ANG PANITIKANG ILOKANO

Pinaniniwalaang nagmulang ng salitang Ilokos:

1. Ang mga taong nakatira sa bayan na ito ay matatagpuan sa maliit na baybayin na
look. Ang unlaping I nangangahulugang mula sa o ilog.
2. Nagmula sa loko na ang ibig sabihin ay bayan sa kapatagan at dinadagdagan na
lamang ng I.
3. Nagmula sa salitang tagalog na iloc.
ILOKANO
Ang tawag sa lipi ng naninirahan sa nasabing lugar.
SAMTOY
Ang taguri ng mga ilokano sa kanilang salita.
Mula sa salitang saomi datoy.
Isang austronesian
KURDITAN
Ang tawag sa kanilang panitikan.
KURDIT-sumulat
DOCTRINA CHRISTIANA
Ni Cardinal Berllarmine na isinalin ni P. Francisco Lopez.
Ito ang kauna-unahang libro ng mga ilokano.
Naglalaman ito tungkol sa unang tulang iloko at mga bahagi na naisulat ng mga
katutubong script.
URI NG PANITIKANG ILUKO
Uri ng panitikang iluko ayon kay Leopoldo Y. Yabes ay ang mga sumusunod:
I.
II.
III.
IV.
V.
VI.
VII.

Mga simu-simula
Mga akdang ukol sa pananampalataya sa kagandahang asal
Mga akdang ukol sa wikang Iluko
Panulaang Iluko
Maikling kuwento
Nobela
Dula

l. Mga simusimula
A. Kantahing bayan
B.Salaysaying bayan
C.Karunungang bayan
A. KANTAHING BAYAN

1. Pinagbiagito ay awiting nagpapahayag ng kuwento ng bayani. Nahahati sa

dalawang uri:ang awiting nagpapahayag ng kaisipan at saloobin.
2. Dallotawit sa mga kasalan,binyag at ibang pang pagtitipon na
sinasaliwan ng sayaw at pagbibigay ng payo sa bagong kasal.
- Isang uri ng pagtatalo ng lalaki at babae sa saliw ng tulali.
- TULALI- isang plawtang iloko na may 6 na butas.
Halimbawa:
Da mangngalap ken agsansana(ang mga mangingisda at mag-aasin)
Salin ni Deogracia del Castillo-Santos
Mannamili
3.Badeng-

isang awit pag-ibig na ginagamit ng mga kalalakihang nanghaharana.

Halimbawa:
Manang biday
Pamulinawen
Naraniag a bulan
4.Dung-aw-

awit para sa mga patay

Halimbawa:
As-asug daguiti kararrua
Agtig-ab ti lubong
5. Dasal na patungkol sa mangmangkik
-ang mga mangmangkik ay espiritu sa kagubatan na dinadasalan
upang hindi sila magalit.

6 . Arinkenken- paligsahan ng mga lalaki at babae .

- Ang tema nlia ay tungkol sa

karapatan at responsibilidad.

7.Hele o duayaya- Awit na pampatulog sa mga bata

Halimbawa:
Hele
8.Awit sa pagtatanim,paggapas, pangingisda, at bago tumungo sa digmaan.

B.SALAYSAYING BAYAN
1.ALAMAT
Halimbawa:
1.
2.
3.
4.

Bakit umakyat sa damo ang mga suso? Ni Jose E. Tomeldan ng Binalonan, Pangasinan
Ang kauna-unahang unggoy ni Sotero Albano ng Dingras, Ilocos Norte
Ang alamat ng bigas
Alamat ng pinaupong bangkay

2.KUWENTONG BAYAN
Halimbawa:
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.

Ang tatlong magkakapatid na lalaki

Ang tatlong magkakapatid na masuwerte
Si juan tamad
Ang gintong tuntunin
Cochinango
Si Andres, ang mambibitag
Ang hunyango at pagong
Si Camachile at si pasion
Ang pitong tangang magkakaibigan

3.EPIKO
Halimbawa:
Biag ni lam-ang ni Pedro Bukaneg
BURBURTIA O BURTIA ito ang katumbas ng bugtong g tagalog kung saan
sinusukat nito ang kaisipan ng mga ilokano.
Halimbawa:
a.no baro ket narukop
no daan nalagda
(tambak)
b.sangapulo iti mangiyawat
taltallo iti mangawat
1. PAGSASAO-

salawikain sa tagalog.,may aral at bibigkas ng patula

Halimbawa:
1.ti adda siniglot na isu ti adda bukraen na
2. ti usto nga napanglaw ket ti tao nga awan ammo iti napintas nga adal.
2. ARASAAS- katumbas ito ng bulong sa tagalog.
Halimbawa:

1.
2.
3.
4.

Umaykan , dika agbatbati

Puwera dildilaw
Kaasiam apo
Dayo dayo, bari bari apo

II.MGA AKDANG UKOL SA PANANAMPALATAYA AT KAGANDAHANG ASAL

1.
2.
3.
4.

Doctrina christiana ni Cardinal Bellarmine na isinalin ni P. Francisco(1621)

Pasion de nuetra senora jesuchristo(1621) ni P.Antonio Mejia
Vida de san Barlaan y Josaphat(1700) ni P. Agustin Mejia
Sermones morales at escudos del christiana ni P. Jacinto Guerrero at P. Guellirmo
Sebastian.
5. Novena de nuestra de la caridad que se venera en la eglesia del pueblo de bantay P.
Juan Bautista Arenos
III. MGA AKDANG UKOL SA WIKANG ILOKO
1. Arte de le legua iloca(1627) ni P. Francisco Lopez
2. Vocabulario de la lengua iloco ,isinulat ni P. Lopez at inayos ng 1800 at muling
inayos ni P. Andres Carro.
3. Gramatica hispano- ilocana at diccionario hispano(1900)
4. Etudios de las antigua alfabitos filipino
IV.ANG PANULAANG ILOKANO
1. Pedro bukaneg
2. Leona florentino
3. Justo claudio y fojas
V.MAIKLING KUWENTO
SARITAang tawag ng mga ilokano sa kanilang maikling kuwento. Itoy
nanganagahulugang kuwento sa tagalog.
1. Ti langit iti innamnamatayo( ang langit ang pag-asa)
Pinakadagdag ng pulyento na biag ni aida
VI. NOBELA
1. Matilde de sipangan(1872) ni P. Rufino Redondo
- Kauna-unahang nobela na nailibag.
- Umani ang akda ng gintong medalya noong 1892
2. Biag ti meysa a lakay wenno nakaam-ames a bales
-sinulat ni Mariano Gaerlan na ang nobelang yaman ng interpretasyon sa
buhay at kaugalian ng rehiyong iloko.
1.
2.
3.
4.

Ang ilan sa mga kilalang nobelang iluko

Apay a pinatay da ni naw Simon ni Leon Pechay(1935)
Puso iti ina ni Leon Pechay(1936)
Mining wenno ayat ti carrua(1914) ni marcelino p. crisologo,
Uray narigat no paguimbagan (1911) ni Facundo madriaga

5. Nasamit ken narukos nga sabong daguiti dardaradepdep ti agbaniaga (1921)ni

marcos milton
6. Sabsabong ken lullua(1930) ni r. repicio
1.
2.
3.
4.
5.
6.

Ang ilan sa nobelang nailimbag nang maitatag ang pahayagang bannawag

Ti maingel ti kabambantayan(ang bayani ng kagubatan) ni arsenio t. ramel.
Puris iti barukong(tinik sa dibdib)ni constante c. casabaris.
Daguiti mariing iti parbangon ni constante c. casabaris
Ta di da ammo ti aramidda ni marcelino a. foronda
Nasudi nga panagayat ni marcelino foronda
Ramut iti ganggamet ni marcelino foronda
Ilan sa mga naisulat ng mga makabagong nobelista

1 .ta annak ida iti dios ni lorenzo tabin

2. viva pinoy ni mario abalos

VII. DULA

NENA CRISOLOGOang masasabing pinakadakilang pangalan sa larangan ng

dulaang Ilokano. Ang kanyang akdang codigo municipal at takneng a panangsalisal ang
sinasabing kaniyang obra maestra.
MGA MANUNULAT NG REHIYON 1
1. Mga manunulat ayon sa wikang gamit sa panunulat.
A. Wikang Iloko: Aurilio Agcaoili, Hermones Belen Jose Bragado, Dionisio
Bulong, Honor Blanco-Cabie,Jeremias Calixto, Constante C. Casabar,
Reynaldo Duque, Juan S.P. Hidalgo Jr., Alejandro Hufana,Gregorio
Laconsay, Benjamin Pascual, Marcelino Crisologo Pena, Leon
Pichay,Godofredo Reyes,Herman Tabin At Lorenzo Tabin.
B. Wikang Filipino: Herminio Beltran,Andres Cristobal Cruz At Paul Dumol.
C. Wikang English: Carlos Angeles,Francisco Arcellana,Manuel Arguila, Carlos
Bulosan,Albert Casuga,Tita Ayala Alcambra,Juan C. Laya, Salvador Lopez,
Severino Montano,Donel Pacis, F. Sioni Jose At Carlos Romulo.
2. Mga manunulat ayon sa anyo/disiplina
A. Mananalaysay (Historian) Marcelino Foronda Jr., At Leopoldo Y. Yabes
B. Dramatista Pacita Saludes
Mananaysay(Essayists) Yolonda Ablang,Herminigilda T. Lingbaong-Bulong,Harmony
Francisca Cabie, Hermione, Mary Ann Cabie, Ma Rose Cabie,Visitacion R. Dela
Tore, Nieves Espistola, Linda Villanueva Landingan,Julia Palanca, Pacita Saludes,
Anilin Venencaciano.
C. Kuwentista: Ruperta Ramos Asuncion, Crispina Balderas Bragado,Eden
Cachola Bulong,Hermilinda Lingbaon Bulong, Liticia Farines,Cristina

Gervacio-Gallato, Onofrecia Ibarra, Linda A. Villanueva Landingan, Pacita C.

Saludes, Cresencia Alcantara, Julie Gorospe At Caroline Salmasan.
D. Makata: Leona Florentino, Yolanda Ablang,Antonio Marcos Rubio,
Consolacion Talbo,Sinamar Robians Tabin,Anilin Vancaciano,Ursula
Villanueva, Enriquetta De Peralta.

Ilang piling manunulat ng literatura ng iloko

1. Pedro bukanegang kinikilalang ama ng panitikang iloko at ipinapapalagay
na siyang francisco balagtasng iloko, walang gaanong tala kay bukaneg.
2. Leonna florentinoititnuturing na unang makatang babaeng pilipino at
butihing ina ni Isabelo delos Reyes,
3. Carlos s. bulosanmula sa binalonan, pangasinan at matagal nanirahan sa
estado unidos.
*Ang busabos ng kahapon at ang iba pang tula(1975)
*Ang dugo ng magdamag at iba pang tula(1976)
*Ang ulupong(maikling kuwento)
4. Jose bragadoipinananganak sa illocos sur at pangulo ng gumil gunglo daguiti
manurat nga ilocano(1968). Tanyag na manunulat ng ilocos sur at pangalawa kay Pedro
Bukaneg.
5. gregorio t. amaco- mula sa vigan, iloco Sur, mga sinulat ay ang mga sumusunod, dimo
koma biruken ti kaasida o do not loo for their mercy,talna o peace,buhono well,
naging editor ng phil. Journal at gumawa ng apat na aklat sa practical arts.
6. zosimo barnachea-

isinilang sa tagudin, ilocos

Sur at aktibong meyambro ng gumil

-nagtamo siya ng unang gantimpala pagsulat ng maikling o short story.

7. jose calip- ipinanganak sa candon ,ilocos sur. Sinulat niya ang mga pilipinno folklore o mga
Alamat ng pilipino.
8.Mario a. abalosisinilang sa vigan ilocos sur ,nakasulat siya ng pitong nobela at sampung
dula tulad ng uban at rosas,. Naging editor din siya ng kiss magazine at pluma magazine at
nagkamit ng sa patimpalak sa pagsulat sa hawii at ginawarang thomas jefferson award.
9. Constante C. Casabar10. claro caluya-

mula sa Narnalan, ilocos sur

makata at nobelista. Tinagurian prinsipe ng mga makatang ilokano.

ANG MGA BABASAHIN AT SAMAHANG ILUKANO

EL ILOCANOdelos Reyes.

pinakaunang pahayagang pangrehiyon sa Pilipinas. Itinatag ni Isabelo

BANNAWAG(1934)- pahayagang umani ng negatibong pamumuna mula sa ibat ibang

rehiyon.
KUTIBENG(LIRA)lalawigan.

isang samahan ng mga manunulat na ilukano sa Maynila at mga karatig

Pacifico D. Espanto ang nahirang na taga pangulo nito

Gunglo daguiti manunurat iti iluko noong oktubre, 1964
Itinatag ito sa ilocos sur at pinamunuan ni Pelagio A. Alcantara. At naging gunglodaguiti
manunurat iti filipinas o gumil filipinas.
Lumawak ang sakop ng gumil, ipinanganak ang mga gumil sa La Union (1966), manila
(disyembre ,1966), Baguio City (1968), at Hawii(1971).

Ang Rehiyong Ilocos sa Pilipinas, tinatawag ding Rehiyon I, ay matatagpuan sa hilagangkanlurang bahagi ng Luzon. AngRehiyong Administratibo ng Cordillera at Lambak ng
Cagayan ang hangganan nito sa silangan, Gitnang Luzon sa timog, atDagat Timog Tsina sa
kanluran.
Ang Golpo ng Lingayen ang pinakatanyag na anyong tubig sa rehiyon at naglalaman ng
malilit na mga pulo, kabilang na angHundred Islands National Park.