BALLAFAQIMI ME

NDRYSHIMET KLIMATIKE
Projekti: Masat pr prshtatje (adaptim) dhe zvoglimi i ndikimeve mbi ndryshimet klimatike n rajonet m t prekura n Maqedoni
Projekt i fnancuar nga Norvegjia.
Drejtuese e projektit: Ljupka Gligorova, inxhiniere e diplomuar pr mbrojtjen e mjedisit jetsor
Bashkrendues (Koordinator) pr mbrojtjen e mjedisit jetsor, CeProSARD - Shkup
Autor: Ljubomir Petkovski inxhinier i diplomuar pr mbrojtjen e mjedisit jetsor
Prktheu: Mentor Kadriu
Botues: CeProSARD
Dizajnimi: toopix.mk
Shkup, 2011
CIP
. ,
551.583

PETKOVSKI, Ljubomir
Ballafaqimi me ndryshimet klimatike / Ljubomir Petkovski ;
[prktheu Mentor Kadriu]. Shkup : CeProSARD, 2011. - 20 . : ; 21

: /

ISBN 978-608-65330-1-4
I. , Petkovski, Ljubomir
)
COBISS.MK-ID 89161482
Projekti:
Masat pr prshtatje (adaptim) dhe zvoglimi i ndikimeve mbi ndry-
shimet klimatike n rajonet m t prekura n Maqedoni
Projekt i nancuar nga Norvegjia.
BALLAFAQIMI
ME NDRYSHIMET
KLIMATIKE
www.ceprosard.org.mk
Zonat Agro-klimatike n
Evrop 2011
Zonat Agro-klimatike n
Evrop 2080



Alpike
Qendrore Atlantike
Veriore Atlantike
Jugore Atlantike
Veriore
Veriore Kontinentale
Jugore Kontinentale
Veriore Mediterane
Jugore Mediterane
N 50 vitet e ardhshme ndryshimet klimatike do t shkaktojn
efekte t konsiderueshme n sektort e rndsishm ekonomik: bujqsi,
energjetik, transport, shndetsi dhe turizm. Ndryshimet klimatike
do t shkaktoj humbjen e eko-sistemeve dhe bio-diversitetit, do t
ndikojn n amvisnit dhe n ekonomin, si dhe n grupe t caktuara t
shoqris, sidomos personat e moshuar, personat me aftsi t kuzuara
dhe familjet apo amvisnit me t ardhura t ulta.
Ndryshimet klimatike ndikojn mbi:
Vdekshmria-mortaliteti dhe smundjet e rnda tek personat e
moshuar
Stresi i nxehtsis tek kafsht shtpiake dhe ato t egra
Rendimenti (dhnia fryt) tek kulturat e drithrave
Krkesa e lngjeve apo uideve pr ftohje
Siguria n furnizim me energji
Proporcioni dhe aktivitetet e vektorve pr transmetimin e
smundjeve
Krkesa pr energji pr ngrohje
Erozioni i dheut-toks
Dukuria apo paraqitja e prmbytjeve
Dukuria apo paraqitja e zjarreve
Cilsia/kualiteti dhe sasia/kuantiteti i burimeve ujore
Rreziku nga infeksionet dhe epidemit
Erozionet bregdetare dhe dmtimet e infrastrukturs bregdetare
Ndikimet e tjera mbi pronn private
Mundsit pr shprngulje apo migracion
Rreziqet e konikteve pr ujin e shndetshm dhe t pijshm
Ndryshimet klimatike dhe
bujqsia
N Maqedoni, bujqsia do t jet nj nga sektort m t prekura,
pr shkak se ajo sht e ekspozuar shum nga efektet e ndryshimeve
klimatike, pr shkak t varsis t drejtprdrejt nga kushtet klimatike.
Bujqsia si deg, ka kontribut t madh n shkarkesn apo lshimin e
gazeve serr n atmosfer, mirpo, nga ana tjetr, mund t ofroj edhe
zgjidhje n drejtimin apo menaxhimin me ndryshimet klimatike.
Ndryshimet klimatike jan nj krcnim real pr zhvillimin e
qndrueshm t bujqsis. Edhe pse bujqsia sht sektor kompleks
dhe ve m i zhvilluar, gjithka varet nga nxehtsia, nga rrezet e diellit
dhe nga uji, si faktort kryesor pr rritjen e kulturave. Edhe prkrah
disa prtimeve t caktuara q mund t lindin nga zgjatja e sezonit t
vegjetacionit t kulturave/bimve dhe nga temperaturat m t larta,
megjithat, do t shfaqen nj varg i ndikimeve negative, mes t cilave
edhe: sasi t zvogluara t ujit dhe rritje e numrit dhe frekuencs n
kushteve ekstreme t motit.
Pasojat nga ndryshimet klimatike
Nprmjet t:
Ndryshimeve t sasis, intensitetit dhe shprndarjen e reshjeve pr nj
sezon
Fatkeqsive natyrore
Ndryshimeve t temperaturs
Prmbytjeve
Val t shpeshtuara t ngrohta
Thatsirave
Ndryshimeve n prqendrimeve e CO2 (dioksid karbonit) dhe O3 (ozonit)
n atmosfer.
Anomalit apo parregullsit e reshjeve mund t ndodhin n relacion apo
marrdhnie me: sasin, intensitetin, kohn e shfaqjes, shprndarjen sezonale
dhe hapsinore, si edhe llojin (shira dimrore n vend t bors). Variacionet apo
ndryshimet m t mdha t temperaturave do t manifestohen nprmjet t
valve t zgjatura t nxehtsis dhe ulje t papritura t temperaturs. Variacionet
m t mdha kohore dhe hapsinore t kushteve meteorologjike, si sht
edhe dukuria apo paraqitja e fatkeqsive natyrore do t ndikoj n: kushtet e
toks, afrueshmria apo dispozicioni i ujit pr ujitje, rendimentet bujqsore dhe
nnshtrimi ndaj insekteve t dmshme dhe organizmave patogjene.
Pr menaxhimin apo udhheqjen me ndryshimet klimatike nevojiten dy lloje
t prgjigjeve:
Reduktimi / paksimi (zvoglimi i lirimit t gazeve serr) dhe
Prshtatja (adaptimi ndaj pasojave t pashmangshme).
Si do t preket/ndikohet bujqsia nga
ndryshimet klimatike?
Efektet e ndryshimeve klimatike mbi bujqsin
Faktori klimatik
Rrjedha e pritur e
ndryshimit
Ndikimi i mundshm apo potencial mbi
prodhimtarin bujqsore dhe siguria e
ushqimit
Mundsia e
paraqitjes t
pasojave
CO
2
atmosferik zmadhimi
krijimi i rritur/zmadhuar i bio-mass
balanci i ndryshuar hidrologjik i toks pr shkak ndryshimit t
marrdhnieve midis karbonit dhe azotit
rritja e rezistueshmris t barojs (barit t keq)
i mesm
ndryshime n eko-sistemet bujqsore i madh
ndryshime n lvizjen e azotit n natyr i madh
zvoglimi i rendimenteve i vogl
O
3
(ozoni) atmosferik zmadhim zvoglim i rendimenteve i vogl
kushtet ekstreme
kohore
ndryshime t rritura hapsinore
dhe periodike
paraqitja e shpeshtuar e
prmbytjeve dhe thatsirave
shkatrrimi i mbjelljeve bujqsore dhe danve
zvoglim i rendimenteve
probleme me ujitjen dhe pruarjen, prcjelljen
i madh
intensiteti i t
reshurave
ciklet e intensikuara
hidrologjike me variacione t
rndsishme regjionale
procese t rritura erozive
paraqitja e prmbytjeve dhe dmeve nga moti i keq
mungesa e ujit
rritja e numrit t insekteve t dmshme
i madh
Temperatura
rritje
ndryshime n prshtatjen apo aftsimin e kulturave
paraqitje e rritur e barojs, insekteve t dmshme dhe smundjeve
nevojat e zmadhuara pr ujitje
ndryshimi i kualitetit t kulturave bujqsore
i madh
dallime n temperaturat e dits
dhe ato t nats
ndryshime n rendimentet dhe kualitetin apo cilsin e kulturave
bujqsore
i mesm
valt e ngrohta rritja e valve t ngrohta
dme gjat krijimit t frytit; rritja e numrit e disa nga insektet e
dmshme
i madh
Masat pr prshtatjen me ndryshimet klimatike
Masat e adaptimit ndermire ose planikohen pr shkak t mbrojts nga katastrofat natyrore, mbrojtjen e mjedisit jetsor dhe menaxhim apo udhheqjen e qndrueshme me
resurset, si dhe pr shkak t prshtatjes ndaj ndryshimeve klimatike. Kto masa jan m s shumti t kushtuara pr t reduktuar apo zvogluar t ndjeshmris dhe vulnerabilitetin
ndaj variacioneve aktuale klimatike, se sa pr mbrojtje nga paraqitja e kushteve ekstreme t motit t cilat do t ndodhin n t ardhmen.
Rreziqet dhe mundsit
nga ndryshimet klimatike
n bujqsi

(


)

;


;
MASA PR
PRSHTATJE,
ADAPTIM
AKTIVITETI I PRSHTATJES,
ADAPTIMIT
KAPACITETI I
PRSHTATJES,
ADAPTIMIT
KRYESHMRIA
TEKNIKE
MIMI I
MUNDSHM
PRFITIMET SHTES
NDIKIMET NDR-
SEKTORIALE
PERIUDHA E
REALIZIMIT
PRISHJA E KUSHTEVE OPTIMALE N BUJQSI
ftohja
ndrrimi i vendeve tradicionale pr
ruajtje me investime n aparate
moderne pr ftohje.
i madh e madhe i madh
zmadhim i
shfrytzimit t
energjis
afat i mesm;
cTashm ekzistojn
teknologji
prdorimi i mjeteve
agro-kimike
Prdorimi shtes i pesticideve
i lart ( leht i
prshtatshm pr ciklin e
prodhimit)
e lart i ult
mundson q sektori t
prshtatet ndaj krkesave
t ndryshueshme t tregut
afat kohor i gjat;
tashm n prdorim dhe
leht i zbatueshm n
ciklin e prodhimit
Ujitje dhe mbledhje
apo grumbullim i ujit
rritje/zmadhim i ujitjes i lart e lart i mesm
rritja, zmadhimi i
prdorimit t ujit
afat kohor i mesm;
sigurimi i sasive t
nevojshme
ndryshim n
kultivimin e kulturave
rresht i bimve frytdhnse
sht e nevojshme q t
identikohen kulturat
alternative dhe ato t
prshtatshme
e lart e lart
afat kohor i gjat;
i prdorshm vetm n
rast se sht evidente
rnie e rndsishme
e rendimenteve nga
kulturat
przgjedhje e
kulturave
rresht i bimve frytdhnse
duhet t identikohen
kulturat alternative dhe
ato t prshtatshme;
i mesm
e mesme i ult
afat kohor i gjat;
i prdorshm vetm n
rast se sht evidente
rnie e rndsishme e
rendimenteve
ndryshim kah kulturat alternative rritja e bio-diversitetit
ndrrimi apo ndryshimi i masave
agro-teknike
i mesm e lart e lart
rritje,zmadhim i llojeve t
kulturave lokale
kontribut kah
zmadhimi i prbrjes
ushqyese t toks
afat kohor i gjat;
zbatim n rast se
rendimentet nga
kulturat tradicionale
zvoglohen
ZVOGLIM I REDIMENTEVE NGA KULTURAT
udhheqja me kulturat
e toks
ndrrim i kulturave dhe mnyrave t
kultivimit t kulturave
i mesm e mesme i mesm
llojllojshmri
ekonomike
afat kohor i mesm;
prdorim i rritur, zmadhuar i mjeteve
agro-kimike
i lart i lart i mesm afat kohor i shkurt;
MASA PR
PRSHTATJE,
ADAPTIM
AKTIVITETI I PRSHTATJES,
ADAPTIMIT
KAPACITETI I
PRSHTATJES,
ADAPTIMIT
KRYESHMRIA
TEKNIKE
MIMI I
MUNDSHM
PRFITIMET SHTES
NDIKIMET NDR-
SEKTORIALE
PERIUDHA E
REALIZIMIT

udhheqje me ujrat ujitje i lart e lart i mesm
gjetje e burimeve
t ujit
afat kohor i shkurt;
mbledhje e t reshurave
atmosferike
planikim
prgatitje e planeve regjionale pr
prshtatje
i lart e mesme i ult
afat kohor i shkurt;
nevoja pr partneritet
RRITJE APO ZMADHIM I RREZIKUT NGA PARAQITJA E INSEKTEVE T DMSHME, SMUNDJEVE DHE BAROJAVE (BARIT T KEQ)
przgjedhja e kulturs
kulturat t cilat jan t rezistueshme
ndaj insekteve t dmshme
identikim apo kultivim i
kulturave t modikuara
dhe t rezistueshme
e mesme i mesm
n rast se kulturat e
przgjedhura prdoren,
duhet q ta prkrahin bio-
divesitetin ekzistues
rrezik m i vogl i
ndotjes t resurseve
ujore
afat kohor i shkurt;
nevoj pr hulumtimin e
llojeve t reja
kontrolli i temperaturs
prdorimi i termostateve dhe ftohja
e shpejt
i lart, mirpo vetm pr
kulturat e mbrojtura
e lart (nevojitet
kapital, siguri e
tregut dhe mim i
ult i energjis)
i mesm nuk ka
mund ta rris
prdorimin e
energjis dhe lirimin
e gazrave serr
afat kohor i mesm;
nuk korrespondon me
principet e paksimit n
rast se prdoren burime
t riprtrishme t
energjis
prdorimi i mjeteve
agro-kimike
zhvillim i strategjis t qndrueshme
t integruar pr prdorimin e
pesticideve
i mesm e mesme i lart
n rast se zbatohet
strategji e suksesshme,
do t ruhet ose o t
prmirsohet bio-divesiteti
afat kohor i shkurt;
partneritet i prbashkt
dhe zhvillim i strategjis
mirqenia e kafshve
vaksinimi i kafshve shtpiake
dhe kafshve t egra pr shkak
t zvoglimit t prhapjes t
infeksioneve
i lart e mesme
i mesm
(shpenzime pr
udhheqje me
ferma)
mund t sjell deri
n probleme me
vrtetimin pr
prejardhje organike
afat kohor i mesm;
transportim i vaksinave
prej regjioneve tjera
MASA PR
PRSHTATJE,
ADAPTIM
AKTIVITETI I PRSHTATJES,
ADAPTIMIT
KAPACITETI I
PRSHTATJES,
ADAPTIMIT
KRYESHMRIA
TEKNIKE
MIMI I
MUNDSHM
PRFITIMET SHTES
NDIKIMET NDR-
SEKTORIALE
PERIUDHA E
REALIZIMIT
RREZIK I ZMADHUAR NGA PRMBYTJET
mbrojtje nga prm-
bytjet
zhvillim i planeve pr parandalimin e
infeksioneve
i lart
e lart e lart
prtim e pr popul-
latn e gjer
afat kohor i shkurt;
partneritet i prbashkt
objektet forta pr mbrojtje nga
objektet e forta pr
mbrojtje nga prmbytjet
jan m pak t pr-
shtatshm udhheqjen
me rrjedhat,derdhjet e
lumenjve
mundson m shum tok
pr prpunim
krijimi i moaleve
i mesm e mesme i mesm potencial pr ruajtjen e ujit
prtime potenciale
pr bio-diversitetin
afat kohor i shkurt;
partneritet i prbashkt
prforcim i udhheqjes me rajonet
t prira ndaj prmbytjeve
rritje e primit t ujit i lart e lart i ult
prtime m t
mdha pr komu-
nitetet
afat kohor i shkurt;
kapacitet pr pranimin
e t reshurave
trajnim i bujqve pr ruajtjen e
ujrave nga t reshurat n regjionet
t prira ndaj prmbytjeve me kom-
pensim adekuat
i mesm; duhet q t
vihet balanc midis
prodhimtaris bujqsore
dhe udhheqjen me
prmbytjet
e lart e lart zmadhimi i vendbanimeve
do ti zvogloj
rreziqet nga vrshi-
met, n prgjithsi n
ato sektor
afat kohor i shkurt;
duhet t zhvillohen
politika dhe partneritete
kapacitet pr pranimin
e t reshurave
zvoglim i kullotjes tej mas t
kullotave pr shkak t mbrojtjes nga
erozionet dhe prmbytjet
i ult
e ult; erozioni
sht i lidhur me
siprfaqet e pr-
punueshme (var-
sisht nga mnyra e
prpunimit)
i ult
afat kohor i gjat; pr-
dorim i kuzuar i disa
rajoneve dhe tashm n
prdorim e sipr
kapacitet pr pra-
nimin e t reshurave /
udhheqje me tokn,
truallin
prpunimi i drejt i tok, truallit
(lvrim sipas izohipsave)
i mesm e lart i ult
afat kohor i gjat;
tashm i zbatuar n
praktik
kapacitet pr pranimin
e t reshurave
zmadhim i siprfaqeve nn pyje dhe
gjelbrim n rajonet bujqsore
i lart e lart i mesm
rritje apo zmadhim i
mundshm i bio-diver-
zitetit
do ta rris vlern
e pejsazhit dhe
mundsin pr zhvil-
limin e turizmit rural
afat kohor i
mesm;duhet koh q t
piqen kushtet
udhheqje me tokn,
truallin
shtim i materieve organike n tokat
glqerore t vshtira pr prpunim
n kushte me lagshti
i ult e ult i ult
afat kohor i gjat;
prdorim i kuzuar
RREZIK I ZMADHUAR NGA THATSIRAT DHE MUNGESA E UJIT
ndryshime n kul-
tivimin e kulturave
bujqsore
ndryshime t kulturave n rajonet
t cilat jan t ndejshme ndaj
thatsirave
t kuzuar pr shkak t
mungess t siprfaqeve
t prpunueshme
e kuzuar
tok apo truall i
caktuar mund t
lihet pr shkak t
mungess t ujit
mund tu jep mundsi
fermerve n rajone t
cilat nuk jan t rrezikuara
nga thatsit
mund t oj deri te
degradimi i truallit
dhe ta zvogloj vrul-
lin e turizmit rural
afat kohor i shkurt;
ti iket, lshimit t tokave
dhe siprfaqeve t pr-
punueshme
MASA PR
PRSHTATJE,
ADAPTIM
AKTIVITETI I PRSHTATJES,
ADAPTIMIT
KAPACITETI I
PRSHTATJES,
ADAPTIMIT
KRYESHMRIA
TEKNIKE
MIMI I
MUNDSHM
PRFITIMET SHTES
NDIKIMET NDR-
SEKTORIALE
PERIUDHA E
REALIZIMIT
RREZIK I ZMADHUAR NGA THATSIRAT DHE MUNGESA E UJIT
udhheqje me resurset
ujore
Vrja e prioriteteve pr prdorimin e
ujit t pastr
i lart i lart i ult
ekasitet i shfrytzimit t
resurseve
prtime m t gjra
shoqrore
afat kohor i shkurt;
rritje e ekasitetit pr prdorimin
e ujit
udhheqje me resurset
ujore
kontrolli dhe prcjellja e shfrytzimit
t ujrave
i lart i lart i ult afat kohor i mesm
mbledhja, grumbul-
limi i ujit
prmirsim i tharjes (largimit te
ujit) dhe t kapacitetit te truallit pr
absorbim
i ult e mesme i mesm
afat kohor i mesm;n
afat kohor t shkurt
mund t testohen apo
provohen masa m
natyrale
mbledhja, grumbul-
limi i ujit
rritja apo zmadhimi i kapacitetit t
akumulimit t ujit t shiut
i lart e lart
ndryshe n varsi
nga shkalla e
intervenimeve
furnizim apo pajisje alter-
native me uj
zvoglim i konkur-
rencs pr resurset e
kuzuara
afat kohor i shkurt
mbledhja, grumbul-
limi i ujit
rrjedhje e zvogluar nprmjet t
krijimit t gjelbrimit kuzues dhe
tamponve ( buc dheu, dhe me
bar, therrave, kaubave)
i mesm e mesme i mesm
do ta reduktoj rrezikun
nga zvoglimi i kualitetit
t ujit
do ta zvogloj rrezi-
kun nga prmbytjet
lokale dhe do ta rris
bio-divesitetin
afat kohor i mesm;
gjelbrimit kuzues i
duhet koh e shkurt pr
tu rritur
mbledhja, grumbul-
limi i ujit
mbjellja e pyjeve i mesm e lart i mesm
reduktim i rreziqeve pr
cilsin apo kualitetin
e ujit
mund ta rris bio-
diversitetin
afat kohor i shkurt
(zhvillim i mass s
drurit)
mbledhja, grumbul-
limi i ujit
riprtritja e moaleve i ult e mesme i mesm
vendbanim i ri pr kafsht
e egra, sidomos pr zogjt
shtegtar
mund ta rris vrullin e
turizmit rural dhe atij
t fshatrave
afat kohor i shkurt
(koha pr zhvillimin e
eko-sistemit)
mbledhja, grumbul-
limi i ujit
instalimi i rezervuarve t vegjl pr
uj n fermat bujqsore
i lart e lart i mesm
afat kohor i shkurt;
nancimi;
lejet planikuese dhe
ndrtimore
udhheqje me resurset
ujore
Negociata rreth marrveshjeve pr
thithjen apo shterjen e ujit
i lart e lart
i lart ; pasoja
t mdha pr t
ardhurat e eko-
nomive bujqsore
afat kohor i shkurt; (pr
kt shtje nevojitet
politik e integruar)
udhheqje me resurset
ujore
Pagimi e ujit / zhvillim i skemave
pr pagimin e ujit, t cilat do t
mundsojn shpenzimin e sasive t
parapara t ujit
i lart e lart i mesm
afat kohor i shkurt;
nevoja pr nancim (m
t madh);
domosdoshmri pr
lejet planikuese pr
prdorim;
presion i qndrueshm
n sezonin veror
MASA PR
PRSHTATJE,
ADAPTIM
AKTIVITETI I PRSHTATJES, ADAPTIMIT
KAPACITETI I
PRSHTATJES,
ADAPTIMIT
KRYESHMRIA
TEKNIKE
MIMI I
MUNDSHM
PRFITIMET SHTES
NDIKIMET NDR-
SEKTORIALE
PERIUDHA E REALIZIMIT
NEVOJA A ZMADHUAR PR UJITJE
mbledhja, grum-
bullimi i ujit
instalimi i rezervuarve t vegjl pr uj n
fermat bujqsore
i lart;
mund t akumulohen
sasi t mdha
e mir i mesm
mund ti reduktoj
nevojat pr uj
do ti zvogloj
koniktet pr uj
ndrmjet shfryt-
zuesve;
autoritetet
hapsinore dhe
ekologjike mund t
vendojn kuzime
afat kohor i shkurt;
nevoja pr nancim (m t
madh);
domosdoshmri pr lejet
planikuese pr prdorim;
presion vetm m ekzistues
i qndrueshm n sezonin
veror
furnizimi dhe
mbledhja, grum-
bullimi i ujit
novitete teknike n furnizimin me uj
i mesm; prdorimi i
teknologjis moderne jo
do her sht adekuate
e mir i mesm
Do ta zvogloj presio-
nin tek shfrytzuesit
tjer
do ti zvogloj
koniktet pr uj
ndrmjet shfryt-
zuesve
afat kohor i mesm;
t zbatuara n praktik
Ujitje me sistemin pik pr pik
i mesm, gjen prdorim
tek kulturat shum
vjeare
afat kohor i gjat
ujitje e nats me qllim q t parandalohet
avullimi
i lart,mirpo jo-ekas
si masat e tjera
e lart i ult
afat kohor i mesm (praktik
e qndrueshme)
UJE APO ZVOGLIM I KUALITETIT T UJIT
pajisje
futje n prdorim t pajisjeve pr prpunim
e cila i prmirson vetit aerobike t truallit
dhe i minimizon efektet nga prmbytjet
i ult e mesme i mesm
prodhimtari m e
madhe e kulturave ose
bimve pr ushqimin e
kafshve/bagtis
minimale
afat kohor i mesm;
nevojitet zhvillim i m-
tutjeshm dhe hulumtime;
aktivitete t donatorve
prshtatja e
prdorimit t
plehrave
zvoglim i lshimit t azotit nprmjet t
shfrytzimit efektiv t plehrave
i ult; n kushtet e tan-
ishme bujqit kan kujdes
n sasit dhe prdorimin
racional t plehrave
e lart
i lart; rendiment
m i vogl/ t
ardhura m t
vogla teknika
t shtrenjta dhe
precize pr shtrir-
jen apo hedhjen e
plehrave
kurfar
prdorimi i reduk-
tuar i plehrave do ta
prmirsoj imazhin
e bujqve
afat kohor i
mesm;teknologjia ve
m ekziston dhe sht n
prdorim e sipr
EROZIONI I TOKS-TRUALLIT, SALINIZIMI DHE SHKTRETTIMI
przgjedhja e
kulturave
ndryshim n kultivimin e kulturave
i mesm; identikim i
kulturave t pranueshme
alternative
e mesme i ult
afat kohor i gjat;mund t
zbatohet vetm kur sht
evidente rnie drastike e
rendimentit
kultivim i kul-
turave
ndryshime n mnyrat e trajtimit dhe
prpunimit t kulturave ugare ( t fushave)
dhe mbulimin e truallit me mbetirina t
bimve me qllim q t ruhet lagshtia dhe
materiet organike
i lart
e mir i ult
afat kohor i mesm;
tashm n prdorim
prdorimi i reshteve/vargjeve dhe me bim
frytdhanse dhe przierjeve t barit pr
shkak t ruajtjes t lagshtis
shumllojshmri
ndikime t
mundshme mbi
bio-diverzitetin
(shumllojshmrin
biologjike)
ndryshim i distancs t mbjelljes q t rritet
rrnja q m mir t shfrytzohet uji i toks
apo truallit
i mir do ta zmadhoj
ekasitetin e fermave
mbrojtje nga
prmbytjet
krijim i moaleve pr shkak t parandalimit
t ndotjes
i mesm e mesme i mesm
potencial pr ruajtjen
e ujrave
prtime t mund-
shme pr bio-
diverzitetin
afat kohor i shkurt;nevoj
pr partneritet
MASA PR
PRSHTATJE,
ADAPTIM
AKTIVITETI I PRSHTATJES, ADAPTIMIT
KAPACITETI I
PRSHTATJES,
ADAPTIMIT
KRYESHMRIA
TEKNIKE
MIMI I
MUNDSHM
PRFITIMET SHTES
NDIKIMET NDR-
SEKTORIALE
PERIUDHA E REALIZIMIT
EROZIONI I TOKS-TRUALLIT, SALINIZIMI DHE SHKTRETTIMI
pajisje
investime n pajisje pr aerimin e truallit
gjat prpunimit, me ka parandalohet
ngopja e truallit apo toks me uj
i ult e mesme i mesm
rritje m e madhe e
kulturave
dhe bimve t fushave
( drithra)
minimale
afat kohor i mesm;nevojitet
hulumtime dhe linja
kreditore pr furnizimin e
pajisjeve
PRISHJA E KUSHTEVEPR RUAJTEN E KAFSHVE
blegtori
transferim i kopeve t kafshve nga fushat t
mbuluara me uj
i kuzuar; mungese
fushave alternative
e lart i ult
do t zvoglohen
dmtimet e strukturs
t truallit/ toks
prmirsim i imazhit
t blegtoris dhe
rritje e aktiviteteve
turistike
afatmesm;
vetm m ekziston ksi
praktike
kapacitet pr
pranimin e t
rreshurave
prmirsim i tharjes (heqjes s ujit) t
fushave
mesatar e lart i lart
mund t zvoglohet
gjatsia e periudhs
pr kullotje
kapacitet i zvogluar
i truallit pr mbajtjen
e ujit, me ka do t
rritet rreziku nga
prmbytjet
afatshkurt;
shpenzime t larta; do t
duhen nancime/ grante
pajisje pr aerim
investim n pajisje e cila i zvoglon efektet e
dmshme nga prmbytja me uj
i ult mesatare mesatar
rritje m e madhe e
kulturave t drithrave
dhe t ushqimit pr
kafsh
minimale
afatmesm;
nevojiten grante dhe hu-
lumtime shtes
blegtori
zvoglim i numrit t racave shtpiake dhe
prdorim i racave t cilat jan m t rez-
istueshme ndaj thatsis
i ult; racat e tilla
mund t jen m pak
produktive
e lart mesatar
afatmesm;
ekzistojn disa raca jasht
Evrops, mirpo nevojiten
hulumtime shtes
blegtori shtesat e ushqimit i lart e lart mesatar
zvoglim i futjes apo
marrjes t proteinave/
zvoglohet dhe lirimi
i azotit nprmjet t
nevojs apo mbeturi-
nave t kafshve/
zvoglim i ndotjes
me azot
afatgjat;
vetm m aplikohet
mirqenie e kaf-
shve
rritje a sasive t balts me qllim q t
mbrohen derrat nga dielli
i lart e lart i ult
n rast se sht
strehimore natyrore
, ather do t
kontribuoj pr
zmadhiin apo rritje e
bio-diverzitetit
afatmesm;
nevojiten leje, koh t
caktuar pr rritje t drunjve
q t sigurojn mbrojtje
vendosje e gjelbrimit mbrojts pr kafsht
pr ruajtjen e dhenve ndrrim i racave dhe
praktika e qethjes s tyre
mirqenie e kaf-
shve
krijimi i pyjeve, mbjellja e drunjve i lart e lart mesatar
rritje e bio-divesitetit
t t ardhurave t
ferms nga prodhimet
e drurit
prmirsimi i
pejsazhit dhe rritje e
mundsive pr zhvil-
lim t turizmit rural
afatmesm;

nevojitet koh e caktuar
pr rritje
praktika pr
kullotje
barazpesh ndrmjet kullotjes dhe kositjes i lart e lart i ult
afatgjat;
vetm m praktikohet

;








;

,

;

;



,

;

;




;

MASA PR
PRSHTATJE,
ADAPTIM
AKTIVITETI I
PRSHTATJES, ADAPTIMIT
KAPACITETI I
PRSHTATJES, ADAPTIMIT
KRYESHMRIA
TEKNIKE
MIMI I
MUNDSHM
PRFITIMET SHTES
NDIKIMET NDR-
SEKTORIALE
PERIUDHA E REALIZIMIT
NDRYSHIME N ZGJEDHJEN DHE RRITJEN E PRODUKTIVITETIT T KULTURAVE T CILAT DO T KONTRIBUOJN N KRIJIMIN E KUSHTEVE OPTIMALE N FERM
rritje e prodhim-
taris t kulturave
zgjrim i siprfaqeve t pr-
punueshme
mesatar mesatare i lart
mund t zvoglohet
bio-diversiteti
afatmesm
rritje e prodhim-
taris t kulturave
paraqitje apo prdorim i llo-
jeve dhe farave m produktive
i lart mesatare i ult
do t rriten t ardhurat
n ferm
afatmesm;
prtim ekonomik, men-
jher
kultivimi i kul-
turave
kultivim i kulturave q rriten
shpejt q t maksimalizohen
rendimentet
mesatar; kuzime varsisht
nga trualli
mesatare; nevojiten
hulumtime
mesatar; nevojitet
investim i madh
afatmesm;
prtim ekonomik, men-
jher
przgjedhja e
kulturave
investime n kultura energje-
tike, kultura t kaubave ose
kallame
mesatar; nevojitet infrastruk-
tur
mesatare i ult
ulja e lirimit t gazrave
serr
hapje e vendeve t
reja t puns n sek-
torin e energjetiks
afatshkurt;
nevojiten hulumtime
kultura t rezistueshme ndaj
ngrics
i lart e lart
kultura t rezistueshme ndaj
thatsirave
do t zvoglohen nevo-
jat pr ujitje
do t zvoglohen
rreziqet nga konik-
tet me sektor tjer
RRITJE E PRODHIMTARIS T PYJEVE
udhheqje me
pyjet
lnie apo lsjim i kultivimit t
mono-kulturave
i lart mesatare mesatar
mundsi pr vend-
jetesa apo vendbanime
t tjera
prtim potencial
nga bio-diverziteti
afatshkurt;
udhheqje me
pyjet
mbulim i qndrueshm i
pyjeve me lloje t prziera
vendore
mesatar mesatare mesatar
MASA TJERA T LIDHURA ME ADAPTIMIN NDAJ NDRYSHIMEVE KLIMATIKE
ekonomia
sigurime n bujqsi nga
katastrofa t ndryshme
atmosferike
i lart e mesme i lart afat kohor i shkurt
hulumtime
zhvillim i kulturave t rez-
istueshme ndaj ndryshimeve
klimatike
i mesm e mesme i mesm afat kohor i shkurt
zhvillim i praktiks pr
eliminimin e ngopjes te
truallit nga ujitja
i lart e mesme i mesm afat kohor i shkurt
zhvillim i teknikave pr
zvoglimin e deprtimit t
materieve ndotse n tok
apo truall
e lart i mesm
prtime potenciale
pr bio-diverzitetin
Mnyrat e zvoglimit t
ndikimeve mbi ndryshimet
klimatike dhe lirimet e
gazrave ser
Lirimet apo zbrazjet e gazrave ser n pjes t madhe vijn
nga prdorimi i energjis dhe proceset e prodhimit. Politika e
prbashkt energjetike e BE-s ka pr qllim t siguroj nevojat
energjetike n at mnyr n t ciln ato do t jen konkurruese,
t qndrueshme dhe t sigurta, si edhe t integruara me
praktikat pr mbrojtjen s mjedisit jetsor, me ka do t
sigurohet zvoglim i lirimit t CO2, si dhe gazrave t tjera ser.
Elementet kryesore pr prmbushjen e ktyre qllimeve jan:
Rritja e ekasitetit t tregjeve pr energji dhe gaz
Diversikimi i burimeve t energjis
Zbatimi i burimeve t riprtrishme t energjis
Shfrytzimi racional i energjis
Prmirsimi i ekasitetit energjetik
Prdorimi i burimeve t riprtrishme t energjis sht nj
mnyr efektive pr t diversikuar burimet e energjis, pr t
reduktuar varsin nga nafta, qymyri dhe gazi, dhe sht nj
nga masat m t sigurta t zvoglimit t lirimeve apo zbrazjeve
t substancave ndotse, prmirsimin e stabilitetit t sistemit
pr furnizimin me energji. N t njjtn koh forcon edhe rritjen
ekonomike, krijon vende t reja pune dhe nxit zhvillimin e
teknologjive t inovative.
Energjia nga burimet e riprtritshme shfrytzohet pr
t gjitha nevojat energjetike: prodhimi i energjis elektrike,
transport dhe ngrohje apo ftohje t objekteve.
Energjia e
diellit
Dielli sht burim primar i energjis n
Tok. Energjia e diellit mund t prdoret dhe
shfrytzohet pr timin e energjis pr ngrohje
apo elektrike.
Zbatimet e mundshme t energjis s diellit:
n amvisnit pr: ngrohjen e ujit, ngrohjen
e lokaleve, energji elektrike pr qllime t
ndryshme
n bujqsi pr: tharjen e pemve dhe
perimeve, ngrohjen e serave (apo toks nn
qelq-staklenik) dhe toks nn qese plastike-
plastenik, ngrohjen e ujit pr qllime t
ndryshme
n industri pr: ngrohjen e ujit dhe lokaleve,
pr timin e energjis elektrike dhe zbatim
n proceset e puns
Energjis nga
biomasa
Biomasa paraqet ciln do materie
organike e cila mund t prdoret apo
shfrytzohet si burim i energjis.
Kemi bio-mas nga:
bujqsia - kashta, sana, thuprat,
bio-mas e gjelbr,
pylltaria - druri dhe mbetjet e drurit
industria - mbetjet e industris s
drurit, industrit pr prpunimin e
ushqimit
amvisnit - e mbeturina, mbetjet e
ushqimit
Biomasa mund t prdoret edhe pr
timin e biogasit, bio-karburanteve,
prodhimin e briketave dhe paletave.
Llojet e burimeve t riprtritshme t emergjis
Llojet e burimeve t riprtritshme t emergjis
Energjia gjeo-
termale dhe
pompat e
ngrohjes
Energjia gjeotermale sht n prdorim e
sipr pr mijra vjet. Ajo nxirret nga nxehtsia
e toks dhe mund t prdoret dhe sfhrytzohet
pr timin e nxehtsis, pr ftohje ose pr
energji elektrike.
Pompat pr ngrohje e nxjerrin nxehtsin
nga uidet e cekta gjeotermale, nga ajri apo
burimet ujore, duke e transferuar at si nj
burim t nxehtsis apo ngrohjes. Pompat e
ngrohjes jan nj mnyr efektive pr t kapur
t nxehtsin e toks dhe ambientit pr pr-
dorim e saj n shtpit ose objekte t tjera.
Energjia e ers
Energjia e ers mund t prdoret apo
shfrytzohet pr timin e energjis elektrike ose
mekanike. Energjia elektrike mund t prdoret
pr qllime t ndryshme n amvisnit, n bujqsi
ose n industri. Mullinjt e ers pr timin e
energjis mekanike prdoren pr pompimin
apo nxjerrjen e ujit pr ujitje, pr kullimin apo
tharjen e tokave t prmbytura bujqsore, pr
kahjesimin e ujit npr kanale dhe ngjajshm.
Hidro-energjia
(energjia e ujit)
Hidro-energjia tohet duke shfrytzuar
lvizjen e nj sasie t caktuar t ujit. Hidro-
teknologiit e kthejn ose e shndrojn
energjin potenciale t ujit n energji
elektrike.
Hidrocentralet e vogla jan t prcaktuara
si hidrocentrale me kapacitet m t vogl se
10 MW, dhe jan veanrisht t dobishme pr
prodhimin e energjis elektrike n zonat dhe
rajonet e izoluara. Duke pasur parasysh se
potenciali pr ndrtimin e hidrocentraleve t
mdha sht tashm i shfrytzuar, n vitet e
fundit hidrocentralet e vogla jan n fokus si
nj mnyr e zhvillimit t mtutjeshm.
Prse burime t riprtritshme t
emergjis?
I zvoglon lshimet e gazit ser
Shfrytzon burim t pakuzuar dhe falas t energjis
Nxehtsia mundet t bartet n mnyr t drejtprdrejt
Nuk ka nevoj pr siprfaqe t mdha, ndryshe nga BRE-t e tjera
Vazhdimisht n dispozicion
Diversikimi i furnizimit me energji
Riptritje dhe qndrueshmri
Zvendsimi i lndve djegse fosile me emisionet apo lshimet e larta t CO2
Sasia e CO2 i cili lirohet sht e barabart me sasin e cila thithet apo absorbohet gjat procesit t fotosintezs
krijimi i vendeve t reja t puns n mjediset rurale dhe zhvillim lokal
Mundson zhvillimin e teknologjive t reja inovative dhe t nxitur rritjen
Riciklimi i mbeturinave
Nuk prodhon apo bn zhurm, substanca t rrezikshme ose materie dhe gazra ndotse
Mund t prodhoj ngxehtsi dhe energji elektrike
Nevojitet mirmbajtje minimale
Mundson energjis lokale t pranishme me mim t ult t energjis
Mundsi pr eksport t energjis
Edhepse e ndryshon pamjen e peizazhit, megjithat, t gjitha aktivitetet bujqsore dhe industriale mund t realizohen pa penges
Mund t vendosen si n tok ashtu dhe n uj
Jep kontribut n menaxhimin e pellgjeve t lumenjve
Ka afat t shpejt t pagueshmris dhe t kthimit t mjeteve t investuara
E
n
e
r
g
j
i
a

e

d
i
e
l
l
i
t
E
n
e
r
g
j
i
a

g
j
e
o
-
t
e
r
m
a
l
e
B
i
o
m
a
s
a
H
i
d
r
o
-
e
n
e
r
g
j
i
a

E
n
e
r
g
j
i
a

e

e
r

s
Roli i qendrs pr menaxhim me kriza gjat ballafaqimit me kriza
Qendra pr Menaxhimin me Kriza paraqet nj subjekt shtetror prgjegjs pr paralajmrimin e hershm, monitorimin e situats dhe identikimin e riziqeve dhe rreziqeve q
mund t sjellin deri n situat krize, si edhe lajmrimin e t gjith pjesmarrsve n sistemin pr menaxhimin me kriza dhe t popullsis n RM.
Ai sht i organ i vetm i i kryesis shtetrore ku sht fut n fuqi dhe zbatohet kujdestaria 24-orshe pr pranim, prpunimin dhe shkmbimin e lajmrimive dhe informacioneve
pr ngjarjet e mundshme emergjente rreziqe e t gjitha llojet deklaruara t riziqeve dhe rreziqeve n RM.
Pr kt qllim, n qendrr sht themeluar dhe vazhdimisht 24 or funksionon numrin falas i telefonit pr thirrje emergjente - 195 - nga t gjitha linjat e mundshme t
komunikimit pr t gjith qytetart e Republiks s Maqedonis. Qllimi i funksionimit t ktij numri sht thirrje urgjente nga ana e do qytetari t Republiks s Maqedonis,
nes ka vrejtur apo regjistruar far do paraqitje ose rrezik i cili mund mund ti rrezikojn t mirat materiale ose njerzit, si edhe jetn normale.
Qendra e realizon prgjegjsin e vet nprmjet t parandalimit (prpara ndodhis s mundshme nga do lloj rreziku), paralajmrimit t hershm (njoftim ose paralajmrim
t popullsis aty ku ekziston paralajmrim paraqitjes s rrezikut) dhe menaxhimin me rreziqet q ndodhin, veanrisht nse ata mund t shkaktoj situat krize.
Shkurtimisht do ti shnojm llojet rreziqeve t mundshme ose rreziqe q kan ndodh, t cilat qytetart n rast se i vrejn mundet dhe duhet q urgjentisht ti paraqesin n
numrin falas 195: fatkeqsit natyrore si: trmetet, prmbytjet, dme t rrjeteve t ujit, shpndrajres t rryms, telekomunikacionit, dhe shpndrajres t gasit si dhe rrjete t
tjera, si dhe ndrprerje t furnizimit; rrshqitje t toks dhe krcnim t objekteve dhe t njerzve; rreshjeve s intensive t bors, rrug t pakalueshme, shkarkime apo zbrazje
elektrike, goditje t rrufes me pasoja; t rreshura t mdha t shiut me pasoja t shkaktuara; temperatura t larta ose t ulta t pasoja t shkaktuara; ndalim i qarkullimit
t rrugve; fatkeqsi apo havarie t mdha t shkaktuara nga aksidente, rreziqe t mdha t shkaktuara nga zjarret ose zjarre n zonat e populluara, ose n hapsir t hapur;
shprthime ose rrnime t objekteve; aksidente apo fatkeqsi rrugore, hekurudhore, ujore ose t trakut ajror; kontaminim i ajrit, toks, lumenjve, liqeneve, aksidente dhe
fatkeqsi t mdha, helimime masive me ushqim, me hemikalie; degradimi i mjedisit jetsor; municion i gjetur dhe rreziqe t tjera m t mdha t cilat mund t ndodhin apo
kan ndodhur.
THIRRJE-REKOMANDIM:
N T GJITH KTO RASTE T VREJTURA MENJHER PARAQITUNI N NUMRIN FALAS T TELEFONIT 195 DHE
NDIHMONI OSE SHPTOENI MJEDISIN TUAJ!

Qendra pr menaxhim me kriza e RM-s
www.ceprosard.org.mk