PRKTHIMET DHE LIBRAT LITURGJIK N SHQIP Ishte dhe mbetet gjithnj e gabuar pikpamja, sipas s cils fjalt e Perndisdhelutjeteshenjtamundtshprehenvetmntrigjuh:hebraisht,

, greqishtdhelatinisht,gjuhtkonsideruarasitshenjta.Njpikpamjeetill sht n kundrshtim jo vetm me zhvillimin gjuhsor t Shkrimeve t Shenjta,poredhemevetfrymneKrishterimitdhemepraktikneKishs.

Jatregojnfaktet: DihetsePerndiaiashfaqivullnetinetijMoisiut prpopullin izraelitn gjuhnhebraike.Po,kurkypopull,mekalimineshekujve,endryshoigjuhn, duke prdorur, n vend t saj, aramaishten, nj dialekt sirokaldeas, librat e fundittDhiatssVjetrushkruajtnnktgjuhtgjalltpopullit.Po n kt gjuh bhej prkthimi dhe shpjegimi i librave t par t Dhiats n TempullineJerusalemitdhensinagogatetjera. M von kur nj pjes e ktij populli, i shtrnguar nga rrethana t ndryshmehistorike,ishteidetyruartlargohetngaPalestinaetvendosetn vende t tjera; filloi dalngadal ta harroj gjuhn aramaishte, por jo dhe Perndin, si sht rasti i hebrenjve t Aleksandris s Egjiptit, t cilt n vendtaramaishtesprdorngreqishten.M280paraKrishtituprkthyen ktgjuh,qflitejdhekuptohejngapopulli,edheDhiataeVjetr,prkthimi cilinjihetmeemrinit70veosemsaktit72ve. ZotidheShptimtariynIisuKrisht,pakkohparangjitjesstijnqiell,i porositi nxnsit e tij: Shkoni dhe msoni gjith kombet ... t ruajn sa ju kam porositur1. Dhenxnsitetijezbatuanktporosi.UngjilloriMark,nungjillinetijt shkruarrrethvitit63pasKrishtit,thot:edheatadolndhepredikuankudo...2. Po n gjuh elexonin Ungjillin eZotit apostujt e shenjt dhe nxnsite tyre?dopopullingjuhnetij. Besimi (d.m.th. pranimi i krishterimit), thot Apostull Pavli, vjen nga t dgjuarit3,sepse si mundt besojn(njerzit) nAt, prt cilin skan dgjuar gj? Si do t dgjojn, pa ndonj predikues (lexues sic)4,i cili t njoh gjuhn e atyrequflet? Dhe n nj vend tjetr Apostull Pavli thot: n Kish dshiroj m mir t thempesfjaltkuptueshmeqtmsojdhettjert,sesadhjetmijfjalngjuh tpafrymt(tpanjohur)5d.m.th.ngjuhthuajprata,tcilveuflitetpr Krishtin. sht e qart, pra, se q ta njihnin njerzit Krishtin dhe ti besonin Atij,

Mt.28:1920 Mk.16:20 3Rom.10:17 4Rom.10:14 51Kor.14:19

1 2

lajmiimiriUngjillitduhejtulexohejdhetujepejngjuhnetyre. KshtukavepruaredheKishaqyshnshekujtepar. LibrateshenjtatDhiatssRedihetsejanshkruarngjuhngreke,me prjashtimtUngjillittMattheut,qushkruangjuhnaramaike(porqu prkthyeedhekyngjuhngreke),sepsenatkoh,kjogjuhdhejogjuha latine, gjuha e pushtuesit t athershm t bots s vjetr dihej nga t gjith popujt,qishinnnpushtimineperandorissfuqishmeromake. Nga greqishtja, pastaj ato u prkthyen dhe n gjuh t tjera, n fillim n gjuhn siriane, prkthim q njihet me emrin Vetus syra, pastaj n gjuhn latine,qnjihetmeemrinItala(shek.II). Origjeni, shkrimtar i madh kishtar i fillimit t shek. III, n veprn e tij Kundr Kelsit thot: T krishtert n lutjet e tyre nuk prdorin emrat q ndodhennshkrimethyjnoredheqjancaktuarprPerndin(sikundrngjetnpr magjit, ku ndalohet edhe ndryshimi m i vogl), por grekt greqisht dhe romant latinisht dhe kshtu secili n dialektin e tij i falet Perndis dhe e himnon ashtu si mundet.DheZotiidodialektiidgjonataqilutenndogjuh;dheqtthem kshtuidgjontgjithasikurthuhenmenjz;sePerndia,icilishtitgjithve nukkazgjedhurmeshortndonjgjuhbarbareagrekedheasqsidigjuhtetjera osesimerrparasyshataqfalenngjuhttjera...6. Efsevi,atiihistoriskishtare,qkajetuarnshek.IVthot:se(pasardhjes sKrishtit)iudhagjithkombeve(edrejta)tprdoringjuhtndryshmeqkado komb (dhe prpara Krishtit) po Perndia urdhroi q profecit t kuptohen nga t gjithkombetmeanneshpjegimit7. Edhe jo vetm Shkrimet e Shenjta, por edhe shrbesat kishtare, u pa e udhstshpjegohenngjuhnedopopulli,qtjen,tkuptueshme. N liturgjin m t vjetr t ritit aleksandrin, q sht e shek. IV pas Krishtit, ndrmjet kategorive t tjera t punonjsve n Kish gjejm edhe interprett [], t cilt kishin pr detyr t prkthenin shrbesn dhe predikiminprataqnukekuptoningjuhngreke8. PrnjkategorittillprkthyesishnafletedheEtheria(shek.IV),ecila thekson se n Kishn e Jerusalemit kta prkthenin shrbesn nga gjuha greke, n t ciln meshohej, n gjuhn siriane, pr ata q nuk e kuptonin t parn9. Arment e kan prdorur gjuhn e tyre n kish q n shek. III pas Krishtit. Kt rregull Kisha Orthodhokse e ka ndjekur pothuaj vazhdimisht, me prjashtimetrralla. Misionart e saj, q drgoheshin nga Konstandinopoja npr popujt e

KundrKelsitVII,vol.II.,1593,A.MignePatr.Graeca18441866,Paris. Efsevi:Ungjijt,shihProkopiVIII(Hyrje). 8OrtodoksiarevistaPatriarhieiRomane,VitiXI,Nr.2,prillmaj1959,faqe289,Bucuresti. 9Simsipr.

6 7

ndryshmprtprhapurKrishterimin,krahasmeleximindheorganizimin, interesoheshin dhe pr prkthimin e librave t shenjt n gjuhn e atyre popujve. Ulfila, apostull i gotve dhe i pari episkop i tyre, strnip i disa t krishterve kapadoqeas, njohs i mir i gjuhs gotike, latine dhe greke, i cili ka jetuar n shek. IV, krahas me punn misionare pr kthimin e gotve n Krishterim,prktheudheBiblnngjuhngotike10. Apostujt e popujve sllav Qirilli dhe Metodi, t drguar nga Patrikana e Konstandinopojs n shek. IX pr t kthyer n Krishterim moravasit prkthejn n gjuhn sllave Shkrimet e Shenjta dhe bjn nj luft t ashpr prfutjeneksajgjuhenshrbesatkishtare11. Veprn e Qirillit dhe t Metodit e vazhdojn nxnsit e tyre Shn Klementi, Shn Naumi e t tjer, q vun bazat e gjuhs kishtare edhe n KishnOrthodhokseBullgare. N shek. XV Shn Sava, i dorzuar kryepiskop i Kishs Orthodhokse Serbe, prej patrikut t Konstandinopojs n Nike, krahas me organizimin e Kishs,caktonqshrbesatkishtaretkryhenngjuhnepopullit12. N baz t dokumentave t njohura gjer tani13, n Kishn Orthodhokse Rumune, prpjekjet e para t prkthimit t librave kishtare n gjuhn e popullit fillojn n shek. XV dhe m von, q n shek. XVII, prkthimi t bhetiplotdhegjuharumunetprdoretgjersishtnKish. Ktopra,natregonhistoriaeKishs. PonKishntonOrthodhoksetShqipris,siqndronkjoshtje? Pikrisht,ktdotanalizojmnpjesnqpason. II Prkthimimivjetrqnjohimderitaninlidhjemetemnqtrajtohet,i prket shek. XV. sht nj dorshkrim q u gjend brenda nj dorshkrimi tjetr greqisht, n bibliotekn Ambroziana t Milanos. Prmban tri pjes t ndryshme: 1.UngjillineShrbesssMngjesittsPremtessMadhe,q kndohetpasproesionitmeEpitafin(Mt.27:6266). 2. Urimin Pr shum vjet, o Kryezot,qkndohetngapsaltikur episkopibekonpopullinpasmbarimittleximittUngjillitngadhiaku. 3. Himnin e Pashks s Madhe Krishti u ngjall,qshthimni

Istoriabisericeascauniversala,Vol.I,Bucuresti1956,faqe191. Simsipr,faqe329330. 12 Hrisostom Papadhopullos, , ,1923,faqe8. 13IstoriaBisericiiRomane,Vol.I,Bucuresti,1957,faqe252.

10 11

minjohurdhemiprhapurndrorthodhokstgjat40ditvetPashks14. NatyrishtkjosdotthotseprpjekjetprtprkthyerShkrimeteShenjta ngjuhnshqipedheprprdoriminetyrenKish,fillojnnshek.XV. Fragmentet,theksohetnHistorineLetrsisShqipe,flasinprprdorimin sadotpjesshmtshqipesnshrbesatfetaretKishsOrthodhokseparapushtimit turk. Ato jan thrrmijat e nj prodhimi q sht zhdukur, gjurmt e nj tradite t lashtletrare15. *** Enjjtagjmundtthuhetdheprshek.XVIeXVII,periudhprtciln nukkadalderitanindritasnjedhnosenjohuriprprpjekjettilla. sht m afr mendsh, shkruan Eqerem abej, q pr nevoja kishtare t jet shkruar shqipja edhe ndr orthodhoks t Shqipris s mesme e jugore. Prandaj m duket me vend porosia e Mario Roques, q kshillon t bhen gjurmime t ktij drejtiminStamboll,siedhevetnShqipri16. *** Prkundrazi,shek.XVIIIshtipasurnktdrejtim. Tipografi GRIGOR KONSTANDINIDHI, njeri me kultur t gjer, nxns i AkademissVoskopojsdheprofesorprnjkohnt,ndrmjetveprave ttjera,nathotbashkkohsiitijJ.ZaviraprktheuDhiatn e Vjetr dhe t Re dhe e shkroi at me grma shqipe, t cilat ai i shpiku vet17. Kjo vepr mjerishtkahumbur.Prveprimtarinetijtgjernlminekultursdhet mbrojtjes s Orthodhoksis n vendin ton, Patrikana Ekumenike e zgjodhi dhe e emroi Mitropolit t Durrsit, q ishte Mitropolia m kryesore nga pikpamja historike dhe fetare n Shqipri, me qendr ndoshta n Elbasan dhe sidomos n Manastirin e Shn Joan Vladimirit, manastir i cili u b dhe qendr pr lvizjen e prkthimit t librave t Kishs n gjuhn shqipe pr Elbasanin, dhe ku jan gjetur mjaft dorshkrime me prkthime pjessh t ndryshmengatKishs18. ANONIMI I ELBASANIT, mund t ket qen ndonj kallogjer ose ndonj prift i Manastirit t Shn Jonit; dorshkrimi i tij sht zbuluar m 1949 ndrmjet dorshkrimeve me prejardhje nga Manastiri i Shn Jonit19. Pas nj predikimipreksngjuhnshqipembivuajtjeteKrishtit,aiprkthenpjes
14HistoriaeLetrsisShqipe,BotimiUniversitetitShtetrortTirans,Viti1959,vol.I,faqe 149150. 15Simsipr,faqe151. 16 Tekstet e vjetra shqip dhe disa kritere rreth botimit t tyre, Buletini i Universitetit ShtetrortTirans,SeriaShkencatshoqrore,Nr.2,1959,faqe110. 17HistoriaeLetrsisShqipe,faqe305. 18AleksudhiAnthim,.,, 1868,faqe148149. 19Dh.S.ShuteriqiAnonimiElbasanit,BuletiniInstitutitShkencave,VitiIII,Nr.I,faqe33 54.

nga Ungjilli q lexohen t dielave dhe t kremteve n kish, sip.sh. Ungjilli i s Premtes s Madhe, i s diels s Shn Thomait, i shrbess s Varrimit e ttjera,t cilat nuk jan renditur sipas rregullit t Ungjillit t Madh, por q sigurisht lexoheshin n kish, ku edhe predikohej shqip. Prkthimi sht i lir, n gjuhn e folur t asaj kohe dhe prmban fare pak fjalthuaja.shtbotuarnBuletinineInstitutittShkencave20. THEODHOR HAXHIFILIPI nga Elbasani (17301806), q njihet me emrin Dhaskal Todri, nxns edhe ky i Akademis s Voskopojs, msues dhe predikues i Kishs s Elbasanit, bn nj hap mjaft t madh prpara. Prve Dhiats s Vjetr e t Re, ai prktheu n gjuhn shqipe Liturgjin e Shn Joan Gojartit,ecila,sidihet,shtpjesamerndsishmeekultit orthodhoksdheqprdoretnkish,pothuajsegjatgjithvitit.Kjo,siedhe disa pjes nga Orologji (Libri i Orve) jan botuar nga Dh. S. Shuteriqit21.Natyrishtnukmundtpretendohetprnjprkthimtrregullte t rrjedhshm t Liturgjis. Dhaskali, gjat prkthimit e ka ndjekur tekstin grekfjalprfjaldhekakrijuarshumneologjizma,qsiprshtatennatyrs sgjuhsshqipe.Poiniciativaishtedhembetetgjithnjelavdrueshme.Aika brdheprkthimettjerafetare,pormjerisht,dorshkrimetuzhduknprej familjes s tij m von, m 1827, thuhet nga frika e kolers. Me Dhaskal TodrinkeminjprpjekjeseriozeprprdoriminegjuhsshqipenKish22. Nj pun t till bn n Berat, po gjat ktij shekulli dhe KONSTANDIN BERATI. N dorshkrimin e tij me 152 faqe, q ruhet n Bibliotekn Kombtare, gjenden mjaft pjes t shrbesave kishtare dhe t Ungjillit q prdoren n kish 23. Madje prkthimet e tij arritn deri n Vithkuq,ndoftadhegjetiu,meantdhaskalit(msuesit)tkohs,KostCepi, si provohet nga nj dorshkrim i gjetur n Manastirin e Shn Pjetrit t Vithkuqit24. Mirpo duhet theksuar se prkthimet q jan prmendur m lart, nuk patnndonjprhapjetgjer,prfaktinsenukpatnfatintshohindritne botimit. *** Prkundrazi, ato t shek. XIX dhe t fillimit t shek. XX, q jan botuar, patnnjprhapjeshumtgjerdhedeiduanfutjennjhereprgjithmon nKishtgjuhsshqipe.

VitiV,1951,Nr.34.faqe69130. BuletiniiUniversitetitShtetrortTirans,SeriaShkencatshoqrore,VitiXIII,1959,Nr.I, faqe166177. 22HistoriaeLetrsisShqipe,faqe321. 23Simsipr,faqe313314. 24 Dh. S. Shuteriqi, Anonim i Elbasanit Shkrimi Shqip n Elbasan n shek. XVIIIXIX dhe DhaskalTodri,BuletiniInstitutittShkencave,VitiIII,1949,Nr.I,faqe37.
20 21

M 1824, episkopi GRIGOR GJIROKASTRITI boton n Korfuz Ungjilli sipas Mattheut dhe n vitin 1827 krejtDhiatn e Re, t prkthyer nn kujdesin e tij. Ky botim pati nj prhapje t gjer tek orthodhokst e ShqiprisdhearbreshteGreqis,aqsam1858undienevojaeribotimit nAthin25. MegjithsesibazprprkthiminnukuprdortekstizyrtariDhiatss Re, por nj tekst tjetr n greqishten e re, i quajtur Maksimin, prkthimi sht br me kujdes n gjuhn labrishte t kohs dhe nga pikpamja e interpretimit orthodhoks sht mjaft i mir, gj q tregon vmendjen e vet episkopit n kt drejtim, por edhe prgatitjen e tij teologjike. sht i dyti episkopshqiptar,pasGrigorKonstandinidhit,qpasbotimittDhiatssRe n gjuhn shqipe, gradohet nga Patrikana Ekumenike, duke u zgjedhur MitropolitiAthins. Ngjysmnedyttshek.XIXKONSTANDIN KRISTOFORIDHI(18301895) nga Elbasani, vazhdues i denj i veprs s Anonimit t Elbasanit dhe t DhaskalTodrit,prkthen,prnevojateShoqrisBiblikeBritanike,Dhiata eRetplot,ecilaubotuanStamboll,ndialektinveriorm1869dhe n dialektin jugor m 1879. Rreth viteve 18681872 prkthen dhe boton Psaltiri, nj nga librat m poetik t Dhiats s Vjetr. Gjat periudhs 18801884 shohin dritn e botimit: T brt (Gjeneza) [Gjnesis], T dalt (Eksodi) [ksodhos] dhe Nomi i dyt (Deuteronomi) [Defteronmios]26. Siorthodhoksimir,KonstandinKristoforidhi,prveprkthimittBibls interesohetdhepredukiminfetarokombtartfmijveorthodhoks,duke prkthyer dhe tekste shkollore fetare, si jan: Historia e Shkronjs ShenjtruardheKatr Katekizmat.Dheajoqshtminteresante prKishntonainukpranontbhetvegleShoqrisBiblikeBritanikepr prhapjeneprotestantizmitnvendinton27,prhapjeeciladotshkaktonte edhenjprarjetrefetare,ndmtinteresavekombtaretpopullitton. Prkthimet e Kristoforidhit nga pikpamja gjuhsore jan m t pastra e mtprsosurangaprkthimeteparaardhsvettij.TekstiitijiDhiatss Rendialektinjugor,indarnperikopa(pjes),sipasrregullavetrititton, prdoret edhe sot n kish. Kisha si vlersim pr punn e tij, ngriti m 1934 nj bust t tij pran Kishs s Shn Maris n Elbasan. Prkthimet e Kristoforidhit patn nj prhapje t madhe ndr orthodhokst shqiptar, brenda dhe jasht atdheut, dhe i solln nj shrbim t madh shtjes s prdorimittgjuhsshqipennjKishOrthodhokseShqiptaretpavarur. Gjithashtu i prket shek. XIX edhe prkthimi i pabotuar Vajtimet e prmbivarshme t Krishtit, i br nga papa JANI I PAPARISTOS, prift i
HistoriaeLetrsisShqipe,faqe323. Dh.S.ShuteriqiHistoriaeLetrsisShqipeprshkollatemesme,Tiran,1955,faqe113. 27Simsipr,faqe114.
25 26

fshatit Godolesh t Elbasanit, i cili pas myslimanizimit t fshatit ishte vendosur, si duket, n Manastirin e Shn Jonit. Dorshkrimi i tij gjendet pranarkivittishInstitutittShkencave28. Por, punn m t madhe e m t organizuar pr shqiprimin e librave liturgjike dhe pr prdorimin e tyre n Kish, e bri Imzot FAN S. NOLI, protagonisti kryesor i kombtarizimit dhe i pavarsis s Kishs son Orthodhokse. Jemi n periudhn kur lvizja pr pavarsin e atdheut nga robria pesshekulloreturkekishtemarrhovtmadhbrendadhejashtatdheut. Prtishrbyer,pra,ksajkauzeedhengaanakishtare,sepseKishajon ishtennvarsinePatrikansEkumenike,Noli,iciligjendejnAmerikq m1906,mekrkestshqiptarvetatjeshmhirotoniset(dorzohet),m8 mars 1908, prift nga Mitropoliti rus i Nju Jorkut, Imzot Platoni, dhe m 22 mars,tDielneOrthodhoksis,celebronnKnihtHolltBostonitLiturgjin e par n gjuhn shqipe. N pasdreken e po asaj dite themelon n Foiniks Hoill t Bostonit kryekishn e Shn Gjergjit pr shqiptart orthodhoks t Ameriks,qubqendraeprpjekjeveprpavarsindhekombtarizimine Kishsson29.Nga ana tjetr, ai prkthen dhe boton n gjuhn shqipe, librat m t domosdoshm liturgjik, t cilt shnohen m posht, sipas rendit kronologjiktbotimitttyre: 1.SherbeseJavesseMadhe,BostonMass,1908. Prmban gjith t knduarat prej s Shtuns s Shn Llazarit deri t ShtunneMadhe.UbotuanBostonMass,m1908. Nukkemiparndonjekzemplartktijbotimi. 2. Libr e Shrbesave t Shnta t Kishs Orthodoxe, Boston Mass,1909. Prmban shrbesn e mbrmsores, t mngjesit, t blats s hyjshme, liturgjineGojartit,shrbesnepagzimit,tmartess,trrfimit,tprehjes prtvdekurit,tbekimittvogltujit,disahimnengaLutjesorja(Oktoiku i vogl) dhe zbritsoret (katavasit) e motit. N fund ka dhe nj fjalor me termatmkryesoretKishs.UbotuanBostonMass,m1909. Nparathnienektijlibri,Nolithekson:Poufalshqiptarveorthodoxkt libr,ecila shtedyta dhepandehqprdorja esajdoti siellnjshrbimvendit ton.Ikamdhnzotimkombittimtujapvllezrvetmibashkfetarlibratmt nevojshime prtpraktikuarfaljen etyrengjuhnkombtare,dhezotimintimdo ta mbaroj ndofta brnda n pak koh,n qoftse Shqiptartjan gat t mndihin, sikundrmndihnmetshtypuritektyredylibrave.Mtkthyertksajlibreu
28Dh.S.ShuteriqiAnonimiElbasanit,BuletiniInstitutittShkencave,vitiIII,1949,Nr.I, faqe45. 29 Dh. Beduli Kisha Orthodhokse Autoqefale e Shqipris, dorshkrim pran Arkivit t InstitutittHistorisdheGjuhsis,faqe7.

prpoqa t mos largohem nga texti grqisht dhe besoj q u dhash Shqiptarve nj kthim exakt t lutjeve t kishs Orthodoxe. Natyrisht nuk munt t mbetesha i knaqur nga kthimet e vietra t atdhetarit t shklqyer z. K. Kristoforid, dhe u prpoqatindreqatqhynnktlibrpasprparimitqkabrgjuhashqipeq ngakohetij,pamohuarqpunetijqenjndihmdhethemelprmua...Shprejse shpejtdotkuptohetnevojaelibravettieraqpopregatit,dhekigjdotmbjt punojmemshummalleqndrim. NktparathniedelqartqllimikryesordheingutshmiNolit,sidhe punaetijepalodhurprrealiziminetijndobitKishsetatdheut. 3. Libre te Krmtv te Medha te Kishes Orthodoxe, Boston Mass,1911. Prmban himnet kryesore t t kremteve t mdha t Kishs, bashk me pjesn e Apostullit dhe t Ungjillit, ungjijt mngjesor t t dielave, si dhe Apostujt dhe Ungjijt e t dielave n mesh, q nga e Diela e Gjith ShenjtorveteeDielaeFariseutdheeKumerqarit.UbotuanBostonMass, m1911.shtnjprmbledhjeet12mineove(mujoreve)tKishs. T dy librat e siprm, Noli ia kushton n shenj mirnjohjeje e reverimi ImzotPlatonit,kryepiskopitrustAmerikssVeriutdhetViseveAleutine, prndihmnqaiidhakauzssKishsson. EdhebotiminetretNolieshoqronmenjparathnie,ntcilnthot: Duk shtypur ket libre garkohm nga nje barre dh m gas shoh qe me mbtt vtemdhnjlibreftardhpertebotuar.KiodotejteTriodidhPntkostarii Vogel,tecilendotakmgatngavraqevjn.UlutmShqiptarevtemendihmojne dh per ket libre te funtm, cila do te mbushe srine tkstv ftar Orthodox shqipmtnvojshimdhdotmelreteliretemrrmmkthimvprashltrar, pertecilatkombiynekaaqenvoje. Dheprkthimiebotimiityrevazhdon. 4.TriodiiVogel,BostonMass,1913. Prmban himnet e mbrmsores dhe t mngjesit t t dielave t periudhs s Kreshmve t mdha, duke filluar me t Dieln e Kumerqarit dhe Fariseut dhe duke mbaruar me t Shtunn e Madhe, shrbesn e Pasdarks s Madhe e t Vogl dhe Himnin Akathist. Disa t diela i ka t plota, disa jo, si p.sh. t dieln II, IV e V t Kreshmve. U botua n Boston Mass,m1913. 5.Lutjesorja,BostonMass,1914. PrmbanhimnetembrmjesdhetmngjesittttettingujvetKishs vetm pr t dielat dhe pa kanonet; gjithashtu prmban dhe kanonin paraklitik(lutsor)tmadhetvogl(tHyjlindsesMari).shtprkthimii Oktoikut(TetTingujve)tvogltKishs.Disangahimnetektijlibriqen prfshirdheteLibreShrbesavetShnta.UbotuanBostonMass,m 1914. 6.PesdhjetorjaeVogl,BostonMass,1914.

 Prmban shrbesn e plot t s Diels s Pashks s Madhe bashk me mbrmsoren, himnet e mbrmjes dhe mngjesit t t dielave t tjera t periudhssPentikostis,meApostullindheUngjillinedits,meprjashtim t s Diels s Gjith Shenjtorve, si edhe shrbesn e Shestjes. sht nj prmbledhjeePentikostarittMadhtKishs.UbotuanBostonMass, m 1914. Si del nga vet prmbajtja e librave t prkthyer dhe t botuar, si edhe ngatdyparathnieteparaqituramlart,synimikryesordheimediatiImzot Nolitnkushteteathershmeishteqnnjkohsamtshkurtrtujepte shqiptarve orthodhoks t prkthyera n gjuhn shqipe pjest m t nevojshmetKishs,nmnyrqajotshkputejngandikimigrekdheme punnqbrinktdrejtim,aiiaarritiplotsishtqllimit. Librat e tij, t pritur me gzim nga t gjith patriott shqiptar orthodhoks dhe t prhapur gjersisht npr komunitetet orthodhokse shqiptaretAmeriks,tBukureshtitetSofjes,sidhenvetShqiprine robruar, ku gjaku i Papa Kristo Negovanit dhe prpjekjet e At Stathi Melanit,tPetroNiniLuarasit,tLidhjesOrthodhoksetMihalGramenos dhetaqpatriotvettjerekishinardisirrugnprprdoriminegjuhs shqipe,isollnnjkontributtmadhdheshtjeskombtaredhegjuhsore30. AutoritetetelartakishtaretShqiprissrobruar,nfillimnukidhan dhe aq rndsi prhapjes s librave liturgjike shqipe, duke kujtuar se kjo lvizje sdo tkishte sukses, pasi atakishin pas vetes pjesn m tmadhe t kleritdhetpopullit,pjesecilanukekishtekuptuarendeqnjeriumundti falejPerndisfortbukurdhengjuhnshqipe.Pokurpansekjolvizjepo prparonte dhe se besnikt nisn t krkonin me kmbngulje q librat t prdoreshin dhe n Kish, n vend q t mbanin nj qndrim korrekt, konform fryms dhe tradits s Kishs Orthodhokse ndaj ktij problemi, filluan t merrnin masa t ndryshme, q ishin n dm t vet interesit t Kishs;ndaloninpriftrinjttubninshrbimeatyreqishinmemendimet tilla,sillnindollojpengeseqktatmosbninpjesnkshillatkishtare, etj.31 Megjithat, lvizja jo vetm q nuk u shua, por prkundrazi, pas shpalljesspavarsissatdheutm1912dheformimittshtetitshqiptarm 1920,uforcuaedhemtepr.

*** Kongresi Kishtar i Beratit, i cili m 12 shtator 1922 shpalli autoqefalin e Kishs son, n artikullin 10 t Statutit kishtar caktoi si gjuh zyrtare t Kishs,sinkorrespondenc,ashtudhenshrbesatfetare,gjuhnshqipe. Kshtu, pas nj periudhe kaq t gjat prpjekjesh, gjuha shqipe, gjuha e
30 31

VehbiBala,FanS.Nolidhepoeziaetij.ShihAlbumtF.S.Nolit,Tiran,1958,faqe4. Dh.BeduliKishaOrthodhokseAutoqefaleeShqipris,faqe810.

popullitton,zurivendnjhereprgjithmonnKish. Para Kongresit Kishtar t Beratit, prve botimeve t Imzot Nolit jan prkthyerdhebotuardhektolibra: 1. Libr pr Te Deume t Kishs Orthodhokse,Bukuresht, 1916. PrkthyerngarumanishtjangaarkimandritFOTIG.BALLAMAI. PrmbanTedeumeprmotineri,prtkremtekombtare,ditneemrit tMitropolititapotepiskopit,kurfillonvitishkollor,prdoprhirim,pr domirbrjeqkemimarrprejPerndis,kurhapetSinodhiiShenjtdhe kurmblidhetparlamenti. sht botuar n Bukuresht, m 1916, me ndihmn e Komunitetit OrthodhoksShqiptartBukureshtit.Ishtkushtuarnshenjreverimidhe mirnjohjeje arkiepiskopit dhe mitropolitit t UngroVllahis, z. z. Konon, i cili mbrojti dhe prshndeti me nxehtsi komunitetin e orthodhoksve shqiptar n Bukuresht. sht nj libr tipik pr Kishn Rumune, q nuk figuronsilibrliturgjikndrmjetlibraveliturgjiktKishsOrthodhokse. 2. Urimtore e Shrbess Mbrmsore, Worcester Mass t Ameriks, 1920,prkthyerngapriftiorthodhoksP.T.SINICA,m1920.Ishtkushtuarsi shenj nderimi H. Tij, Imzot Theofanit, themelonjsit t Kishs Kombtare. shtbotuarnWorcesterMasstAmeriks,m1920. Prmban lutje t mngjesit dhe t mbrmjes, simbolin e bess, urata t ndryshme, urata t dreks e t darks, prlshore t provimeve shkollore, kanonin e vogl (paraklis), bekimin e pes bukve, ngritjen e buks (ipsomn),urataprlehonnditnepar,ditnedyzetdhekurajodshton, urataprtsmurin,shrbesneorssnntdheshrbesnembrmjes.Me prjashtimtkanonittvogl,tsimbolittbess,sidhetdisahimnevedhe psalmeve,pjesatjetr,memadhja,shtpuneAtSinics. Poufalbesnikveorthodhoks,thotAtSinicanparathnie,ktlibrt vogl,icilidotushrbejmjafttgjithatyreqdshirojntmsojnlutjetkryesore t krishterimit, dhe m tepr kshilloj gjith prindrit q tua rrnjosin bijve q n voglibashkmeushqiminetyre.Nukmundatknaqemvetmderiktu,dukepar q dhe shum lutje q na mungonin, i prktheva sipas fuqis dhe ia dhash H. Tij PeshkopitTheofanprtikorrektuar.... Sidomospjesaedytelibrit,qprfshinbekiminepesbukve,ngritjene buks, uratat n raste t ndryshme t orthodhoksve, orn e nnt etj., q plotsojn veprn e Imzot Nolit, ka mbushur nj zbrazti t domosdoshme prpriftrinjt.

*** N periudhn ndrmjet Kongresit Kishtar t Beratit, m 1922 dhe atij t Kors, m 1929, q sht dhe periudha e prpjekjeve pr njohjen e AutoqefalissKishssonngaPatrikanaEkumenikedhengaKishatetjera Orthodhokse,shtbrvetmkybotim:

Libr e shenjt (kputur nga libr e Meshs) e Mbrmsores, e Mngjesit dhe e Meshs s Shenjt t Atit Shn Joan Gojartit, Kor,1922. Prmbankndimetmtnevojshmeprpriftrinjtshqiptardheshtypet melejendheplqimineKshillssLartKishtare,Kor1922. Sitheksohetdhenvettitullinelibrit,pjestqprmbanky,janmarr nga Libri i Shrbesave t Shenjta t Imzot Nolit. Ka vetm kt ndryshim: para do pjese sht vn edhe termi n gjuhn greke; kjo pr t ndihmuar priftrinjt q t orientoheshin m mir n kryerjen e shrbesave n gjuhn shqipe sipas rregullit q ata kishin msuar n gjuhn greke. Ve ksaj, libri shtpardhengapikpamjagjuhsore.Janndrequrmjaftemradhefjalq ImzotNoliikaprdorurtlatinizuara,sip.sh.IisuprJesu,profitprprofet, mirnderimprdevotes,perndilindseprhyjlindseetj.

*** N mars t vitit 1929, meq tratativat me Patrikann Ekumenike spo jepnin ndonj rezultat dhe Kisha ishte pa udhheqje kanonike, formohet, pa plqiminePatrikans,SinodhiiPariKishssondhenqershortatijviti mblidhetnKorKongresiiDytKishtar,icilivotoidheStatutindefinitivt Kishs32. Sinodhi,menjherpasKongresit,umormeshtjenepajisjesskishave t qyteteve dhe t fshatrave me librat m t domosdoshm liturgjik n gjuhnshqipe,sepsenjpjeselibravetbotuarangaImzotNolinAmerik, siLibriiShrbesavetShenjtadheaiitKremtevetMdha,qenmbaruar dhe gjendeshin shum rrall. Pra, paraqitej, nevoja e ribotimit t tyre dhe e prpilimittApostullitdhetUngjillit,tndarnperikopa,sipastipikoss Kishs.PrktqllimuformuaNJKOMISIONNNKRYESINEKRYEEPISKOPIT T ATHERSHM, VISARION XHUVANI, ME ANTAR IKONOMIN E MADH AT VASIL MARKO, PROF. SOTIR PAPAKRISTON DHE PROF. KOSTAQ CIPON, komisionicilimorinshqyrtimtdytekstet:LibrineShrbesavetShenjta dhe at t Kremteve t Mdha. Komisioni bri korrektimet e duhura, q krkonte zhvillimi q kishte psuar gjuha shqipe gjat 20 vjetve, q nga botimi i par i teksteve t prkthyera e t botuara nga Imzot Noli, pa br ndonjshtes,prveheqjesngalibriitKremtevetMdhatUngjijvedhe Apostujve,qdotprfshiheshinnlibramvete.Ngaanatjetruprgatitn UngjillidheApostullisipastipikossKishs,nbazttekstittDhiatss Re n dialektin jugor t Konstandin Kristoforidhit, pa br asnj ndryshim gjuhsor. T aprovuara sipas rregullit nga Sinodhi i Shenjt, kto u botuan si m posht: 1. Libr e Shrbesave t Shenjta t Kishs Orthodhokse. Kor,
32

Dh.BeduliKishaOrthodhokseAutoqefaleeShqipris,faqe11.

1930. 2.Ungjilliihyjnuardheishenjt.Tiran,1930. 3. Apostulli, domethn Veprat dhe Letrat e Apostujve t Shenjt, q kndohennkishprgjithvitin.Tiran,1931. 4. Libri i t kremteve t mdha.Shkurtimidymbdhjetmujorevet KishsOrthodhokse.Tiran,1931. 5.Nvitin1931shtbotuar,pomeplqimineSinodhitdheShrbesae Vajit t bekuar,ivetmilibrliturgjikmundtthemi,quprkthyedheu botuangaKishagjatgjithperiudhs20vjeare,ndrmjetKongresitKishtar tKors(1929)dheatijtTirans(1950). Dhe kjo sht ana m negative pr udhheqsit shpirtror t Kishs t ksaj periudhe, t cilt me t ardhurat q kan pasur n dispozicion nga pasurit e mdha manastiriale dhe kishtare dhe me kapacitetin e tyre teologjik, kishin mundsi pr t vazhduar veprn fisnike t shqiprimit t libraveliturgjik,tnisurprejshekujsh,prkombtarizimineplottKishs son. Atajanknaqurvetmmedyprkthimetvogla,tbotuaramteprn mnyrpersonalesi: 1.Jetshkrimidheakolluthiaedshmorittridheisapostullit Shn Kozma. Kthyer nga greqishtja prej klerikut orthodhoks Kr. K. (KRISTOFORKISI),faqe49.Kor,1931. 2. Shrbesa e shenjt e Shn Joan Vladimirit, udibrsit, Mbretit t lavdueshm dhe dshmorit t madh. E prkthyer dhe e botuar me bekim t Kryepiskopit t gjith Shqipris Kr. H. Tij Imzot Dr. VISARIONIT,pjesaepar,faqe16.Tiran,1934. Prkundrazi, iniciativat personale nga ana e klerit dhe e besimtarve n ktdrejtimkanqenshummtmdha,megjithqatoskanpasurasnj nxitjedheprkrahjengaanaeudhheqjessKishs. Gjatpoksajperiudhe,janbrdhektoprkthimendorshkrim: AT KRISTO KONOMI, famulltar i katundit Shn Vasil t Sarands, ka prkthyer33; 1.MeshneShnVasilit,(tplot) 2.Uratatfalenderuesetkungats 3.Shrbesneorssnnt 4.Tshtaturimeteagimit(Lyknikt) 5.Shrbesnebukprerjes 6.Shrbesn e pasdarks, (komplet me shrbesn pregatitse pr

33

Revista Predikimi organ shpirtnuer, shoqnuer kombtar i Kishs Orthodhokse Autoqefale,Nr.44,31Mars1935,faqe8.

kungiminhyjnorsipasrregullavepriftrore) 7.UrimeteHyjlindses. Gjithashtujanprkthyer: 1. Mesha e Dhuratave t Parashenjtruara nga DH. BEDULI, aprovuardhengaSinodhiiShenjt. 2.ShrbesaeploterrfimitngaDh.Beduli.Tiran1940.

*** Ndrkaq edhe Imzot THEOFAN NOLI e vazhdon punn. Prkthen pjes t reja,rishqyrtonlibratebotuar,irisistemondheiprgatitprturibotuarnga PeshkopataOrthodhokseShqiptarenAmerik. N vitin 1941 del Uratorja e Kishs Orthodhokse 34. sht prkthimi i librit liturgjik t Kishs Orthodhokse q njihet me emrin Efhollgjiontomga,pormedisandryshimetvogla: Kjolibr,thotImzotNolinparathnie,prmbnShrbesatkryesoret Kishs Orthodokse. Dis prej ktyre botohen pr hern e par n gjuhn ton, si Mesha e Shn Basilit, Mesha e Shn Grigorit, Rrgulla e Meshs Peshkopale, ShrbesaeMiros,MartesaeDyt,Dorzimet,Gradimet,DedikataeKishs,Varrimii Priftrinjve, Varrimi n Javn e Pashks, Varrimi i Fmjve, Shrbesa e Lanjtores dheUratateNdryshme.Ngakjopikpamje,kjolibrplotsnnjnevojurgjentet Kishs son kombtare. Nga ana tjatr, edhe Shrbesat, q jan botuar m par, ribotohen ktu t ndrequra dhe t prmirsuara. Dis prej Urtave jan shkurtuar, dhe disa kndime jan ln jasht jo vetm pr t kursyer harxhet, po m tepr nga shkaku, q ato figurojn vetm n librat dhe kurr nuk kndohen. Troparet e Prshmbllta (Prosomia) jan kthyer jo me nj mnyr literale (letrare), por si vjersha pas rithmit t tyre, ksht q, kndimi i tyre do t jet fare i leht pr pslltrit, q din mellodit bizantine origjinale. Duhet vn re se n kt Tropare, vrgullatkannjkuptmmellodkdhecaktojnfundinefrzavemuzikale.Nfuntt librs ushtua nj Tabell e Pshkve dhe t krmteve lvizore q m 1942 gjer m 1978pasKalendarittRi. N vitin 1947 del Kremtorja e Kishs Orthodhokse 35. Esht bashkimi i t dy librave t botuara m par: i Lutjesores dhe i Librs s t Kremteve t Mdha, t dy t rishqyrtuar e m t plot, si theksohet dhe n parathnie: Kjolibr,sipasttullitprmbnkndimetetkrmtevekryesoretpalvzurat dymbdhjet majve. N kt shtuam t dy Kanunet e Shn Maris, Lutsoren dhe Dieloren, domethn Troparet e t Tet Tngjve me Apostujt dhe Ungjijt, q kndohenntDelatezakontatmotit.PothuajtgjithaTroparetjanartuarpas
Uratore e Kishs Orthodokse. E prktheu Imzot Noli. E botoj Peshkopata e Ameriks. BostonMass,1941. 35 Kremtore e Kishs Orthodokse, E prktheu Imzot Fan S. Noli, E botoj Peshkopata e Ameriks,BostonMass,1947.
34

rthmevedhemelodiveBizantine.Prkthiminekemibrlirsht,paskuptimitdhejo fjal pr fjal, nga Grqishtja, me prjashtimin e kndmeve t Shn Kozmjt t Beratit, t cilat i parafrazuam nga versioni Shqip, i KryeHirsis s Tij Imzt Kristofr Kisit, Kryepeshkopit t Shqipris. Nj pjes e madhe e ktyre Tropreve botohenktprhernepar.Qtgjithakndimet,qjanbotuarmpar,dalin tanndrittrevizara.... Nvitin1952delTriodhidhePesdhjetorja 36. Edhe ky libr prbhet nga bashkimi i dy botimeve t mparshme t Triodhit dhe t Pesdhjetores s Vogl, t rishqyrtuara dhe tek tuk m t plotsuara. Kto ribotime t Imzot Nolit, ndonse m t plota nga prmbajtja, ln shumprtdshiruarprsaiprketbesnikrisndajorigjinalit,qshtn prdorim n t gjith Kishn Orthodhokse Lindore. Si e thekson dhe n parathniet,ImzotNolikabrprkthimtlir,kashkurtuarpjesprhirt melodis dhe t ritmit muzikor, ka br ndryshime, t cilat fatkeqsisht nuk lejojn q kto libra t prdoren n Kish si tekste zyrtare, ndonse jan shum t mira nga pikpamja e prshtatjes muzikore bizantine. Si dihet, asnj Kish Orthodhokse nuk ka cnuar sadopak prmbajtjen pr hir t melodisetritmitmuzikordhekjoshtjekurrnukkadalmbiattritit liturgjik. Uniteti i ritit liturgjik sht nj tradit e vjetr dhe nj nga parimet kryesoretunitetittbesimittKishsOrthodhokseLindore,pjesprbrse dheepandarescilsshtdheKishaOrthodhokseeShqipris.

*** Vebotimevetmsiprme,nperiudhnpaslirimitjanbrdhekto prkthime: 1. Shrbesa e dshmorit t madh Shn Prokop. E prktheu DH. BEDULI dhe i sht paraqitur nprmjet Kshillit Kishtar t Komunitetit Orthodhoks t Tirans pr shqyrtim dhe aprovim Kryesis s Kishs OrthodhokseAutoqefale. 2. Shrbesa e prgatitjes pr kungim dhe e falenderimit pas kungimit,prkthyerdhekjongaDh.Beduli. Dhe me kto mund t themi se mbyllet prshkrimi kronologjik i prkthimeve dhe i botimeve t librave liturgjik t Kishs n gjuhn shqipe dheiprdorimitttyrenKish. III Prkthimi i nj teksti liturgjik kishtar sht shum m i vshtir se prkthimiidollojtekstitjetrletrar.Aikrkonqprkthyesitjetjovetm
TriodidhePesdhjetorja,EprktheuImzotFanStilianNoli,EbotojPeshkopataeAmeriks, BostonMass,1952.
36

njohs i thell i gjuhs shqipe dhe i gjuhve kishtare t huaja, nga t cilat prkthen,(prtidhnversionitshqipbukurineshprehjessgjuhsson), poredhenjohsithellidisiplinavetndryshmeteologjike:tdogmatiks,t historis s Kishs, t liturgjiks dhe t tipikos, t Ermineutiks (Interpretimit)dhetShkrimevetEtrvetShenjt,prtudhnshprehjeve edhekuptiminedrejtorthodhoks;njkohsishtduhettjetdhenjnjohsi mir i melodive kishtare bizantine, n mnyr q pjesa e prkthyer ti prshtatetmelodisorigjinaletsaj,paularguarngatekstiorigjinal. Tparannktprizm,prkthimettonatderitanishme,meprjashtime tpakta,paraqesinmjafttmeta.Nukdothymnndonjanaliznkt drejtim. Sjellim si shembull vetm nj rast karakteristik dhe me rndsi nga pikpamjadogmatikeparimore,fraznngaartikulliVIIIiSimbolittBesimit Orthodhoks,qfletprrrjedhjeneShpirtittShenjt dheqprbnnjnga pikatdalluesetKishsOrthodhokse. N origjinal kjo fraz sht: .ImzotNoliekaprkthyer:DhemeShpirtineShenjt ... q drgohet prej Atit.... Kshtu ka kaluar kjo fraz dhe n ribotimet e mvonshme, ndonse kto jan par nga komisione dhe jan aprovuar nga SinodhiiShenjt37. Dhesaigabuarshtkyprkthimngapikpamjadogmatikeorthodhokse, ssht nevoja t provohet, sepse e di dhe orthodhoksi m i thjesht. Jan shkruar me qindra e qindra vepra q nga koha e Etrve t Shenjt e deri n kohnton,prtabrsamtqartkuptimineshkakuttpartrrjedhjes sShpirtittShenjtdhetsdrejtstdrgimitttijnbot. MisaktnktdrejtimshtKristoforidhi,icilinUngjillinpasJoanite ka prkthyer kt fraz jo me fjalt q drgohet prej Atit, por me shprehjen qdelprejAtitdheqshtmedrejtngapikpamjaorthodhokse38. Gabimettillatrndsishmeparimoresiedhegabimeshprehjeshqnuk i prshtaten strukturs s gjuhs son ka mjaft dhe pr pasoj kto pjes mbetenterrtaetpakuptueshme. Natyrisht, kjo nuk e pakson aspak vlern e madhe q kan kto prkthime dhe as punn shum t muar t prkthyesve, t cilt me shum prpjekjedhekurajo,nrrethanajashtzakonishttvshtira,anrrugnn ktdrejtim. KyfenomenkandodhurdhenKishatetjeraorthodhokse.Ato,mvon saherushtparaqiturnevojaeribotimittndonjtekstiliturgjikkishtart prkthyer n gjuhn e tyre, me an komisionesh t posam bnin korrektimet e duhura n tekst, jo vetm nga ana e zhvillimit t gjuhs, por edhengapikpamjaeprcaktimitsamtqartttermaveteologjike,prtia prshtaturktsamshumorigjinalit.
37 38

LibreShrbesavetShenjtatKishsOrthodhokse,Kor,1930. Ungjilliihyjnuardheishenjt,Tiran,1930,faqe145.

Kshtu po vepron dhe Kisha jon. Meq tani na u paraqit nevoja pr t ribotuar Librin e Shrbesave t Shenjta, me iniciativn e ndritur t Kryehirsis s Tij, Kryeepiskopit t gjith Shqipris Imzot Paisit, Sinodhi i Shenjt,iciliikakushtuarnjvmendjetveantpajisjessplottKishs son me libra liturgjik n gjuhn amtare, n mbledhjen e dats 9.8.1958, vendosiformiminenjkomisionitposamprtarishqyrtuardheplotsuar ktlibr,nmnyrqkytjetmiprsosursingapikpamjagjuhsore, ashtudhengaanaparimore. Dhe n baz t shkress Nr.43, dat 25.10.1958 t Kryesis s Kishs, KOMISIONI U FORMUA NGA PROF. SOTIR PAPAKRISTO, NIKO ANE, DHIMITR BEDULIDHEDHIAKONSOTIRKANXHERI. Prrishqyrtimdheplotsimumorsibaz: LibreShrbesavetShenjtatKishsOrthodhokse,Shtypshkronjadhe LibrariaDhoriKoti,Kor1930. Por,komisionikapasurparasyshdhebotiminepartImzotNolit. Sitekstorigjinalngjuhngrekejanprdorurbotimetemposhtme: 1 , ,, ... .,,,1896. Kt tekst e ka pasur parasysh dhe Noli gjat prkthimit t par, gj q rezultonngarenditjaelndsdhengashnimet 2, ,,,1912. 3,,, ,1891. 4,,, ,1891. Prvetekstitorigjinalngjuhngreke,komisionikapatursibazdhe: lDumnezeestileliturghiialesfintilorparintilornostrioanGuradeAur, VasilecelmaresiGrigorieDialogul,Bucuresti,1950. Pr pjest biblike (psalme, ungjij, apostuj) dhe pr termat e ndryshme liturgjikekemipaturparasysh: 1,,1925. 2,. ,,1928. 3 Biblija, ili knjigi svjashennovo pisanija vethovo i novovo zavjeta v ruskoiperevodje,IzdanieMoskovskoiPatriarhii,Moskva,1956. 4 Biblia, sau sfanta Scriptura a Vechiului si Noului Testament Cu aprobareaSh.Sined,Bucuresti,1940. 5 , ,1876. 6LiturghicaBisericiiortodoxe,Cursuriuniversitare.

Komisioni sht prpjekurq do pjeseti jap shprehjen shqipe sa m t qart, pa iu larguar tekstit origjinal, shprehje q njkohsisht ti prgjigjen frymsorthodhokse. Gjithashtu sht prpjekur, t prcaktoj sa m qart termat me karakter dogmatik,dukeprdorursampakfjalthuaja. Por, komisioni ka ln dhe mjaft terma liturgjik si jan n origjinal, jo vetm pse ato kan hyr tashm n gjuhn ton kishtare, por edhe sepse po kshtuprdorendhentgjithKishatetjeraOrthodhoksetbots. Librishtplotsuarmektopjestreja: l. Uratat e fillimit t shrbess s Mbrmsores, paravargjet e javs dhe bekimiipesbukve(artoklasia). 2.Uratatgjatgjashtpsalmevenshrbesnemngjesit. 3.LiturgjiaeShnVasilittMadh. 4.LiturgjiaeDhuratavetParashenjtruara. 5.Shrbesaeprgatitjesprkungimdheefalenderimitpaskungimit. 6.Prlshimetendryshmegjatvitit. 7.Shrbesaemartesssdyt. 8.Shrbesaevarrimittfoshnjave. 9.Uratanrastetndryshmetjetskishtare. sht plotsuar, gjithashtu dhe me nj shumic shnimesh tipikonale (tipikoje), pr t lehtsuar sidomos ata priftrinj dhe psalt q nuk din gjuhn greke, pr t ndjekur rregullin sipas tipikos s Kishs, q ende nuk shtprkthyershqipdheqskamundsitprkthehet,pauprkthyerm partgjithlibratetjerliturgjik. Jan ln jasht ktij libri: Stihirat (vargzimet) e mbrmsores e t lavdrimeve t mngjesit, eksapostillart (drgimsoret), lavdit e mngjesit (eothinat)dhekatavasit(zbritsoret)evitit,sepsepjesamemadheetyre prfshihet n librin e Lutjesores, i cili, i rishqyrtuar dhe i plotsuar, do t botohetsshpejti. Sinodhi i Shenjt i Kishs Orthodhokse Autoqefale, pasi e pa tekstin, shfaqi plqimin e tij pr punn e kryer nga komisioni dhe ka bindjen se ky botim Libri i Shrbesave t Shenjta t Kishs Orthodhokse (i rishqyrtuar dhe i plotsuar), Tiran, 1961, plotson nj nevoj t madhetKishssondhetklerit. Pasthnie KymaterialshtbotuarprhertparsihyrjenLibriShrbesavet Shenjta,nvitin1961.Merishqyrtimindheplotsiminetij,nbotiminevitit 1994, hyrja me historikun e prdorimit t gjuhs shqipe n Kish u la jasht meqllimq,pasiautoritaplotsontemetdhnatreja,tbotohejsilibr

mvete. Autori, z. Dh. Beduli, kish grumbulluar materialin e nevojshm pr kt tem,pornukarrititasistemojetaprpunoj.Gjatvitevetfundit,aiishte mjaft i ngarkuar me detyra imediate t ringritjes nga e para t Kishs dhe sidomos me drejtimin e grupit t prkthimbotimeve t teksteve liturgjike e libravefetare. Pr vlerat q ka ky studim, u mendua t botohej si libr m vete duke u plotsuaredhemektinformim: Fortlumturia e Tij Imzot Anastasi, n fjaliminprogram t tij n ditn e fronzimit m 2 Gusht 1992, shtroi si problem kryesor: Urgjente paraqitet nevoja e botimeve kishtare n gjuhn shqipe. Pr m shum se 30 vjet nuk kan qarkulluarnvendbotimeorthodhokse,kurseatoqekzistoninushkatrruan....Nj GRUP I PRHERSHM PRKTHIMI INTELEKTUALSH KOMPETENT, NN KRYESIN E TEOLOGUT DHE PRKTHYESIT T DGJUAR Z. DHIMITR BEDULI, do ta shpjer m prpara punn prkthyese, duke vazhduar kshtu n kohn ton prpjekjen q nisi gjatdekadavetparatshekullittonbiriimadhiShqiprisFanNoli. Dhepunafilloi.Gjatksajkoheurishikuan,uplotsuanmeprkthimet rejadhearritntbotohenngaKishaOrthodhokseAutoqefaleeShqipris: 1.Dhiataere,Tiran,1994. 2.Libr i Shrbesave t Shenjta t Kishs Orthodhokse, Tiran, 1994. 3.Liturgjia Hyjnore e Atit ton ndr Shenjtort Joan Gojarti, Tiran,1995. 4.Pasdarkaevogl,Tiran,1997. 5.Mngjesorja,Tiran,1997.

Ndrkohjangatiprbotim: 1.Uratore(UratoreeVogl)botuartashmTiran2004. 2. Dhiata e Re,(eprpunuardheesaktsuarngjuhnesotme(punuarnga z.ThomaQendro)botuartashmTiran2005. 3.UngjilliHyjnordheiShenjt,prprdorimtprgjithshmnKish. 4.Apostulli. 5.LetrateApostujve. 6.Psalmet. Duhet prmendur se gjat ksaj periudhe t ringritjes s Kishs jan shtypur e shprndar n form dispensash mjaft materiale n ndihm t priftrinjvedheseminaristve.

NgjalljaKorrik1994 NgjalljaNntor1992

 *** TekstiimposhtmshtbotuarsiHyrjen LibrineShrbesavetShenjtatKishsOrthodhokse, BotimiKishsOrthodhokseAutoqefaletShqipris, Tiran,1994; dheibotuarngazetnNgjallja,Korrik1994,metitull KontributiqensishmnprtritjeneKishsson ubotualibriiShrbesavetShenjtatK.O.A.SH. MebekimindheprkujdesjeneKryehirsissTij,kryepiskopittTirans dhe gjith Shqipris, Prof. Dr. Imzot Anastasit, u ribotua teksti liturgjik: Libr i Shrbesave t Shenjta t Kishs Orthodhokse, i cili sht nj nga librat m t domosdoshm e m t prdorshm pr klerin ton dhe pr Kishn. Kytekstshtprkthyerprhertparngagreqishtjangjuhnshqipe prejtprndershmitAtTheofanS.NolidheshtbotuarnBostonMass,t Ameriks,m1909dhekapasurgjermsotkatrrishqyrtimedhebotime. Botimi i dyt sht br m 1930, n Kor, pasi m par u kontrollua nga pikpamja gjuhsore prej nj komisioni shqyrtues t prbr nga Prof. Sotir Papahristo,KostaqCipo,SimonShuteriqidheIk.Mitr.AtVasilMarko,nn kryesineImzotVisarionXhuvanit,KryepiskopiathershmiKishs,paiu brtekstitasnjndryshim. Botimi i tret sht br nga Peshkopata e Ameriks, m 1941, po n Boston Mass, kt radh me nj titull t ri: Uratore e Kishs Orthodhokse, q i prgjigjettekstitzyrtartnjohurmeemrinEfhollgjiontomga.Kybotim sht prpunuar rishtas prej Imzot Nolit, pr tiu prshtatur melodive origjinalebizantine. Me epuizimin e plot t tekstit t botuar m 1930, i cili, nga pikpamja e prkthimit, i qndronte shum m afr origjinalit, sht ndier nevoja e ribotimitttij.MevendimtSinodhittShenjt,m1958uformuanjkomisioni prbr prej z.z. Prof. S. Papakristo, Niko Cane, Dh. Beduli dhe kryedhjakon Sotir Kanxheri, i cili, pasi e rishqyrtoi tekstin nga pikpamja gjuhsore dhe e plotsoi me pjes t tjera, (Meshn e Shn Vasilit, Meshn e t Parashenjtruarave e me nj sr shrbesash dhe uratash t ndryshme, t domosdoshmeprpriftineprKishn),m1961edhaprbotim.Ishtebotimii katrtitekstit. Kybotim,pra,qishtemimiriemiplotisetgjithbotimetetjert mparshm, u mor si baz pr ribotim dhe jan br kto ndryshime, q i krkonte nevoja: shthequr nga teksti, hyrja me historikun e prdorimit t gjuhsshqipenKish,ecila,pasitplotsohetmetdhnatrejangaautori isajz.DhimitrBeduli,mendohettbotohetsibroshurmvete.Janshtuar Katavasit(zbritsoret)evitit,tcilatnttrebotimeteparaqenprfshir

n tekst. N botimin e katrt qen hequr, sepse ishin prfshir n librin e Oktoikut(TetTingullit)tmadh,iciliishteprkthyeritridheishtedhn pr botim, por q, me mbylljen e Kishave n vitin 1967, nuk dihet se ku ka prfunduar. Prtlehtsuarpunnepriftrinjvedhetpsaltvenzbatiminerregullit pr kryerjen e shrbesave sipas Tipikos s Kishs, jan ln n tekst dhe t gjitha shnimet tipikonale. Gjithashtu, jan shtuar edhe mjaft udhzime t reja,qupantdomosdoshme. Si thuhet n hyrjen e shkruar nga Kryepiskopi Anastas, do klerik orthodhoks,saherqPerndiadotabjtdenjtprdorktlibrprt meshuar, ka pr detyr t prgatitet n mnyr t prshtatshme, t mendoj dhe t ndjej kuptimin e thell t gjrave q kryhen, dhe pastaj, i dlirsuar truprishtdheshpirtrisht,meprshpirtshmritfillojkryerjeneLiturgjis Hyjnore, me lutjen e gjithshpirtshme, q prmbledh urata e Proskomidhis sLiturgjisHyjnoretShnJoanKrisostomit(Gojartit):...Bnatdenj(o Zot, Perndi i Gjithpushtetshm), t gjejm hir prpara teje q t bhet e mirpritur prej teje therorja jon, dhe shpirti i mir i hirit tnd t ngrer tnden mbi ne dhe mbi kto dhurata q ndodhen prpara, dhe mbi tr popullintnd. N fund duhet shprehur prgzim i veant pr prpjekjet e frytshme t grupitbotues,drejtuarngateologuDhimitrBeduli,sidhemotrnArgjiro,q ukujdesprrealiziminebotimit. DhimitrBeduli,GjuhashqipenKish, (HyrjenLibriShrbesavetShenjta,Tiran,1961,fq.326; dhebotuarnlibrtveantpasvdekjes,ngaibiriz.KristoforBeduli, BotimiKishsOrthodhokseAutoqefaletShqipris,Tiran,1997,fq.339)