tiu hc tp
1. M t c cc mt xch trong s ly lan ca bnh nhim trng v phn loi bnh
nhim trng theo ng ly truyn.
2. Tho lun c khi nim v qu trnh dch trong cc bnh nhim trng
3. M t c cc mt xch c bn ca qu trnh dch
4. Phn tch c vai tr ca yu t t nhin v x hi i vi qu trnh dch.
5. Tho lun c v vic p dng lun thuyt v qu trnh dch trong phng chng v
kim sot cc bnh nhim trng

I. KHI NIJM VE QU TRNH DCH
1. nh ngha
Qu trnh dch l mt chui cc tnh trng nhim trng (bnh nhn v ngi mang
trng) ni lin vi nhau, qu trnh dch biu hin di dng cc tiu im nhim trng (foyers
infectieux) bao gm mt hay nhiu bnh nhn v nhng ngi mang trng. Nh vy c th
ni qu trnh dch l mt chui nhng dch c lin quan vi nhau, mi dy lin h gia cc
dch ny ty thuc vo cc iu kin quyt nh bi mi trng x hi, ni qu trnh dch pht
trin.
Qu trnh dch ca cc bnh khc nhau th mang nhng nt c trng khc nhau, i
vi mt bnh nhim trng, qu trnh dch cng thay i theo tng giai on lch s khc nhau,
c bit qu trnh dch chu tc ng rt ln ca yu t t nhin v yu t x hi, iu kin
sng ca mt qun th.
2. Cc mt xch ca qu trnh dch
tn ti mt qu trnh dch phi c 3 yu t bt buc: Mt ngun tc nhn gy bnh,
mt c ch truyn bnh nhim trng v mt tp th tip th bnh. Chng ta c th gi vn tt
3 yu t ny l:
Ngun truyn nhim
C ch truyn nhim
Khi cm th.
C ch truyn nhim lm cho qu trnh dch c duy tr vi cc thnh phn ca chui
dy xch minh ha cho 3 giai on:
- Giai on 1: Vi sinh vt ra khi c th k ch, ca ra c th l ng h hp, tiu
ha, ng da nim mc, hoc ng mu. Ca ra ca tc nhn gy bnh ph thuc:
+ V tr gy bnh
+ Vi sinh vt lu thng t do trong c th k ch, hay hn ch mt c quan, h thng
+ ng ly truyn
Tc nhn gy bnh c th c mt (bnh cm) hay nhiu ca ra (lin cu khun, trc
khun than)
- Giai on 2: Tc nhn gy bnh tn ti mi trng bn ngoi. Mi trng ny cng
ty thuc vo ng ra ca tc nhn gy bnh. S truyn nhim c th xy ra trc tip hay
gin tip, c th ni trong trng hp truyn nhim theo c ch trc tip giai on 2 ny ch
din ra trong mt khonh khc ngn ngi.
Cc yu t ca mi trng gp phn vo c ch truyn nhim l khng kh, t, nc,
thc phm, dng c nhn, dng cng cng v dng c y t, chng ta gi l nhng yu

93
t truyn nhim. Cc vectors trung gian truyn bnh cng c th c xem l yu t truyn
nhim.
- Giai on 3: Tc nhn gy bnh xm nhp vo mt k ch mi. Ca vo ca cc tc
nhn gy bnh, cng gm cc ca nh ca ra.


















Hnh 11.1: Chui lan truyn ca mt bnh truyn nhim

II. NGUON TRUYEN NHIM
Ngun truyn nhim c th l ngi bnh, ngi mang trng, hay ng vt. Mt tiu
im dch hay dch trong cng ng hay mt dch trong thin nhin c th l im khi
pht ca nhim trng.
Nhiu tc gi xem cc cha vi trng khng phi l ng vt nh sa, tht, phn nh
l ngun nhim trng.
1. Ngi
1.1. Ngi m
Ngi m l ngun truyn nhim quan trng nht, v c th gii phng ra mi trng
bn ngoi mt lng ln cc vi sinh vt gy bnh ang c c lc cao, c mt s biu hin
lm sng ca bnh thc y vi sinh vt gy bnh lan truyn mnh m triu chng i tiu nhiu
ln trong bnh t, l. Nhng ngi m li l ngun truyn nhim r rt nn d pht hin cch
ly.
cc thi k khc nhau ca bnh nhim trng, tnh cht ly lan cng thay i:
Trong thi k bnh, tnh cht truyn nhim t quan trng. Cng v cui thi k
bnh, kh nng ly nhim cng ln.
Trong thi k ton pht, trong hu ht cc bnh nhim trng, mc ly lan cao
nht thng trng vi thi k bnh.
thi k hi phc: kh nng ly lan gim dn nhng trong a s cc bh truyn
nhim c th cn tip tc o thi tc nhn gy bnh cho n cui thi k hi phc
nh i vi bch hu, thng hn, t...C bnh nh thng hn c khi thi gian
mang vi trng rt di v tr thnh ngi khi bnh mang vi trng.
NGUON

NG
TRUYEN
NHIM
K CHU
TIP TH CA
RA
CA
VO

- Ngi bnh
- Ngi mang trng
- cha ng vt
- cha khng phi
ng vt

- Tip xc trc tip
- Git nc bt
- dng c nhn
- Nc, thc phm
- Tit tc
Ngi lnh
- Tnh trng SK chung
- Dinh dng
- Di truyn
- Min dch
- H h hp
- H tiu ha
- Da nim mc (tit niu,
sinh dc)
- ng mu, vt t tit
tc ht mu
- H h hp
- H tiu ha
- Da nim mc (tit niu,
sinh dc)
- ng mu, vt t tit
tc ht mu


94
Ngi mc bnh nhim trng mn tnh nh lao, mt ht, v mt dch t hc l
ngun truyn nhim lu di nu khng ch pht hin v c bin php phng
th kh trnh c ly lan
Ngi bnh khng in hnh : kh nng ly lan tu thuc tng loi bnh, tng th
lm sng khc nhau.
1.2. Vai tr truyn nhim ca ngi mang vi trng
Ngi khi bnh mang vi trng
Trong mt s bnh truyn nhim ngi bnh khi lm sng, vn cn tc nhn gy
bnh trong c th, trong mt thi gian c khi cc xt nghim khng tm thy. Ngi bnh vn
c kh nng ly lan, nn trng thi mang trng ny c ngha ln v mt DTH, nht l khi
ngi mang trng lm vic trong cc c s cng cng nh nh n, cung cp nc, nh tr.
Ngi lnh mang trng
Ngi lnh mang trng thng ch l ngun truyn nhim trong mt thi gian tng
i ngn, t quan trng v mt dch t hc.
1.3. So snh tnh cht truyn nhim ca ngi m v ngi mang trng
Ngi mang trng tuy ch bi tit ra mi trng s lng t, t ly hn so vi ngi
m, nhng nhiu khi kh pht hin, do l ngun truyn nhim lu di. trong khi , ngi
bnh tuy ly lan nhiu hn nhng khi pht hin v c cch ly iu tr li tr nn t nguy
him v gim kh nng ly lan.
2. ng vt
Cc bnh truyn t ng vt sang ngi ch chim t l nh trong cc bnh nhim
trng ngi. Cc bnh nh bnh than, bnh di, bnh xon khun, bnh dch hch l nhng
bnh truyn t ng vt sang ngi, qu trnh dch t nhin l ng vt, tuy nhin khi qu
trnh dch c c ch ly lan gia ng vt v ngi, ngi cng c th c kh nng tip th
bnh cao, th c nhiu ngi b ly bnh t ng vt l ch yu, ch khng phi t ngi.
Ngi ta gi ngi trong trng hp ny l k ch c hi (occasional host).
Nhng ng vt tr thnh ngun truyn nhim cho ngi cn c iu kin:
V c im sinh vt hc : ng vt l loi tip cn vi loi ngi v d ng vt
c v l ngun truyn nhim nhiu bnh hn loi chim.
Trong hot ng hng ngy ngi c tip xc vi ng vt. Nh ngh nghip chn
nui, sn bn, th y hoc s dng tht, da, lng ca ng vt b m.
III. CC YU T TRUYEN NHIM V C CH TRUYEN NHIM
C ch truyn nhim ca mt bnh nhim trng c trng bng ng truyn nhim
vi li ra ca tc nhn gy bnh khi k ch v li vo ca tc nhn k ch mi, cng
vi phng thc tn ti ca tc nhn bn ngoi c th k ch. Cc yu t truyn nhim nh :
khng kh, t, nc, thc phm, tit tc c vai tr trung gian trong mt khong thi gian no
gip vi sinh vt gy bnh sng st khi ra khi c th k ch v a vi sinh vt gy bnh
xm nhp vo c th k ch mi.
1. Vai tr truyn nhim ca khng kh
Khng kh l yu t truyn nhim cc bnh ng h hp theo phng thc: git nc
bt v bi.
Cc git nc bt thot ra t ngi m hoc ngi mang mm bnh c cha tc nhn
gy bnh, ngi lnh ht th khng kh c git nc bt cha tc nhn gy bnh c th b ly.
Mi trng khng kh khng thun li cho vi sinh vt, c ch truyn qua git nc bt

95
ch c tc dng nu gn ngun truyn nhim (khong cch 1,5-2 m). Cc bnh ly truyn
theo c ch ny nh cm, si, ho g ch xy ra khi c s tip xc rt gn gia ngi m vi
ngi khe.
Mt s bnh c th ly truyn qua bi c cha tc nhn gy bnh trong khng kh, bi
cha tc nhn gy bnh c th c ngun gc t git nc bt kh i v tc nhn c sc
khng cao i vi ngoi cnh nh vi trng lao c th tn ti c trong bi. Mt s tc nhn
gy bnh cho ng vt cng c th truyn sang ngi qua bi, nh trc khun bnh than t da
lng sc vt, st th rng t phn.
Bnh truyn nhim qua khng kh ly lan nhanh v ch cn ht th khng kh c tc
nhn gy bnh l c th b ly bnh. Bnh lan truyn qua khng kh rt kh cch ly, bnh cng
ly lan nhanh chng trong khu vc dn c ng c.
2. Vai tr truyn nhim ca nc
Nc l yu t truyn nhim quan trng ca nhiu bnh ng rut. Nc b nhim
bn vi cc cht bi tit ca ngi v ng vt, sng h c th b nhim phn ngi v ng
vt, do nc cng rnh vo, do ngi bnh v ngi mang trng n tm git, do nc thi
ca bnh vin hoc nh my.
Vi sinh vt gy bnh ng rut c th sng trong nc mt thi gian.
-Phy khun t c th sng trong nc n 20 ngy
-Trc khun thng hn cng sng c vi ngy n vi tun
-L Amp, c bit th kn c th tn ti lu n 8 thng.
Nhiu v dch t lan rng v ly lan qua ng nc.
Mt s bnh da nim mc c th ly qua ng nc, v d vim kt mc mt do
virus, bnh au mt ht.
Mt vi bnh t sc vt truyn qua ngi thng qua nc, v d bnh xon khun
Leptospira, nc tiu ca loi gm nhm, tru b lm nhim bn ngun nc, ngi b nhim
trng khi ung, tm git, lm vic ng ng, nhn vin cng trnh th no vt cng rnh c
th ly bnh v Leptospira c th xm nhp qua da v nim mc b tn thng.
Trong mt s bnh sn, nc khng nhng l ng truyn nhim m cn l ni k
sinh vt tri qua mt chu trnh pht trin trong c th vt ch trung gian.
3. Vai tr truyn nhim ca t
Cng nh nc, t b nhim bn bi cht bi tit ca ngi v sc vt, mc nhim
bn ca t cao hn v a s ng vt sng trn t, nhng t t tip xc vi ngi nn vai
tr truyn nhim ca t thp hn nc. Nc ung c th truyn vi trng bnh ng rut
cho ngi mt cch trc tip trong khi t ch c th truyn gin tip thng qua nc hoc rau
qu mi vo rut, ng truyn nhim trong trng hp ny phi qua mt thi gian di nn
phn ln mt tc dng.
t l yu t truyn nhim c lp trong mt s bnh nh bnh lao, bnh than. N
cng c tc dng bo v nha bo ca vi trng un vn, hoi th sinh hi.
t c vai tr ln trong s truyn bnh giun sn, trng giun c bo tn lu vi thng
trong t, khi trng giun a, giun mc vo t cng vi phn, chng qua mt giai on pht
trin trong t, sau xm nhp vo c th ngi qua ming, hoc u trng chui qua da (giun
mc)
4. Vai tr truyn nhim ca thc phm
Thc phm l yu t truyn nhim quan trng trong bnh ng rut. Nhiu loi vi
sinh vt gy bnh c th tn ti trong thc n trong mt thi gian di, mt s cn c th sinh

96
sn c trong thc n. Thc n nhiu cht m thng l mi trng t cho vi trng.
Thc n c th b nhim bn gin tip qua t, nc, rui nhng, hoc trc tip qua tay
ngi m hay ngi mang mm bnh.
Cc bnh truyn qua nc nh t, l, thng hn u c th truyn qua thc n. Cc
bnh giun sn do t u truyn qua thc n nhim bn.
Cc bnh sc vt c th truyn qua ngi do n tht, trng, sa ca sc vt m. Vi
khun st ln sng c th tn ti 1 - 2 thng trong sa d cu v ph mt lm t sa ca d
cu b m.
Thc n l yu t truyn nhim c nht trong nhm bnh nhim trng nhim c thc
n do cc vi trng gy bnh l Salmonella, Staphylococci v Clostridium botulinum.
5. Vai tr truyn nhim ca cc vt dng
Cc bnh da, tc c th truyn qua qun o lt, m, gi. Bnh au mt ht ly do dng
chung khn, chu ra mt. dng n ung cng nh chi ca tr em, l c th lm ly
cc bnh ng h hp v tiu ha. chi tr em c th bo tn vi trng bch hu trong vi
thng.
Cc dng c ni cng cng nh tay vn cu thang, qu m ca, nt git nc trong
cu tiu u c th b nhim cc cht thi ca ngi mang mm bnh.
Vai tr truyn nhim ca cc dng c y t c tm quan trng c bit, c th truyn
nhiu bnh trong bnh vin gia bnh nhn ny vi bnh nhn khc.
6. Vai tr truyn nhim ca cn trng tit tc
Cc ng vt tit tc nn c xp vo cc yu t truyn nhim hn l ngun truyn
nhim v chng ch l mi gii trung gian truyn bnh. Cc ng vt tit tc gm cn trng
(insect) v ve (tick).
Qu trnh truyn nhim ph thuc nhiu vo cc c im gii phu v sinh l ca tit
tc nh cu to b my tiu ha, cch thc n ung ca chng.
Kh nng sinh sn nhanh hay chm, thi k bin thi di hay ngn quyt nh mc
nguy him ca tit tc.
Phng php di ng nh bay, nhy hay b s quyt nh c ly di ng v tc di
ng ca tit tc v do quyt nh mc nguy him ca mi gii.
V c ch truyn nhim, ngi ta chia ng vt tit tc lm 2 nhm:
Nhm tit tc ht mu, l loi vector truyn bnh ng mu, nh mui, b cht,
rn...y l nhm mi gii sinh hc v tc nhn gy bnh qua mt thi gian trong
c th ca chng, c nhiu khi sinh sn trong c th tit tc, v thm ch tri qua
mt chu k sinh sn cn thit trong c th tit tc na.
Nhm th hai l nhm mi gii truyn bnh c hc, ch yu l rui nhng, vi sinh
vt gy bnh ch tn ti bn ngoi c th ca tit tc hoc trong ng tiu ha ca
chng trong mt thi gian ngn (2-3 ngy).
Cc bnh truyn nhim do tit tc lin quan n s pht trin ca chng, khi no c
iu kin thun li cho s bin ng, pht trin ca tit tc th nhng bnh ny c kh nng
lan truyn mnh. Do cc iu kin a l t nhin nh kh hu, thi tit, m ly, cc yu t
x hi nh th ha, trnh y t v sinh, nhim mi trng c nh hng rt ln n s
pht trin cc bnh dch ly truyn do tit tc.



97
IV. TNH CM TH V TNH MIN DCH
1 .Tnh cm th
Tnh cm th bnh ca mt c th l kh nng ca mt ngi (hay ng vt tip th
mt bnh truyn nhim nu tc nhn xm nhp vo c th. tnh cm nhim ny c tnh cht
theo loi v di truyn qua cc th h.
Nhm cc bnh nhim trng ring cho loi ngi: ch c loi ngi mi cm th
bnh nh si, scalatin, lu ..., ngay c truyn nhn to cng khng gy bnh cho loi vt
c.
Nhm cc bnh nhim trng ring cho loi vt: bnh s mi nga, bnh dch t g
(ch ly cho loi chim)...
Nhm cc bnh nhim trng chung cho ng vt v loi ngi: Bnh t ng vt
truyn sang ngi, nh bnh than, bnh dch hch.
Tnh cm nhim ca ngi i vi bnh nhim trng cng thay i. s thay i ny
ty thuc loi bnh nhim trng: c nhng bnh m tt c nhng ngi kho mnh nu cha
c min dch, u c th cm nhim nh si, cm, bnh di...C bnh c tnh cm nhim
khng hon ton nh scalatin, bi lit...
i vi mt bnh nhim trng th mc cm nhim khc nhau tng c th do di
truyn, do tnh trng sc khe chung, do min dch khng c hiu.
2. Tnh min dch
Ngc li vi tnh cm th bnh, tnh min dch l kh nng ca mt c th c th
khng li vi tc nhn gy bnh. Nu c min dch th s khng mc hoc mc bnh nh.
Min dch c th c hiu hoc khng c hiu.
3. Min dch tp th
Min dch tp th hay min dch by n (herd immunity) l s khng ca mt tp
th i vi mt bnh (Last, 1990). Min dch tp th gia tng mt cng ng lm gim kh
nng pht sinh mt v dch cng ng , ngay c khi c mt s ngi trong cng ng
c th tip th bnh v khi c ngun truyn nhim xut hin. Khi nim min dch tp th
gip chng ta hiu c ti sao mt v dch khng xy ra cho mt nhm ngi hay mt cng
ng no v gii thch s thay i c tnh chu k ca mt s bnh nhim trng. L thuyt
v min dch tp th c p dng hnh thnh cc chnh sch tim chng ca quc gia v
quc t.
Ngi ta o tnh min dch tp th cn c vo t l nhng ngi c min dch so
vi nhng ngi tip th bnh trong mt nhm ngi.
iu r rng l trong mt cng ng, nu nhng c th c min dch chim t l cao
th gim kh nng tip xc gia ngi bnh v ngi tip th bnh. Tc dng nh mt ro
chn, min dch tp th lm gim s ly lan ca tc nhn gy bnh.
Mc cn thit ca min dch tp th phng s pht trin ca mt v dch thay
i ty theo cc bnh truyn nhim c th, ngoi ra cn ty thuc vo mt s yu t nh mc
lm ly lan bnh, thi gian mc bnh, cng ng ln hay nh, mt dn c, c bit hnh
vi x hi ca cng ng (chng hn thi quen v v sinh mi trng, thi quen n ung).
S lin quan gia t l nhng c th cm th bnh trong mt cng ng v tnh chu k
ca bnh c phn tch v din t r trong bnh si, t l mc bnh si cng cao khi s ngi
cm th bnh cao v min dch tp th thp nht. Cc phn tch ton hc cng ch ra rng, mt
cng ng cng nh, khong cch gia hai v dch cng ln.

98
Mt kha cnh rt thc tin ca khi nim min dch tp th l, khng nht thit phi
gy min dch ton b qun th, v d i vi bnh si, Schlenker (1992) cho rng ch cn
70% cc chu c min dch cng chn ng s ly lan ca vius si. Tuy nhin trong cc
vng th ng dn c, chng ta cn phi nhn thy rng, s tip xc gia c nhn vi c
nhn c th lm lan truyn tc nhn gy bnh trong mt nhm nh ln cn khng phi ton b
dn trong thnh ph.
V. CC C TRNG VE QU TRNH DCH
1. Cc hnh thc ca qu trnh dch
Do biu hin b mt ca tt c cc trng hp bnh.
Trong mt v dch si, qu trnh nhim trng bao gi cng c cc biu hin lm
sng r rt
Trong mt v dch bi lit, a s cc trng hp nhim trng u khng c
triu chng hoc c triu chng khng in hnh.
Trng hp vi sinh vt gy bnh trong mi trng bn ngoi mt thi gian lu
di, s lin quan gia cc trng hp bnh rt kh nhn bit, i khi khng xc
nh c, v d bnh than.
2. Tnh cht chu k ca qu trnh dch
2.1. Tnh theo ma
Tnh theo mu l tnh tng mc mc bnh trong nhng thng nht nh ca mt
nm . Tnh theo ma chu nh hng ca cc yu t thin nhin nh kh hu thi tit, v d
st xut huyt Dengue, t l mc bnh cao nht trong khong t thng 7 n thng 10, nh
cao l thng 8 l thi k c lng ma nhiu.
2.2. Tnh chu k
i vi mt s bnh truyn nhim c bit l bnh truyn nhim ng h hp nh
si, bch hu, ho g cc v dch c th xy ra theo chu k. V d khong cch 2- 3 nm i
vi bnh si, 3-4 nm i vi bnh ho g Hin tng ny c gii thch l do c s thay
i tnh cm th bnh trong nhn dn, khi xut hin ngun truyn nhim th xy ra dch, iu
nay lm tng s ngi min dch lm cho dch lng xung; dn dn s ngi d tip th bnh
tng ln do mt min dch hoc cha c min dch v mi sinh ra; nu lc ny xut hin ngun
truyn nhim th dch bng ln. khu vc mt dn chng cao th dch khng hon ton
lng xung, v trong nhn dn bao gi cng c ngi tip th bnh.
Tnh cht chu k th hin r trong trng hp qu trnh dch pht trin mt cch t
pht, khng c s can thip ca con ngi. Hin nay tnh chu k thay i do tin b ca y
hc, c bit i vi nhng bnh c thuc chng nga hiu qu.
3. Tnh cht v cng ca qu trnh dch
V mt cng mt v dch ngi ta phn bit:
3.1. Bnh lu hnh (endemic) v dch (epidemic)
Bnh lu hnh l s c mt thng xuyn ca mt bnh trong mt cng ng. T
ny c dng tng phn vi t dch, l s xut hin bnh trong mt cng ng hay trong
mt vng m s trng hp bnh vt qu mc bnh thng c mong i trong cng
ng .
3.2 i d|ch (pandemic)
S ngi mc bnh rt nhiu, lan trn trong mt vng rng ln.


99
4. Bnh a phng v bnh ngoi nhp
Bnh a phng l bnh ch c trong nhn dn ca mt a phng hay mt nc,
mt bnh a phng c th pht trin vi cc cng t dch cho n dch ln.
Bnh ngoi nhp l bnh nhim trng c trong mt vng hay mt nc, bnh pht sinh
pht trin do a t vng khc hay nc khc vo.
C nhiu nguyn nhn duy tr dch a phng:
Bnh c lin quan n dch thin nhin
Cc iu kin sinh hot, y t x hi ca mt cng ng.
VI. NH HNG CUA CC YU T T NHIN, X HI LN QU TRNH DCH
1. nh hng ca cc yu t t nhin
Cc yu t t nhin nh hng n qu trnh dch thng qua:
nh hng n khi cm th: cc yu t kh tng lm thay i tnh khng
khng c hiu
nh hng n ngun truyn nhim: ch yu n ngun truyn nhim l ng vt.
Yu t t nhin nh hng n s sinh sn, s di tr ca ng vt nht l ng vt
hoang di.
nh hng n cc yu t truyn nhim: tc ng r nht l i vi tit tc, v d
ma h lm tng s lng v hot ng ca rui, ma ma lm cho mui d sinh
sn, ma ng thun li cho chy rn...
nh hng n tc nhn gy bnh: iu kin mi trng c nh hng n kh
nng v thi gian tn ti ca tc nhn gy bnh ngoi cnh.
2. nh hng ca yu t x hi
Nh t chc x hi, cc t chc chm sc y t, trnh vn ho ca mt x hi u c
nh hng nhiu khi quyt nh n s xut hin, duy tr, kh nng thanh ton mt bnh
truyn nhim.
Yu t x hi lin quan nhiu n cc mt xch ca qu trnh dch, nhng yu t x
hi c lin quan cht ch vi c ch truyn nhim, v d vi khun bnh ng rut theo phn
ra ngoi c truyn nhim c hay khng l do phng php x l phn rc, phng thc
cung cp nc, sinh hot hng ngy.
ng lc ca dch th l cc yu t t nhin v tp tnh ca chng, ng lc ca dch
ngi l cc yu t x hi, v i sng ca ngi b chi phi bi cc quy lut x hi.
Cc yu t x hi c th nh hng ti qu trnh dch nh: iu kin nh , mt
dn c, vn cung cp nc sch, v sinh th, v sinh n ung, tnh cht ngh nghip, li
sng, hnh vi. Cc hot ng giao thng, s di dn t ni ny qua ni khc, l nhng ng lc
thc y qu trnh dch pht trin.


ces


100
GIM ST DCH T HC
Mc tiu hc tp
1. Trnh by c nh ngha, nhim v v mc tiu gim st dch t hc
2. Trnh by c cc ngun gc thu thp thng tin trong cng tc gim st DTH
3. Trnh by c nhim v c bn v ni dung hot ng ca h thng gim st
4. Phn tch c mc v chiu hng bnh da vo thng tin thu thp c
M u
Gm st dch t hc c bt u thc hin t nhiu th k nay khi ngi ta s dng
cc hin tng mc/cht l c s ca cc hot ng y t cng cng. V d dch hch chu
u 1348 vi nhng trng hp cht en, ngi ta bit cm cc tu c ngi nhim cp
bn, cng nh tin hnh cch ly nhng ngi n t cc vng c dch n 40 ngy.
Gim st thi dng theo ngha l theo di nhng ngi tip xc vi nhng ngi
mc bnh, xem c pht trin bnh hay khng trong thi gian bnh.
William Farr nu ra nhng nguyn tc gim st u tin 1839 -1870. n nm 1955, gim
st tr thnh quan nim hon chnh v ng dng trong y t cng cng.
1957: Chng trnh gim st cm chu bt u cng vi CDC ca M v T chc y
t th gii gim st bnh cm v cung cp cc thng tin v kh nng xy ra cc v bng
n cm trn th gii.
1961: Gim st vim gan cng c bt u sau mt v dch v ngi ta xc nh c
ngun nc b nhim bn l hu qu ca bng n v dch.
1962 Salmonella c gim st, 20 bnh truyn nhim khc
Ngy nay, ngi ta cn tin hnh gim st cc bnh khc: HIV/AIDS, x gan, ung th,
tim mch, i ng, .. cng vi bnh khc: t min, tai nn, nhim,...
I. NH NGHA
Nh vy, dch t hc c nh ngha l mt khoa hc nghin cu s phn b cc
bnh trng cng vi nhng cn nguyn quy nh s phn b , nhm xut ra c nhng
bin php hu hiu can thip, th gim st dch t hc l mt ni dung hot ng thng
xuyn bm st mc tiu ca Dch t hc.
nh ngha chung nht Mt qu trnh theo di, kho st t m, lin tc nh gi c bn
cht ca bnh cng vi nhng nguyn nhn xut hin, lu hnh v lan trn ca bnh , nhm
tm ra c nhng bin php khng ch, ngn chn c hiu qu i vi bnh .
Hay ni cch khc: Gim st l cng vic thu thp cc thng tin dch t hnh ng
- Tm ra cc bin php ngn chn hoc nh ch s lan trn.
- Mi trng hp mc phi xc nh: Chn on, ngy xut hin triu chng. Cc thng tin v
con ngi.
- Da vo h thng gim st s phn tch: Cc quy lut theo ma, xu hng theo nm. Cc a
im tng gim bnh Cc nhm qun th c nguy c: Tui, gii, dn tc,....
- C 3 loi h thng gim st (theo Eylenbosch & Noah, Thacker & Berkelman, 1988)
Gim st ch ng: Tin hnh thu thp d kin v bnh quy c khai bo nh c khi
khng c dch.
Gim st im: Da vo bo co cc trng hp bnh xy ra, lm c s vic ci thin cht
lng phng v iu tr (Rutstein v cs, 1983).

101
Gim st th ng: Nm gia 2 loai gim st ch ng v gim st im : c tin hnh
vi cc d kin ngoi k hoch quy c, c th do nhn vin gim st hoc a phng
xy ra dch khi xng.
Ngui ta c th thy nhng u v nhc im ca cc h thng gim st ny nh sau:
Bng 12.1. u v nhc im ca cc h thng gim st d|ch t hc
Loi c trng u im Nhc im
Ch
ng
Quy c thu thp thng xuyn cc
bo co t cc c s y t.
S liu chnh xc hn so
vi cc loi khc
Tn km
Th
ng
Bo co trng hp bnh do NVYT
(ty )
R S liu c th khng
i din
im Bo co cc trng hp, ch ra sai st
ca h thng y t hoc ch ra cc vn
c bit
Rt r C th ch p dng
cho nhm bnh chn
lc

II. MC TIU V CHUC NNG
1. Mc tiu
C 2 mc tiu
1.1. Xc |nh quy m ca bnh
Theo di lin tc thng xuyn v bnh vi cc t l cn thit v nhng yu t mi trng
xung quanh vi nhng din bin tng ng ca chng l nhm xc nh c quy m lan trn
ca bnh ang kho st di 3 gc nhn ca dch t hc.
Ai: Qun th no, tui, gii, ngh nghip,... nh th no ?
Khng gian: u, theo thi gian nh th no ?
Khi no: Bnh xy ra bao gi, trc y, hin nay? vi con ngi v khng gian tng
ng
1.2. nh gi hiu qu ca cc can thip ti khu vc gim st
Theo di t l tng gim ca bnh song song vi cc bin php p dng nhm nh
gi hiu qu ca cc bin php can thip . Nu cc bin php can thip c hiu qu
th t l mc bnh s gim v ngc li.
Ch n thi gian tc dng ca cc bin php.
2. Chc nng
Gim st c 4 chc nng ch yu.
Thu thp mt cch c h thng cc d kin dch t hc i vi qun th theo khu vc
hnh chnh.
Tp hp, din gii: Xp t, trnh by cc d kin thu thp c thnh cc bng phn
phi, biu , bn c ngha.
X l, phn tch: Theo phng php thng k
Tr li c hng lot cc cu hi c t ra theo gc nhn ca dch t hc.
Xem xt vi cc gi thuyt a ra trc .
Thng bo kt qu: Sau khi thu thp, din gii, phn tch x l nhn nh cc kt qu
cn vit bo co gi n ngi v ni c trch nhim.
Ta c th m hnh ha nh sau:

102
LP K HOCH
GIM ST



GII PHP THU THP
HNH NG BIN SON




PHN TCH DIN GII
Theo T chc y t th gii, chc nng ca gim st dch t hc l:
(a) Ghi chp v bo co t l cht.
(b) Ghi chp v bo co t l bnh tt.
(c) iu tra cc trng hp bnh.
(d) iu tra dch.
(e) Bo co dch.
(f) Xt nghim
(g) Nghin cu.
(h) S liu v dn s hc.
(i) S liu v mi trng bao gm c cc vector
(j) Phn phi thuc men, vaccine.
Qua c th thy c nhng ng dng chnh ca cng tc gim st:
xc nh nhng v dch v m bo rng nhng hnh ng c hiu qu kim
sot bnh c tin hnh.
theo st vic tin hnh v hiu qu ca mt chng trnh kim sot bng cch so snh
s lan trn ca bnh trc v sau khi tin hnh chng trnh.
h tr trong vic lp k hoch cho nhng chng trnh sc khe bng cch ch ra
nhng vn bnh tt v sc khe no l quan trng v nhng can thip c bit, c gi
tr. iu ny cng gip cho chn vn u tin.
xc nh nhm nguy c cao nh ph n, tr em, ngh nghip,..., nhng khu vc a l
c nhng bnh tt chung, v cc thay i theo thi gian nh theo ma, hng nm, hng
chc nm, .... iu ny cng gip cho vic lp k hoch cho cc chng trnh.
lm tng nhng hiu bit v cc vector trung gian truyn bnh.
III. NGUON GC D LIJU PHC V GIM ST
1. T l cht
Thng c ghi chp chnh xc tuy nhin v nguyn nhn thng t chnh xc. Nu
c chn on r th ghi chp rt chnh xc, nhng vi cc bnh kh chn on nht l

103
nhng trng hp cht t ngt, vic ghi chp thng l nhng triu chng sau cng t cho
cng tc gim st. Vi cc bnh thng khng gy cht, nhng cc d kin v t l cht c
th l mt ch s ng c nh gi v s pht sinh ca bnh. Tuy nhin, khi c hin tng
cht tri hn mc l thuyt c th nh gi l mt ch s nhy ca bnh .
2. T l mc
Bo co mc bnh c thc hin nhiu nc v nc ta cng p dng cc quy
nh bo co bnh
- Li im:
+ Cc bo co thng chnh xc do c cc bc s chn on.
+ C xt nghim
+ C t chc tp hp bo co.
- Nhc im:
+ Mt s bnh khng c trong danh mc bo co.
+ T l thp hn so vi thc ca qun th.
+ t chnh xc c bit vi cc bnh do virus do khng c cc xt nghim.
+ Bo co khng kp thi, nn lm tng thi gian lu hnh ca bnh.
3. Bo co dch
Ngy cng c chnh xc nh hot ng ca cc Trung Tm Y T vi cc phng xt
nghim. Tuy nhin vi nhng bnh kh cn thit phi c cc chuyn gia hoc cc k thut cao
cp th li l im hn ch cc trung tm ny.
4. Chn on xt nghim
Bao gi cng l i hi ca chn on chnh xc mt ngi bnh v mt bnh trong
qun th. Tt nht l phn lp c tc nhn gy bnh, trong nhiu trng hp c th s dng
cc kt qu huyt thanh.
5. iu tra cc trng hp bnh
Ch cc bnh nguy him, nht l nhng ni cha c bnh bao gi. Cn ch n
cc khch du lch vo trong nc hoc nhng ni c dch nhp c vo nc ta. Hoc nhng
ngi t vng ang c dch di chuyn qua nhng vng khc.
6. iu tra dch ti thc a
Khi c s gia tng t l mi mc, cht cn thit phi lp i iu tra. Thng thng i iu
tra bao gm nh dch t hc, cc chuyn gia v xt nghim, ...
Trong trng hp ny, nn dng cc k thut chn on nhanh: Elisa, test da,... c th xc
nh c tc nhn gy bnh v c kt qu ngay.
7. iu tra thng xuyn
c th xc nh c nhng trng hp bt thng hoc dch xy ra trong qun
th. C ngha l c th pht hin sm nhng trng hp bt thng .
8. Nghin cu cc cha
Gim st cc bnh t sc vt truyn sang ngi, v cc vector trung gian truyn bnh.
Phi thu thp cc d kin v bnh cng nh v cc vector .
9. S dng cc sinh vt phm v thuc
iu ny khng ch gip ch cho vn min dch m n cn c th ni ln c tnh
trng bnh trong cng ng hoc nhng bnh mi xut hin.
10. Cc d kin v qun th v mi trng
Cc d kin v qun th v mi trng cng gip ch rt nhiu nh v:

104
- Con ngi.: Tui, gii, dn tc,... c th l gii xu th ca bnh
- Mi trng: V sinh, thc phm, nh , ...
Cc thng tin b sung:
C s y t: V s bnh, s ngy nm vin,... l nhng ch s c ch cho cng tc gim st
c bit nhng v dch.
Cc phng xt nghim cng c ch trong nhng trng hp c th pht hin sm nhng ca
bnh sm,...
Ngh hc v lm vic: y cng l ch s kh nhy, trong nhng trg hp hc sinh ngh
hc nhiu, cn b cng nhn vin ngh lm vic. iu ny c th gip cho nhng ngi
lm cng tc gim st ngh n mt v dch ang xy ra.

IV. 10 NHIJM V THNG XUYN CUA HJ THNG GIM ST
(1) Xc nh mc tiu c th ca mi cuc gim st, cc thng tin cn c v k hoch cho
gim st
(2) Tp hp cc d kin
Sp xp theo cc c trng: Con ngi, khng gian, thi gian.
Tnh cc t l, t sut.
Trnh by: Bng biu, th, bn ,
(3) X l s liu
Theo quy lut v c ngha thng k.
(4) Phn tch phin gii theo mc tiu
Xc nh qun th c nguy c.
Xc nh mc trm trng ca bnh.
(5) Hnh thnh gi thuyt nhn - qu.
(6) Kim nh gi thuyt.
(7) xut bin php can thip.
(8) nh gi hiu qu ca cc bin php .
(9) Lm bo co v mt gim st.
(10) nh gi h thng gim st .
V d kin gim st: Chnh xc ?, y ?, thi gian ?
Hiu qu thc t ca cc d kin gim st ?
Mc tiu gim st ?
Nhng yu cu mi sau khi gim st.
V. NI DUNG HOT NG CUA GIM ST
1. D kin v dn c, mi trng
- C cu dn c khu vc gim st.: Thp tui, ngh nghip,...
Tnh hnh kinh t x hi: Thu nhp ch yu ca cng ng, ngun nc, thc phm
sn c, nhng yu t v cng nghip, tnh trng v sinh mi trng. Nhng thi quen
tt v khng tt.
iu kin a l, kh hu, thi tit cng c nh hng n tnh hnh phn b bnh tt
nh bnh bu c, st rt hay gp vng ni cao, ...
Cc cha t nhin

105
Gim st cc bnh do ng vt truyn sang ngi.
Cc thng tin v c cu t chc mng li y t. C s vt cht
2. Thu thp s liu thch hp gim st bnh
nc ta hin nay ang ch gii hn v thng bo cc bnh truyn nhim, tuy nhin
nhng thng bo v tai nn giao thng, v cc vn khc cng ang c trin khai.
Pht hin bo co dch: Cn b c s.
Thng bo gim st theo di c bit: T, st xut huyt, vim no Nht bn,..
Bo co t l mc vo vin.
Cc thng bo khc.
3. Gim st theo di trn thc a
Phi hp cc chuyn khoa khc nhau quan st, pht hin y tnh hnh pht trin
ca bnh dch ti hoc tin lng trong tng lai.
Kim tra ngun, ng, v tnh trng cm th trong dn c.
4. Gim st trong phng xt nghim
Phn lp, nh loi tnh cht sinh thi hc tc nhn gy bnh.
Tm ng ly: xt nghim mu nc, thc phm,...
Pht hin s bin i khng nguyn, s xut hin khng th mi,
Nghin cu s thay i tnh cht sinh thi hc ca tc nhn.
S p ng vi phng php iu tr mi.
Xc nh mc lu hnh v lan rng ca tc nhn: xt nghim huyt thanh, xem xt
tnh trng min dch t nhin v nhn to phng php iu tr: Vaccine.
5. Nghin cu Sinh thi hc
Nghin cu gia c th sng vi mi trung.
6. Gim st trong cng trnh nghin cu.
C th s dng cc kt qu nghin cu thu thp thm thng tin cho cng tc gim st.
7. Gim st d bo
Da vo cc s liu dch t hc, huyt thanh hc c th d bo c dch c kh nng
xy ra u, khi no c th can thip kp thi.
8. Gim st phng bnh
Kh nng phng nga s xut hin ca mt bnh c th thc hin c nu ngi ta
c nhng s liu dch t v bnh . iu ny c bit quan trng i vi quc phng hay
vic di dn. Nu ngi ta bit c nhng bnh hoc cc d kin khc c th xut hin khi
a ngi t vng khc n hoc nhng ngi mi n c nguy c mang nhng bnh g cho
cng ng t c bin php d phng cho c hai pha.
9. S dng kt qu gim st: phng v chng cc bnh nhim khun.
10. Trnh by d n khng ch v phng bnh
Khi c kt qu gim st, ngi ta c th a ra cc bin php d phng v k hoch
nh gi cho d n can thip .


ces


106
IEU TRA X L DCH

Mc tiu hc tp

1. M t c khi nim v mt v dch v cch xc nh mt v dch
2. Trnh by c cc ni dung v chi tit m t mt v dch
3. Trnh by c nhng ni dung ca cng tc iu tra x l dch

I. I CNG
Khi c mt v dch xy ra th kt qu ca cuc iu tra dch s l c s khoa hc cho
cng tc phng chng dch kp thi v hu hiu.Trong qu trnh gim st mt bnh, c th gp
tnh hung bnh tng ln dn hoc t ngt, c s mc hoc s cht khng bnh thng, th
lc phi tin hnh mt cuc iu tra dch t, coi nh mt bc gim st c bit i vi
bnh . Vit Nam thnh thong vn c nhng v dch t, dch hch, st xut huyt, vim
no Nht bn v.v, xy ra, i hi ngi bc s tt c cc tuyn phi bit y kin thc, k
nng, khi c mt v dch xy ra c th tin hnh c phng php mt cuc iu tra dch,
xut cc bin php kim sot phong chng dch hu hiu, c c s khoa hc.
Khi nim v dch ngy nay khng ch gii hn trong cc bnh truyn nhim na. Cc
bnh ung th phi, tai nn giao thng, tc dng c hi ca thuc nh thalidomide ma ty cng
c th l nhng bnh dch, m tc nhn gy bnh khng phi l vi sinh vt. Hin nay chng ta
phi i mt vi cc bnh truyn nhim, nhng trong tng lai khng xa chng ta li phi
ng u vi nhng v dch ca cc bnh khng nhim trng ang xy ra cc nc pht
trin. Trong phm vi bi ny, chng ta cp n cng tc iu tra x l dch trong bnh
nhim trng.
Quan nim mt cch n gin th dch l mt khu vc ang c ngun bnh, bnh
nhn, ngi hoc ng vt mang trng, vect hot ng v ngun bnh ny ang c kh nng
v iu kin lan truyn bnh cho nhiu ngi khc. Cng tc x l dch cn linh hot, hon
cnh thc t a phng, trnh v kh nng ca cn b y t. Ba khu c bn trong vic x l
dch l: ngun bnh, ng ly, khi cm th ct t cc mt xch ca qu trnh dch.
Mt v dch thng c nh ngha l s xy ra nhng trng hp bnh r rng vt
qu mc trc vn thng gp trong mt cng ng hoc mt khu vc. Nhng v dch
quan trng nht l nhng v dch ca cc bnh truyn nhim c thi k bnh ngn d dng
ly lan, v d in hnh l cc bnh truyn qua thc n, t, l. T "dch" l c ngha tng
i, so vi s mi mc trc y trong cng mt vng, trong nhng nhm qun th c hiu
v nhng ma khc nhau trong nm, v d s xut hin ca mt trng hp t trong mt
vng c th to thnh mt v dch, ngc li t l mc cao ca a chy trong ma cao im
choa a chy li c th coi l bnh thng.
Thng thng nhng v dch c th do:
Dch lan truyn qua thc n nh vim rut do E. coli, nhim trng nhim c th
n do t cu, trc chun thng hn.
Nhng bnh truyn nhim c thi k bnh ngn nh st xut huyt dengue, t,
cm, st rt, si, dch hch.
Nhng bnh c thi k bnh di nh vim gan virut
Nhng v dch c th c pht hin bi:
Ngi lnh o cng ng, gio vin cc trng hc c s

107
Nhn vin y t c s, lm cng tc chm sc sc khe ban u
H thng gim st v thng tin sc khe
Cc bnh vin
Nhn bit c mt v dch tim tng l iu quan trng ng thi xc nh s tn ti
v mc ca v dch, xc nh nguyn nhn v phng thc lan truyn v xut phng
php kim sot tt nht l cc ni dung nhim v ca cng tc iu tra x l dch.
S nhng bc chnh trong vic iu tra v kim sot mt v dch c tm tt
hnh 1.
Hnh 13.1. S nhng bc chnh trong vic iu tra v kim sot mt v d|ch

Xem li thng tin hng
ngy, gim st, trng
hp lm sng, nhng
bo co thng tin cng
ng

Nhng thng tin lin quan ti
v dch
+
Nhng tiu chun quy nh s
xut hin mt v dch
Kim tra nhng ghi
chp v s mi mc
theo ma
+
PHN
IU TRA
C mt v dch
hay khng ?
PHN
KIM SOT BNH

TIU CHUN CHN ON
cc trng hp nghi ng,
c kh nng v chc chn
l g ?

Xc nh chn on Phn lp v iu tr cc
trng hp
+ +
Tin hnh pht hin
cc trng hp
Tn cng ngun truyn
v cch thc truyn
+ +
Xc nh chn on Phn lp v iu tr cc
trng hp

Tin hnh nh
gi mi trng
Tng hp thng tin lin quan
ti v dch
Tip tc theo di
+
X l v phn tch s liu
+
Thng tin nhng pht hin
+
Tin hnh nhng k hoch
ngn chn dch xy ra
II. XC NH MT V DCH

108
xc nh mt v dch, bc khi u l xem li nhng trng hp bo co
chn on nhng bnh bng cch phn tch bnh s lm sng cc trng hp bnh v cc xt
nghim cn lm sng. Cc bnh phm nh mu hoc phn c th c thu thp v gi n cc
phng xt nghim. Trng hp c s phng th nghim khng c c th da vo chn on
lm sng thc hin bi cc thy thuc c kinh nghim.
Tiu chun chn on l quan trng, phn bit cc trng hp bnh v khng phi
trng hp bnh, v phn loi cc trng hp bnh thnh cc trng hp nghi ng, c kh
nng v chc chn. iu ny c bit quan trng khi nhng trng hp bnh khng d chn
on trn lm sng, v th bnh lm sng khng in hnh. Nhng thng tin tt nht v
nguyn nhn ca v dch c th c c khi phn tch cc trng hp bnh nghi ng v cc
trng hp chc chn. Cn phi xy dng cc tiu chun chn on r rng trc khi pht
hin cc trng hp bnh khc, thm ch nhng tiu chun ny c th b thay i sau ny khi
c kinh nghim hn.
Phng vn cc trng hp bnh cng gip cho vic xc nh nhng ngi tip xc
hoc nhng trng hp mi mc thm v nhn ra c cc trng hp c bit c th gip
ch cho vic gii thch v dch. Phng vn l nhng k thut i hi phi thnh tho, nhn
vin y t cn phi to thoi mi cho ngi c phng vn h c th ni ra chi tit bnh
tnh ca h. tiu chun ha quy trnh phng vn, c th tin hnh thit k nhng phiu khai
thc bnh s c bit sau khi khm v phng vn nhng trng hp u tin.
III. M T MT V DCH
Phi thu thp nhng thng tin v tui, gii, ni c tr v ngh nghip ca nhng
trng hp pht hin, cng nh ngy gi khi pht bnh v a im ca nhng trng hp
trong thi gian bnh. V d: i vi bnh st rt thng c truyn do mui t ban m
(Aopheles), th a im c tr l quan trng, trong khi st xut huyt do mui t ban ngy
(Aedes) th c th ni lm vic li quan trng.
Nhng cu hi c bn v v dch cn phi tr li l:
Bnh g gy ra dch ?
Ngun bnh l g ?
Cch thc ly truyn l g ?
C th gii thch v dch nh th no ?
tm ra nhng cu tr li ny, cn phi phn tch nhng thng tin v "Ai?",
" u" v "Khi no?" cha ng trong cc trng hp bnh c c trong giai on sm.
Sau c th cn thit phi phn tch t l tn cng c hiu theo tui, gii
1. M t v dch theo thi gian
Ghi phn b thi gian bt u ca cc trng hp bnh (theo gi, ngy tun l thng)
- nh du cc trng hp bnh theo thi gian khi pht trnh by ng biu din
ca v dch.
- Xc nh c im ng biu din ca v dch xc minh l ng ny cho thy
c mt nhm ngi b nhim trng (hay b mc bnh vo cng mt lc hay cng mt khong
thi gian. Cn c vo thi k bnh ca bnh ang iu tra m suy ra thi im c th b
nhim trng.
Mt th ghi nhn nhng trng hp bnh theo thi gian khi u c gi l th
biu din s mi mc v l phn c bn ca s phn tch. th ny c th ch ra bn cht
ca v dch v ngun c th c ca v dch
Mt v dch bng n trong mt khong thi gian ngn th ni chung l:
- C chung mt ngun truyn nhim
- S phi nhim (tip xc) xy ra trong mt thi gian ngn
- C nhiu ngi tip xc th cm vi bnh

109
- C s nhim trng nng (tc nhn gy bnh vi s lng ln)
- Thi k bnh t bin thin.
Mt v dch c mt ngun hoc c ngun chung l mt v dch c s tip xc ng
thi ca nhiu ngi cm nhim vi mt tc nhn gy bnh dn ti trng hp mi mc tng
ln trong mt thi gian ngn, c lng bng khong thi gian bnh ca bnh . y l
u mi quan trng, loi dch ny c trng cho nhng bnh truyn qua nc v thc n nh
t, l, thng hn. Hnh dng ca th in hnh nh trong hnh 2.
Trng hp mt v dch lan trn, hnh dng ca th (nh hnh 3.), ph thuc thi
k bnh v iu kin thun li ca mi trng, ni chung thi k bnh cng ko di cng
c khuynh hng xy ra cc trng hp bnh ri rc.

2. V khng gian
Ni ln s phn b v a d, hoc khu vc c phn chia theo h thng cung cp
nc, cung cp thc phm, hay khu vc c trnh v sinh mi trng khc nhau.
- nh du cc trng hp bnh theo tng khu vc trn bn , dng mt ci kim
thay cho mt trng hp bnh (hay mt nhm ngi bnh) vi cc mu khc nhau ch ngy
khi pht khc nhau (hay tun l) ca cc trng hp bnh. Vic lm ny s cho thy s vn
ng v hng i ca v dch, v rt quan trng i vi cng tc kim sot v dch.
- Kim tra iu kin v sinh mi trng, chng hn vic cung cp nc, cung cp sa,
tnh trng v sinh nh hng, kho cha thc phm v.v.
0
5
10
15
20
25
30
35
40
45
S

t
r

n
g

h

p
1 2 3 4 5 6 7
Ngay khi u cac bnh sau khi tip xuc
0
5
10
15
20
25
30
35
40
45
S

t
r

n
g

h

p
12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30
Ngay khi u cac bnh trong thang
Hnh 3. th| ca v d|ch c mt ngun - im
Hnh 3. th| ca v d|ch lan trn

110
- V bn s tin trin ca v dch thng c th ch ra c cha vi trng hoc
ngun truyn nhim.
3. V con ngi
Xc nh nhng ngi b mc bnh v nhng c trng ca h.
Thc hin bc phn tch nhanh ban u da trn nhng thng tin thu c v qun
th cng vi nhng trng hp mc bnh / t vong c bo co v xc nh, theo tui,
gii, ngh, nghip, ni c tr, s di tr gn y. Vic lm ny s cho bit nhm hay nhng
nhm c bit no b v dch chn lc tn cng.
Cu hi ai, u v khi no c kt hp phn tch v cho ta bit c trng ca v
dch. V d nu nhng trng hp u tin xy ra ch yu tr em, ngun c th l trng
ca chng, ngc li nu ngi ln b nhim th ngun c th ti a im lm vic; nu cc
trng hp bnh tp trung ti mt khu vc v trong cng mt thi gian hoc con gi l cm
thi gian - a im , cho thy s khu tr ca v dch.
IV. PHN TCH BJNH I CHUNG
Phn tch m t theo Ai? u ? Khi no? c th cung cp thng tin v ngun gc
v c trng ca mt v dch c th c bin php kim sot dch trong a s trng hp.
Trong mt s v dch c khi phi s dng phng php phn tch bnh i chng.
Phng php nghin cu bnh chng c hc trong phn cc thit k nghin cu.
C th tm tt nh sau: hi bnh nhn xc nh h c nhng tip xc g vi nhng
ngi bnh nghi ng m da vo thi k bnh m ta c th suy ra ngun . Dng cng
chnh nhng cu hi hi mt nhm i chng cng sng trong vng nhng khng
mc bnh. Ti thiu mt trng hp bnh c mt trng hp i chng. Cch thng thng
chn mt ngi trong nhm i chng cng gii v cng tui (khong tui 5 nm) l
chn nhng ngi hng xm m khng c trng hp mc bnh c ghi nhn. Trnh
hi nhng cu hi gi trong cuc phng vn. Nu c th c th chnh nhng ngi i
phng vn cng khng bit cch gii thch v cc nguyn nhn ca v dch trnh s ghi
chp nhng cu tr li thin lch.
Nhng k thut nghin cu bnh - i chng gm c:
Phng vn c trng hp bnh v i chng bng cch s dng cng mt bng cu
hi xc nh ngun truyn nhim.
Phn tch s liu t nhng trng hp v i chng tm ra phn trm ca mi
nhm c tip xc vi ngun nghi ng.
Tm xem s khc bit c ngha thng k hay khng.
V d: C 3 ngun nc ung b nghi ng l ngun lan truyn bnh t. Bng cch hi
nhng trng hp bnh v mt s lng tng t nhng ngi i chng v vic c ung
nc ny 2-3 ngy trc khi v dch xy ra hay khng. Nhng ngi pht hin c gng xc
nh ngun nhim trng thc s.
Kt qu phng vn c sp xp trong bng sau (Bng 13.1.):





111
Bng 13.1. Nghin cu bnh - chng ca 18 trng hp t theo ngun nc c s dng:
Ngun nc s dng
Tng A B C
Bnh 18 17 16 6
Chng 18 14 3 17
T bng ny c th thy rng nu ch 18 trng hp bnh dc hi th ngun nghi ng
lan truyn bnh c th l ngun A hoc ngun B. Hi thm nhm chng cho thy rng rt t
ngi ly nc t ngun B v nh vy ngun ny c ln quan n vic truyn bnh t. Nu
cn thit c th thc hin test thng k kt lun s khc nhau c ngha hay khng.
Mt phng php khc thng c dng, c bit trong cc v dch ng c thc n,
l so snh t l tn cng ca bnh trong s nhng ngi n phi thc n c bit c nghi
ng. Trong trng hp ny, t l tn cng s cao hn trong qun th tip xc v thp hn
trong qun th khng tip xc.
V. NH GI MI TRNG
Phn tch h thng nhng s liu c th ch ra ngun gc mi trng ca v dch. iu
ny c th c khng nh bng cch thu c nhng mu nc hoc thc n nghi ng
kim tra trong phng th nghim. Cn pht hin nhng v tr sinh ca vect truyn bnh.
nh gi tnh hnh v sinh mi trng nh x l phn, cung cp nc sch, hoc v sinh
quang cnh quanh nh.
VI. KIM SOT MT V DCH
Nhng bin php kim sot dch ph thuc tng trng hp bnh c th. Ni chung
kim sot dch phi da trn nguyn tc :
- Can thip vo cc khu ca qu trnh dch, chn la bin php, chn la khu thch hp,
tuy nhin trong nhiu trng hp phi p dng mt bin php ton din ngha l can thip
vo tt c cc khu v vi nhiu bin php khc nhau.
- Phng chng dch phi da vo gim st DTH v iu tra DTH.
C th tm tt nhng chin lc chnh trong cng tc phng chng dch nh trong
bng 2:
Bng 13.2: Nhng chin lc chnh kim sot d|ch bnh truyn nhim
Tn cng ngun Ngn chn ng truyn Bo v ngi cm nhim
-Pht hin sm, iu tr ngi bnh v
ngi mang mm bnh.
-Cch ly ngun bnh .
-Gim st ngi nghi ng.
-Kim sot cha ng vt.
-Thng bo cc trng hp bnh.
-V sinh mi trng.
-V sinh c nhn.
-Tit trng, ty u.
-Kim sot vec t.
-Hn ch di chuyn dn.
-Gy min dch.
-D phng bng ha cht.
-Tng cng sc khng.
-Gio dc sc khe

1. Bin php i vi ngun truyn nhim
1.1. i vi ngi bnh
- Chn on pht hin sm: Pht hin sm v chnh xc mi ngun truyn nhim, trc ht
l cc bnh nhn c triu chng in hnh. Phi lm cng tc gio dc v sinh cho nhn dn

112
h c th bo sm s xut hin cc ngi mc bnh nhim khun. Trong cng tc ny vai
tr thuc v cc Bc s v Y t ca khu vc, v sinh vin c nhim v tuyn truyn v sinh
v cung cp thng tin v cc trng hp bnh.
- Cch ly v qun l ngun truyn nhim: L bin php hn ch s tip xc trc tip hoc
gin tip ca ngun truyn nhim vi khi cm th, ngn chn s pht tn rng ca mm
bnh gp phn phng chng dch bnh trong cng ng.
Nhng hnh thc cch ly v qun l bnh truyn nhim:
+Cch ly ti gia nh, k tc x, doanh tri ... l hnh thc cch ly p dng cho cc bnh
truyn nhim thng thng: cm, thy u, mt ht, l, st xut huyt ...
+Cch ly ti khoa truyn nhim bnh vin hoc c s iu tr; p dng cho cc bnh truyn
nhim nguy him i vi cng ng nh lao tin trin, nhim no m cu, t, thng hn, bi
lit, bnh than, dch hch ...
S cch ly trn ch l tng i, ty th bnh, giai on, mc bnh v hon cnh
c th.
+ iu tr sm v trit .
1.2. i vi ngi mang trng
Ch c th pht hin ngi mang trng bng phng php xt nghim, cn qui nh
vic khm xt thng k cc ngi khi bnh (thng hn, bch hu...) xem h c th
tr thnh ngi mang trng khng. Nhng ngi vo lm vic cc x nghip thc phm, nh
n cng cng, nh my nc, nh tr phi qua xt nghim xem c mang vi sinh vt gy bnh
ng rut khng. Nhng ngi ang lm vic cc c quan trn cng phi nh k khm xt
v tnh trng mang mm bnh.
- Hn ch s tip xc ca ngi vi ng vt m, phi hp vi c quan th y gii quyt
phng chng mt s bnh truyn nhim c th gy sang ngi.
- Thng bo cc trng hp bnh: Thng bo dch bnh l a cc thng tin v tnh trng
ca cc bnh truyn nhim xy ra trong cng ng ti c quan c trch nhim v cc thnh
vin trong cng ng, nhm gip cho gim st dch t, xc nh cc bin php phng
chng dch kp thi.
- Bo co nh k: Hng thng, qu, nm ti c quan y t cp trn v c quan hnh chnh
cng cp.
- Bo co t xut khi c dch xy ra hoc khi xut hin cc trng hp bnh ca mt s
bnh c bit nguy him nh t, dch hch ...
Ni dung ch yu ca thng bo dch bnh truyn nhim l:
+ i vi bo co nh k: Bo co v t l mc, s t vong, s di chng theo nhm
tui, gii, ngh nghip ...
+ i vi bo co t xut: Ngoi cc thng tin nh trn cn thm c im lm sng,
vi sinh vt, huyt thanh hc, chn on s b trng hp u tin, nhng c im dich t hc
c lin quan ti loi bnh gy dch c bo co trong cng ng.
2. Bin php i vi ng truyn nhim
Phi x l cc phng tin truyn nhim bng cch:
- Kh trng ty u cht thi bnh nhn, dng sinh hot v dng c y t.
- X l nc, phn, t, khng kh nhim
- Tiu dit cn trng trung gian truyn bnh: Rui, mui, b cht ...

113
- Gio dc v sinh, thc hin tt cc khu v sinh n ung, v sinh c nhn, v sinh mi
trng.
3. Bin php i vi khi cm th
- Nng cao sc khe chung ca c th, tng cng sc khng.
- Tim vaccin ch ng phng chng mt s bnh phng nga c bng vaccin.
- Huyt thanh phng bnh.
- Dng thuc iu tr d phng cho mt s ngi c nguy c cao trong cng ng i vi
mt s bnh nhim trng.
- Gio dc sc khe nhm nng cao s hiu bit v bnh tt cho cng ng.
4 . Khi nim v 3 cp d phng
D phng cp 1 t c bng ton b cc bin php c lit k di u : Ngn
chn ng truyn v bo v ngi cm nhim cng vi kim sot nhng cha ng vt.
Nu ton b nhng bin php ny c tin hnh thch hp th nhng trng hp mi mc s
gim i rt nhiu. Nh vy cung cp nc sch v qun l ng quy cch s ngn chn s lan
trn ca bnh t, kim sot mui Anophelles c th lm gim s lan trn bnh st rt, gy
min dch c th bo v tr nh chng li bnh si.
D phng cp 2 c th t c bng cch pht hin nhng trng hp cha th hin
triu chng lm sng v nhngngi lnh mang trng bng cch theo di ngi tip xc v
gim st h.
D phng cp 3 bng cch iu tr nhng trng hp bnh, nhng ngi lnh mang
trng h khng truyn tc nhn gy bnh i xa na.
VII. CC BIJN PHP PHNG CHNG DCH C THU CHO TNG LOI
BJNH:
1. Cc bnh ng h hp
- Dng vaccin i vi mt s bnh c vaccin.
- Cc bin php i vi ngun truyn nhim v nht l i vi ng truyn nhim rt hn
ch.
2. Cc bnh ng tiu ha
- Ch c mt vi bnh c vaccin hu hiu: Bi lit.
- Bin php tc ng vo cc phng tin truyn nhim ng vai tr ch yu ct t
ng truyn nhim mi c tc dng trit .
- Cc bin php khc iu phi tin hnh vi ngha gp phn vo cc bin php chung cn
lm.
3. Cc bnh truyn nhim theo ng mu
- Dit cn trng tit tc ht mu.
- Tit khun dng c tim truyn, quy ch ngn hng mu phi c thc hin nghim ngt.
- Cc bin php pht hin cch ly, iu tr c tc dng gp phn phng chng bnh truyn
nhim.
4. Cc bnh truyn nhim theo ng da, nim mc
C th ct t c ch truyn nhim bng cch nng cao trnh hiu bit v sinh
chung ca dn chng bng cc bin php nh gio dc sc khe, v sinh c nhn v cc bin
php x hi.

ces

114
DCH T HC CC BJNH LY THEO NG TIU HA
Mc tiu hc tp:
1. M t c qu trnh truyn nhim ca cc bnh ly theo ng tiu ho.
2. Pht hin c mt s bnh ph bin: t, l, thng hn.
3. Trnh by c bin php phng chng i vi cc bnh ly theo ng tiu ho.
I. M U
Trong 10 nm qua (1991-2000), Vit Nam nh hot ng tch cc ca cc chng
trnh y t nh tim chng phng bnh, ci thin mi trng sng, ch ng gim st theo h
thng t Trung ng n a phng, pht hin sm, x l kp thi cc v dch nn lm
thay i c bn m hnh cc bnh nhim khun gy dch.
Cc bnh nhim khun ni chung v bnh ly qua ng tiu ho ni ring c xu
hng gim trong c nc. Cc bnh ly qua ng tiu ho ph bin nh t, l, thng hn
u c xu hng gim.
- Bnh t: t l mc t 0,23/100.000 dn nm 2000 gim 3,7 ln so vi nm 1996
(0,84/100.000 dn)
- Bnh thng hn: t l mc nm 2000 l 13,8/100.000 dn, gim 2,6 ln so vi nm
1996 (36,55/100.000 dn).
Tuy nhin tiu chy, thng hn, l vn nm trong s 10 bnh truyn nhim c t l
mc v t l cht cao nht Vit Nam giai on 1996 -2000:
- T l mc/100.000 dn: Tiu chy 1288; thng hn 25; hi chng l 171,6
- T l cht/100.000 dn: Tiu chy 0,05; thng hn 0,02; l trc trng 0,01.
V cng vi s e da thng xuyn ca thin tai, lt li, nhim mi trng, c
bit l nhim ngun nc, thc phm, dch t bng pht lun c th xy ra.
II. TC NHN GY BNH
C nhiu loi vi sinh vt gy bnh ly qua ng tiu ha:
- Vi khun: Cc vi khun gy bnh nhim khun ng tiu ha thng gp nh:
Vibrio cholerae O1 v O 139; Salmonella; Shigella; Escherichia Coli; Campylobacter Jejuni;
- Virus: Virus bi lit, virus vim gan A, virus gy bnh ng rut nh Rotavirus;
- n bo: Entamoeba histolytica;
- K sinh trng: Cryptosporidium;
III. PHN NHM CC BJNH LY THEO NG TIU HA
1. Cn c vo ngun truyn nhim
Cn c vo ngun truyn nhim l ngi hay sc vt c th chia cc bnh ly qua
ng tiu ha thnh hai phn nhm:
- Bnh truyn t ngi sang ngi: Cc bnh thng gp nh thng hn, ph thng
hn; l trc khun ; l amibe; dch t; bi lit do virus Polio; vim gan A...
- Cc bnh truyn t sc vt sang ngi: St ln sng (bnh do Brucella); giun sn (c
nhng vt ch khc ngoi con ngi).
2. Cn c vo v tr cm nhim
Cn c vo v tr cm nhim, c th chia cc bnh ly qua ng tiu ha lm 4 phn
nhm:
- Phn nhm 1: gm bnh t, l trc khun. Tc nhn gy bnh khu tr rut.
- Phn nhm 2: bnh l amibe. Tc nhn gy bnh c th lan trn ra ngoi rut.

115
- Phn nhm 3: gm cc bnh thng hn, ph thng hn, st ln sng. Vi sinh vt
c th vo mu gy nhim khun mu.
- Phn nhm 4: gm cc bnh nhim c vi khun do thc n. y thc n l yu t
truyn nhim duy nht. Vi khun sinh sn trong thc n v sinh ra c t (Salmonella,
Staphylococcus, Clostridium botulinum).
IV. TRIJU CHUNG LM SNG V CHAN ON
Phn ln cc bnh ly truyn qua ng tiu ho c biu hin lm sng chung bng
hi chng tiu chy, bnh din tin qua 4 thi k: bnh, khi pht, ton pht, lui bnh. Tnh
trng mt nc nhiu hay t tu theo tng loi bnh v mc nng nh ca bnh, ngoi ra
tu theo tng bnh m c biu hin lm sng khc nhau. Cc bnh ly qua ng tiu ho
thng gp l: t, l, thng hn.
1. Bnh t
1.1. Biu hin lm sng
1.1.1. Th in hnh: qua 3 thi k
- Thi k bnh: t vi gi n 5 ngy, trung bnh 36-48 gi.
- Thi k khi pht: kh xc nh, v phn ln bt u ngay bng a chy v nn; mt
s t trng hp c st nh, gai rt.
- Thi k ton pht: c 3 du hiu:
+ a chy: xi x, phn nc l l c nh nc vo go, ln cn nhng vy trng. S
ln i tiu, s lng nc mt thay i ty trng hp nng nh.
+ i ma: thng xut hin sau khi bnh nhn i tiu lng vi ln, thng l i vt,
lc u ra thc n, sau ch ton nc trong hoc vng nht.
+ Mt nc v in gii: do tiu chy v nn ma. Do mt nc v in gii th trng
bnh nhn suy sp r trong vng 6 gi u k t khi bnh pht. Nng hn biu hin tnh trng
chong: mch kh bt, chn tay lnh, tm ti, huyt p gim, thiu niu, v niu.
1.1.2. Th khng in hnh
- Th nh: tiu chy vi ln nh a chy bnh thng, y cng l ngun ly khng
kim sot c nu khng cy phn.
- Th ti cp: tiu chy t, try mch trong vng mt gi v t vong sau 2-3 gi nu
khng c iu tr thch hp.
1.2. Chn on
Da vo cc yu t sau:
- Yu t dch t: c tip xc ngun ly trong thi k ang c dch.
- Lm sng: a chy, nn, mt nc v in gii.
- Xt nghim: tm thy vi khun t trong phn.
+ Soi phn ti: soi di knh hin vi nn en c th gip chn on nhanh, thy vi
khun t di ng dng rui bay.
+ Cy phn: c kt qu sau 24 gi.
2. L trc khun
2.1. Biu hin lm sng th l trc khun cp, in hnh
- Thi k bnh: 1-3 ngy.
- Khi pht: thng khi pht t ngt v nhanh chng vo giai on ton pht.
- Ton pht:
+ Hi chng nhim trng nhim c: Biu hin st 38 - 39
0
C km nhc u, mt mi,
chn n.

116
+ Hi chng l: au bng, lun lun bun i ngoi, phi rn nhiu v au, phn lng
c ln cht nhy v mu.
+ Hi chng mt nc v in gii: kht nc, mi kh, tiu t, nhng mch, huyt p
vn bnh thng.
2.2. Chn on xc |nh
T l phn lp vi trng t phn ti rt thp nn cn phi cy phn.
3. Thng hn
3.1. Biu hin lm sng th in hnh
- Thi k bnh: trung bnh 7 - 15 ngy
- Thi k khi pht: thng din bin trong 1 tun vi cc triu chng:
+ St t t tng dn
+ Nhc u, mt mi, n ng km
+ Ri lon tiu ha: to bn ri sau i lng.
- Thi k ton pht: ko di 2 tun
+ St cao 39 - 40
0
C lin tc dng cao nguyn, km theo mi kh, li bn.
+ Nhim c thn kinh: biu hin nhc u, mt ng, tai, du hiu typhos (bnh
nhn nm bt ng, v mt th , mt nhn n)
+ Ri lon tiu ha: a lng, bng chng, au nh lan ta, s c ch h chu phi.
+ Cc biu hin khc: gan, lch hi to, nt hng ban...
- Thi k lui bnh: Thng 1 tun nu bnh nhn c iu tr khng sinh, nhit h
dn, bnh nhn mt, n ng c. Bnh phc hi dn.
3.2. Chn on xc |nh
- C bnh cnh lm sng thng hn.
- Cy mu hoc cy phn hoc cy ty xng c trc khun thng hn; hoc lm
sng km phn ng Widal (+).
V. IEU TR
1. B nc v in gii
- B nc v in gii sm, nhanh v
- B nc bng ng ung nhng bnh nhn mt nc nh hoc va ngay khi bt
u tiu chy v ti mi ni: ti nh, ti ni bnh nhn khi pht tiu chy cng nh ti bnh
vin, dng dung dch ORS, nc go rang, nc cho, thch hp cho s hp thu nc, in
gii.
- B nc bng ng tnh mch: Trng hp nn qu nhiu hoc mt nc nng.
2. S dng khng sinh
T, l, thng hn l nhng bnh c th chn on sm v iu tr c tuyn y t
c s, dng nhng khng sinh c hiu, sn c.
Phi xem xt k khi s dng khng sinh trong nhng trng hp nhim Shigella v
Salmonella m bo tt cho vic iu tr c hiu.
- Hin nay mt s thuc mi thuc nhm Cephalosporin th h 3 v Fluoroquinolon
c s dng iu tr thng hn, nht l nhng ni c t l khng cao vi
Chloramphenicol v mt s thuc c in khc.
+ Ceftriaxon: 2-3g/ngy x 5-7 ngy
+ Ofloxacin: 200mg x 2 vin/ngy x 5-7 ngy
+ Ciprofloxacin: 500-1000mg/ngy x 5-7 ngy
- i vi bnh t vic dng khng sinh c th rt ngn thi gian tiu chy, gim khi
lng nc mt theo phn v rt ngn thi gian o thi vi khun t. Ch bt u cho ung

117
khng sinh khi bnh nhn c b dch in gii v ht nn, thng l 3-4 gi sau khi bt
u b nc. Cc khng sinh thng dng:
+ Tetracycline: Tr em 12,5mg/kg/ln, 4ln/ngy, trong 3 ngy.
Ngi ln: 500mg/ln, 4ln/ngy, trong 3 ngy.
+ Doxycyclin: ngi ln ung mt liu duy nht 300mg.
+ C th dng Bactrim, Erythromycin, Furazolidone.
- i vi l trc khun: Bactrim, Negram
3. Nui dng
- Tip tc cho tr b m
- n lng nh, y cht dinh dng.
VI. DICH T HC CC BJNH LY THEO NG TIU HA
Cc bnh ly qua ng tiu ha nh t, l, thng hn l nhng bnh ph bin cc
nc nhit i ang pht trin nh Vit Nam, c th gy ra cc v dch ln, t l t vong cao.
Cc bnh tiu chy, thng hn, l l 3 trong s 10 bnh truyn nhim c t l mc v t l
cht cao nht nc ta giai on 1996 -2000.
1. Qu trnh truyn nhim (Hnh 1)
1.1. Ngun truyn nhim
1.1.1. Bnh truyn t ngi sang ngi
- Ngi bnh: i vi cc bnh ly qua ng tiu ho th ngun truyn nhim nguy
him l ngi bnh thi k pht bnh, lc cc biu hin lm sng ca ngi bnh ang pht
trin cao . Ngi bnh gii phng vi sinh vt gy bnh ra cng vi phn v cht nn vi
mt s lng rt ln.
+ Bnh thng hn: Ngi bnh gii phng vi khun gy bnh theo phn l ch yu,
ngoi ra cn theo nc tiu, cht nn. Thi qua phn tt c cc giai on ca bnh, k c
giai on nung bnh, thi nhiu nht vo tun 2 - 3 ca bnh.
+ i vi bnh t, nguy him l ngi mc bnh th nh, thng kh phn bit vi a
chy thng thng nn khng c s kim sot ca y t v s gieo rc mm bnh cho nhng
ngi xung quanh. y l ngun ly nguy him. Hn 90% trng hp bnh nhn t l th
nh, v vy vic phn bit vi nhng th khc ca nhng bnh nhn a chy cp tnh l mt
vn kh khn.
+ L trc khun: S nguy him ca ngi bnh ty thuc vo tnh cht din bin lm
sng ca bnh v iu kin sng ca ngi bnh. Ngi bnh l ngun truyn nhim nguy
him nht giai on cp tnh.
- Ngi khi bnh mang trng: mt s bnh thuc nhm ny ngi ta cn quan st
thy c ngi khi bnh mang trng, hoc ngn hn (dch t) hoc di hn
(thng hn). Ngi mc bnh mn tnh hoc ngi khi mang trng gii phng ra cc tc
nhn gy bnh khng phi thng xuyn m tng t n pht, i khi cch nhau mt khong
thi gian di.
+ i vi thng hn sau khi ht triu chng lm sng, a s ngi khi bnh vn
tip tc gii phng tc nhn gy bnh trong 2 - 3 tun, mt s nh hn (2 - 20%) trong 2- 3
thng. Khong 3-5% nhng ngi mc thng hn vn cn thi tc nhn gy bnh trong
phn v nc tiu trong mt thi gian di hng chc nm, i khi sut i. Ngi mang trng
mn tnh ng vai tr quan trng nh l cha v lan truyn vi khun thng hn trong
vic duy tr s lan truyn dch st thng hn tn pht. Nhng nghin cu M trong nhng
nm ca thp nin 90 cho thy ngi mang trng tham gia ch bin thc phm l nguyn
nhn gy ra cc v dch thng hn tn pht vng ny.

118
+ i vi bnh t: ngi khi bnh cn gii phng phy khun t trong mt thi gian
ngn thng l t 10 ngy n 1 thng. Trong nhng trng hp c bit, tnh trng mang vi
khun c th ko di 2 - 5 thng v thm ch 1 nm. Tnh trng mang Vibrio Eltor thng lu
hn Vibrio c in.
+ i vi bnh l: nu bnh chuyn sang giai on mn tnh, tc nhn gy bnh ch
c gii phng nhng t kch pht.
- Ngi lnh mang trng: mt s bnh ly qua ng tiu ho nh t, thng hn c
tnh trng ngi lnh mang vi khun l nhng ngi c thi vi khun trong phn m cha bao
gi mc bnh.
Trong thi gian c dch t, ti nhng dch ngi ta thy nhng ngi lnh mang
khun trong s nhng ngi tip xc vi ngi bnh. Thi gian mang vi khun l 7 ngy, ch
mt s t ngi tip xc gii phng ra vi khun n 2 - 3 tun l sau. Khi iu tra dch,
ngi ta pht hin 10 - 12% ngi lnh mang vi khun t.
1.1.2. Bnh truyn t sc vt sang ngi:
Ngun truyn nhim l nhng gia sc m.
1.2. ng truyn nhim - C ch truyn nhim
C ch truyn nhim l vi sinh vt gy bnh ch c mt li ra l theo phn ra ngoi v
ch c mt li vo l qua mm vo c th. C ch gii phng tc nhn gy bnh ngi mc
bnh ly truyn qua ng tiu ho l a chy. Vi khun gy bnh cn c gii phng ra mi
trng bn ngoi cng vi cht nn (bnh t), cng vi nc tiu (bnh thng hn). Cc
ng vt m gii phng tc nhn gy bnh cng vi phn, nc tiu, cng vi sa.
Tc nhn gy bnh xm nhp vo c th qua mm, cng vi nc ung hoc thc n.
Phn c th trc tip nhim bn ngun nc hoc gin tip nhim bn thc n, qua rui hoc
tay bn. Nh vy vi sinh vt gy bnh phi ngng li mi trng bn ngoi tng i di,
nn c sc chu ng tng i mnh.
Sau , vi sinh vt gy bnh qua ng thc qun v d dy trc khi theo mu vo
nhng ch nht nh trong rut sinh sn. Trn con ng i ny mt mc nht nh,
d dy l hng ro ngn chn v chua ca n c tc dng dit khun.
C ch phn - ming ca s truyn bnh c thc hin vi s tham gia ca nhng
yu t khc nhau: nc ung, thc n, tay bn, vt dng, rui nhng.
Trong cc yu t truyn nhim th nc gi mt vai tr quan trng trong vic truyn
bnh t, l, thng hn. Trong cc v dch do nc, mc mc bnh tng ln mnh ngay tc
khc.
Thng thc n tham gia nhiu hn nc trong vic lm lan truyn cc bnh nhim
khun ng rut. Phm vi ca t bnh bc pht tu thuc vo loi thc n b nhim khun,
nu l thc n rn (nh bnh ngt, tht) th c th hn ch nhng trng hp mc bnh ring
bit, nhng nu l sa th c th pht trin thnh mt t bc pht ln nhim c thc n,
thng hn, l. Thc n ngui c th b nhim bn bi tay ca nhng ngi mang vi khun
mn tnh lm nh n, ngi bn hng v nhng ngi chuyn ch sn phm. Cc loi hi
sn nh trai, s, c, hn...b nhim vi khun t ngun nc b nhim bn m cha c nu
chn.
n sng rau qu c bn bng phn ti.
Rui ng vai tr quan trng trong vic lm nhim khun thc n. Mt s bnh ng
rut tng ln theo ma l do rui tham gia vo vic lm lan truyn bnh.
chi v nhng vt dng hng ngy cng c th l nhng yu t truyn bnh.
1.3. Khi cm th

119
Mi ngi u c th mc cc bnh ly qua ng tiu ho. Mt s bnh sau khi mc
c min dch lu bn nh bnh l do Shigella dysenteria, thng hn, t. Khng c min dch
cho gia cc typ.
2. c im dch t
- Theo ma: Cc bnh ly qua ng tiu ho tn pht thy quanh nm, nhng thng
tng ln vo nhng thng ma h (kh hu nng m, nhiu rui nhng, thc n d i thiu), c
bit sau khi b l lt...
- Theo tui: Mi ngi, mi la tui u c th mc cc bnh ly qua ng tiu ha.
Bnh l trc trng thng gp nht tr nh 1- 2 tui.
- Theo iu kin v sinh: Bnh thng xy ra nhng ni iu kin v sinh km,
thiu nc sch, v sinh thc phm khng c an ton, dng phn ti bn hoa mu, phng
u ba bi.














Hnh 14.1. Qu trnh truyn nhim ca cc bnh ly theo ng tiu ho
VII. BIJN PHP PHNG CHNG
1. Phng bnh
1.1. Bin php v sinh
Cc bin php phng bnh nhm ct t ng truyn nhim. Cc bin php v sinh
chung bao gm cng tc kim tra nc ung, thu dn v thanh tr phn rc, dit rui v thc
hin cc iu l v sinh cc c s thc phm. Cc bin php ny phi c tin hnh thng
xuyn v khng ty thuc vo mc mc bnh.
1.1.1. m bo cung cp nc sch
Phi bo m cho nhn dn c y nc n cht lng tt bng cch:
- Xy dng ng dn nc v ging c kh nng cung cp nc n tt.
- Ngun nc n ung phi c tit khun bng Clor, un si; bo v ngun cung
cp nc n khi b nhim khun.
- Kim tra v sinh ni sn xut nc , nc ng chai.
1.1.2. An ton thc phm
- m bo an ton thc phm: Cn gio dc cho ngi dn cch phng bnh ly qua
ng tiu ha nh:
+ un nu k nhng thc phm sng. Khng n thc n cha c un nu tr nhng
rau qu ti bc c v v n ngay sau khi bc.
NGUN
TRUYN NHIM
NG
TRUYN NHIM
KHI
CM TH

CA RA

CA VO

Phn Ming

Nc, vc t, vt dng,
tay bn, thc phm

120
+ n thc n va c un nu xong hoc un li trc khi n.
+ Bo qun cn thn thc n un nu
+ Ra tay k trc v sau nu n.
- Bo v thc phm khi b nhim khun ti cc ni ch bin, bo qun v s dng
nh cc x nghip thc phm, kho lng thc, ca hng thc phm, nh n cng cng khng
km phn quan trng.
- S nhim khun cc thc phm thng xy ra quy hng do rui v tay bn ca
nhng ngi bn hng.
Cho nn, ngoi vic kim tra v sinh i vi cc thc phm, cn phi tin hnh cng
tc gio dc v sinh cho nhn vin cc c s thc phm.
1.1.3. V sinh mi trng
Tuyn truyn, gio dc cho cng ng thc hin v sinh mi trng, v sinh thc
phm, v sinh c nhn phng chng bnh ly qua ng tiu ha.
Xy dng h thng cng rnh, x l phn rc, dit rui.
1.2. Vaccine phng bnh
Tim chng phng bnh gy min dch c hiu i vi mt s bnh c vaccine
nh t, thng hn.
- Vaccine t ung: C hai loi vaccine t ung t mc min dch cao trong mt vi
thng i vi chng O1 c dng mt vi nc. Mt loi l vaccine sng ch dng mt
liu; mt loi khc l vaccine cht bao gm vi khun t bt hot v mt phn n v B ca c
t t, dng 2 liu.
- Vaccine phng bnh thng hn: hin nay c hai loi vaccine phng bnh thng
hn:
+ Vaccne thng hn tim: Tn thng mi Typhim Vi (Php)
+ Vaccne thng hn ung: Tn thng mi Zerotyph cap (Hn Quc).
Vaccine dng phng cho nhng ngi tip xc vi bnh nhn, cc i tng sng
trong cc vng c nguy c cao.
2. Phng chng dch
2.1. i vi ngun truyn nhim
- Gim st pht hin, iu tr sm v cch ly bnh nhn mc bnh ly qua ng tiu
ha l rt cn thit trong vic gim t vong v chng ly lan dch. Cc bnh nh t, thng
hn phi cch ly ti khoa truyn nhim.
- Khai bo: T l bnh qui nh phi bo co cho th trng n v, y t cp trn.
- Kh trng, ty u cht thi ca ngi mc bnh ly qua ng tiu ha bng vi bt
hoc ha cht.
- Qun l bnh nhn: Theo di nhng ngi khi bnh nhm pht hin nhng ngi
mang trng bng cch xt nghim phn.
V d: i vi bnh thng hn sau khi ra vin, tt c nhng ngi khi bnh phi
theo di ngoi tr trong vng 3 thng, phi xt nghim phn pht hin tnh trng mang vi
khun mn tnh. Vic pht hin ra ngi mang trng bng cy phn l phng php khng
nh chc chn nht v nu cy phn dng tnh th iu khng nh rng ngi ny ang
tip tc o thi vi khun thng hn ra mi trng.
Nhn vin cc x nghip thc phm, nh my nc, cc nh tr, trong thi gian 3
thng theo di ngoi tr khng c lm nhng cng vic tip xc vi thc phm. Nhng
nhn vin mang vi khun mn tnh th phi chuyn khi c quan, x nghip k trn.
Phi tin hnh cng tc gio dc v sinh nhng ngi mang vi khun mn tnh bit
rng h l ngun truyn nhim nguy him i vi ngi xung quanh.

121
- Qun l ngi tip xc: cn xt nghim phn ngi tip xc vi bnh nhn pht
hin ngi lnh mang mm bnh.
- i vi bnh m ngun truyn nhim l ng vt, cc bin php phng nga thng
l cc bin php th y, v thc t ngi bnh khng nguy him.
2.2. i vi ng truyn nhim
- Kim tra v sinh cc ngun nc ung, nhng ni ch bin v bo qun thc phm.
Ly mu thc phm, nc xt nghim phn lp vi khun, c bit khu vc c bnh nhn.
- Nc sinh hot phi c tit khun bng ha cht:
+ Nc my phi m bo lng Clor d l 0,5mg/l.
+ Nc ging phi c kh khun bng Cloramin B
- V sinh mi trng: Phn ca bnh nhn phi c x l bng vi bt hoc ha cht;
x l rc; dit rui.
2.3. i vi khi cm th
- Gio dc sc khe: Thc hin tt gio dc y t trong cng ng lm cho mi ngi
bit s cn thit phi iu tr ng cch cho nhng ngi b mc bnh m khng c chm
tr. Thng tin cho nhn dn bit rng cc bnh ly qua ng tiu ha c th phng c
bng cc bin php n gin nhng c hiu qu l n chn ung si, ra tay sch trc khi n
v sau khi tip xc vi phn.
- Thc hin v sinh mi trng, x l tt phn rc; v sinh thc phm; v sinh c nhn
phng mc cc bnh ly qua ng tiu ha.
- iu tr d phng: i vi bnh t d phng bng khng sinh ch thc hin cho
nhng ngi tip xc trc tip vi ngi bnh.

ces

122
DCH T HC CC BJNH LY THEO NG H HP

Mc tiu hc tp:
1. M t c qu trnh truyn nhim ca cc bnh ly theo ng h hp
2. Trnh by c bin php phng chng i vi cc bnh ly theo ng h hp
3. Trnh by c qu trnh truyn nhim v bin php phng chng bnh Si.

I. M U
Trong nhng nm qua trn th gii cng nh Vit nam, cc bnh nhim khun ch
yu gy dch c nhiu thay i, nht l cc bnh c vaccine d phng c bit l nhm
bnh ly theo ng h hp nh si, bch hu, ho g,..
Vit Nam, t l mc mt s bnh ly theo ng h hp gim:
- Bch hu: t l mc/100.000 dn gim t 4,07 (1984) xung 0,14 (nm 2000).
- Ho g t l mc/100.000 dn gim t 34,36 (1984) xung 2,07 (nm 2000).
Tuy nhin, nhim khun h hp cp tnh vn cn l bnh ph bin v l nguyn nhn
hng u gy t vong tr em di 5 tui, nht l cc nc ang pht trin.
Bnh cm, mt bnh c t lu, li c coi l mt bnh tri dy v virus cm c
nhng bin th t nm ny sang nm khc v c th gy nn nhng v dch thm hi trn th
gii. Nm 1997, dch do virus cm A typ H
5
N
1
ln u tin c xc nh Hng Kng n
nay xut hin 14 nc trn th gii.
Nm 2003, mt bnh mi ly truyn qua ng h hp xut hin, bnh SARS (Severe
Acute Respiratory Syndrome) c pht hin ti Hng Kng v lan trn trn th gii. Theo
T chc Y t Th gii, tnh n ngy 18/04/2003, bnh SARS xy ra 22 nc, gy cho
3.684 ngi mc v 165 trng hp t vong.
II. PHN NHM BJNH LY THEO NG H HP
1. Cn c vo ngun truyn nhim
Cn c vo ngun truyn nhim l ngi hay sc vt, c th chia cc bnh ly qua
ng h hp thnh hai phn nhm:
- Cc bnh truyn t ngi sang ngi: Cc bnh thng gp nh si, bch hu, ho
g, cm, lao, nhim khun h hp cp tnh...
- Cc bnh truyn t sc vt sang ngi: SARS, cm gia cm.
2. Cn c vo v tr cm nhim
Cn c vo v tr cm nhim, c th chia cc bnh ly qua ng h hp thnh 4 phn
nhm:
- Phn nhm 1: cc bnh ng h hp in hnh (ho g, cm)
- Phn nhm 2: vim no lu hnh trong vi sinh vt gy bnh c th t v cm
nhim th nht theo mu vo ph tng khc (v tr th 2), nhng phng thc truyn nhim
khng thay i.
- Phn nhm 3: u ma, thu u. Phng thc truyn nhim ch yu cng nh hai
phn nhm trn, nhng khi vi sinh vt vo mu c th gy bnh da v nim mc. Cc nt
lot cng c th ly bnh, nhng c ch truyn nhim ny khng ng k.
- Phn nhm 4: gm cc bnh nhim khun ming v hng nh quai b, bch hu. V
ming c th tham gia vo hot ng ca h hp nn c ch truyn nhim vn nh trn. Nc
bt c vi sinh vt gy bnh s dnh vo bt a, ci, kn...Cc vt dng chi ny khi tip
xc vi ming ngi khc c th truyn bnh.

123
III. QU TRNH TRUYEN NHIM (Hnh 1)
1. Ngun truyn nhim
- Bnh truyn t ngi sang ngi: Trong nhm bnh ny ngi mc bnh l ngun
truyn nhim ch yu. Mt s bnh thuc nhm ny ngi ta quan st thy c tnh trng
ngi mang khun (bnh bch hu).
V d: Ngun truyn nhim ca bnh si, ho g l ngi bnh (nng, nh)
Ngun truyn nhim ca bnh bch hu l ngi bnh, ngi khi bnh mang vi
khun v ngi lnh mang vi khun.
- Bnh truyn t sc vt sang ngi: Ngun truyn nhim ch yu l ng vt mc
bnh. V d: Ngun truyn nhim ca cm A typ H
5
N
1
l gia cm mc bnh.














Hnh 15.1. Qu trnh truyn nhim ca cc bnh ly theo ng h hp
2. ng truyn nhim- C ch truyn nhim
i vi nhm bnh ly theo ng h hp, cc tc nhn gy bnh khu tr ng h
hp v c bn ra ngoi theo cht bi tit ca ng h hp hoc ca ming. Yu t truyn
nhim l khng kh i khi l vt dng (bt, a). Ngi khc b ly khi ht phi git nc bt
hoc bi.
Tnh trng vim chy ca nim mc ng h hp trn gy ho v ht hi, lm gii
phng ra rt nhiu git nhim khun vo khng kh. Khi ngi cm th ht phi khng kh c
cha nhng git nc ny, tc nhn gy bnh s c tr v gy bnh ng h hp. Cc git
ny c kch thc khc nhau nn s phn ca chng trong khng kh cng khc nhau, git
to s ri xung nhanh chng, cn nhng git nh hn vn c th trng thi l lng trong
khng kh mt thi gian di.
mt s bnh thuc nhm ny, yu t truyn nhim c th l bi (lao, bch hu), cc
git nh lng xung t, ln tng s kh i, ngi kho c th ht phi bi bay trong khng
kh.
Yu t truyn nhim l khng kh nn bnh ng h hp rt d ly, ch cn tip xc
vi ngi bnh trong mt thi gian ngn l c th b ly.
Nh c ch truyn nhim c bit nn vi sinh vt gy bnh ng h hp khng phi
lu trong khng kh, do khng cn pht trin kh nng chng . Trong loi ny, ch c
NGUN
TRUYN NHIM
NG
TRUYN NHIM
KHI
CM TH

CA RA

CA VO

H hp trn H hp trn
Git nh, bi,
vt dng

124
mt s t c th sng hon cnh bn ngoi (vi khun lao, bch hu) cn a s b tiu dit sau
mt thi gian ngn (si, quai b).
3. Khi cm th
Mi ngi, mi la tui, gii u c th mc cc bnh ly qua ng h hp.
Tuy nhin cc bnh nh si, bch hu, ho g c gi l bnh tr em v tr em t
tui mc bnh l ch yu. Nguyn nhn l s truyn nhim rt d dng v bt c ai cng c
th tip th bnh. Ngi ln b nhim khun khi cn nh, nn c min dch bo v cho h
khng b nhim khun li.
IV. BIJN PHP PHNG CHNG
1. i vi ngun truyn nhim
- Cn pht hin sm ngi mc bnh ly theo ng h hp cch ly v iu tr trit
phng ly lan. Thi gian cch ly, a im cch ly (bnh vin hoc ti nh) ty theo tng
bnh c th.
- Cn phi khai bo cc trng hp mc bnh gy dch nguy him nh si, bch hu,
cm gia cm,...cho y t cp trn.
- i vi bnh truyn t sc vt sang ngi cn phi hp vi th y pht hin sm
ng vt mc bnh v x l kp thi.
2. i vi ng truyn nhim
- Cc bnh ly qua ng h hp do ng truyn nhim l khng kh nn vic khng
ch c ch truyn nhim rt kh khn.
- Kh trng tt cht thi (m di, nc bt, cht nn), kh trng cc dng c nhn
ca bnh nhn.
- Hn ch tip xc trc tip ngi bnh- ngi lnh, eo khu trang khi tip xc vi
ngi bnh
- V sinh nh , ni lm vic cn thng thong, sch s c tc dng phng chng cc
bnh ly qua ng h hp.
- Dit khun, ty u chung tri thng xuyn khu vc c dch cm gia cm.
3. i vi khi cm th
Gio dc truyn thng cho cng ng thc hin cc bin php phng bnh ly qua
ng h hp nh v sinh c nhn, v sinh n ung, nng cao sc khe...
Gy min dch nhn to l mt bin php c hiu qu nht i vi cc bnh c
vaccine hu hiu. Cc bnh ly qua ng h hp c vaccine hu hiu l: Si, bch hu,
ho g,...V d: Bnh u ma l mt bnh d lu hnh, ngy nay b thanh ton bi chng
u.
V. BJNH SI
Si l mt bnh nhim virus cp tnh, ly theo ng h hp, gy nhng v dch bng
n, gy t vong cao tr em.
Nhng nm 70, 80 cha trin khai d n tim chng m rng bnh si Vit Nam
xy ra rt nghim trng v theo chu k dch ln khong t 4 -5 nm, vi t l mc trong v
dch ln t 125,79 - 137,73/ 100.000 dn.
Tim vaccine si trong chng trnh tim chng m rng nc ta c trin khai
m rng t nm 1986. Khong trn 10 nm gn y t l tim vaccine cho tr 9-11 thng tui
hng nm lun t trn 90% v t l mc si gim r rt so vi thi k trc tim chng,
t l mc si trn 100.000 dn nm 1984 l 149,50 gim xung cn 13,18 nm 1998.

125
Tuy nhin trong 2 nm 1999 -2000 bnh si c nhiu din bin phc tp v c chiu
hng gia tng (18,84-23,16/100.000 dn).
Nm 2001, min bc xy ra 37 v dch si vi mc khc nhau. V dch nh
nht c 16 trng hp n v dch ln nht c 3.120 trng hp (H Giang)
1. Tc nhn gy bnh
Tc nhn gy bnh l virus si, thuc nhm RNA Paramixovirrus, virus hnh cu,
ng knh 120-150nm. Virus si l mt trong nhng virus c sc chu ng km nht, d b
tiu dit bi cc thuc kh trng thng thng, nh sng mt tri, sc nng,... nhit 56
0
C
b dit trong 30 pht.
Virus xm nhp vo ng h hp trn (mi, hng) cng vi cc git cht nhy bn t
ngi bnh vo khng kh qua nim mc vo mu, ri n sinh sn cc t chc ng h
hp v da gy st, vim ng h hp v mn ban.
2. Dch t hc
2.1. Qu trnh truyn nhim
2.1.1. Ngun truyn nhim
Ngun truyn nhim duy nht l ngi, trong ngi bnh l ngun truyn nhim
duy nht. Ngi bnh truyn bnh ngay t khi mi st, ngha l 2 - 3 ngy trc khi ni ban,
cn ly trong sut mn ban 3 - 5 ngy. Nh vy thi k ly bnh si di khong 7 - 8 ngy.
Khng c tnh trng ngi khi bnh mang virus v ngi lnh mang virus.
2.1.2. ng truyn nhim
Virus si c gii phng cng vi cht nhy ca phn trn ng h hp. Bnh si
ly bng nhng git nh cht nhy bn t mi hng ngi bnh vo khng kh, trong khi ho
ht hi. Bnh rt d ly, n ni tr em cm th ch vo qua bung bnh mt chc lt cng
mc bnh.
Virus si rt yu mi trng bn ngoi, cho nn thc t bnh si khng ly bng
dng v thc phm v ch sau vi gi dng ht nguy him.
2.1.3. Khi cm th v min dch
Trong nhng thng u, hi nhi cn c min dch ca m. Vo thng th 6 min dch
gim nhiu, nu tr em tip xc vi ngi bnh th c th mc bnh nh. Tuy vy bnh
cng li min dch chc chn v lu bn.
Bnh si gy min dch vng bn, rt him khi mc li ln 2. Min dch tn ti sut
i v c cng c bi tip xc vi ngi bnh.
Tr em di 3 tui d mc bnh si. Ngi ln t khi mc si v b mc t b. i
khi ngi ln cng mc bnh, l nhng ngi sng cc bn lng ho lnh, t nh cha
tip xc vi virus si. Nh vy ngi ln c bo v l v trc kia mc si.
2.2. c im d|ch t
Do mi ngi u tip th bnh v do phng thc truyn nhim (theo git nc ht
nh) rt d dng, cho nn tr nh b ly bnh ngay t khi bt u tip xc vi cc tr em khc,
v th ngi ta gi bnh si l bnh ca tr em. Cc trng hp mc bnh si tr em di 5
tui l 50% v tr em di 8 tui l 75% tng s cc trng hp mc bnh.
Si c th xy ra khp mi ni, bnh rt hay ly v d pht thnh dch. cc thnh
ph ln nhng trng hp bnh c th xy ra sut nm, mc mc bnh c tnh theo ma,
tng ln trong ma ng xun v gim xung trong ma h thu. L do chnh ca s thay i
theo thi tit ca mc mc bnh si khng phi l sc khng ca mi hng b gim st
trong cc thng lnh v m, vi dch si c th xy ra bt c ma no, k c ma h khi thi

126
tit khng lnh v m. L do l s thay i v cch sinh hot ca tr em, trong nhng thng
lnh v thng nhp hc, tr em v cc hc sinh nh sng trong cc nh tr v lp hc, do
s tip xc mt thit vi nhau lm tng mc mc bnh. Trong nhng thng nng th tnh
hnh ngc li v ngoi ra, trong nng h virus si cht nhanh chng, tuy yu t ny khng
quan trng bng iu kin sinh hot.
Bnh si c tnh chu k: Mc mc bnh c 3-4 nm li tng ln mt ln. Tnh chu
k ny ph hp vi s pht trin t nhin ca lp tr em khng c min dch trong dn
chng. Khi s ny ln, th c iu kin cho dch pht trin. Dch si c tnh bng n, cho
nn a s lp tr em cm th u mc bnh v c min dch. Mc mc bnh gim xung
trong nhng nm sau. Nhng trong 3-4 nm, s tr cm th li tng n mc nguy him v
mt v dch khc li bng n. C nhin nhp iu v cng cc v dch thay i theo iu
kin sinh hot v nhng iu kin x hi mt ni nht nh.
3. Sinh l bnh
Virus si xm nhp vo c th qua ng h hp. Ti y, virus nhn ln t bo biu
m ca ng h hp v cc hch bch huyt ln cn. Sau virus vo mu, n cc ph
tng gy tn thng cc c quan.
Tn thng si l do s tng xut tit v tng sinh cc t bo n nhn quanh cc mao
mch, xy ra ch yu da, nim mc mi hng v ph qun, nim mc mt v ng tiu ha.
4. Biu hin lm sng
4.1. Th in hnh
- Thi k bnh: thng l 12-14 ngy nhng c th ko di 21 ngy.
- Thi k khi pht (giai on vim xut tit): cn gi l thi k vim long. y l
thi k hay ly nht, ko di 3-4 ngy. C cc biu hin:
+ St nh hoc va, sau st cao.
+ Vim xut tit mi, hng, mt: chy nc mt, nc mi, ho, vim mng tip hp,
mt c g km nhm, sng n mi mt.
+ Ni ban: Khm ming giai on ny c th tm thy nt Koplik. y l nhng
chm trng nh nh u inh ghim, mc nim mc, ngang rng hm, xung quanh nt
Koplik nim mc m thng c xung huyt. Cc nt ch tn ti 24- 48 gi sau khi xut
hin. y l du hiu c gi tr chn on sm v chc chn trc khi pht ban.
- Thi k ton pht (giai on mc ban): ban mc ngy th 4-6, ban dt sn, ban nh
hi ni g trn mt da, gia cc ban l cc khong da lnh. Ban xut hin tun t bt u t
sau tai, lan dn ra hai bn m, c, trong ngy u. Sang ngy th hai ban lan xung ngc, tay;
ngy th ba lan n lng, chn; xen k gia cc ban l cc khong da lnh.
+ Ban mc bn trong nim mc (ni ban): ng tiu ha gy ri lon tiu ha,
tiu chy; phi gy vim ph qun, ho.
+ Ton thn: Khi ban bt u mc, ton thn nng ln, mt hn, st cao hn. Khi ban
mc n chn th nhit gim dn, triu chng ton thn gim dn ri ht.
- Thi k lui bnh (giai on ban bay): Khi ban lan xung chi di th ban bt u
bay tun t nh khi xut hin t mt n thn mnh v chi, li cc vt thm trn mt da.
Nhng ch da thm ca ban bay v ch da bnh thng to nn mu da loang l gi l du
hiu vn da h, l du hiu c hiu ca si truy chn on. Ton thn bnh nhn hi
phc dn nu khng c bin chng.
4.2. Cc th lm sng khc
- Th nh:
+ Khng st hoc st nh.

127
+ Vim xut tit mi hng nh .
+ Ban tha, m, ln nhanh.
- Th va: Th thng thng in hnh
- Th nng (th si c tnh):
Cc du hiu c tnh thng xut hin nhanh chng trong vi gi vo cui giai on
khi pht, trc lc mc ban. Thng c cc triu chng: st cao 39-40
0
C, vt v, m sng,
hn m, co git, mch nhanh, huyt p tt, th nhanh, tm ti, nn, a lng, i t, xut huyt
di da hay ph tng...
4.3. Bin chng
Bnh si nguy him nht i vi tr em nh tui (di 3 tui). Bnh si lm suy yu
sc khng ca c th cho nn si thng km theo nhng bin chng:
- Vim mi hng, vim tai gia
- Vim thanh qun
- Vim phi: l mt trong nhng bin chng thng gp nht
- Vim rut: do bi nhim cc loi vi khun nh Shigella, E. coli... dn n tnh trng
tiu chy
- Vim no ty: him gp
- Cc bin chng khc: cam tu m, lot gic mc mt, suy dinh dng.
5. Chn on
Bnh si thng b chn on chm thi k mn ban. Chn on sm thi k u
rt c ch, v bnh si rt d ly. Cho nn khi thy tr em st 38
0
C, chy nc mt v nc
mi th phi tm nt ban ming (nt Koplick). Ngay khi , ngi bnh gieo rc mm
bnh xung quanh v virus si c c trong nc mi, nc mt.
Chn on si thng da vo cc triu chng lm sng l chnh km theo mt s yu
t dch t hc nh: tr em di 10 tui, cha mc si ln no, c th tip xc vi ngun ly
khong 10 ngy trc , ng thi pht hin ra nhiu em mc bnh tng t trong khu vc
c tr, sinh hot.
Chn on xc nh khi phn lp c virus si trong mu hoc xt nghim huyt
thanh hc 2 ln bng phn ng c ch ngng kt hng cu thy hiu gi khng th tng gp 4
ln. Nhng nhng phng php xt nghim ny kh phc tp v khng cn thit.
6. iu tr
Hin nay si cha c thuc iu tri c hiu. iu tr ch yu l cha triu chng, sn
sc v nui dng.
- H st: phng php vt l, thuc h st thng thng (Paracetamol).
- Thuc ho, long m
- V sinh rng, ming, da, mt.
- Khng sinh ch dng khi c bin chng nh vim phi, vim tai
- Dinh dng: cho tr dng nhng thc n nhiu cht dinh dng, d tiu ha, dng
thm Vitamin A.
7. Bin php phng chng bnh si
7.1. Bin php phng chng chung
- Khai bo: Phi khai bo cho Trm v sinh phng dch bit mi khi c bnh si.
- Phi cch ly ngi bnh t khi mi st (2 - 3 ngy) trong sut thi k mn ban
(4-5 ngy), sau thi gian ny bnh ht nguy him. Thng cch ly nh ch a vo bnh
vin nu bnh nng, c bin chng hoc nh cht chi v c tr nh.

128
- bnh vin phi nm trong cc bung ring, trnh nhng bin chng nh ph
qun ph vim.
- Cn phi phng tr em lnh tip xc vi tr em mc bnh cc phng khm bnh.
- Phi ty u trong thi k pht bnh, khng phi l git virus si m l git
nhng vi khun lin hip v nhng vi khun gy bnh c iu kin, v chng ng mt vai tr
quan trng trong vic gy nn cc bin chng ca bnh si.
- Khng cn ty u bung bnh khi khi bnh v virus si rt yu ngoi cnh; ch cn
lm thong kh phng v lau chi t bng khn lau m.
7.2. Bin php phng bnh c hiu
Gy min dch nhn to l bin php c hiu qu nht phng bnh si: tim
vaccine.
Ngy nay, vi vaccine si sng p dng trong chng trnh tim chng m rng,
chng ta c th hn ch, tin ti thanh ton dch si.
Lch tim: Tr em cn c tim vaccine si lc 9 thng tui. Nu tr khng tim lc
9 thng tui th cn phi tim cng sm cng tt sau .
- Liu 0,5 ml, tim di da pha trn cnh tay phi.
- Phn ng ph: C th st nh hoc pht ban nh 1-3 ngy, xy ra mt tun sau khi
tim.
- Tim phng mi th hai ph thuc vo chnh sch tim chng quc gia, c th tim
vaccine khi tr n tui i hc.


ces







129
DCH T HC CC BJNH LY THEO NG MU


Mc tiu hc tp:
1. M t c qu trnh truyn nhim ca cc bnh ly theo ng mu.
2. Trnh by c cc bin php phng chng i vi cc bnh ly theo ng mu.
3. Trnh by c qu trnh lan truyn v cc bin php phng chng i vi bnh ly theo
ng mu ph bin: St xut huyt dengue.

I. M U
Hin nay, mt s bnh nhim khun ly truyn theo ng mu c ngha quan trng
v y t cng cng tip tc nh hng n cuc sng ca hng triu ngi khu vc chu -
Thi Bnh Dng. Indonesia, t thng 1- 4/ 2004, mt v dch st xut huyt gy cho
58.301 ngi nhim vi 685 trng hp t vong. Khu vc ny cng ang c s lan trn rng
ln dch HIV. T l nhim virus vim gan B trong cng ng ng Nam vo khong 8-
15%, trong Vit Nam c xp vo khu vc lu hnh cao ca vim gan B.
II. PHN NHM CC BJNH LY THEO NG MU
Cn c vo ngun truyn nhim l ngi hay sc vt c th chia cc bnh ly theo
ng mu thnh 2 phn nhm:
- Phn nhm 1: gm cc bnh ly truyn t ngi sang ngi qua ng mu nh st
dengue/st xut huyt dengue; st rt; vim gan B v C; nhim HIV/AIDS...
- Phn nhm 2: gm cc bnh ly truyn t sc vt sang ngi qua ng mu nh
dch hch, vim no Nht Bn.
III. QU TRNH TRUYEN NHIM (Hnh 1)
1. Ngun truyn nhim
1.1. Ngun truyn nhim l ngi
Trong nhm bnh ny ngi bnh l ngun truyn nhim ch yu. Mt s bnh thuc
nhm ny c tnh trng ngi khi bnh mang trng v ngi lnh mang trng nh vim gan
siu vi B v C; nhim HIV.
nhng bnh truyn t sc vt sang ngi th ngi bnh thc t khng nguy him
i vi ngi xung quanh, ngoi l l bnh dch hch khi c vim phi th pht.
1.2 .Ngun truyn nhim l sc vt
Ngun truyn nhim cc bnh do sc vt l nhng loi ng vt nht nh. Thng
thng vt ch sinh hc ca mt tc nhn gy bnh khng phi l mt m l vi loi ng vt,
nhng phi c mt trong s nhng loi y l ch yu, cn cc loi khc l th yu.V d:
- Trong bnh dch hch, ngun truyn nhim ch yu l chut, chut nht, chut nh
c ngha quan trng nht i vi dch t hc ca bnh dch hch. Ngoi loi gm nhm,
trong thin nhin ngi ta cn thy nhng ng vt sau y b bnh dch hch: th, co, chn,
nhm...
- Virus gy bnh vim no Nht Bn lu hnh trong cc dch thin nhin cc loi
th v chim. Nht Bn, virus vim no c phn lp t chut v chim s. Vit nam
phn lp c virus t loi chim Liu iu.
2. ng truyn nhim

130
S truyn nhim t mu ca ngun truyn nhim sang mu ngi cm nhim c
thc hin nh cc yu t trung gian truyn nhim. Cc yu t trung gian truyn nhim bao
gm:
- Cc loi cn trng trung gian ht mu. Nh vy, tc nhn gy bnh thuc nhm ny
trong qu trnh tin ha, thch nghi vi s sng k sinh trong c th ca hai vt ch sinh
hc. Mi loi vi sinh vt thch ng vi mt loi mi gii nht nh:
+ Mui Anopheles l mi gii ca k sinh trng st rt.
+ Mui Culex tritaeniorhynchus l trung gian truyn bnh vim no Nht Bn
+ Tc nhn gy bnh dch hch c truyn t ng vt sang ng vt v t ng vt
sang ngi bng nhng loi b nhy nht nh.
- Cc dng c y t nh kim tim, bm tim hoc dng sinh hot nh bn chi nh
rng, dao co gy tn thng mao mch, da, nim mc.
- Mu v cc sn phm ca mu.
- Ngoi l bnh dch hch khi c vim phi th pht th ngi bnh gieo rc vi khun
ra xung quanh bng cc git nh.















Hnh 16.1. Qu trnh truyn nhim ca cc bnh ly theo ng mu

3. Khi cm th
Mi ngi u c th mc cc bnh ly qua ng mu. i vi bnh st xut huyt
Dengue phn ln cc trng hp mc bnh l tr em di 15 tui.
i vi cc bnh nhim khun mu do vector truyn phn ln c tnh cht a phng.
V d: u c bnh st rt th phi c mui Anophelles.
Bnh nhim khun mu do vc t truyn cn c tnh cht ma. V d: Bnh st rt
thng pht sinh trong ma h, bnh pht ban trong ma ng.
Trt t x hi l mt yu t quan trng, iu kin sinh hot trong x hi tt hay xu
u c tc dng trc tip i vi bnh nhim khun mu.
IV. BIJN PHP PHNG CHNG
1. i vi ngun truyn nhim
- i vi bnh m ngun truyn nhim l ngi th vic c bn l pht hin sm ngi
mc bnh cch ly v iu tr c hiu.
- i vi bnh m ngun truyn nhim l sc vt th vic x l ngun truyn nhim rt
kh khn.
NGUN
TRUYN NHIM
NG
TRUYN NHIM
KHI
CM TH

CA RA

CA VO

Vt cn, tim chch Vt cn, tim chch
Vc t, mu, huyt
tng, dng c y t

131
V d: khng th tiu dit ht tt c chut ng khi c dch hch. Trm v sinh phng
dch cn kim tra thng xuyn nhng dch hch thin nhin pht hin v tiu dit chut.
2. i vi ng truyn nhim
- Bin php ch yu l dit cc loi cn trng tit tc ht mu tng ng.
- i vi cc bnh vim gan siu vi B, vim gan C; nhim HIV/AIDS th vic tit
khun cc dng c tim truyn, qui ch ngn hng mu phi c tn trng nghim ngt.
- V sinh mi trng nhm loi b ni tr ng, sinh sn v pht trin ca cn trng tit
tc truyn bnh.
3. i vi khi cm th
- Gio dc v sinh: ng phi nm mn phng cc bnh ly qua ng mu do
vector truyn, trnh dng chung dng c sinh hot c nhn c th gy tn thng mao mach,
da, nim mc...
- Nng cao th trng
- Tim chng i vi bnh c vaccine nh vim gan B, vim no Nht Bn.
V. BJNH ST XUT HUYT DENGUE
St xut huyt dengue (SXHD) l bnh nhim virus cp tnh do virus dengue gy nn.
Bnh c biu hin lm sng ch yu l st v xut huyt vi nhiu dng khc nhau; nhng th
nng c sc do gim khi lng mu tun hon, nu khng c chn on sm v x tr kp
thi s dn n t vong.
1. Tc nhn gy bnh
Virus dengue thuc h Flaviviridae, c xp vo nhm Arbovirus l nhm virus gy
bnh cho ngi v ng vt lan truyn do cn trng tit tc. C 4 tp virus dengue gy bnh
cho ngi: D
1
, D
2
, D
3
, D
4
. mi nc v khu vc c th gp c 4 typ, nc ta cng gp c
4 typ nhng ch yu l typ D
1
v D
2
. C 4 tp ny u gy ra min dch c hiu i vi tp
virus nhim; gia bn tp huyt thanh ca virus dengue c phn ng cho nhng khng c
kh nng bo v cho lu di.
2. Dch t hc
2.1. Qu trnh truyn nhim
2.1.1. Ngun truyn nhim
C th cho rng ngun truyn nhim duy nht l ngi. Ngi bnh l ngun truyn
nhim, c bit l ngi bnh th nh, t c qun l nn l ngun bnh quan trng.
Cc nh nghin cu Malaixia chng minh c loi kh hoang di l ngun cha
mm bnh trong t nhin, nhng cha c bng chng t kh truyn cho ngi.
2.1.2. ng truyn nhim
Bnh ly truyn cho ngi qua vector trung gian l mui Aedes aegypti. Mui ny rt
thch t ngi, ht mu ban ngy, cao im vo sng sm v chiu ti.
Sau khi ht mu ngi bnh c cha virus dengue, thi gian cn thit cho virus
pht trin trong mui l t 8 -10 ngy, sau mui c kh nng truyn virus dengue cho
ngi khc khi ht mu. Mui ci Aedes cn c th truyn ngay virus dengue t ngi bnh
sang ngi lnh do thay i vt ch khi ba n mu b gin on. Cch truyn bnh ny c
gi l truyn c hc.
Mui sng trong nh, thng u nhng ni t nh sng, c hi m (nh qun o
ang mc mu sm treo trn mc o).
Mui sinh sn nhng ni nc trong nh cc chum vi, b cha nc, nhng vng
nc ng trong, cc v hp, chai l, lp xe hng, cc l hoa... Chng trng d

132
lng nc rt t, b gy mui Aedes aegypti pht trin tt nc c pH acid nh, nn mui
thch vo nc ma, nc my. C th tm thy mui trng thnh vo khong 50m
xung quanh v khong cch xa nht c th thy l 200m.
Bnh cn c ly truyn bi mui Aedes albopictus nhng Aedes aegypti l trung
gian truyn bnh chnh.
2.1.3. Khi cm th
Mi ngi u c th mc bnh st xut huyt, phn ln cc trng hp mc bnh l
tr em di 15 tui.
Khng khc nhau v gii tnh.
2.2. Tnh hnh d|ch v c im d|ch t hc
T 1953- 1964, SXHD c m t cc nc vng ng Nam v Ty Thi Bnh
Dng nh n , Philippin, Thi Lan, Vit Nam, xut hin di dng lu hnh thng
xuyn, thnh thong li gy dch. Thp nin 80, SXHD lan ti chu Phi.
Hin nay st dengue/st xut huyt dengue xut hin trn 100 quc gia, e da hn
2,5 t ngi cc quc gia vng nhit i v bn nhit i. Trong thp nin 1950 trung bnh
hng nm c khong 908 ca SXHD c bo co cho T chc Y t Th gii. Trong nhng
nm 1990-1998 con s trung bnh ny tng ln 514.139 ca. Ch trong nm 1998 c 1,2 triu
ca, trong c 3.442 ca t vong.
nc ta, st xut huyt dengue c xem l vn y t quan trng ca c nc, c
th gy thnh dch. Bnh lu hnh rng ri vng chu th sng Hng, sng Cu Long v
dc theo b bin min Trung. Bnh khng ch xut hin th m c vng nng thn.
nhng vng ni xa xi, ho lnh nh vng ni, cao nguyn bin gii pha bc...khng thy
xut hin bnh, k c nhng nm c dch bng n ln.
Dch SXHD bng n theo chu k vi khong cch trung bnh t 4 - 5 nm v v dch
xy ra nm 1998 c s mc v cht cao, c nc c 234.920 ca mc v cht l 377 ca. XHD l
mt trong 10 bnh truyn nhim gy dch c t l mc v t vong cao nht Vit Nam giai
on 1996-2000, s mc ng th 4, t vong ng th 2. Hin nay, st xut huyt bng pht
nhiu cc tnh pha Nam v lan ra cc tnh min Trung v Bc, theo B Y t 2 tun qua
(10/2005) c nc c 3.575 ca mc st xut huyt, trong c 2 trng hp t vong C
Mau v Long An.
S xut hin st xut huyt dengue Vit Nam c tnh ma r rt, s mc bnh nhiu
nht t thng 7-10 v nh cao l thng 8, nhng thng c lng ma nhiu.
V tui mc bnh cng c s khc bit gia cc min, nhm tr < 15 tui b mc bnh
min Bc chim 20%, min Trung 64,6%; Ty Nguyn 62,3% v min Nam l 95,7%.
2.3. Cc yu t nguy c pht sinh d|ch
- Mt mui Aedes aegypti cao
- Kh hu thi tit thch hp: ma ma-nng
- Mt dn c cao.
- Tp qun sinh hot ca dn c: iu kin sinh hot-v sinh thp nh nh cht chi,
m thp, ti, thiu nc dng (phi d tr nc), v sinh mi trng km, ao t, nc ng...
2.4. Phn vng d|ch t
nc ta, SXHD c chia thnh 3 vng:
- Vng 1: C bnh quanh nm, pht trin dch mnh vo ma thu, gp ch yu tr
em: ng bng sng Cu Long, ven bin min Trung...
- Vng 2: Khng c bnh vo nhng thng rt nhng pht thnh dch vo ma ma -
nng, gp c tr em v ngi ln, cc vng nh khu Bn, ng bng Bc b...

133
- Vng 3: Bnh tn pht vo nhng thng ma nng, thng khng thnh dch, cc
vng nh Ty Nguyn, min ni pha Bc...
3. Bnh sinh
Virus dengue c th gy nhiu th bnh khc nhau. Ti sao cng loi virus li gy nn
nhng th bnh khc nhau? Hin nay c 2 gi thuyt chnh:
- Gi thuyt v c lc ca virus
- Gi thuyt v c a bnh nhn: Bnh nhn b SXHD v SXHD c sc do ti nhim
virus Dengue khc typ v p ng min dch bnh l ca c th (gi thuyt ca Halstead)
bnh nhn SXHD v SXHD c sc c hai bin i bnh l ch yu:
- Tng tnh thm thnh mch : Do phn ng khng nguyn - khng th - b th v do
virus dengue sinh sn trong bch cu n nhn dn n:
+ Gii phng cht trung gian vn mch
+ Kch hot b th
+ Gii phng thromboplastin t chc
- Ri lon ng mu do:
+ Tng tnh thm v tn thng thnh mch
+ Tiu cu gim
+ Cc yu t ng mu gim do b tiu th vo qu trnh tng ng.
4. Biu hin lm sng- Chn on
4.1. Cc th lm sng (Hnh 2)
Khi nhim siu vi dengue nhiu tnh hung c th xy ra: khng c triu chng hoc
c triu chng. Trng hp c triu chng gm cc th lm sng nh st dengue c in, st
xut huyt dengue v st xut huyt dengue c sc.


St Dengue St xut huyt Dengue

Hnh 16.2. Cc biu hin sau nhim siu vi Dengue
4.1.1.St dengue c in
Khng c triu chng C biu hin lm sng
St khng xc nh
(hi chng nhim siu vi)
Khng
Xut huyt
Xut huyt
(t gp)
St xut huyt
Dengue
St Dengue
Khng sc C sc
Nhim virus Dengue

134
St, nhc u nhiu, au sau h mt, au c-khp, sng hch, ni ban, xut huyt
ngoi da him gp. Bch cu gim, c khi tiu cu gim, hematocrite bnh thng.
4.1.2. St xut huyt dengue khng sc
- Thi k bnh: thng thng 5-7 ngy.
- Thi k khi pht: Bnh khi pht t ngt vi st cao.
- Thi k ton pht:
+ St cao lin tc, mt xung huyt, chn n, nn ma, nhc u nhiu, au c khp.
Mt s bnh nhn au hng, kh chu thng v, tc h sn phi v au khp bng l
thng gp. St cao v ko di 2-7 ngy, co git do st cao c th xy ra.
+ Biu hin xut huyt: thng xy ra vo ngy th 2 hoc th 3 ca bnh di nhiu
hnh thi: thng gp l du hiu dy tht dng tnh; xut huyt da c th gp cc dng
chm, m xut huyt, vt bm tm; xut huyt nim mc: chy mu cam, chy mu chn
rng, tiu ra mu, kinh nguyt ko di, xut huyt tiu ha nh nn ra mu, a ra mu hoc
phn en.
+ Gan to c th pht hin c sm trong giai on st. Kch thc ca gan khng
lin quan n nng ca bnh nhng gan to thng gp trong ca c sc.
- Din bin t nhin ca st xut huyt dengue khng sc thng nh. Sau vi ngy
st gim, cc du hiu bnh l mt dn, sau tr n ngon v phc hi dn.
4.1.3. St xut huyt dengue c sc
Sau thi gian st vi ngy tnh trng bnh nhn tr nng nhanh chng. Vo ngy th
3-7 st gim v bnh nhn c th ri vo sc vi da lnh, tm ti quanh mi mch nhanh nh,
bnh nhn n, mt nhc hoc bt rt, au bng...
Sc c xc nh bi: mch nhanh yu, huyt p kp km theo da lnh, tm ti u
chi, ngi bt rt, vt v. Thi gian sc thng ngn 12 - 24 gi, tr c th t vong nu
khng can thip kp thi v ng n. C th phc hi nhanh chng nu iu tr chng sc
tch cc v hiu qu.
4.2. Chn on
Da vo cc yu t: dch t, lm sng v xt nghim
- Dch t hc: Vng dch lu hnh hoc ang c dch, ma dch thng xy ra.
4.2.1. Lm sng
+ St cao, t ngt, lin tc, ko di 2-7 ngy.
+ Biu hin xut huyt, t nht c du dy tht (+).
+ Gan to.
+ Suy tun hon cp: biu hin bi cc triu chng nh vt v, bt rt hoc li b, da
lnh, mch nhanh nh, huyt p kp hoc tt huyt p.
4.2.3. Cn lm sng
- Mu:
+ Tiu cu gim 100.000/mm
3

+ C c mu: Hematocrite tng 20% so vi gi tr bnh thng.
- Huyt thanh chn on:
+ MAC-ELISA: pht hin sm khng th IgM khng virus dengue. Khng th IgM
xut hin sm v c th pht hin r vo ngy th 5 sau giai on khi pht. Tuy nhin ty
theo tng c th m t l dng tnh ca MAC-ELISA c th thay i t 75% n 85%.
+ Phn ng ngn ngng kt hng cu.
+ Phn ng khuch i chui gen: cc labo hin i.
- Phn lp virus: cc labo hin i.

135
Chn on:
- Chn on st xut huyt dengue: Theo t chc y t th gii (1986) vi 2 tiu chun
lm sng u tin (st v xut huyt) km theo tiu cu gim v c c c mu l chn
on bnh st xut huyt dengue.
- Chn on st xut huyt dengue c sc: Bao gm 4 tiu chun ca st xut huyt
dengue + du hiu ca suy tun hon.
4.3. Phn lm sng
Theo T chc Y t th gii, SXHD chia thnh 4 mc :
- I: St + du hiu dy tht (+), khng c xut huyt t nhin
- II: St + xut huyt t nhin da hoc ni khc.
- III: C du hiu suy tun hon: mch nhanh, yu, huyt p tt hoc kt, da lnh
m, vt v hoc li b.
- IV: Sc nng, mch v huyt p khng o c.
5. iu tr
5.1. St xut huyt dengue khng sc ( I v II)
Phn ln cc trng hp u c iu tr ngoi tr v theo di ti y t c s, ch yu
l iu tr triu chng v phi theo di cht ch pht hin kp thi sc xy ra x l sm.
- iu tr st cao bng chm v ung paracetamol vi liu lng thch hp, khng
dng cc thuc c salixylat.
- B dch sm bng ng ung: cn phi thc hin ngay t khi mi st, cho bnh
nhn ung nhiu ln vi s lng nh dung dch ORS, c th dng nc tri cy nh chanh
ng, nc cam.
- Truyn dch khi nn nhiu hoc khng ung c, c du hiu mt nc, tr l .
- iu tr bng thuc y hc dn tc i vi st xut huyt I v II:
+ Thanh nhit: Bc h, l du, sn dy
+ Gii c, chng d ng: C nh ni, hoa he, cam tho
+ Chng xut huyt: C nh ni, hoa he, trc b dip
5.2. St xut huyt dengue c sc ( III v IV)
iu tr tuyn cao hn.
- Truyn dch
- Th oxy
- Truyn mu: Khi c xut huyt trm trng v khng c c c mu
- An thn
- Theo di, sn sc h l tt bnh nhn.
6. Bin php phng chng bnh st xut huyt dengue
n nay bnh st xut huyt dengue cha c thuc iu tr c hiu v cha c
vaccine phng bnh. Bin php phng chng st xut huyt dengue c hiu qu nht l lm
gim ngun sinh sn, loi tr b gy mui vi s tham gia ca cng ng mi c th duy tr
c kt qu lu di v vector chnh truyn bnh st xut huyt dengue sinh sn v pht trin
cc dng c cha nc do con ngi to ra , c cuc sng gn lin vi hot ng ca con
ngi.
6.1. Khi cha c d|ch
6.1.1. Gim st bnh nhn: theo di cc trng hp st
Theo di cc trng hp st nhm pht hin sm ngi mc bnh. Cc tuyn y t c
s v phng khm nhng vng c st xut huyt dengue lu hnh phi bo co cho y t cp

136
trn nhng bnh nhn st trn 38
0
C, nhng trng hp nghi ng phi tin hnh lm xt
nghim huyt thanh hc hoc phn lp virus.
6.1.2. Gim st vector
Nhm xc nh ngun sinh sn ch yu ca mui truyn bnh, s bin ng theo ma
ca vector, tnh nhy cm ca vc t vi ha cht dit cn trng. im gim st vector c
la chn ti ni c iu kin thun li cho s sinh sn v pht trin ca Aedes aegypti, Aedes
albopictus. Gim st vector nh k 1 thng 1 ln v cc ch s mui, b gy Aedes aegypti:
- Gim st mui trng thnh: Bng phng php soi bt mui u ngh trong nh.
+ Ch s mt mui Aedes aegypti: l s mui ci Aedes aegypti trung bnh trong
mt nh iu tra.
CSM (con/nh) =
S mui Aedes aegypti bt c
S nh iu tra
+ Ch s nh c mui Aedes aegypti: l t l phn trm nh c mui Aedes aegypti
trng thnh.
CSNCM (%) =
S nh c mui Aedes aegypti
100
S nh iu tra
- Gim st b gy:
+ Ch s nh c b gy: l t l phn trm nh c b gy Aedes
CSNBG (%) =
S nh c b gy Aedes
100
S nh iu tra
+ Ch s Breteau: l s dng c cha nc c b gy trong 100 nh iu tra. Trong
thc t ch iu tra 50 nh v vy ch s BI (Breteau Index) c tnh nh sau:
BI(%) =
S DCCN c b gy Aedes
100
S nh iu tra
Nhn chung ni no c ch s nh (HI) ln hn 5% hoc ch s Breteau (BI) ln hn
20 th c xp vo danh sch vng nhy cm vi st xut huyt.
6.1.3. Phng chng vector
- Gim ngun sinh sn ca vector: B gy Aedes c th pht trin tt c hai loi
nc sch v nc giu cht hu c. V vy qun l cc dng c cha nc lm gim
ngun sinh sn l bin php tt nht trong phng chng Aedes aegypti v Aedes albopictus..
+ Ngn nga mui trng trong cc dng c cha nc sinh hot bng cch y tht
kn, th c hoc phng th Mesocyclops i vi b nc ln; i vi b nc nh thay nc 1
tun mt ln, c ra thnh dng c cha nc loi b trng ca Aedes. S dng du hoc
mui n cho vo by kin...
+ Loi b cc b gy: khng ch mui vector bng cch trit ph thng xuyn ni
tr ng v sinh sn ca chng bng cch thu dn rc (chai, l, v hp...), lp cc hc cy
nc ng, p cc dng c khng s dng ngoi vn.
- Dit mui: bng hng mui, bnh xt mui, hun khi ...
.1.4. Tuyn truyn gio dc cng ng v phng bnh
- Ph bin cho ngi dn bit v tnh nguy him ca bnh, triu chng ca bnh, s
quan trng ca iu tr kp thi gim t vong; ni sinh sn, tr u, hot ng ht mu ca
mui vector.
- Tuyn truyn gio dc cho cng ng chng mui t; gi gn v sinh trong nh
ngoi ng, pht quang bi rm.

137
- Huy ng v hng dn cng ng tham gia dit mui v dit b gy bng nhng
bin php c th, n gin.
6.2. Phng chng d|ch
6.2.1.i vi ngun truyn nhim
- Pht hin sm ngi mc bnh: da vo cc biu hin lm sng, xt nghim.
- Cch ly v iu tr bnh nhn kp thi.
- Khai bo: st xut huyt dengue l bnh cn phi khai bo. Cn b y t c s c
nhim v thng tin v bo co v s ngi mc bnh hng tun cho c quan y t cp trn theo
qui nh.
6.2.2. i vi ng truyn nhim
- Dit ngay n mui ang nhim virus ti dch mt cch trit bng ha cht
- Vn ng nhn dn tham gia trit ph cc ni mui tr ng v sinh sn, cc b gy
mui.
- Gim st vector: Sau khi phun ha cht mt tun, tin hnh iu tra li cc ch s
mui, b gy nh gi hiu qu phun dit mui. Vic ch nh phun ln 2 cn c vo cc
ch s iu tra mui, b gy (ch s mt 0,5; ch s nh c mui/b gy 10%; ch s
Breteau 20). Hai ln phun cch nhau 7-10 ngy.
6.2.3. i vi khi cm th
- y mnh hot ng thng tin, gio dc v s nguy him ca dch bnh trn mi
phng tin thng tin i chng.
- Tuyn truyn gio dc cho cng ng trnh mui t nh ng phi nm mn ban
ngy, s dng hng tr mui, bnh xt mui v cc bin php dn gian dit mui trong v
xung quanh nh.

ces
138
DCH T HC
CC BJNH LY THEO NG DA, NIM MC

Mc tiu hc tp:
1. M t c qu trnh truyn nhim ca cc bnh ly theo ng da, nim mc.
2. Trnh by c bin php phng chng cc bnh ly theo ng da, nim mc.
3. Trnh by c qu trnh truyn nhim v bin php phng chng i vi bnh ly theo
ng da, nim mc in hnh: bnh di.

I. PHN NHM CC BJNH LY THEO NG DA, NIM MC
1. Cn c vo ngun truyn nhim
Cn c vo ngun truyn nhim l ngi hay sc vt, c th chia cc bnh ly theo
ng da, nim mc thnh hai phn nhm:
- Phn nhm 1: Mt s bnh ly qua da, nim mc thng gp ngi nh:
+ Bnh hoa liu
+ Bnh un vn
+ au mt ht
+ Vim kt mc nhim khun
+ Nm tc, chc u
+ Gh
- Phn nhm 2: Mt s bnh ly qua da, nim mc do sc vt truyn sang ngi nh:
+ Bnh than
+ L mm long mng
+ Bnh di
+ Bnh xon khun Leptospirose.
2. Cn c li vo l da hay nim mc
Cn c li vo l da hay nim mc, c th chia cc bnh ly theo ng da, nim mc
thnh hai phn nhm:
- Phn nhm 1: gm cc bnh m li vo l da nh gh, chc u, bnh than, un vn,
di, l mm long mng.
- Phn nhm 2: gm cc bnh m li vo l nim mc nh cc bnh hoa liu, vim kt
mc do virus, xon khun, au mt ht...
II. QU TRNH TRUYEN NHIM (hnh 1)
1. Ngun truyn nhim
1.1. Ngun truyn nhim l ngi
Ngi bnh l ngun truyn nhim trong cc bnh nh bnh hoa liu (giang mai, lu),
bnh mt ht, vim kt mc nhim khun, gh...
1.2. Ngun truyn nhim l sc vt
Mt s bnh ch yu l bnh ca ng vt nh bnh di, bnh than, l mm long
mng... nn ngun truyn nhim ch yu l ng vt mc bnh.
Trong bnh than, ngun truyn nhim ch yu l sc vt n c (tru, b, nga, la,
cu, d...) b bnh.
Ngun ly ca bnh l mm long mng l b, d, cu, ln.
139
1.3. Ngun truyn nhim l vt v sinh
Ngun truyn nhim l vt v sinh nh dng bn, t (c nha bo ca trc khun
than, nha bo un vn). Ngi b nhim khun khi tc nhn gy bnh ri vo vt thng cng
vi t hay dng bn.
V d: Bo t ca trc khun un vn rt bn vng, trn t v trn cc vt dng (inh
r, dng c ng n) bo t ca chng sng c nhiu nm. Trong a s trng hp nguyn
nhn bnh un vn l do nhng chn thng trn ng n hoc tai nn giao thng, ct rn
bng dao, ko bn cho tr s sinh.















Hnh 17.1. Qu trnh truyn nhim ca cc bnh ly theo ng da, nim mc
2. ng truyn nhim - C ch truyn nhim
V tr c tr u tin ca mm bnh l cc t bo da, nim mc (tr nim mc ng
h hp v tiu ha c xp thnh cc nhm ring). Mt s trng hp rt kh phn bit
ng truyn nhim da, nim mc vi ng mu, khi s t nhp ca mm bnh i hi s
tn thng ca h thng da, nim mc.
nhng bnh ngoi da, tc nhn gy bnh khu tr trn b mt v c gii phng
tng i d dng vo mi trng bn ngoi.
Tuy mt vi bnh (cc bnh hoa liu, bnh di) c th ly trc tip (nh giao hp hoc
cn) nhng a s cc bnh ly gin tip bng nhng yu t mi trng bn ngoi (vt dng,
nc, t).
Ngi b nhim khun khi tip xc vi sc vt mc bnh hoc cc nguyn liu ly t
sc vt mc bnh; chm sc hoc git sc vt b bnh.
Nhim khun c th a vo vt thng ngay lc b thng hoc khi bng b, trong
trng hp ny nhim khun thng do tay hoc dng c bn.
Vic lan truyn a s cc bnh ca nhm ny tu thuc vo iu kin sinh hot v
trnh vn ho, v sinh ca dn chng. V d: bnh au mt ht ch yu lan truyn do dng
chung khn mt, bnh gh v nm da bng qun o.
3. Khi cm th v min dch
Mi ngi u c th mc bnh, mt s bnh sau khi khi c min dch lu bn nh
bnh than, l mm long mng.
III. BIJN PHP PHNG CHNG
i vi cc bnh ly theo ng da, nim mc bin php phng bnh quan trng l v
sinh c nhn, ngoi ra cc bin php gio dc sc khe, bin php "x hi" c vai tr quyt
NGUN
TRUYN NHIM
NG
TRUYN NHIM
KHI
CM TH

CA RA

CA VO

Da, nim mc, kt mc Da, nim mc, kt mc

Tip xc trc tip,
vt dng, t, nc
140
nh trong mt s trng hp. Cc bin php phng chng c thc hin i vi tng mt
xch ca qu trnh dch nh sau:
1. i vi ngun truyn nhim
- Pht hin sm ngi bnh, cch ly, iu tr kp thi
- Ngun truyn nhim l ng vt mc bnh:
+ Dit ngun ly. V d: tiu dit ch trong bnh di
+ Pht hin sm v iu tr nhng ng vt nui mc bnh hoc mang mm bnh.
+ Tim phng cho sc vt.
2. i vi ng truyn nhim
Ngn chn ng ly truyn bng cch:
- Kh trng, ty u cht thi ngi bnh v ng vt m.
- Bo v tt ngun nc, nc thi ca x nghip ch bin nguyn liu ng vt phi
c ty u trc khi chy ra ngoi.
- Ci thin iu kin sn xut, x l cc yu t truyn nhim.
- Trang b qun o bo h (gng, ng) cho ngi tip xc vi ng vt, trnh xy xt
da chn tay.
- Phng bnh nhim khun qua vt thng (un vn): phu thut kp thi vt thng
v cc bin php v khun ti cc trm bng b.
3. i vi khi cm th
- Tuyn truyn gio dc cho cng ng thc hin cc bin php phng bnh.
- Huyt thanh d phng: mt s bnh c huyt thanh d phng nh huyt thanh khng
un vn, huyt thanh khng di.
- Tim chng i vi bnh c vaccine nh un vn.
IV. BJNH DI
Bnh di l mt bnh nhim khun cp tnh truyn t sc vt sang ngi qua ng da
v nim mc, l bnh vim no ty cp tnh do virus di gy nn.
Bnh di thy khp ni, t l mc bnh ngi ty vo t l mc bnh sc vt.
Hin nay khng c thuc no cha c bnh ny ngoi tr vic tim phng vaccine khi b
sc vt nghi di cn. T l ngi b ch cn nghi di phi tim phng cao hng th 2 sau bnh
tiu chy.
Ngi b nhim virus di s ln cn di v t vong nu khng c x l ng cch
v kp thi. Di l bnh n nay y hc vn phi b tay mt khi bnh nhn c triu chng
ln cn di, t vong 100%.
Bnh lu hnh trn ton th gii, hng nm trn th gii c 50.000 ngi cht v di,
99% tp trung Chu Phi, Chu v M La tinh.
Vit nam trung bnh hng nm c 300-500 ngi cht v di chim 1/4 tng s
ngi cht v cc bnh truyn nhim, 95% s cht do khng tim phng vaccine kp thi.
Bnh di c t l t vong thuc loi cao, xp th ba (0,17/100.000 dn) trong s 10 bnh
truyn nhim c t l cht cao nht Vit Nam giai on 1996 -2000.
Trc 1995, bnh di khng c qun l gim st cht ch, cc a phng t m
dch v tim phng.
T sau 1995 nh c Chng trnh quc gia phng chng bnh nghi di v nht l sau
khi c ch th s 95/TTg ca Th Tng Chnh ph nm 1996, cc hot ng phng chng
bnh di c y mnh v c s phi hp tt hn gia hai ngnh Y t v Th y trong hot
ng phng chng bnh di cho ngi v cho sc vt gn ngi (ch, mo). Nh vy, s
ngi t vong do bnh di gim r rt, t l cht do di nm 1996 l 0,35/100.000 dn n
nm 2000 gim xung cn 0,08/100.000 dn.

141
1. Tc nhn gy bnh
Virus di thuc h Rhabdoviridae. Pasteur chia virus di ra lm 2 loi:
- Virus di ng ph: c c lc mnh, gy bnh di sc vt v ngi.
- Virus di c nh: l virus di c nui cy trong phng th nghim, gim, mt
c lc v khng gy bnh di. c dng iu ch vc xin.
Virus di c sc khng km, b bt hot nhanh chng bi x phng, cn It, 60
0
C
cht trong 5 pht, 100
0
C cht trong 1 pht. Tuy vy, nhit phng , virus c th sng
c t 1-2 tun.
2. Qu trnh truyn nhim
2.1. Ngun truyn nhim
Bnh di l mt bnh truyn t sc vt sang ngi. Tt c cc loi sc vt c v u
c th l ngun cha virus di (ch, mo, b ,ln). Nhng do c ch truyn nhim c bit
(cn nhau) cho nn ch c loi ch l c th duy tr rt lu s tip din lin tc ca qu trnh
dch sc vt.
Sc vt duy tr virus di trong thin nhin l ch si. Ch si c th lm ly bnh cho
cc sc vt khc c bit l ch nh. Dch sc vt ch nguy him v chng sng cng vi
ngi v kh nng chng lm ly cho ngi rt ln. nc ta, ch nh l ngun bnh di ch
yu (khong 97%) sau l mo (2,7%).
Mo cng c th lm ly bnh cho ngi khi b co. Dch sc vt ch nguy him v
chng sng cng vi ngi v c kh nng lm ly bnh cho ngi rt ln.
Trong nc bt ca ngi bnh c virus di, s ly truyn t ngi sang ngi c th
xy ra t nc di ca ngi b bnh c virus di, nhng cha thy m t mt trng hp no
lm ly bnh cho ngi.
2.2. ng truyn nhim
Bnh truyn t sc di sang sc vt lnh cng bng cn. Sc vt bt u bi xut virus
di theo nc bt 4 - 12 ngy trc khi xut hin cc triu chng u tin.
Ch v mo truyn bnh cho ngi bng nc bt qua vt cn, co. Sc vt cn c th
truyn bnh khi lim da ngi b xy xc.
2.3. Khi cm th
Mi ngi, mi la tui u c th mc bnh.
Tt c cc loi ng vt mu nng: gia sc, d th u c th b bnh di.
3. Bnh sinh
Virus di vo c th ngi qua da v nim mc. Ngi mc bnh l do b sc vt di
cn hoc dy nc bt vo da b xy xc. Nh vy, khng phi b ch b cn mi nguy him
m b lim cng nguy him. Ly nhim qua nim mc rt him.
T vt thng virus s theo dy thn kinh hng tm ti h thn kinh trung ng, sinh
sn , lm tn thng cc t bo tu sng v no. Ri t y virus theo cc dy thn kinh
ly tm ti tuyn nc bt gii phng ra ngoi.
Bnh cnh lm sng l do tnh trng no vim do virus di gy nn.
4. Biu hin lm sng
4.1. Thi k bnh
C th thay i t 12 ngy n 1 nm, thng l 2 n 3 thng, k t ngy b cn.
Thi k bnh ngn hay di tu thuc vo v tr ca vt cn, tnh trng nng nh ca vt
thng v lng virus c truyn sang ngi. Nu b cn chn th thi k bnh di hn
u v mt.
Trc khi pht bnh c th c tin triu: lo lng, thay i tnh tnh, c cm gic au
nhc ni b cn.
142
4.2. Thi k pht bnh
Ngi b di c th biu hin 2 th lm sng: th hung d hoc th lit.
- Th hung d: Bnh nhn go tht, hoang tng, p ph lung tung, co cng, run ry
t chi, co git. Tng cm gic ca cc gic quan, s gi, s nc, co tht thanh qun. Kht
khng dm ung, ch nhn thy hoc nghe ting nc chy cng gy co tht hng v rt au.
Tnh trng ny tng ln mi khi c kch thch d rt nh vo cc gic quan nh: lung gi
nh, mi v, nh sng...St tng dn, tng tit m di, ri lon tim mch v h hp, xut hin
nhiu o gic. Cc triu chng trn xut hin thnh tng cn, ngy cng dy hn, mnh hn.
Bnh nhn thng t vong sau 3-5 ngy.
- Th lit: t gp hn th trn. Bnh nhn thng nm im, hay c lit hng thng:
u tin lit chi di, sau ri lon c vng ri lit chi trn, lit h hp. T vong thng do
ngt.
Tt c cc bnh nhn ln cn di u t vong.
5. Chn on
Da vo cc yu t sau:
- C tin s b sc vt (ch, mo...) cn, co, lim hoc lm tht cc sc vt c biu
hin b di nh: ch, mo t ngt tr nn hung d khng c l do, cn x lung tung, cn
nhiu ngi hoc thay i tnh nt nh dt, nm x ti.
- Cc triu chng lm sng ca bnh di
- Xt nghim:
+ Xc nh virus di t cc bnh phm: nc mt, nc bt, dch no ty, mnh sinh
thit no bng phng php min dch hunh quang.
+ Phn lp virus di t cc bnh phm trn bng phng php nui cy t bo. Thc t
c 2 phng php trn t c p dng v kh thc hin.
+ Nu bnh nhn t vong: Tm tiu th Negri trong no vng sng Amon v cc tn
thng vim no bng knh hin vi in t.
6. iu tr - D phng
Hin nay cha c thuc g c th cu sng bnh nhn khi ln cn di. Do tim
vaccine v huyt thanh khng di l cch duy nht d phng cho ngi b sc vt nghi di
cn.
phng bnh di cn phi:
- Kim sot sc vt nghi di
- Phi tim vc xin tr di cho nhng ngi b ch kh nghi cn.
6.1. Kim sot sc vt nghi di
- Cm th ch rong ngoi ng ph, phi bt giam hoc git ch chy rong.
- Dit ch di
- Tim vaccine phng di cho ch.
- Nu pht hin ra sc vt b di phi git tt c ch v mo b sc vt cn hoc
tim vaccine chng di v cch ly theo di 10-15 ngy.
Nu sc vt di cht phi chn xc cn thn bo v sc vt khc, chung nht sc
vt phi c ty u.
6.2. Bin php d phng cho ngi khi b| sc vt cn
6.2.1. iu tr s cu
i vi ngi b sc vt cn, co, cn phi ra ngay tht k vt thng bng nc x
phng sau ra li bng nc (cn lm cho tt c cc vt cn v cc vt thng khc m c
143
th b nhim virus di). Sau khi ra th bi cn st trng hay dung dch Iode. St khun vt
thng chng bi nhim v gim n mc ti thiu lng virus di xm nhp.
6.2.2.Tim vaccine
iu tr cn c bt u cng sm cng tt sau khi b cn nhng cc trng hp n
mun d bao lu cng vn iu tr cho h.
- Nu trng hp vt cn nh, xa thn kinh trung ng (nh cng chn) v ti thi
im cn con vt vn bnh thng th khng cn tim vaccine m ch cn theo di con vt
trong vng 10 ngy. Trong thi gian theo di nu thy con vt b n, cht, mt tch hoc b
bn m tht th phi c tim vaccine di ngay. Nu theo di sau 10 ngy, con vt vn sng
bnh thng th khng cn tim.
- Cn tim vaccine ngay sau khi b cn trong nhng trng hp sau:
+ Vt cn nh, xa thn kinh trung ng nhng khng theo di c con vt.
+ Vt cn khng nng lm v xa thn kinh trung ng nhng ti thi im cn con vt
ang b m.
+ Con vt nghi di hoc ang ln cn di.
+ Vt cn u, mt c, u chi ni c nhiu dy thn kinh, b phn sinh dc d vt
cn rt nh.
+ C nhiu vt cn
+ Vt cn su.
- Vaccine Fuenzalida: do Vit Nam sn xut.
+ Tc dng ph khng ng k: c th c vi biu hin ti ch tim nh nga, mn ,
i khi mt hoc au u nh, triu chng s ht sau khi ngng tim.
+ Ch nh tim: Nhng ngi sau khi b sc vt di hoc nghi ng mc di cn, k c
ph n c thai v tr em u c th tim c nhng phi di s hng dn, theo di ca
bc s chuyn khoa.
+ Liu tim: Tim trong da 6 liu, mi liu cch nhau 2 ngy
T 15 tui tr ln: mi liu tim 0,2 ml.
Di15 tui: mi liu tim 0,1ml.
Tim nhc li vo ngy th 21 v 30 sau mi tim th nht.
- Vaccine Verorab: ca vin Pasteur (Php)
+ Tc dng ph: Phn ng ti ch nh ni tim: , hi cng. Him khi c st.
+ Ch nh tim: Nhng ngi sau khi b sc vt di hoc nghi ng mc di cn.
+ Liu tim: Tim di da hoc trong da 5 liu, mi liu 0,5ml vo cc ngy N 0, N 3,
N 7, N 14, N 30. Tim nhc li 1 liu vo ngy th 90.
6.2.3. Huyt thanh khng di
- Ch nh: Trong nhng trng hp sau cn phi tim ng thi c vc xin v huyt
thanh khng di:
+ Con vt nghi di hoc ang ln cn di.
+ Vt cn u, mt c, u chi ni c nhiu dy thn kinh, b phn sinh dc d vt
cn rt nh.
+ C nhiu vt cn
+ Vt cn su.
Tim huyt thanh khng di cng sm cng c hiu qu cao, nu chm qu cng
khng nn qu 7 ngy sau khi b cn.
- Cch tim v liu lng:
Trc khi tim phi th phn ng.
Huyt thanh khng di c dng cng lc vi liu vaccine u tin. Huyt thanh
khng di phi c ngm su vo vt thng v tim quanh vt thng. Ttim mt liu duy
nht.
144
C 2 loi:
+ Loi ch t huyt thanh ngi: dng 20UI/kg cn nng.
+ Loi ch t huyt thanh nga: dng 40UI/kg cn nng.
Bng 17.1: Tm tt cch x tr khi b| sc vt nghi di cn
Tnh trng
vt cn
Tnh trng sc vt
(k c ch c tim phng)
iu tr
Lc cn Trong vng
10 ngy

Da lnh Khng iu tr
Da b xc gn
thn kinh trung
ng
Bnh thng Tim vaccine ngay v thi
tim nu ngy th 10 sc
vt vn sng bnh thng
Da b xc Bnh thng m c xut
hin triu
chng di
Tim vaccine ngay nu
xut hin triu chng di
sc vt
Vt cn nh -C triu chng di
-Mt tch khng theo
di c ch
Tim vaccine ngay khi b
cn
Nu b vt thng
v c tip xc
vt c dnh nc di
ca sc vt
Nghi di Vn sng bnh
thng
Tim vaccine ngay v thi
tim nu ngy th 10 sc
vt vn sng bnh thng
-Vt cn gn u
-Vt cn su
-C nhiu vt cn
Bnh thng Vn sng bnh
thng
Tim huyt thanh khng
di. Tim vaccine di v
thi tim nu ngy th 10
sc vt vn sng bnh
thng
Vt cn ni c
nhiu dy thn kinh
(u chi, b phn
sinh dc)
-Di
-Mt tch
- bn
Tim huyt thanh khng di
v tim vaccine phng di.
6.3. iu tr| khi ln cn di
Hin nay cha c thuc g c th cu sng bnh nhn khi ln cn di. Ch iu tr
triu chng: an thn, ni yn tnh, ring bit.
Bnh di c coi l bnh ti nguy him nn khi sn sc phi mc y trang b
(m, khu trang, gng tay, ng, qun o di tay), ra tay bng x phng k sau khi sn sc ri
st trng bng cn.
Cc dng ca bnh nhn cn t hy. Cn lau ra ging, sn nh... bng x phng
v phun thuc kh trng.

ces
145
DCH T HC NHIM HIV/AIDS

Mc tiu hc tp:
1. Trnh by c tnh hnh nhim HIV/AIDS trn th gii v Vit Nam.
2. Trnh by c cc phng thc ly v khng ly truyn HIV.
3. Trnh by c cc bin php phng chng nhim HIV/AIDS.
I. M U
AIDS (Acquired Immuno Deficiency Syndrome) l hi chng suy gim min dch
mc phi ngi.
AIDS l mt i dch nguy him i vi ton nhn loi cng nh nc ta, l mi
him ho i vi sc kho, tnh mng cng nh tng lai ni ging ca cc dn tc trn th
gii; nh hng nghim trng n kinh t x hi, chnh tr ca tng quc gia nht l cc nc
ang pht trin.
- Cha c thuc iu tr hay phng AIDS c hiu qu.
- Vaccine vn cn ang l hng nghin cu trc mt v trong tng lai.
- Phng chng cn bnh, y li him ha l trch nhim ca ton th gii, ton x hi
v mi ngi.
- Lm cho mi ngi hiu bit him ha HIV/AIDS phng trnh bng cc phng
tin gio dc truyn thng.
II. LCH S PHT TRIN I DCH HIV/AIDS
Din bin ca HIV/AIDS trn th gii c th tm tt qua 3 giai on:
1. Thi k yn lng
Trng hp AIDS u tin c pht hin vo nm 1981. Do thi gian bnh trung
bnh 8-10 nm cho thy HIV xm nhim con ngi t thp k 70 v trc v hon ton
nm ngoi s quan tm ch ca y hc.
2. Thi k pht hin AIDS (1981-1985)
Nhng trng hp AIDS u tin c pht hin nm 1981 kt thc thi k yn
lng, m u cho thi k th 2 ca lch s AIDS: thi k pht hin AIDS.
Trong thi k ny, phng thc truyn bnh c xc nh, virus c phn
lp, k thut xt nghim pht hin khng th HIV trong mu c pht trin. Nhng mc
quan trng trong thi k ny l:
- 8/1981: Nhng trng hp AIDS u tin c m t Los Angeles bi Michael
Gottlieb.
- 5/1983: Luc Montagier vin Pasteur Paris ln u tin phn lp c virus gy
AIDS Trung Phi.
- 5/1984: Robert Galo vin nghin cu ung th M cng phn lp c virus gy
AIDS.
- 3/1985: K thut xt nghim pht hin khng th HIV trong mu c pht trin.
- 3/1985: Luc Montagier v cng s phn lp c virus khc cng gy AIDS Ty
Phi, c gi l HIV-2.
- 3/1987: Thuc iu tr AIDS u tin c th nghim lm sng l Azidothymidine
3. Thi k ng vin ton th gii chng AIDS
Chng trnh phng chng AIDS ton cu c thit lp vo ngy 1/2/1987 vi 3
mc tiu:
- Phng nhim HIV
146
- Gim nh hng c nhn v x hi ca nhim HIV.
- Hp nht cc c gng quc gia v quc t chng AIDS.
ng trc s pht trin ngy cng nghim trng ca i dch HIV/AIDS, thng
12/1994, lin hip quc quyt nh thnh lp chng trnh lin hip phng chng AIDS.
III. TNH HNH NHIM HIV/AIDS TRN TH GII V VIJT NAM
1. Tnh hnh nhim HIV/AIDS trn th gii
Nhim HIV/AIDS ang tr thnh vn nghim trng cho y t cng cng trn ton
th gii v Vit Nam. K t nhng trng hp AIDS u tin c pht hin ti M vo
thng 6/1981 n nay, dch HIV/AIDS lan trn khp ni trn th gii v tr thnh i dch
ca ton cu.
Theo UNAIDS tnh n cui nm 2005, tng s ngi nhim HIV/AIDS cn sng l
40,3 triu, trong c 38,0 triu ngi ln v 2,3 triu tr em. Trong s 38,0 triu ngi ln
nhim HIV/AIDS c 17,5 triu ph n.
S ngi mi nhim HIV/AIDS trong nm 2005 l 4,9 triu trong c 4,2 triu
ngi ln v 0,7 triu tr em. S ngi cht v AIDS l 3,1 triu, trong 26 triu ngi ln
v 0,57 triu tr em.
Bng 18.1: Thng k HIV/AIDS theo tng khu vc nm 2005
Khu vc Nm 2005
Cn Sahara, Chu Phi 25,8 triu
Nam v ng Nam 7,4 triu
M La tinh 1,8 triu
ng u v Trung 1, 6 triu
Bc M 1,2 triu
ng 870.000
Chu i Dng 74.000
Ty v Trung u 720.000
Bc Phi v Trung ng 510.000
Caribe 300.000

2. Tnh hnh nhim HIV/AIDS Vit Nam
- Vit Nam, trng hp pht hin nhim HIV u tin l mt ph n thnh ph
H Ch Minh (12/1990) nhng n nm 1993 dch HIV/AIDS tht s bng n trong nhng
nhm ngi nghin chch ma tu min Nam, c bit Nha Trang v TP. H Ch Minh;
n nm 1998 dch lan trn trn phm vi ton quc.Tnh n mgy 31/07/2005:
+ Tng s trng hp c pht hin: 97.800
+ Tng s trng hp chuyn sang AIDS: 15.957
+ Tng s ngi cht do AIDS: 9.126
V a d xut hin dch HIV/AIDS th cho n nay tt c 64/64 tnh, thnh ph trong
ton quc xut hin cc trng hp nhim HIV.
- Mt s c im ng ch ca tnh hnh nhim HIV/AIDS Vit Nam
+ Nam ang giai on dch tp trung, t l nhim HIV cao trong cc nhm ma: tu,
gi mi dm v thp trong cc nhm dn c.
+ Dch xy ra ch yu trong gii tr 95% - 98% tui 15 - 49.
+ Nhim HIV/AIDS khng ch xy ra trong nhm nghin chch ma tu v mua bn
dm m ngy cng c du hiu chng t HIV/AIDS lan rng ra cng ng dn c bnh
thng.
+ Nhim HIV/AIDS khng ch khu tr trong cc khu vc th m lan ra cc vng
nng thn, vng su, vng xa.
147
IV. NHNG C IM RING CUA I DCH
1. Hin tng tng bng ni
Thi gian t khi nhim HIV n khi tin trin thnh AIDS di ngn khc nhau tng
bnh nhn. Thi gian nhim HIV khng triu chng ko di, a s ngi nhim HIV trng
kho mnh v h l ngun ly nhim rt ln. Khi c mt bnh nhn AIDS th thc t c
hng trm ngi nhim HIV khng triu chng trong cng ng. y chnh l hin tng
Tng bng ni : phn rt nh ni trn mt nc l s bnh nhn AIDS, cn phn nng rt
ln chm di nc l s ngi nhim HIV khng triu chng v nhng bnh nhn giai
on nhim trng c hi.
2. Nhim HIV l nhim sut i
Khi HIV xm nhp vo c th n s tn ti sut i trong c th ngi b nhim v
lm ly lan cho ngi khc trong qun th.
3. Nhng hinh thi dch t hc
T chc Y t th gii v chng trnh ton cu phng chng AIDS m t cc hnh
thi dch t hc da trn 2 yu t: thi gian nhng trng hp b nhim HIV xut hin v bt
u lan trn ra cc qun th dn c v phng thc ly truyn.
- Hnh thi I: Xy ra cc nc cng nghip pht trin nh Bc M, Uc, Ty u.
Dch HIV bt u xut hin cui nhng nm 70 v u nhng nm 80, ly truyn ban u ch
yu qua tnh dc ng gii v tim chch ma ty.
- Hnh thi II: vng cn Sahara-Chu Phi, dch HIV bt u xut hin cui nhng
nm 70 v u nhng nm 80, ly truyn ch yu qua tnh dc khc gii.
- Hnh thi III: Bao gm nhng khu vc coin li nh Nam v ng Nam , ng
v Thi Bnh Dng, Bc Phi v Trung ng, ng u v Trung ..Dch HIV xut hin v
bt u lan rng ra cui nhng nm 80, phng thc ly truyn ch yu qua tnh dc khc
gii v tim chch ma ty.
V. TC NHN GY BJNH
- HIV (Human Immunodeficiency Virus) l cn nguyn ca AIDS.
- HIV ln u tin do mt nhm cc nh khoa hc Php vin Pasteur Paris phn lp
t mu ca mt bnh nhn nm 1983 v gi l virus c lin quan vi vim hch
(Lymphadenopathy Associated Virus). Nm 1984, cc nh khoa hc M cng phn lp c
virus gy AIDS v gi n l virus hng t bo lympho T ngi. V thc cht c hai lai
trn u l mt loi virus m sau nm 1986 Hi ngh nh danh quc t v virus thng
nht tn gi l HIV-1. Cng nm , cc nh khoa hc Php phn lp c HIV-2 Ty
Phi. Trong khi HIV-1 phn bb trn khp th gii th HIV-2 ch khu tr mt s nc Ty
Phi v Tyn . Hai virus ny cng gy nn AIDS vi bnh cnh lm sng khng th phn
bit c. ng ly hon ton ging nhau nhng chng khc nhau v cu to di truyn.
- V cu trc c 3 lp :
+ Lp v ngoi l mng lipid trn c cc gai nh glycoprotein (GP), c bit l
GP120 v GP 41 c tnh khng nguyn cao.
+ Lp v trong gm 2 lp protein, c bit cc protein c trng lng phn t l 24
kilodalton (p24). y l khng nguyn rt quan trng chn on nhim HIV.
- Khi vo trong c th HIV c kh nng xm nhp vo nhiu loi t bo nhng ch
yu tn cng v gy tn thng t bo lympho T CD4, dn n gy suy gim min dch v t
bo T CD4 l tr ct ca h thng min dch. T bo T CD4 khng cn kh nng gip t
bo lympho B sinh khng th, khng kch hot t bo lympho T CD8 tr thnh T CD8 hot
ha tiu dit t bo ch mang HIV; gim s lng v chc nng ca T CD8, lympho B, t
bo dit t nhin, gim chc nng i thc bo. Kt qu l h thng min dch suy gim, c
148
th khng c bo v, d mc cc bnh nhim trng m bnh thng mt ngi khe mnh
c th chng c.
- HIV d dng b bt hot bi cc yu t vt l, ha cht v nhit . Trong dung dch
n b ph hy 56
o
C sau 20 pht. dng ng kh n b mt hot tnh 68
o
C sau 2 pht.
Vi cc ha cht nh ethanol, hypoclorit, phenol, hydrogen peroxid HIV nhanh chng b bt
hot.
VI. TIN TRIN CUA QU TRNH NHIM HIV
Qu trnh nhim HIV thng tin trin qua cc giai on:
- Nhim trng cp tnh (s nhim): Xy ra sau khi nhim HIV vi tun n vi thng.
Khong 50% bnh nhn c biu hin cc triu chng nhim trng cp ging nh cm. Cc
triu chng thng gp l: st, vim hng, mt mi, sng hch, ni mn da...v t khi.
y cng l lc m c th sn xut ra khng th v ngi ta c th pht hin c bng xt
nghim.
- Nhim HIV khng triu chng: ko di trung bnh 8-10 nm, c khng th trong
mu. Nhng ngi ny ng vai tr rt quan trng v mt dch t hc.
- Giai on c cc biu hin lm sng t nh l cc bnh c lin quan vi HIV n
nng l AIDS in hnh l giai on cui cng ca nhim HIV. Bnh bc pht nghim trng
gy t vong do:
+ Nhim trng c hi.
+ Vim no do HIV
+ Gy mn
+ Ung th: cc ung th thng gp l Sarcoma Kaposi, u lympho
Khong thi gian t khi chn on AIDS n khi cht l khc nhau ty thuc vo cc
iu kin chn on sm, iu tr c hiu HIV, iu tr nhim trng c hi v ung th.
VII. XT NGHIJM PHT HIJN NHIM HIV
Ngi b nhim HIV, ni chung nhn b ngoi khng c g c bit, h trng vn khe
mnh bnh thng, kh m chn on lm sng, ch c xt nghim mu mi bit b nhim
HIV hay khng.
1. Xt nghim pht hin khng th
- Xt nghim sng lc: s dng 2 k thut SEORDIA v ELISA
- Xt nghim khng nh nu lm xt nghim pht hin ELISA 2 ln u (+) th phi
khng nh bng mt trong cc xt nghim sau:
+ Phng php Western Blot
+ K thut kt ta min dch phng x
+ Th nghim min dch hunh quang
2. Xt nghim pht hin trc tip s c mt ca HIV
- Pht hin khng nguyn HIV
- Phn lp virus.
- Phn ng khuch i chui (PCR)
3. Quy nh xt nghim chn on nhim HIV
B Y t (5/2000) quy nh xt nghim chn on nhim HIV nc ta hin nay nh sau:
3.1. Xt nghim chn on nhim HIV i vi ngi ln v tr em 18 thng tui
Mt mu mu c gi l c khng th HIV dng tnh khi c 3 ln xt nghim vi 3
loi sinh phm c ch phm khng nguyn khc nhau v cc nguyn l phn ng khc nhau
u dng tnh. V d:
- Ln xt nghim th nht: Serodia-HIV hoc Quick test (+).
149
- Ln xt nghim th hai: ElISA-HIV (+).
- Ln xt nghim th ba: ELISA-Gencreen-HIV (+).
Kt lun: Khng th khng HIV (+).
3.2. Xt nghim chn on nhim HIV tr em di 18 thng tui
Tr em di 18 thng tui khi khng th khng HIV (+) cn gi mu huyt thanh v
Vin V sinh dch t Trung ng hoc Vin Pasteur thnh ph H Ch Minh xt nghim
khng nguyn p24 hoc k thut PCR.
VIII. CC PHNG THUC LY V KHNG LY TRUYEN HIV
Bnh nhn AIDS v ngi nhim HIV l ngun truyn nhim duy nht ca nhim HIV.
Khng c cha nhim trng ng vt. Tt c mi ngi u c kh nng cm nhim HIV.
1. Cc phng thc ly truyn HIV
HIV c phn lp t mu, tinh dch, dch tit m o, nc bt, nc mt, sa m,
nc tiu v cc dch khc ca c th, nhng nhiu nghin cu v dch t hc cho thy rng
ch c mu, tinh dch v dch tit m o ng vai tr quan trng trong vic lm ly truyn
HIV. Do ch c 3 phng thc lm ly truyn HIV.
1.1. Ly truyn theo ng tnh dc
ng tnh dc l mt trong nhng ng ly truyn ch yu ca i dch HIV/AIDS.
c tnh t l nhim HIV/AIDS trn th gii qua ng tnh dc chim khong 75% trong
tng s ngi b nhim HIV/AIDS.
HIV ly truyn qua giao hp vi ngi nhim HIV. Nguy c ly nhim HIV qua mt
ln giao hp vi ngi nhim HIV l 0,1% n 1%. Ngi nhn tinh dch trong giao hp th
c nguy c nhim HIV nhiu hn. Ngi no c nhiu bn tnh, ng thi quan h tnh dc
khng an ton th cng c nguy c ly nhim HIV. Mc cc bnh ly truyn qua ng tnh
dc (giang mai, lu...) u lm tng nguy c ly nhim HIV ln gp 20 ln.
1.2. Ly truyn theo ng mu
HIV c trong mu ton phn v cc thnh phn ca mu nh hng cu, tiu cu, huyt
tng, cc yu t ng mu. Do HIV c th c truyn qua mu hay cc sn phm ca
mu c nhim HIV. Nguy c ly truyn qua ng mu c t l rt cao, trn 90%. K t nm
1985, sau khi c cc xt nghim sng lc pht hin khng th khng HIV, nguy c ly truyn
theo ng mu nhiu nc gim i r rt. Tuy nhin ngay c khi xt nghim mu cho
kt qu m tnh, kh nng ly nhim HIV vn c th xy ra, do mu c ly ngi mi b
nhim HIV, ngi ang trong thi k ca s ca qu trnh nhim HIV. Nguy c ny
xy ra nhiu ni c t l nhim HIVcao, c bit nhng ni ngi cho mu chuyn nghip
cao v h thng thay i a im cho mu.
HIV cng truyn qua cc dng c xuyn, chch qua da cha c tit trng nh bm
kim tim (tim chch ma ty), kim xu tai, dao co ru...khi cc dng c c HIV.
Ly truyn trong chm sc y t: Vic s dng cc dng c trong tim chch, cha
rng, phu thut...trong y t m khng c tit trng cn thn cng c kh nng lm ly
truyn HIV.
Chm sc, cu cha bnh nhn HIV/AIDS khi tip xc trc tip vi mu v dch m
bn thn ngi chm sc b try xc da.
HIV c th ly truyn qua vic cy truyn c quan t chc v cho tinh dch, do cn
phi xt nghim, sng lc mu ca nhng ngi cho trc khi cy truyn.
1.3. Ly truyn t m sang con trong thi k chu sinh
150
- Khi thai cn trong t cung: Virus HIV c truyn t m sang thai nhi giai on
rt sm ngay t tun th 8 v ko di trong sut thi gian mang thai.
Cy mu cung rn phn lp c HIV nhng tr s sinh m ngi m c phn
ng huyt thanh HIV dng tnh. Mc virus cng tng v d phn lp nhng a con
ca cc b m b bnh AIDS. Ngi ta cng tm thy virus HIV nhiu ph tng (gan, no,
thn) c th cc thai nhi b sy thai t tun th 13 nhng thai ph c HIV(+). Nh vy
HIV c truyn t me sang thai qua bnh rau v c gi l ly truyn dc. C t 20-
30% s tr s sinh c truyn virus t m c HIV(+) theo con ng ny.
- Khi thai i qua ng sinh dc: Nu l cuc kh, c s can thip lm tn thng
ng sinh dc th nguy c nhim virus s tng ln rt nhiu, v d nh Forceps, gic ht sn
khoa, ct ni tng sinh mn.
- Vn ly truyn qua b sa m: Cc nh khoa hc phn lp c HIV t sa
ca ngi m b nhim HIV.
HIV c th ly qua khi tr b m: HIV c trong sa m, c th qua cc nt nm v
xm nhp vo tr khi tr ang mc rng hoc c tn thng nim mc ming. Nu b m b
p xe v hay au v c th lm tng nguy c ly truyn HIV cho con qua b sa m.
T l ly nhim qua b m khong 15%, s tng ln khi giai on cui hoc b
nhim HIV khi cho con b v nng virus trong mu lc ny cao.
Nguy c ly truyn t m sang con khc nhau ty tng nc, t 25-40% cc nc
km hoc ang pht trin, t 15-20% cc nc cng nghip pht trin.
Bng 18.2: Nguy c nhim HIV theo hnh thc phi nhim v phn b trn ton cu
Hnh thc phi nhim T l truyn bnh mi ln
phi nhim
T l nhim
trng ton cu
Truyn mu Hn 90% 5% - 10%
M truyn sang con 25% - 40% nc km pht trin
15% - 25% cc nc pht trin hn
2% - 3%
QHTD khng bo v 0,1 - 1,0% 70% - 80%
Tim chch ma y Di 1,0%
Kim m v nhng phi nhim
do chm sc y t khc
Di 0,5%
Ngi nh c tip xc phi
nhim vi mu
Him Khng ng k
2. Nhng phng thc khng ly truyn HIV
Ngoi 3 phng thc ly truyn nu trn, hin nay chng ta khng c bng chng v
phng thc ly truyn no khc.
- HIV khng ly qua ng h hp nh ho, ht hi.
- HIV khng ly qua tip xc sinh hot thng thng nh ni lm vic, trng hc,
rp ht, b bi....HIV khng ly truyn qua bt tay, m hn, mc chung qun o, dng chung
cc, chn, bt, a, tha.
- Mui t khng lm ly truyn HIV. Thc t Chu Phi cho thy rng nhng vng
b st rt nng n khng tng ng vi vng c t l nhim HIV cao. Khi vo c th mui,
HIV b dch v d dy tiu dit, n khng th sng v nhn ln trong c th mui c.
IX. BIJN PHP PHNG CHNG
Nguyn tc c bn phng chng HIV/AIDS
- D phng nhim HIV.
- Gim tc ng ca HIV/AIDS i vi c nhn v x hi.
- Huy ng v thng nht cc n lc quc gia, ton cu phng chng HIV/AIDS.
151
1. D phng nhim HIV
1.1. Phng ly nhim HIV qua ng tnh dc:
phng ly nhim HIV qua ng tnh dc, cn phi thc hin cc bin php sau:
- Gio dc li sng lnh mnh v thc hin an ton tnh dc:
+ Bin php c hiu qu nht l quan h tnh dc lnh mnh, chung thy mt v, mt
chng. Khng quan h tnh dc ba bi.
+ S dng bao cao su khi sinh hot tnh dc gip cho ngi nhim hoc nghi ng
nhim HIV trnh ly lan cho ngi bn tnh.
+ Gio dc kin thc v cc bnh ly truyn qua ng tnh dc, khuyn khch h n
cc c s y t khm, iu tr khi nghi ng mc bnh.
- Cung cp cc dch v y t v x hi:
+ M rng dch v cung cp bao cao su.
+ Cc dch v y t x hi nhm x l cc bnh ly truyn qua dng tnh dc.
+ Pht trin mng li xt nghim HIV v t vn.
- Khng ch nn mi dm phng ly lan HIV t cc t nn mi dm.
1.2. Phng ly nhim HIV qua ng mu
- Qua truyn mu v cc sn phm ca mu:
+ Pht ng phong tro hin mu nhn o, t nguyn tng ngun mu d tr.
+ Mi ngi cho mu phi c t vn xc nh khng thuc nhm nguy c cao,
kim tra tnh trng nhim HIV ngi cho mu, mu nghi ng HIV (+) phi loi b ngay.
Ch nh truyn mu v cc sn phm ca mu ch khi tht cn thit.
+ Cc dng c tim truyn phi c tit trng theo ng qui nh.
- Qua tim chch ma ty
+ Vn ng khng tim chch ma ty
+ Vn ng v t chc cai nghin, to v thu xp cng n vic lm cho nhng ngi
sau khi cai nghin, chng ti nghin.
+ Gio dc cho nhng ngi cai nghin hiu bit v HIV/AIDS thc hin cc
nguyn tc v sinh t bo v mnh v bo v ngi khc, thc hin an ton tnh dc.
+ Ngn chn v x l nghim nhng ngi bun bn ma ty, ch tim chch.
- Qua tim chch, th thut v phu thut
+ Cc dng c tim truyn v phu thut, kim chm ...phi c tit trng.
+ Nng cao trnh ca cc nhn vin y t v c trang thit b m bo v trng trong
mi dch v y t
+ Tun th cc nguyn tc v sinh khi tip xc vi ngi nhim HIV /AIDS
1.3. Phng ly nhim HIV t m sang con
a s ph n tui sinh b nhim HIVqua quan h tnh dc, v vy vic phng
chng nhim HIV qua quan h tnh dc i vi ph n l chin lc tt nht phng chng
nhim HIV t m sang con.
- Gio dc tuyn truyn cho ph n trong tui sinh phng nhim HIV/AIDS, c
bit l ph n c hnh vi nguy c cao.
- Chn on sm thai ph b nhim HIV bng vn ng nhng ngi c nguy c cao
xt nghim pht hin HIV.
- Ph n nhim HIV khuyn h khng nn c thai v s tin trin nhanh chng ti
AIDS, con sinh ra c kh nng b AIDS. Nu c thai nn no thai, s dng bao cao su trong
quan h tnh dc.
- Nu thai ph mun gi thai th phi gi h n khoa sn bnh vin tnh hoc cc
tuyn k thut cao hn c qun l v iu tr d phng bng cc thuc chng
Retrovirus.
152
Vic mt b m b nhim HIV c tip tc cho tr b sa m hay khng cn phi c
cn nhc cn thn bi v ho b sa m c nhiu u im sau:
- Cung cp cht b dng tt nht cho tr
- Cung cp cc khng th gip cho tr chng li cc bnh nhim trng.
- Cho con b kch thch cc hormon lm chm rng trng trnh th thai, thc hin k
hoch ha gia nh.
- Cho b sa m lm cho c m v con c cm gic m p v an ton hn.
- Cho b sa bnh d b nhim trng v lm cho tr c nguy c b tiu chy.
- Cho b sa m c th lm chm hay ngn s tin trin thnh AIDS tr em b nhim
HIV.
2. Gim tc ng ca dch HIV/AIDS i vi c nhn v x hi
2.1. Chm sc, t vn v cha bnh ti gia nh v cng ng
- Gia nh v cng ng phi chm sc ngi thn ca mnh b nhim HIV/AIDS v
nhng ngi b nhim phi bo v cho gia nh v cng ng.
- Cc dch v y t, x hi phi d tip cn, p ng nhu cu ca bnh nhn, vi cn b
c trnh chuyn mn v kinh nghim cng tc x hi.
- Chm sc ngoi tr v ti nh s to mi lin lc cht ch gia ngi bnh vi gia
nh, cng ng v c quan y t.
2.2. H tr kinh t, x hi cho ngi bnh v gia nh
- AIDS c bit e da cc nc ang pht trin, cc nhm ngi ngho v gia nh
h.
- Gnh nng AIDS c nhn i cho ph n v h c vai tr chm sc gia nh, ngoi
vic chm sc con ci, h phi chm sc ngi thn b nhim HIV/AIDS.
- Nhng ngi lnh o cng ng v lm cng tc x hi, nhn o v tn gio l
ngi h tr cho ngi nhim HIV/AIDS v gia nh ca h.
- Cn c s phi hp c s cng ng gia chnh quyn, y t, x hi, t nhn trong
vic h tr cho ngi nhim HIV/AIDS v gia nh h.
- Cn thnh lp cc t chc x hi, nhn o c s chun b chm sc tr m ci v
ngi ga ba, khng nn phn bit i x.
2.3. Gim tc ng kinh t x hi ca d|ch HIV/AIDS
- Tc ng kinh t, x hi ca AIDS ti nhiu nc rt ln
- Mi khu vc kinh t, nh nc, t nhn phi gp phn gii quyt i dch ny v
l quyn li chung.
- Chng k th, phn bit i x vi ngi nhim HIV/AIDS
- Cn nghin cu tc ng ca HIV/AIDS n cc ngnh khc nhau, ln cc h thng
chm sc sc khe v lin quan gia i dch vi s pht trin ton b.
3. Huy ng v s dng cc n lc phng chng HIV/AIDS ca quc gia, quc t
- huy ng cc quc gia tham gia phng chng HIV/AIDS, cn phi chng li thi
phn bit i x, s t chi v lc quan thi qu ca cc nh lnh o, ca c nhn v gia
nh h.
- Cam kt lin ngnh rng ri
- Huy ng s tham gia ca cc t chc phi chnh ph, cc on th
- Phi hp quc t trong nghin cu


ces

153
TIM CHUNG
Mc tiu hc tp
1. Trnh by c i tng v lch tim chng.
2. Trnh by c cc nguyn tc bo qun v s dng vaccin
3. Tnh c i tng tim chng.
I. C S KHOA HC V THC TIN CUA TIM CHUNG
Bin php tim chng bng vaccin cho y hc nhng thnh tu to ln trong phng
mt s bnh do virus v vi khun gy ra. C th l con ngi tiu dit c bnh u ma,
mt him ha trong nhng th k trc.
(1) Su bnh truyn nhim tr em l mt trong 3 nguyn nhn gy t vong v tn ph (Cc
bnh a chy, suy dinh dng v 6 bnh, n to 1 vng xon lun qun)
- Su bnh ny l: Lao, bch hu, ho g, un vn, bi lit v si.
- u thp k 80, c khong 2,2 triu tr em cht do si, 1,6 triu cht do ho g v 1,2 triu
cht do un vn s sinh. Nh vy, c 6 giy c 1 a tr b bnh cht.
(2) Su bnh ly ny c th d phng c nh vaccin v cc nc tin tin p dng nn
nhng bnh ny cc nc rt him thm ch khng c.
T thng 10/1977 n nay, thanh ton c bnh u ma.
(3) Thc hin tim chng chi ph rt t nhng hiu qu rt ln.
V d: M, chi ph 1400 triu USD iu tr si, nhng ch c chi 96 triu USD
d phng si (Hiu qu gp khong 14 ln).
Vi cc nc ang pht trin, hiu qu ny c th ln n 20 ln.
nhng nm 1980 khong 100 triu tr em cc nc ang pht trin cn phi tim
chng v nh vy cn khong 500 triu USD cho vaccin v cc chi ph khc. Tim chng
nhm mc ch to min dch cho tt c tr em chng li cc bnh truyn nhim tr em v
ph n chng li un vn s sinh. V vy cc bnh ny c gi l cc bnh mc tiu ca
tim chng.
II. DIN BIN CUA TIM CHUNG
1. Trn th gii
C bc nhy vt nh:
- S tham gia ca cng ng
- S quan tm ca chnh quyn.
- S tham mu ca y t
Nam M: Thanh ton c bnh bi lit nm 1993.
2. Vit Nam
- 1981 - 1982: Trin khai th im.
- 1983 - 1985: Pht trin ra 20 tnh.
- 1985: y mnh tim chng trong ton quc (100% s tnh, huyn, 92% s x phng), vi
s cam kt ca nh nc, hon thnh mc tiu vo nm 1988.
- 1990: t c mc tiu trn 80%. T l mc cht do cc bnh gim r rt.

154
- 1990 - 2000: Trin khai tim chng thanh ton bi lit v un vn s sinh, tip tc duy tr
t l tim chng t c.
Trong nhiu nm qua, tim chng c trin khai rng ri c hiu qu Vit Nam.
Vt qua nhiu kh khn tr ngi, cc cn b y t a vaccin n tn nhng vng xa xi
ho lnh tim chng cho tr em. Cc thnh ph v cc tnh vng ng bng trin khai
cng tc tim chng phng bnh thnh hot ng thng xuyn. T l tim chng phng bnh
cho tr em di 1 tui nhiu tnh t gn 100%. Vi nhng c gng vt bc , nm
2000, Vit Nam tuyn b thanh ton bnh bi lit.
Bng 19.1. Kt qu tim chng ca tr em <1 tui theo tinh, thnh ph 2001 (61)
STT TNH & TP BCG OPV DPT SI TC
Tng s 96,7 96,4 96,2 97,6 97,0
Min ni trung du Bc b (16) 97,0 93,2 93,4 93,2 92,4
Sn La 100,0 92,7 92,3 91,4 90.4
Ho Bnh 97,1 94,7 96,4 96,6 96.3
ng bng sng Hng (9) 98,9 99,3 99,3 99,6 99,6
H Ni 100,0 100,0 99,9 100,0 100.0
Nam nh 99,4 99,1 99,1 98,6 98.6
Bc trung b (6) 97,4 96,8 96,9 97,5 97,1
Ngh An 96,8 94,6 94,5 95,4 93.7
H Tnh 98,6 98,2 100,1 100,0 100.0
TT- Hu 99,3 99,2 99,2 98,6 98.5
Duyn hi min trung (8) 96,9 96,5 96,8 98,5 98,4
Ty Nguyn (4) 95,9 - 94,4 96,7 94,9
ng Nam B (6) 95,5 95,0 94,3 95,8 95,4
B Sng Cu long (12) 96,4 95,4 95,3 97,5 97,2
Ngun: Nin gim thng k BYT - 2001
Trong nhiu nm qua, chng trnh tim chng m rng c trin khai rng ri c
hiu qu Vit Nam. Vt qua nhiu kh khn tr ngi, cc cn b y t a vaccin n tn
nhng vng xa xi ho lnh tim chng cho tr em. Cc thnh ph v cc tnh vng ng
bng trin khai cng tc tim chng phng bnh thnh hot ng thng xuyn. T l tim
chng phng bnh cho tr em di 1 tui nhiu tnh t gn 100%. Vi nhng c gng
vt bc , nm 2000, Vit Nam tuyn b thanh ton bnh bi lit.
Ngun: Chng trnh tim chng quc gia
Mc tiu cui cng ca tim chng l gim t l mc bnh v t l t vong ca cc bnh
truyn nhim tr em
Ngi ta c th c tnh t l gim mc bnh da theo t l tim chng t c v
hiu lc vaccin nh sau:
T l tim chng t c x Hiu lc vaccin Gim t l mc bnh ton b.
V d: T l tim chng t c l 80% v hiu lc vaccin l 90%, nh vy gim t
l mc bnh ton b l 72%. Nhng nu t l tim chng t c l 90% nhng hiu lc
vaccin l 70% gim t l mc bnh ton b ch cn 63%.
V vy mun gim t l mc bnh ton b cao cn phi t t l tim chng cao v hiu lc
ca vaccin phi m bo.

155
Bng 19.2. Mc, cht mt s bnh truyn nhim ca tr em
STT BNH 1999 2000 2001
1. Bch Hu
Mc 81 113 133
Cht 5 6 9
2. Ho g
Mc 839 1426 1242
Cht 3 1 2
3.
Lit mm cp
Trong : BL xc nh
Mc 503 465 341
0 0 0
4. Un vn ss
Mc 218 142 104
Cht 158 98 75
5. Un vn khc
Mc 118 124 73
Cht 17 10 1
6. Lao mng no
Mc 26 28 18
Cht 2 0 1
7. Lao khc
Mc 83 91 72
Cht 1 0 0
8. Si
Mc 13475 16512 12058
Cht 8 10 6
III. I TNG V LCH TIM CHUNG
1. i tng tim chng: (Target population)
1.1 Tr em di 1 tui v tr em 12 n 23 thng tui
Tr em t 0 n 11 thng tui l i tng ch yu ca tim chng, ch tiu cn t
80% chnh l i tng ny.
Tr em t 12 n 23 thng tui l i tng tim nhc li nhm cng c min dch c
bn t c lc di 12 thng tui. y cng chnh l i tng tim b xung nu di
12 thng tui cha c tim y hoc cha tim. Ty theo yu cu v kh nng tng nm
m ngi ta c ch nh tim nhc li hoc tim b xung.
Ngi ta c th c tnh s tr em di 1 tui trong trng hp khng bit s lng
c th bng cch ly dn s nhn vi t l sinh hng nm.
V d, tnh A c dn s l 2.100.000 ngi, t l sinh hng nm l 2,5%. Vy s tr
sinh ra trong nm l 52.500 tr, trn thc t s tr t hn v gn y, s tr trn 1 tui khng
cn tim nhc li. (Theo T chc y t th gii).
1.2. Ph n c thai
Ngi ta cng c th c tnh s ph n c thai trong trng hp khng bit s lng
c th bng cch ly dn s nhn vi t l sinh hng nm.
Dn s x (t l sinh + 0,5%) = 2.100.000 x (2,5% + 0,5%) = 63.000 ph n
Vi cng thc ny, h s 0,5% mi tnh, mi thnh ph, mi a phng c s no
ht, sy thai khc nhau. V vy h s ny c th thay i.
Tt nht vi cng thc trn nn ly theo bo co nh k hoc lm nghin cu trn
mu xc nh. Vi cc cng thc ny ch p dng vi tuyn tnh tr ln, hin nay t c
p dng v tnh hnh thng k hin nay tng i tt. i vi tuyn x cn phi c th.



156
1.3. Ph n trong tui sinh (15-49)
Bng dn s x 25%.
mi tnh tt nht c s liu ny cho chnh mnh. Trong tim chng, u tin cho i
tng t 16 n 35 tui bng dn s nhn vi khong 0,14.
T cc cng thc trn, ngi ta c th c tnh c s ln cn phi tim cho mt a
tr v cho s ph n t c th c tnh s liu vaccin cn thit lm k hoch d tr:
V d: S lt n tim chng hng thng:
Tr em di 1 tui = 52.500 x 5/12 = 21.875
Ph n c thai = 63.000 x 2/12 = 10.500
2. Lch tim chng
2.1 Cho tr em di 1 tui
- S sinh: BCG + Vim gan B 1
- 1 thng Vim gan B 2
- 2 thng DPT1 + Sabin 1 Vim gan B 3
- 3 thng DPT2 + Sabin 2
- 4 thng DPT3 + Sabin 3
- 9 n 11 thng Si
- Tr cn c tim BCG cng sm cng tt, v khng c c min dch th ng do m
truyn sang, ngun truyn nhim c sn v vy a tr d b nhim lao trc khi c
tim.
- Si tim vo thng th 9, nu tim sm, khng nguyn vo, c khng th sn trong mu
(do sa m truyn sang cho tr) lm trung ha bt khng nguyn, iu ny lm gim tc
dng ca khng nguyn si (Thm ch ch cn 50%).
- Tr 12 n 23 thng tui cn c tim nhc li DPT v Sabin cng sm cng tt.
- Tr n tui i hc (5 tui cn c ung thm Sabin).
Hin nay, Vit Nam a vaccin vim gan B vo chng trnh tim chng v ang p
dng th mt s lai vaccin khc nh Vim no Nht bn B, ... mt s thnh ph ln.
Tuy nhin, vi nhng tr do nhng iu kin khc nhau khng c tim ng lch,
ta vn c gng vn ng gia nh mang tr n tim lm sao cho cc chu c bo v y
.
Nh vy, nu 1 a tr di 1 tui tim chng y v ng lch nu a tr
c nhn:
- 1 liu BCG lc s sinh (phi c so).
- 3 liu vaccin vim gan B
- 3 liu vaccin Sabin, khong cch gia cc ln ung l 30 ngy.
- 3 liu vaccin DPT, khong cch gia cc ln ung l 30 ngy.
- 1 liu vaccin si lc 9 n 11 thng tui.
2.2. Ph n
Vi UV1: Tuy khng gy min dch c bn nhng c tc dng luyn tp cho cc t
bo min dch, v vy, trong thi gian t thng th 3 n thng th 9, ta tim mi th 2 vo.
Nh vy c th c th c phn ng ngay to khng th gy min dch, tt nht tim mi
th 2 trc 1 thng l qu v cn c th non, sm, khng nh ngy. Tim thng th 3
ca mi 2 v c th no, sy thai,... iu ny bo v c cho c b m.

157
Bng 19.3. L|ch tim chng vaccin un vn cho ph n
Thi gian tim Khong cch ti thiu Thi gian min dch
UV1 Khi c thai cng sm cng tt 0
UV2 Trc khi t nht 15 ngy 1 thng 3 nm
UV3 Khi c thai li 6 thng 5 nm
UV4 Khi c thai li 1 nm 10 nm
UV5 Khi c thai li 1 nm Sut i

IV. VACCIN - BO QUN V S DNG
1. Vi nt v min dch
1.1. Min d|ch t nhin
- Mt a tr ln si, s khng b mc si. C th n c min dch i vi bnh
si, l min dch t nhin ch ng.
- Khi b nhim si, c th tr to ra khng th chng li virus si. Cc khng th ny c
tnh cht c hiu, ch chng li virus si ch khng chng li cc vi sinh vt khc.
- Trong nhng thng tui u tin, a tr c bo v chng li bnh si v mt s
bnh nhim khun khc nh c khng th ca m. Cc khng th ny truyn theo mu
ca m qua rau thai vo c th ca con trc khi sinh ra. Trong sa m, nht l sa
non, cng c khng th. a tr c c min dch t nhin th ng.
- Min dch ny gim i sau nhng thng tui u tin v a tr c nguy c mc bnh.
1.2. Min d|ch nhn to
- Virus si, vi khun ho g cng nh c t do vi khun bch hu tit ra c gi l khng
nguyn. Cc khng th s tiu dit cc vi sinh vt gy bnh hoc cc trung ha c t ca
chng.
- Vaccin l nhng ch phm c sn xut t cc vi sinh vt gy bnh hoc c t ca
chng. Cc thnh phn ny c lm bin i tr nn v hi cho c th. Nhng
chng vn ng vai tr ca khng nguyn, ngha l chng kch thch c th sinh ra khng
th.
- Min dch do vaccin to ra gi l min dch nhn to ch ng. Mi tim chng u tin
cho ngi cha bao gi tip xc vi khng nguyn gy ra p ng min dch thng l
IgM. Tu thuc vo kh nng p ng v khong cch thi gian tim mi 2 s kch thch
p ng min dch nhanh hn v thng l IgG vi mc cao hn. Sau khi tim cc
mi c bn, min dch s duy tr mc cao trong nhiu thng, nhiu nm v d cho lng
khng th c th gim i nhng c ch min dch trong nhiu trng hp vn rt nhy
cm gip c th c p ng rt nhanh khi tip xc li vi mm bnh. Trong trng hp
tim cc khng huyt thanh l nhng ch phm c sn khng th, min dch c to ra
gi l min dch nhn to th ng.
V d: Tim khng huyt thanh un vn.
2. Cc loi vaccin, bo qun v s dng
K t khi E. Jenner 1798 tm ra cch dng u b chng cho ngi chng li bnh u
ma ri n pht minh ca L. Pasteur dng vi khun cht hay lm gim ng lc lm

158
vaccin l da trn nguyn l ca p ng ch ng ca h thng min dch nhm to ra
khng th dch th hay t bo chng li cc khng nguyn. Nh nhng tin b ca khoa hc
v k thut m mt s vaccin c ci tin c tc dng tt hn, c hiu hn, nhng vn phi
m bo 4 c tnh l:
- Tnh sinh min dch hay tnh mn cm,
- Tnh khng nguyn hay tnh sinh khng th,
- Hiu lc,
- Tnh khng c.
Cho n nay c th tm phn ra lm 3 loi: vaccin cht, vaccin sng lm gim c,
vaccin di n v.
- Vaccin cht: lm cht yu t gy bnh (virus hoc vi khun) nhng vn cn gi c tnh
mn cm v tnh khng nguyn. Vaccin hay dng hin nay l: Vaccin t, di,...
- Vaccin sng, gim c: loi vaccin c lm t nhng chng virus hoc vi khun khng
c hay khng cn c lc nhng vn cn sng ngha l vn cn kh nng sinh sn trong
c th vt ch. Vaccin hin ang dng l lao (BCG), bi lit (Sabin), xa nht l vaccin
u ma.
- Vaccin di n v: Nhng khng nguyn tng i tinh khit phn lp t virus hoc vi
khun gy bnh. Vaccin un vn, bch hu, ho g, vim gan B.
Mt s im cn ch :
Mt vaccin c hiu lc khi n c bo qun iu kin thch hp v c kh nng
gy min dch cho a tr; nu b hng, n s khng gy min dch na (gi l mt hiu lc).
- Nhit cao lm hng mi loi vaccin nht l vaccin Sabin v si.
- Nhit ng bng lm hng vaccin DPT.
- Nhit bo qun thch hp chung cho mi loi vaccin l t 2 n 8
0
C
- BCG v si l vaccin ng kh, khi dng phi pha vi dung mi, vaccin no pha vi dung
mi ca vaccin v dng ngay khi pha, vaccin s mt hiu lc sau 4 - 6 gi v b hot
ha, v vy sau khi pha phi dng ngay trong 4 n 6 gi.
- BCG d b nhim khun, sau khi pha phi trnh nh sng.
Bng 19.4. Cc loi vaccin, ngun gc v cch s dng
Vaccin Ngun gc Yu t lm hng Cch dng
BCG Vi khun lao lm gim ng lc Anh sng, nhit (8
0
C) 1 ln
Sabin Virus sng lm gim ng lc Nhit (8
0
C) 3 ln cch nhau 1 thng
DPT Gii c t D, T, vi khun P cht Nhit ng bng 3 ln cch nhau 1 thng
Si Virus sng lm gim ng lc Nhit 1 ln
V. CHNG CHI NH V PHN UNG PH
1. Chng ch nh
Gn nh khng c, vaccin tim chng cho tr rt an ton, d l tr b m nh. Nhiu
tr b mc bnh l do chng khng c tim chng.
Nhng trng hp ang b mc cc bnh nh hen ph qun, bnh tim phi mn tnh,
b hi chng Down, b nhim HIV hoc tr thiu thng. i vi nhng tr ny cn xem xt

159
ch nh mt cch cn thn. T Chc Y T Th Gii khuyn co khng nn s dng cc
vaccin sng nh BCG, bi lit, si cho nhng tr b nhim HIV.
2. Phn ng ph
- L phn ng lin quan n tim chng v xy ra sau khi tim chng.
- Phn loi phn ng ph: Do vaccin, do sai st khi thc hin tim chng, do trng lp, do s
hi hoc au v tim v khng r nguyn nhn.
Mt s phn ng do vaccin:
- Tr c th b st, hi au, nng ch tim l phn ng bnh thng ca c th.
- Tr c th co git khi tim DPT (do thnh phn ho g gy ra). Trong trng hp ny ch
tim bch hu v un vn, nc ta khng c loi vaccin ny, nn trong trng hp ny b
tim.
- Tr c th pht ban sau tim si. Trong trng hp ny nh do vaccin si gy ra.
- Lit sau khi ung vaccin bi lit, trng hp ny rt him t l khong 1 phn triu.
- Tim BCG Sng Lot R r (Bnh thng) Lin so. Trng hp lot sau
hoc c hch, gi n chuyn khoa lao: Bi m Rimifon hoc bt rifamicine.
(Theo quan im ca T chc y t th gii, ch lot gi sch v bng li).


ces

MC LC


TT Ni dung Ngi bin son
Trang
1
nh ngha, mc ch ca dch t hc. Dch t
hc v vn d phng.
PGS. TS. inh Thanh Hu
1
2
Cc t l thng dng trong dch t hc. PGS. TS. inh Thanh Hu 10
3
Phng php pht hin bnh trong cng ng. PGS. TS. inh Thanh Hu 20
4
Dch t hc m t. PGS. TS. inh Thanh Hu 30
5
Sai s v yu t nhiu trong nghin cu dch t
hc.
PGS. TS. inh Thanh Hu 39
6
Phng php nghin cu trn mu. PGS. TS. inh Thanh Hu 47
7
Nghin cu thun tp. PGS. TS. inh Thanh Hu 63
8
Nghin cu bnh chng. PGS. TS. inh Thanh Hu 72
9
Nghin cu thc nghim. PGS. TS. inh Thanh Hu 82
10
Cc khi nim v dch t hc nhim trng. Ths. H Hiu 87
11
Qa trnh dch. Ths. H Hiu 93
12
Gim st dch t hc. Ths. Nguyn Vn Ha 101
13
iu tra x l dch. Ths. H Hiu 107
14
Dch t hc cc bnh ly theo ng tiu ha. Ths.Trn Th Anh o 115
15
Dch t hc cc bnh ly theo ng h hp. Ths.Trn Th Anh o 123
16
Dch t hc cc bnh ly theo ng mu. Ths.Trn Th Anh o 130
17
Dch t hc cc bnh ly theo ng da, nim
mc.
Ths.Trn Th Anh o 139
18
Dch t hc nhim HIV/AIDS. Ths.Trn Th Anh o 146
19
Tim chng. Ths. Nguyn Vn Ha 154

TI LIJU THAM KHO

1. B mn V sinh Mi trng Dch t: V sinh - Mi trng - Dch t. Tp II.
NXBYH. H Ni. 2001.
2. B Y t. Sch hng dn chng trnh tim chng m rng. 2000.
3. B Y t: Hng dn thc hnh tim chng m rng. 2001.
4. D n Vit Nam - H lan. Nghin cu cng ng, tp 1,2. H Y Hu, 1997.
5. Trnh Hun: S tay hng dn s dng vaccin. NXB Y hc. 2001.
6. inh Thanh Hu: Phng php Dch t hc. NXBYH. H Ni. 2005.
7. HY H ni. Nhim HIV/AIDS. Y hc c s, lm sng & phng chng. NXB Y
hc 1995.
8. o Ngc Phong, inh Thanh Hu: Dch t hc c bn v Thng k ng dng -
NXBYH. H ni. 1998.
9. Dng nh Thin: Dch t hc Y hc. NXBYH. H Ni. 1993.
10. Dng nh Thin & cng s: Dch t v thng k ng dng trong nghin cu
khoa hc. NXBYH. H Ni. 1999.
11. T chc SIDA: Qun l Chm sc sc khe ban u. NXB Y hc 1993.
12. Beaglehole R., Bonita R., Kjellstrom T.: Elments dpidmiologie - OMS.
Genve.1994.
13. Friis R.H., Sellers T.A.:Epidemiology for Public Health Practice, Second
edtion - Aspen. Maryland. 1999.
14. Jnicek. M., Clroux R.: Epidmiologie, Pricipes, Techniques, Applications -
Doin. Pars. 1984.
15. Kirkwood B.R.: Medical Statistics - Oxford. Blakwell Scientific Publication.
1988.
16. Last J.M.: A Dictionary of Epidemiology. 3rd ed - Oxford university Press.
1995.
17. Lilienfeld D.E., Stolley P.D.: Foundation of Epidemiology - Oxford University
Press. Newyork.1994.
18. Mausner J.S., Kramer S.: Epidemiology An Introductory Text - Philadelphia-
London-Toronto. 1985.
19. Moton R.F., Hebel J.R.: Epidmiologie et Biostatistique - Doin. Paris. 1989.
20. Rothman K.J.: Modern Epidemiology - Boston. Little. Brown and company.
1986.
21. Rougemont A.: La Sant en Pays Tropicaux - Doin. Paris. 1989.
22. WHO: Training for mid-level managers. The EPI - Disease surveillance. 1989.
23. WHO: Training for mid-level managers. The EPI - Coverage survey.1989.












MC LC

TT Ni dung Ngi bin son Trang
1. nh ngha, mc ch ca DTH,
DTH v vn d phng

TS. inh Thanh Hu

1
2. Cc t l thng dng trong Dch t hc TS. inh Thanh Hu 10
3. Phng php pht hin bnh trong cng ng TS. inh Thanh Hu 20
4. Dch t hc m t TS. inh Thanh Hu 30
5. Sai s v yu t nhiu trong nghin cu DTH TS. inh Thanh Hu 39
6. Phng php iu tra trn mu TS. inh Thanh Hu 47
7. Nghin cu thun tp TS. inh Thanh Hu 63
8. Nghin cu bnh chng TS. inh Thanh Hu 72
9. Nghin cu thc nghim TS. inh Thanh Hu 82
10. Cc khi nim v Dch t hc nhim trng Ths. H Hiu 87
11. Qu trnh dch Ths. H Hiu 92
12. Gim st Dch t hc Ths. Nguyn Vn Ha 100
13. iu tra x l dch Ths. H Hiu 106
14. Dch t hc cc bnh ly theo ng tiu ha BS. Trn Th Anh o 114
15. Dch t hc cc bnh ly theo ng h hp BS. Trn Th Anh o 122
16. Dch t hc cc bnh ly theo ng mu BS. Trn Th Anh o 129
17. Dch t hc cc bnh ly theo ng da, nim mc BS. Trn Th Anh o 138
18. Dch t hc nhim HIV/AIDS BS. Trn Th Anh o 145
19. Tim chng Ths. Nguyn Vn Ha 153
















B MN DCH T HC- KHOA Y T CNG CNG
TRNG I HC Y HU
s e s c c



GIO TRNH
DCH T HC
(DUNG BS. A KHOA HJ 6 NM)


Ch bin: PGS. TS. inh Thanh Hu
Tham gia bin son: Ths. Nguyn Vn Ha
Ths. Trn Th| Anh o
Ths. H Hiu






THNG TIN V TC GI
H v tn: inh Thanh Hu
Nm sinh: 1953
C quan cng tc: khoa y t cng cng trng i hc y dc Hu
a ch email: hue_dinhthanh@yahoo.com
PHM VI V I TNG C TH S DNG GIO TRNH
C th dng cho cc trng: y, dc, nha, y t cng cng
Cc t kha: dch t hc, nghin cu m t, nghin cu phn tch, nghin cu
thc nghim, cc cp d phng, pht hin bnh, bnh nhim trng, qu
trnh dch, ng ly, phng chng dch.
Yu cu kin thc trc khi hc mn ny: Ton thng k, vi sinh vt, k sinh
trng