Professional Documents
Culture Documents
Our Words
Weekly Issue
“ N E W L I F E ” J E T A E R E
Kerkime mbi
Nene Terezen
nga Eltion
Boshti
NJE ZBULIM SENSACIONAL NE ARKIVIN E VATIKANIT , PER GJUHEN SHQIPE I VITIT 1210
NGA GEZIM URUCI I SHKRUAR NE PERGAMEN 800 VJET NE GJUHEN PELLAZGE (ne fq.3)
NJE ZBULIM SENCACIONAL NE Dorshkrim i Teodor Shkodranit në gjuhën shqipe, të cilat janë më të her- të gjente një dorëshkrim më të vjetër se
ARKIVEN E VATIKANIT, PER GJU- Publikuar nga forum ishqiptar shme sesa "Formula e pagëzimit" dhe se "Meshari".
HEN SHQIPE - i vitit 1210. "Formula e pagëzimit" nga viti 1462 apo Për fat të
by Gezim Uruci I SHKRUAR NE PER- Zbulohet në Arkivat e Vatikanit një nga libri i parë i shtypur në gjuhën shqipe keq, Nilo Borgja vdiq, pa arritur të
GAMEN - 800 vjet me pare ne gjuhen dokument në gjuhën shqipe i vitit 1210 "Meshari" nga viti 1555 zbulonte dokumentin apo dorëshkimin në
PELLAZGE. fjalë. Një pohim
SE NE ATE KOHE NUK NJIHEJ TERMI Dorëshkrimi përbëhet nga 208 fletë. Kërkimet nuk kanë rreshtur, por rezultatet të ngjashëm e bën edhe studiuesi i njohur
GJUHE SHQIPE dhe as quhej SHQIPERI Është i shkruar në pergamen dhe i tëri deri tashi kanë munguar. Pothuajse të tjetër arbëresh, Zef Skiori. Ne, duke
NE I PERKISNIM PERANDORISE SE është në gjuhën gjithë ndjekur
MADHE PELLAZGE, studiuesit që merren me kërkime dhe gjurmët e studiuesve të mëhershëm,
DHE JEMI BIJTE E TIJ ILIRO - DAR- shqipe. Ndahet në tri tërësi: atë teolog- hulumtime shkencore, kishin shënuar kishim fatin e mirë, që në Arkivin Sekret
DANET. jike, filozofike dhe historike. I gjithë Vatikanin, të Vatikanit,
ME KETE RASTE DUHEN PERGE- teksti (Bibliotekën Apostolike apo Arkivin të zbulonim një dorëshkrim nga viti 1210
ZUAR TE GJITHE PUBLIKUESIT. Sekret të Vatikanit), si një nga vendet ku me autor Teodor Shkodranin. Dorëshkrimi
DHE ARKIVIN E VATIKANIT, QE KA është autograf. do të duhej përbëhet
RUAJTUR NJE PERLE TJETER TE të ruheshin dokumente apo dorëshkrime të nga 208 fletë. Është i shkruar në pergamen
GJUHES PELLAZGE. Së shpejti në botim dorëshkrimi i 1210-s vjetra në gjuhën shqipe. Nuk ishin gabuar dhe i tëri është në gjuhën shqipe. Ndahet
me autor Teodor Shkodranin ata që në tri
kishin menduar kështu. Një studiues i tërësi: atë teologjike, filozofike dhe his-
HOMERI QE I KENDOJ LAVDISE Zbulimi ! Nga arkivat e Vatikanit njohur arbëresh, Nilo Borgja, i cili botoi torike. I gjithë teksti është autograf. Autori
ILIRO - DARDANE BIJEVE TE PEL- dokumenti më i vjetër në shqip edhe një shënon emrin e mbiemrin e tij si dhe vitin
LAZGUT studim të mrekullueshëm për "Perikopenë kur e ka mbaruar dorëshkrimin. Për herët
Dr.Musa Ahmeti e Ungjillit" nga shek.XIV, me grafema të parë
Dhurate per te gjithe nga Eshtë folur e shkruar, por gjithnjë deri greke e fjalë bëhet fjalë për gjuhën shqipe në vitin 1284
Prof. GEZIM My. URUCI tani në formë të supozimeve, "duhet" të shqipe, i kishte pohuar gjuhëtarit tonë të (jo 1285 siç është menduar deri më tani),
SHKODER – ALBANIAN ketë libra, famshëm Eqrem Çabejt, se ishte në rrugë në një
dorëshkrime apo dokumente të shkruara të mirë dokument të Arkivit të Dubrovnikut /
V o l u m e 2 , I ss u e 4 7 P a g e 3
NJE ZBULIM SENSACIONAL NE ARKIVIN E VATIKANIT , PER GJUHEN SHQIPE I VITIT 1210 NGA
GEZIM URUCI I SHKRUAR NE PERGAMEN 800 VJET NE GJUHEN PELLAZGE (nga fq.2)
Raguzës/ nga 14 korriku i viti 1284 ku thuhet: "DIRECTORIUM AD PASSAGIUM disa nga Duke u nisur nga ide të tilla, por edhe
"Dëgjova FACIENDUM (UDHËZIM PËR TË të cilat na i ofroi studiuesi, dr. Moikom pohimi i Eqrem Çabejt se: "Në nëndorin e
një zë që thërriste në mal në gjuhën shqipe" (Audivi KRYER KALIMIN [E DETIT], ku jep të Zeqo. Dorëshkrimi është prërgatitur për vitit 1940 N. Borgia më kumtoi në Grotafer-
unam vocem clamantem dhëna për botim, ata pranë Romës se kishte zbuluar në
in monte in lingua Shqipërinë dhe është transkriptuar, transliteruar dhe sho- Arkivin e Vatikanit një dokument në gjuhën
albanesca). shqiptarët. Këtu qërohet për botim, me një koment dhe shqipe më të vjetër se Buzuku. Fshehtësinë
gjejmë edhe analizë e zbulimit të tij ky dijetar e mori me vete në
Dëshminë e dytë e kemi fjalinë e famëshme shkencore. I gjithë dorëshkrimi është auto- varr. Gjurmime të mëtejme nëpër arkivat e
nga një autor anonim, që që e bëri të njohur graf, i shkruar nga një dorë. Ndërsa në fund Vatikanit e të Propagandës mund të na
sipas të gjitha gjasave në histori: "Dhe fare, në sjellin ndonjë të papritur në zbulim do-
ishte megjithëse shqip- f. 208, autori është firmosur vetë me emrin kumentesh më të moçme të
prift i urdhërit domenikan, tarët kanë një gjuhë e tij: Teodor Shkodrani </span> shqipes." [Studime gjuhësore, vëllimi VI, f.
i cili në vitin 1308, gjatë krejt tjetër dhe të Nga Arkivat e Vatikanit shkrimi më i her- 12, referenca nr. 29, Prishtinë 1988.]
udhëtimit nëpër Ballkan, ndryshme nga shëm se "Meshari" i Buzukut Ne, sikur edhe shumë studiues të tjerë ju
kur latinët, ata kanë Shkrimi më i vjetër i shqipes, ja ç'shkruhej vumë kërkimeve në Arkivin Skeret të
përshkruan Shqipërinë dhe shkronjat latine në më 1210 Vatikanit për gjetur ndonjë gjurmë të këtij
shqiptarët, ndër të tjera përdorim dhe në të dokumenti apo dorëshkrimi. Konsultimi me
shkruan: "Këtu shqiptarët gjithë librat e tyre". Nga Zagrebi Dr. Musa Ahmeti koleg e specialistë me përvojë nga Arkivi i
e Rëndësi të veçantë Vatikanit, por edhe studiues eminentë
lartëpërmendur kanë një ka edhe fakti, se Studimet dhe hulumtimet shkencore nëpër botëror, që bëjnë studime në Vatikan, ishe i
gjuhë të dalluar prej autor i këtij shkrimi arkiva e biblioteka të ndryshme, janë shumë dobishëm, ngase kursyem shumë kohë dhe
latinëve, grekëve e është një të rëndësishme ngase na mundësojnë njoh- eliminuam disa nga fondet arkivore, duke
sllavëve, kështuqë nuk shqiptar nga jen dhe pasurimin me të dhëna të reja për qenë pothuajse të sigurtë se aty nuk mund të
meren vesh fare me popujt Shkodra. Për albanologjinë ndodhej një dokument apo dorëshkrim për
tjerë" (Habent enim Al- autorin, Teodor dhe historinë kombëtare në përgjithësi. Deri të cilin bën fjalë Nilo Borgia, e pas tij edhe
bani prefati linguam Shkodranin, pos të para pak kohësh është folur e shkruar, por Zef Skiroi. Fondet të cilat duhej të studio-
distanctam a latinis, dhënave që bën vetë gjithnjë deri tashi në formë të supozimeve, heshin, prap ishin të shumta dhe tepër
grecis et slavis ita quod in autori në se "duhet" të ketë libra, dorëshkrime ose voluminoze. Paralelisht kemi konsultuar
nullo se inteligunt cum fund të dokumente të shkruara në gjuhën shqipe, të edhe burime të ndryshme nga Biblioteka
aliis nationibus). dorëshkrimit, por edhe të tjerave që gjin- cilat janë më të hershme se sa "Formula e Apostolike e Vatikanit, duke shfrytëzuar
Dëshmia e tretë den në disa dorëshkrime që ruhen, pos pagëzimit" nga viti 1462 apo nga libri i parë Kodekse dhe dorëshkrime të tjera që kishin
është ajo e Guljelm Adamit, i cili në vitin 1332 Arkivit Sekret të Vatikanit, edhe në Bib- i shytpur në gjuhën shqipe "Meshari" i të bënin me shqiptarët dhe Shqipërinë duke
shkroi me porosi të papës Gjon XXII, liotekën Apostolike, pjesa dërmuese e të Buzukut shpresuar të kishim fatin e mirë që të
traktatin "Directorium ad passagium faciendum", cilave janë zbulonin atë dorëshkrim aq të dëshiruar.
duke i bërë kështu edhe një relacion Filipit të shkruara në gjuhën greke dhe janë të nga viti 1555.
VI Valua, mbretit të Francës, me titull: pabotuara, ne kemi edhe njohuri të tjera, (vazhdon javen e ardhshme)
Perbindeshi -skice-
Perbindeshi -skice- ndjenjen time, i epshuar per te cfryre nga Per te kaluar traumat shendetsore dhe te kerkoja divorcin, ishte vjedhja e dyqanit.
te mundte dhe per te arrit ate qe ai do ta martesore dhe per te qene ne nje gjendje te Me ndihmen e nje miku te tij qe e kish shef
Nga Selinda Hodo quante pushtimin total te tij ndaj meje, qete, i kerkova divorcin duke iu lutur per krimesh te rrethit, me vodhen dyqanin me
filloi te me filmonte kur benim seks dhe nje divorc qytetar me arsyet e mia shendet- veshje moderne te kohes qe kapte vleren e
Isha e vogel. Nuk kisha mbush as te tetembedhjetat ku te mundte kur une isha e zhveshur ne sore por edhe me arsyet e tij se ai kish 20 mije eurove. Hapi i dyte ishte zhdukja e
kur babai me tha se dikush interesohej per tu mar- shtepi apo duke bere nevoje te kishte garderobes duke me akuzuar mua ne syte e
tuar me mua. Une ngrita syte nga babai dhe e turpe- duash... nje grua tjeter qe femijve qe e kisha zhdukur une. Hapi i trete
ruar i thashe; baba, kam shkollen. Kam kohe per tu ti jepte me shume. ishte aksidenti me makine kur isha me
martuar. Babai vetullrende sic ishte me tha qe te Ndjenja sa vinte dhe nenen dhe me tezen time, ku ende nuk jane
mos diskutoja kete pune dhe se punet do te beheshin akullnohej...Trendafilat -Harroje, me tha. gjet autoret e krimit. Ne gjithcka qe me
ne kohen e duhur, por nuk donte ta kundershtoja. e kuq po beheshin te Vetem vdekja na ndodh, me shpejt vjen ai se policia qe
zinj...Respekti per ate ndan. Vazhdova te njoftoje.
Pasi u njoha me personin qe me shume me trembte cka mundohej te bente kerkoja avokat
ta shikoja dhe jo te ndjeja per te. Ky lloj ankthi dhe dhe te ishte, po merrte dhe te gjithe Me ka zene halli; i kerkoi divorcin, me blen
trembje me shoqeroi gjithe jeten; para martese, gjate tatepjeten. Fillimisht avokatet qe tele- karafile qe i flak ne plehra. I them dua
marteses dhe ne ditet qe me shume qaj dhe mbyllem fillova ta kundershtoja fonoja pasi deg- divorc qytetar, kudo bene burrin shembullor
n e vete se sa me shkon mendja per burre. per veprimet qe bente jonin problemin, duke u thene te aferme se i kam teka, dhe
duke i thene se me me kerkonin kohe me pergatit vdekjen. Tani jam ne spital...me
Shume gjera mund te konceptohen ne menyra te benin bezdi. Ai nuk tutej nga fjalet dhe per pergjigje dhe me ne fund me jepnin qelloi me qyten e pistoletes ne sy te policise
ndryshme, por te rahurit e qenit kelysh dhe te mar- lutjet e mia. pergjigje negative. Kishte arritur te rre- dhe askush nuk e arrestoi dhe une nga frika
tuarit e vogel pa dashur nje njeri, eshte njelloj sikur thonte dhomen e avokatise se qytetit per te dhe per femijte nuk dua ti vije e keqja nga
ta vrasesh dike pa u rrit ende... Ne kete kohe filluan te agravohen proble- mos marre askush persiper mbrojtjen time. une perbindshit tim.
met e mia shendetsore. Vendosa te mos Atehere, pergatita nje akt-padi me ndihmen
E shtyva si munda. Une ne pune ai me dhe pa pune, bija ne shtart me me te. Ndame shtreterit, e nje mikeje dhe u bera gati ta dorezoje ne Une edhe mizen nuk e vras,...e largoj nga
por me blinte trendafila me leket e mia per te tre- pas nje perdhunimi qe akoma po e vuaj si gjykate. Me ruante ngado. Filluan kerceni- vetja, por perbindshin tim do ta largoje me
guar dashurine e madhe qe kish dhe qe une asnje- nje traume qe ende nuk e di se kur do te met; filloi me femije, nene dhe gjithcka qytetari...!!!
here nuk munda ta ndjeje.Duke mos i dhene aspak me kaloje... mundte. Hapi i pare per te me prere guximin
P a g e 4 O u r W o r d s
“Gëzofsh të ritë” nje urim i bukur nga Sulova Nga Pëllumb Gorica
Asnjë gjuhë tjetër nuk ka fjalë e fejesa, por edhe në cere- mirë! (Djalit) /Marrsh një herë të parë
aq të bukura se sa shqipja për moni të tjera të gëzueshme burrë të mirë! (Vajzës)/U këtë urim të
urime dhe se nuk ka vend tjetër familjare e festa urojmë trashëgofshi e u shtofshi, u mbetet në
që ti nevojiten këto se sa në bukur. Në të mira e gëzime bëfshi një mëhallë!(Çiftit të mëndje për një
Shqipëri. Edith Durham ua shpërblefshim!/Me ri)/Mirseardhët, në të mira e kohë të gjatë,
trashëgime e jetë të lumtur! / gëzime! (Miqëve)/Për të mira pastaj prapë e
Ne banorët e krahinës së Të dëgjofsha zonë e mirë! /Të u ardhshim!/Me bukë të kujton. Nuk e
Sulovës, si ata që jetojnë aty vesh e vish shëndoshë, atje ëmbël!/Paç dorën e mbarë!/ di përse, por të
dhe ata që për një arsye a për ku u ka lezet burrave!(për Të ju rrojë vogali! (fëmija)/ hyn në mendje
një tjetër janë larguar prej saj , djemtë ushtar)/Tu bëftë rruga Bukanik me nga një djalë! / e nuk e harron.
nuk i harrojnë traditat e bukura dritë!/Të dëgjofsha zonë e Pafsh hair nga fëmija!/Ju Ky urim,
të trasmetuara brez pas brezi në mirë!/ Punë e mbarë e të këndoftë zemra!, Ju hengert ndoshta për
shekuj . Më tepër se çdo gjë vaftë mbarë!/Të lumshin goja mjaltë!, Mbarësi paçi shumëkënd
tjetër urimin e kemi në majë të duart!/Të marrtë e mira!/Të përherë! etj. nuk është
gjuhës.Në gëzime, në pritje e mos gjeç e keqja!/Me bukë të asgjë, i panjohur dhe i padëg- thotë ky urim në kudo qofshin ata, në
përcjellje të miqëve, në dasma ëmbël!/Marrsh një nuse të Shumë vite më parë, në një juar, por në krahinën e Su- brendësi? Është urimi i krahinën e tyre apo larg
nga ato gëzimet e lovës ka mbetur si një urim i respektit e dashurisë për saj. Këtë urim besoj nëse
dasmave me rite e mençur i shpirtit të banorëve rini të gëzueshme deri në të bie rasti ta dëgjosh në
zakone të bukura, të saj me ndjenja të bukura pleqëri. Më tepër se krahinën e Sulovës e kudo
me raki e dolli në për jetën, dashurinë, rininë, urim, është një mençuri ku takon sulovarë në
krahinën e Sulovës miqësinë, punën e sa ndjenja e përcjellë brez pas Shqipëri e botë, do të
ashtu siç dinë t’i të tjera që mban shpirti i brezi. Mahnitesh se si ky ndiesh mençurinë dhe
festojnë sulovarët, njeriut. Udhëton në gjithë urim ka përshkuar she- domethënien e tij, në
dëgjova një urim të Shqipërinë, po nuk e dëgjon kuj. U ka përballuar muhabetet e bukura nga të
veçantë: “Gëzofsh në asnjë krahinë tjetër. Diku e mugëtirave, kohëve të moshuarit, por edhe nga
të ritë”. Në çast e dëgjon të përafërt ndoshta vështira, sistemeve më të rinjtë. “Gëzofsh të
më vonë shpesh “Gëzo rini”, “Gëzohu rini” shoqërore, luftrave dhe ritë” qëndron si urim
herë e solla ndër- apo diçka tjetër si thirrje pushtuesëve me kulturat lapidar në ç’do kohë,
mend domethënien poetike, por nuk e thonë aq e tyre e nuk humbi. Ai rrethanë e ç’do moshë në
e këtij urimi. bukur sa banorët e krahinës ka tingëlluar bukur në krahinën e Sulovës e kudo
“Gëzofsh të ritë”. së Sulovës: “Gëzofsh të ritë”. krahinën e Sulovës dhe ku janë sulovarët.
Kur e dëgjon për Çka përbën veçori. Ç’do të nga goja e sulovarëve
NJËSIA GJUHËSORE E SHQIPES NË SHEKULLIN XVII NËPËRMJET VEPRËS SË BARDHIT (nga fq. 4)
dalin si tek: “Mos i core apo ndërshkëmbimesh Përjashtuam këto raste të anemik-u, turk-u, peshk-u, ka-u. Ja dhe shembujt në XVII. Kështu p.sh.: “S’duhet me i zanë besë as
ep arësye t’paditu- mes gjuhëve fqinje, sa sa i kritikës së shtrem- proverbat përkatëse: “Kali ashtë i atij që e galkon”, ujit as turkut”, “kalit të mirë s’(i) duhen shporë”.
nit”, “Kali ashtë i atijtrumbetonin për të përligjë bënueme, që të shohim ma “N’fruitit lisi i mirë njofëtë”, “Shoqi ka shumë arësye”,
që e galkon”, herë planet ekspansioniste të asaj poshtë si paraqiten ele- “Dheu i zi ban bukënë e bardhë”, “Ku turku ve kam- RASA KALLZORE. Gjejmë: a) kambënë,
mungojnë si tek kohe. Fatkeqësisht në një mentët morfologjikë e bënë, aty s’del bar”, etj. Emnat femënorë i ndeshim lamshinë, faqe, si tek rastet: “Ku turku vë kam-
proverba: “E vërteta mëkat të tillë ka ra edhe fonetikë në veprën e rregullisht të shquem me –a: bushtr-a, luft-a, shigjet-a, bënë, aty s’del bar”; por edhe b) ziarrë, mortënë,
s’(i) pëlqen gjithkui”. ndonjë studiues i yni tash Bardhit ndaj shqipes moll-a, si te proverbat: “Luftapa të dekun s’ashtë”, penë (perin), barktë(barkun), trajtë e shqueme që
vonë. Te fjalori gjejmë: e tanësore. “Bushtra që ngutëtë me piellë ban këlysh të verbënë”, e gjejmë random edhe në folklorin e toskënishtes
Në raste të tilla duhet amblë mollë”, por edhe “ujë “Mollanuk rexehet larg mollet”, etj. e bile edhe në të folmen e sotme të popullsisë së
të jemi shumë të t’amblë”, “vehë e am- Le të shohim veçantitë Jugut.
kujdeshsëm para se të blë” (për “nektar i ambël”), gramatikore të emnit: Po ashtu krejt e rregullt paraqitet edhe emnoroja e
nxjerrim përfundime kurse në të 17 rastet ku pashqueme si në njëjës ashtu edhe në shumës. RASA VENDORE (kallzore me parafjalë),
gjuhësore historike, kemi edhe mbiemen, tek RASA EMNORE në të dy zakonisht ndeshet si në shqipen e sotme, por
se pa arësye, gabimet proverbat, në të shtatëm- trajtat dhe në të dy numu- RASA GJINORE del gjithnjë e kristalizueme si tek edhe: ndë malt, ndë fosët (në gropë), n’timit, si
e ligjëshme të bëdhjetë rastet mbiemni rat del e kristalizueme si fjalori, “Kësollja e bykut”, ashtu edhe te provervat, si: tek: “Kush dro ziarrë, n’timit iken”, gja që
shtypshkronjave të asht vu mbas emnit, dhe e kapërcyeme ajo “Gjithë jemi të bijtë e mortesë”, “S’asht i urtë ai qi (e) tregon për një formë të pakristalizueme
hueja mund të na plotësisht në natyrën e parregullsi që ndeshim mbërshel derënë e oborrit mbasi i vodhnë kanë e plotësisht, e cila ruhet edhe sot në gegënishten
çojnë fare lehtë në shqipes në te dy dialektet ndonjëherë tek paraard- dhitë”. Duhet vu re se nyja e përparme e gjinores nuk Veripërendimore.
rrugë të shtrembët. kryesore: lisi i mirë, njeriu i hësi i tij Buzuku. Me mungon asnjëherë, gja që ndodh random në
urtë, lufta e madhe, anemi- Bardhin mund të themi se gegënishtën e sotme, si në ate të folun dhe në ate të RASA RRJEDHORE. “Ende deleshit si njeftun
Asht thanë gjithashtu knë e shtruem, miknë e në këte fushë shqipja shkrimeve letrare të paraluftës. Do të thonim se prania ha uku”, “Skifteri s’gitetë mbas mizash”. Pra
se mbiemnat Bardhi i mbuluem, dhelpnë e gjallë, kishte arrijtë një shkallë e nyjes në gjinore, ruajtja e –ë/së dhe togjeve mb, nd, kemi dy raste të rrjedhores – deleshit, -mizashit,
vendos para emnave lua i cofëtë, dita e mirë, normalizimi mjaft të nj, janë dukunitë ma thelbësore të njësimit të dy dialek- gjendje arkaike që ndeshet si në folklorin e
(13). Kjo gja në fjalor dheu i zi, bukënë e bardhë evoluem. Kështu emnat teve që në krye të kohës. kreshnikëve të Veriut, edhe në folklorin e Jugut.
edhe ndeshet, por etj., si te proverbat: “Ma mashkullorë i gjejmë të
asnjëherë në prover- mirë me pasun anemiknë e shquem me –i, si në: bar-i, Mjaft interes paraqesin edhe rasat e tjera nga dhanorja
bat. Studiuesit ital- shtruem se miknë e mbu- kal-i, skifer-i, mal-i, etj; te kallzorja.
ianë të shqipes afrì të luem”, “Ani i keq nuk ata emna që kanë në fund (vijon javen e ardhshme)
tilla në mes saj dhe thehetë”, “Dheu i zi ban grykoret –k, -g, -h, ose Në dhanore nuk ndeshemi me përjashtime, por veç
latinishtes nuk i bukënë e bardhë etj. zanoren –anë të pash- rregullsi: ujit, turkut, mieshtrije, kalit etj., gja që dësh-
shikonin si përfundim quem, trajtën e shqueme e mon për kristalizimin e kësaj rase që në shekullin
të studimeve shken- bajnë tue marrë –u, si: