SAKARYA UNIVERSİTESİ

ENDUSTRI MUHENDISLIĞI

YÖNEYLEM ARAŞTIRMASI – II

EMİCİ(YUTUCU) ZİNCİRLER

DERS NOTLARI
Pek Çok ilginç markov zinciri uygulamalarında bazı durumlar emici (yutucu) ve geri
kalan durumlar geçici durumlardır. Böyle zincirler emici zincirler olarak bilinir.
Böyle zincirlerde eğer geçici durumlarla başlarsak eninde sonunda bu durumlardan
emici durumların birine geçeriz ve emici durumdan bir daha ayrılmayız.
ÖRNEK 7: ALACAKLI HESAP
Bir Firmanın Alacaklı hesap durumu yutucu markov zinciri olarak modellenebilir. Eğer
bir hesap 3 aydan fazla vadeyi aşmışsa böyle alacağı firma şüpheli alacak olarak
kaydetmektedir. Her bir ayın başında her bir hesap aşağıdaki durumlardan biri ile
sınıflandırılmaktadır.

Durum 1: Yeni hesap

Durum 2: 1 Ay vadesi geçmiş hesap
Durum 3: 2 Ay vadesi geçmiş hesap
Durum 4: 3 Ay vadesi geçmiş hesap
Durum 5: Ödenmiş hesap
Durum 6: Şüpheli alacak olarak kaydedilmiş hesap

Geçmiş verilere dayanarak aşağıdaki markov zinciri durumların bir aydan gelecek aya
nasıl değiştiğini göstermektedir.
 Yeni 1 ay 2 ay 3 ay Ödenmiş Şüpheli
Yeni 0 .6 0 0 .4 0
1 ay 0 0 .5 0 .5 0
2ay 0 0 0 .4 .6 0
3 ay 0 0 0 0 .7 .3
Ödenmiş 0 0 0 0 1 0
Şüpheli 0 0 0 0 0 1

Yukarıdaki matrisi okuyacak olursak; Alacak vadesi 2 ay geçmişse %40 olasılıkla 3 ay

vadesi geçmiş alacak olur ve %60 olasılıkla ödenmiş hesap olur.

Borç ödendiğinde veya şüpheli alacak olarak kaydedildiğinde hesap kapanır ve başka
geçiş olmaz. Bundan dolayı ödenmiş ve şüpheli alacak durumları yutucu durumlardır.

Burada Yeni, 1 ay, 2 ay, 3 ay geçici durumlar ve Ödenmiş ve şüpheli yutucu durumlar
olduğundan bu markov zinciri yutucu zincirdir. Herhangi bir zamanda geçici
durumdaysak eninde sonunda yutucu durumlara gelir bir daha bu durumu terk
etmeyiz.
Burada sorulabilecek bir soru; Yeni bir hesap hangi olasılıkla tahsil edilir bu ilerde
döneceğimiz bir konudur.
ÖRNEK 8 :İŞGÜCÜ PLANLAMA
Justice avukatlık Firması üç çeşit avukat çalıştırmaktadır: Genç, Kıdemli ve Ortak.
Verilen yılda .15 olasılıkla genç avukat terfi ettirilir ve kıdemli avukat olur ve .05
olasılıkla genç avukat firmayı terk eder. .20 olasılıkla kıdemli avukat terfi ettirilir ve
ortak olur ve .10 olasılıkla kıdemli avukat firmayı terk eder. .05 olasılıkla ortak avukat
firmayı terk eder. Firma hiçbir zaman avukatların kıdemini düşürmez.

Bu problemde pek çok ilginç soru bulabiliriz. Bu sorular Firmanın cevabını arayacağı
sorular olabilir. Örneğin; İşe alına genç avukat hangi olasılıkla ortak olmadan firmayı
terk eder? Ortalama olarak genç bir avukat kaç yıl firmada kalır? Bu gibi sorular ilerde
çalışılacaktır.

Justice firması problemini yutucu markov zinciri olarak aşağıdaki geçiş matrisiyle
modelleyebiliriz.
 Genç Kıdemli Ortak O.O Ayrılma O. ayrılma
Genç .80 .15 0 .05 0
Kıdemli 0 .70 .20 .10 0
Ortak 0 0 .95 0 .05
O.O Ayrılma 0 0 0 1 0
O. ayrılma 0 0 0 0 1

O.O Ayrılma  Ortak Olmadan Ayrılma

O.Ayrılma  Ortak ayrılma

Son iki durum yutucu durumdur. Diğer durumlar geçici durumdur. Örneğin kıdemli
avukatı düşünürsek, Bu durum geçici durumdur. Eninde sonunda kıdemli avukat firmayı
ortak olarak veya ortak olmadan terkeder. (Terk eden avukatın bir daha geri
dönmediğini kabul ediyoruz)
Yutucu zincirlerde şunları bilmek isteyebiliriz
1 Eğer Zincir verilen bir geçici durumdan başlarsa, yutucu duruma uğramadan her
bir geçici durum ne kadar ziyaret edilir. Yutulma olmadan önce kaç period verilen
durumda oluruz

2Eğer zincir verilen bir geçici durumdan başlarsa, her bir yutucu durumda
tamamlanma olasılığı nedir
Bu soruları cevaplamak için geçiş matrisini aşağıdaki gibi yazarız. Önce geçici durumları
yazarız, sonra yutucu durumları yazarız. Tariflerin anlaşılması için (s-m) adet geçici
durum (t1, t2,…,t (s-m) ) olduğunu ve m adet yutucu durum (a1,a2,…,am) olduğunu kabul
edelim.

Yutucu markov zinciri için geçiş matrisi aşağıdaki gibi yazılabilir

(s-m) sütun m sütun

(s-m) satır Q R
P=
m satır 0 I
Yukarıdaki formatta satır ve sütunlar sırasıyla t1, t2,…,t (s-m) ,a1,a2,…,am durumlarını
gösterir.
Q (s-m)x(s-m) matris olup geçici durumdan geçici durumlara geçişi gösterir
R  (s-m)xm matris olup geçici durumlardan yutucu durumlara geçişi gösterir
0  mx(s-m) matris olup yutucu durumdan geçici durumlara geçiş olmadığını gösterir
I  mxm matris olup yutulan bir durumdan çıkış olmadığını gösterir

Bu notasyonu örnek 7 ve örnek 8 için kullanırsak

ÖRNEK 7 : Devam (ALACAKLI HESAP PROBLEMİ)
Yukarıdaki notasyonlarla problemi tekrar ifade edersek

t1: Yeni hesap

t2: 1 Ay vadesi geçmiş hesap
t3: 2 Ay vadesi geçmiş hesap
t4: 3 Ay vadesi geçmiş hesap
a1: Ödenmiş hesap
a2: Şüpheli alacak olarak kaydedilmiş hesap

Bu problemin geçiş matrisi aşağıdaki gibi idi

Yeni 1 ay 2 ay 3 ay Ödenmiş Şüpheli

Yeni 0 .6 0 0 .4 0
1 ay 0 0 .5 0 .5 0
2ay 0 0 0 .4 .6 0
3 ay 0 0 0 0 .7 .3
Ödenmiş 0 0 0 0 1 0
Şüpheli 0 0 0 0 0 1
Yukarıdaki problemde s=6 ve m=2 dir.
Q (s-m)x(s-m)  Q 4x4 matristir.
R (s-m)x(m)  R 4x2 matristir.
O mx(s-m)  0 2x4 matristir
I mxm  I 2x2 matristir

Q ve R yi aşağıdaki gibi ifade edebiliriz.

0 .6 0 0 .4 0
0 0 .5 0 .5 0
Q= R=
0 0 0 .4 .6 0
0 0 0 0 .7 .3
ÖRNEK 8 : Devam (JUSTICE AVUKATLIK FIRMASI)

t1= Genç
t2 = Kıdemli
t3 = Ortak
a1 = Ortak Olmadan Ayrılma (O.O. Ayrılma)
a2 = Ortak Ayrılma (O. Ayrılma)
Bu problem için geçiş matrisi aşağıdaki gibi idi.

Genç Kıdemli Ortak O.O Ayrılma O. ayrılma

Genç .80 .15 0 .05 0
Kıdemli 0 .70 .20 .10 0
Ortak 0 0 .95 0 .05
O.O Ayrılma 0 0 0 1 0
O. ayrılma 0 0 0 0 1
Bu problemde s=5 ve m=2 dir

Q (s-m)x(s-m)  Q 3x3 matristir.

R (s-m)x(m)  R 3x2 matristir.
O mx(s-m)  0 2x3 matristir
I mxm  I 2x2 matristir

Q ve R yi aşağıdaki gibi ifade edebiliriz.

.80 .15 0 .05 0

Q= 0 .70 .20 R= .10 0
0 0 .95 0 .05
Şimdi Yutucu Zincirler hakkındaki bazı gerçekleri bulabiliriz.

1 Eğer Zincir verilen bir geçici durumdan başlarsa, yutucu duruma uğramadan her
bir geçici durum ne kadar ziyaret edilir. Yutulma olmadan önce kaç period verilen
durumda oluruz.

CEVAP 1: eğer şimdi geçici durum ti’de isek , ti’de yutulmadan önce geçecek beklenen
period sayısı (I-Q) -1 matrisinin ij’inci elemanıdır.

2Eğer zincir verilen bir geçici durumdan başlarsa, her bir yutucu durumda
tamamlanma olasılığı nedir

CEVAP 2: eğer şimdi geçici durum ti’de isek ve sonunda aj yutucu durumunda yutulma
olasılığı (I-Q) -1 R matrisinin ij’inci elemanıdır.
ÖRNEK 7 : Devam (ALACAKLI HESAP PROBLEMİ)

Şimdi bu problemle ilgili aşağıdaki soruları cevaplayalım.

1. Yeni bir hesabın eninde sonunda toplanma ihtimali nedir ?
2. 1 ay vadesi geçmiş hesabın eninde sonunda şüpheli alacak olma ihtimali nedir?
3. Firmanın satış ortalaması $100.000/ay ise , yılda ne kadar para toplanamaz?

CEVAP : Önce lazım olan matrisleri yazalım

0 .6 0 0 .4 0 1 −.6 0 0
0 0 .5 0 .5 0 0 1 −.5 0
Q= R= (I-Q) =
0 0 0 .4 .6 0 0 0 1 −.4
0 0 0 0 .7 .3 0 0 0 1
Gaus-Jordan Satır işlemleriyle (I-Q) matrisinin tersini buluruz.

t1 t2 t3 t4
t1 1 .60 .30 .12
t2 0 1 .50 .20
(I-Q) -1 = t3 0 0 1 .40
t4 0 0 0 1

a1 a2
t1 .964 .036
t2 .940 .060
(I-Q) -1 R= t3 .880 .120
t4 .700 .300
Şimdi soruları cevaplayabiliriz.
cevaplar
1) Cevaplar Yeni bir hesabın eninde sonunda toplanma ihtimali nedir ?
Burada t1 den a1’e geçiş sorulmaktadır. Bu (I-Q) -1 R matrisinin 1-1’inci elemanıdır.
(I-Q) -1 R matrisinin 1-1’inci elemanı = .964 ‘tür

2) 1 ay vadesi geçmiş hesabın eninde sonunda şüpheli alacak olma ihtimali nedir?
Burada t2’den a2’ye geçiş sorulmaktadır. Bu (I-Q) -1 R matrisinin 2-2’inci elemanıdır.
(I-Q) -1 R matrisinin 2-2’inci elemanı = .060 ‘dır

3) Firmanın satış ortalaması $100.000/ay ise , yılda ne kadar para toplanamaz?

Burada t1 den a2’e geçişi bulalım. Bu (I-Q) -1 R matrisinin 1-2’inci elemanıdır.
(I-Q) -1 R matrisinin 1-2’inci elemanı = .036 ‘dır.

Eğer 0,036 olasılıkla para tahsil edilemiyorsa %3,6 para tahsil edilememiş olur.

Eğer aylık satış = $100.000 ise yıllık satış = $1.200.000 olur.

Toplanmayan para = 3,6 * 1.200.000 = $43.200 yıllık toplanamayan para olur.

ÖRNEK 8 :Devam (İŞGÜCÜ PLANLAMA)
Örnek 8’de aşağıdaki sorular sorulmuş olsun
1. Genç avukatın firma için çalışmasının ortalama süresi nedir?
2. Genç avukatın ortak olma ihtimali nedir?
3. Ortağın firmada ortak olarak çalışmasının ortalama uzunluğu nedir?

ÇÖZÜM
Önce Gerekli matrisleri yazalım

.80 .15 0 .05 0 .20 −.15 0

Q= 0 .70 .20 R= .10 0 (I-Q)= 0 .30 −.20
0 0 .95 0 .05 0 0 .05
Gaus-Jordan Satır işlemleriyle (I-Q) matrisinin tersini buluruz.

t1 t2 t3
t1 5 2,5 10
t2 0 10/3 40/3
(I-Q) -1 = t3 0 0 20

a1 a2
t1 .50 .50
t2 1/3 2/3
(I-Q) -1 R= t3 0 1
Şimdi Soruları cevaplayacak olursak:
1) Genç avukatın firma için çalışmasının ortalama süresi nedir?
Burada (genç avukat olarak firmada çalışma)+(Kıdemli avukat olarak çalışma) + (Ortak
olarak çalışma) sürelerinin toplamı istenmektedir. Bu ise
(I-Q) -1 matrisinin 1-1 elemanı + 1-2 elemanı + 1-3 elemanı toplamına eşittir
= 5 + 2,5 + 10 = 17,5
Genç avukat ortalama 17,5 yıl firmada çalışır.

2) Genç avukatın ortak olma ihtimali nedir?

Genç avukatın ortak olma ihtimali firmayı ortak olarak ayrılması olasılığına eşittir.
t1’den a2’ye geçme olasılığıdır. Bu da (I-Q) -1 R matrisinin 1-2’inci elemanıdır.
(I-Q) -1 R matrisinin 1-2’inci elemanı = .50 Böylece genç bir avukatın ortak olma
ihtimali %50’dir.

3) Ortağın firmada ortak olarak çalışmasının ortalama uzunluğu nedir?

Burada t3 ile başlayıp t3’te kalma süresi nedir sorulmaktadır.
(I-Q) -1 matrisinin 3-3 elemanı aranmaktadır = 20

Ortak avukat firmada ortak olarak ortalama 20 yıl bulunur.

İŞGÜCÜ PLANLAMA MODELLERİ
Justice avukatlık firması gibi pek çok organizasyon kararlılık durumu sayılarını bilmek
isteyebilir.

Bir organizasyon düşünelim; Bu organizasyonun elemanları herhangi bir zamanda s

gruptan (1,2,…,s olarak etiketlenmiş olsun) birine ait olsun.

Her bir periodda pij fraksiyonu herhangi bir zaman periodunda grup i’de başlayıp bir
period sonra grup j’de olan elemanları göstersin. Aynı zamanda p i(s+1) herhangi bir
zamanda grup i’de olup bir period sonra organizasyonu terkeden fraksiyonu ifade etsin.

P sx(s+1) matris olsun ve i-j’inci eleman pij olsun.

Her bir zamanın başında organizasyon Hi kadar grup i’ye eleman kabul ediyor(tutuyor,
işe alıyor) olsun. Ni(t) period t başında grup i üyesi sayısı olsun.

Buradaki soru t büyüdükçe (Eğer varsa N i için Limit) Ni(t) bir limite yaklaşırmı?

Eğer Ni(t) bir limite yaklaşırsa o zaman N = (N1, N2, …, Ns) organizasyonun kararlılık
durumu sayıları olarak adlandırılır.
Eğer Kararlılık-durumu sayıları mevcutsa, aşağıdaki s tane denklemden oluşan sistemi
çözerek bu değerleri bulabiliriz. Eğer bu sayılar varsa, kararlılık durumunda i=1,2,…,s
için aşağıdaki eşitlik doğru olmalıdır.

Her bir periodda grup i’ye giren sayısı = Her bir periodda grup i’yi terkeden sayısı (14)

Eğer (14) doğru olmazsa en az bir grupta eleman sayısı kararlılık durumuna erişmez ve
eleman sürekli yığılmaya başlar.

Her bir periodda durum i’ye giren eleman sayısı =Hi + 𝑘≠ 𝑖 𝑁𝑘𝑝𝑘𝑖
Her bir periodda durum i’yi terkeden eleman sayısı =Ni * 𝑘≠ 𝑖 𝑝𝑖𝑘

Böylece kararlılık-durumu sayıları için eşitlik aşağıdaki gibi olur

Hi + 𝑘≠ 𝑖 𝑁𝑘𝑝𝑘𝑖 = Ni * 𝑘≠ 𝑖 𝑝𝑖𝑘 (14’)

Verilen pij ve Hi değerleri ile (14’) kullanılarak kararlılık-durumu-sayıları bulunabilir.

Tersine düşündüğümüzde, Eğer pij ve arzulanan kararlılık-durumu-sayıları verilmişse

(14’) işe-alma politikasını tesbit için kullanılabilir. Bu durumda (H1,H2,…,Hs) işe-alma
politikasını gösterir. Bazı durumlarda Hi değerleri negatif çıkabilir. Bu durumda işten-
çıkarmamız anlamına gelir. Aşağıdaki 2 örnekte bu konu açıklanmaktadır.
ÖRNEK 9 :
Küçük bir Ülkede vatandaşlar üç grupla sınıflandırılabilir: Çocuklar, Çalışan yetişkinler,
Emekliler. Bir yıllık zaman periyodundan birinde çocukların 0,959’u çocuk olarak
kalmakta ve 0,04’ü çalışan yetişkin olmaktadır ve 0,001’i ölmektedir. Verilen herhangi
bir yılda çalışan yetişkinlerin 0,96’sı çalışan yetişkin olarak kalmakta ve 0,03’ü emekli
olmakta ve 0,01’i ise ölmektedir. Emeklilerin 0,95’i emekli olarak kalmakta, 0,05’i ise
ölmektedir. Her yıl 1000 tane çocuk doğmaktadır.

1. Kararlılık-durumu-sayıları’nı bulun ?
2. Her bir emekli yıllık $5000 ücret almaktadır. Bu ücret çalışan yetişkinlerin
ödemesinden karşılanmaktadır. Emekli ücretlerinin ödenebilmesi için her bir
çalışan yetişkin ne kadar ödemelidir.
ÇÖZÜM :
1)
Grup 1 : Çocuklar
Grup 2: Çalışan
Grup 3: Emekli
Grup 4: Ölü

H1’in 1000 H2=H3=0 olduğu verilmiş

.959 .040 0 .001

P= 0 .960 .030 .010
0 0 .950 .050

Her bir periodda grup i’ye giren sayısı = Her bir periodda grup i’yi terkeden sayısı (14)
Şimdi (14’) ‘ü çözecek olursak Hi + 𝑘≠ 𝑖 𝑁𝑘𝑝𝑘𝑖 = Ni * 𝑘≠ 𝑖 𝑝𝑖𝑘 (14’)

1000 = (.04 + .001)N1 Çocuk

.04N1 = (.03 + .01)N2 Çalışan
.03N2 = .05N3 Emekli

Yukarıdaki sistemi çözdüğümüzde N1=24.390,24 N2=24.390,24 ve N3=14.634,14 olur.

ÇÖZÜM :
2)
N1=24.390,24 N2=24.390,24 ve N3=14.634,14 bulmuştuk

14.634,14 emekli vardır bunların aldığı yıllık ücret = 14.634,14 * 5000 dolar olur.

Çalışanın ödeyeceği ücret = (14.634,14 * 5000 )/ 24.390,24 =$3000 olur

Her bir çalışan yıllık $3000 ödemelidir.

Bu sonuç mantıklıdır çalışan sayısı emekli sayısının 5/3 katıdır ödeyeceği miktar bu
nedenle $3000 olmaktadır.
ÖRNEK 10: Örnek 8’e dönecek olursak. Justice avukatlık firmasının uzun vade hedefleri
50 genç avukat, 30 kıdemli ve 10 ortak çalıştırmaktır. Bu kararlılık durumu sayılarını
yakalamak için her yıl justice firması her bir avukat grubuna ne kadar avukat almalıdır?

ÇÖZÜM 10:
Grup1 = Genç
Grup 2= Kıdemli
Grup3 = Ortak
Grup 4= Ayrılan
Justice Firması N1=50, N2=30 ve N3=10 olmasını istemektedir.

.80 .15 0 .05

Örnek 8’den P matrisini yazarsak: P = 0 .70 .20 .10
0 0 .95 .05
Eşitlik sistemi (14’) kullanırsak
H1 = (.15 + .05) 50 Genç
(.15)50 + H2 = (.20 + .10)30 Kıdemli
(.20)30 + H3 = (.05)10 Ortak

Sistemi çözdüğümüzde H1=10, H2=1,5 H3=-5,5 olarak buluruz. Justice Firması istediği
sayıları yakalaması için yukarıdak sayılarla belirtildiği kadar ilgili guruba avukat işe
almalı ve işten çıkarmalıdır.