1.

1 Suursamummaa (Imaginative)

Amalli argasammuummaa suursammummaa asoosamaa himaannaa

qaamolee miiraatiin mirkanaawa. Hirmaannaan kun ammoo gama
barreessaatiinis ta’ee gama dubbisaatiin mullata. Gama kanaan,
barreessaan asoosamaa dandeettii haalaa naannoofi akkaataa jireenya
miseensota hawaasaa ija fooniitiin arge, gurra fooniitiin dhagehe, arraba
fooniitiin dhandhame, qaama fooniitiin tuqeefi funyaan fooniitiin fuunfate
gama miiraan dhandhamee dubbiftootallee miira foonii qofaan osoo
hintaane, miira sammuutiinillee akka dhandhaman taasisuu qaba.
Kanaafuu, hojiin asoosamaa dhangala’aa ogummaa kana gonfatee yoo
dhiyaate, onnee hundaa booji’uuf human horata jechuudha.

1.2 Cedhedhummaa (Web of Pattern)

Asoosama dheeraan keessatti, cancalummaan akkaataa walqabannaa

taateewwan asoosamichaa cimaa ta’uu agarsiisa. Asoosamni dheeraan haala
jereenya hawaasa addunyaa dhugaa bal’inaafi gadifageenyaan
daawwachiisuuf waan gargaaruuf seennaawwaniifi qooddattoota hedduu
hammata. Seenaawwaniifi qooddattoonni kunniinis walqabatanii addunyaa
moodeelaa asoosaan kalaqu guddisee agarsiisuuf gargaara. Jaargocha
asoosamichaa keessatti seenaan dursee dhufe seenaa booda dhufuuf akka
dhaabaafi dagaleetti bu’uura ta’aa; qooddaataan dura dhiyaate qooddataa
ittaanuuf daandii banaa asoosamicha qabiyee asoosamichaa gabbisaa
deema.

1.3 Barsiisummaafi Bashannansiisummaa

Asoosamni Asoosamni sonawwan hawaasaa kanniin akka seenaa,

xiiwwaasaa, xiinmaddaa kallattii dhiyeessuu osoo hintaane jaalala,
siyaasaafi baacootti irkifachuun jireenya hawaasa tokkoo akka daawwiteetti
agarsiisu. Asoosamni kallattiinis ta’ee karaa naannawaan kan barsiisuufi
kan bashannansiisu gama muuxannoo, mudannoo, aadaa, afaan, duudhaa,
ijjannoo siyaasa, falaasama, ilaalcha, beekkumsa naannoo, qaroominaafi
kabaja qooddattootaa hawaasa sana bakka bu’e qabuufi agarsiisuutiini.
Asoosamni hojii aartii waan ta’eef gaheen bakkeetti mullatu
bashannansiisuudha.
 GAAFFILEE QAYYABANNOO

Gaaffilee armaan gaditti kennamaniif barannoo armaan olitti dhiyaaterratti hundaa’uun deebii
kenni!

1. Dhugummaan asoosama dheeraa maaliin madaalamaa?

_____________________________________________________________________
_____________________________________________________________________
_____________________________________________________________________
2. Weeshummaan asoosama dhangala’aa maalirratti hundaa’a?
_____________________________________________________________________
_____________________________________________________________________
_______________________________________________________________
3. Asoosamni amala namummaa qaba yommuu jedhamu maal
jechuudha?
_____________________________________________________________________
_____________________________________________________________________
________________________________________________________________
4. Argasammummaan asoosamaa dheeraa akkamitti madaalama?
_____________________________________________________________________
_____________________________________________________________________
______________________________________________________________
5. Asoosamni amala cedhedhummaa qabaachuu qaba jechuun maal
jechuudga?
6. _____________________________________________________________________
_____________________________________________________________________
______________________________________________________________
7. Asoosamni gahee bashannansiisuutti dabalatee akkamitti barsiisuu
danda’a jettee yaadda?
_____________________________________________________________________
_____________________________________________________________________
__________________________________________________________
 BOQONNAA SADII

2 GOSOOTA ASOOSAMAA DHEERAA

Seensa

Asoosamni dheeraan kallattii addaddaatiin qoqqoodamuufi dhiyaachuu

nidandnda’a. Garaagarummaan baayyinaafi akaakuu asoosamootaa akkuma
raga, hubannoofi odeeffannoo barreessaan harkaa qabuutiin addadda ta’a.
Qooddiiwwan gurguddaan gama ijoo dubbii ykn dhaamsa asoosamichi irratti
fuulleffateetiin taasifaman kanneen armaan gargdiiti.

Kaayyoo Boqonnichaa

Dhuma boqonnaa kanaatti barattoonni:-

 Gosoota asoosama dhangala’aa nitarreessu

 Gosoota asoosama dhangala’aa addaan baasu
 Gosoota asoosama dhangala’aa ni addeessu.
1.1 Asoosama Dheeraa Seenaa (Historical Novel)

Asoosamni seenaa, seenaa namoota darbanii kan dhiyeessu yommuu ta’u,

seenaa warra amma jiranii haaromsuurratti xiyyeeffata. Asoosamni dheeraan
seenaa taateewwan seenaafi kanneen seenaan walqabatanirratti hundaa’ee
dhimmoota gadaa bara seenaa tokko keessatti raawwatame haala asoosama
atiin dhiyeessa. Asoosaan yoomessaafi taatee dhugaa seenaa darbeerratti
gaaaramuun gama qooddattoota uumeetiin seena irratti xiyyeeffate
gadifageenyaan ibsa. Asoosichi, gadaan ykn barri seenaa sana qabatamaanis
(fact) ta’ee taasisuuf hafuuraan ykn ruhaaniyyiin (sprit) dhugaa ta’uusaa
addeessuuf yaala.

2.1 Asoosama Dheeraa Xiinsammuu (Psychological Novel)

Asoosamni dheeraan gosa kanaa sammuu namaafi yaada nama tokkoo

keessa wantoota naanna’aanirratti xiyyeeffata. Qooddataa tokko fudhatee
wantoota sammuusaa keessa naanna’aniifi akkaataa yaannii sammuu dhala
namaa keessa itti deddeebi’u keessa deemee dhiyeessa. Kaayyoon asoosama
dhangala’aa Xiinsammuu keessoo eenyummaa qooddattootaa (inner selves)
umrii murtaawaa tokko keessatti ibsuudha. The psychological novel’s intent
is to reveal its characteristics ‘inner selves’ at a particular time in life.
Asoosamni dheeraan xiinsammuu wantoota gurguddoo lama of keessaa
qaba. Isaanis, steamof conscious kan jedhamuufi innerior monologue kan
jedhaman. ‘Stream of conscious yeroo yaadni qoddattoota lama kan walfaana
deemu walsimu yoo ta’u, interior monologue’n ammo sammuma akka yaa’u
kan ibsu.

2.2 Asoosama Dheeraa Amalaa (Manner Novel)

Maalummaa asoosana amalaa Harmon, William’fi Holman, (1996) yommuu

ibsan, A novel of manners is… “a novel dominated by social customs,
manners, conventions, and habits of a definite social class. In the true novel
of manners, the mores of a specific group, described in detail and with great
accuracy, become powerful controls over characters. The novel of manners is
often, although by no means always, satiric.”jedha.

Ibsa kanarraa hubachuun akkuma danda’amutti, asoosamni dheeraan

amalaa bal’inaan aadaafi duudhaa hawaasni tokko qaburratti hundaa’ee
amala gadhee miseensota hawaasaa kan ceephessuufi amala gaarii
kanjajjabeessuufi kan barsiisu. Asoosamni kun haala bulmaataa, safuu,
barsiifata, amantaa, ilaalchaafi falaasama hawaasa tokkoo bifa
asoosamaatiin dhiyeessa. Fakkeennaaf hammamillee bareeddu obbioleettii
fuudhuu akka hindandeenneefi haadhaafi abbaa reebuuf yaaluun gocha
abaaramaafi haraamuu akka ta’e agarsiisa. Addunyaa asoosamaa
keessattillee namni yaale yoo jiraate dhumarratti dheekkamsa waaqaatiin
akka rukutamu agarsiisa.

2.3 Asoosama Dheeraa Falaasamaa (Philosophical Novel)

Asoosamni gosa kanaa yaadiddamaafi ilaalcha hawaasaa, addunyaa, sona

naamusaafi kanneen biroo dhiyeessuuf gargaara. Namoota gaaffilee
falaasamaa addaddaa kaasaniifillee deebii kennuuf yaala. Asoosama
Falaamaa keessatti qooddattoonni yaadaafi ilaalcha hawaasa bakka bu’anii
calaqqisiisuuf gargaara. However, the philosophical novel is differs from
purely philosophical works because it embodies concepts in human
personality and directs attention to the characteristics who holds opinion
rather than just to the positions themselves.

2.4 Asoosama Dheeraa Barnootaa (Educational Novel)

Asoosamni barnootaa akkaattaa namni tokko beekkumsa itti argaturratti
xiyyeeffata. Asoosamni barnootaa gulantaawwan guddinasaa keessatti
danqaawwan (challenges) qooddataan kootamaa jireenyasaa keessatti akka
nama tokkootti keessa darbu dhiyeessuu miseensonni hawaasaa akka irraa
baratan taasisa.

2.5 Asoosama Dheeraa Abjuunjoraa (Fantasy Novel)

Asoosamni dheeraan faantaasii dhimmoota qabatamummaa hinqabne

abjawaafi maajikaawaa dhiyeessa. Qooddattoonni asoosama dheeraa gosa
kanaa qooddattoota akka bineensotaa, ergamtootaa, waliyyoota, qaamota
human maajikaatiin socho’an, lubbu dhabeeyyifi ruhaaniyyoota fa’a akka
namaatti namfakkoota taasisee dhiyeessa. Qooddattoonni gosa kanaa
human maajikaatiin deeggaramanii deeggaramanii dirqama namfakummaa
kennameef bahu. Qooddattoonni uumama raagamtaallee (Mythological
Beings) hirmaachisuun nidanda’ama.

2.6 Asoosama Dheeraa Qoryakkaa (Detective Novel)

Asoosamni qorannoo yakkaafi asoosamni icciitii haala walfakkaatuun

dhiyaatu. Asoosamni dheeraan gosa kana taa’ee haaraa, dhokataa, icciitiifi
adda (strange) ta’e haala nama dinqisiisuufi ajaa’ibsiisuun (puzzling) qoratee
dhiyeessa. Hariiroon qooddattoota asoosama akkanaa gidduu jiru icciitiin
kan guuttameefi hubachuuf aqlii cimaa kan barbaachisu ta’a. Kanaafuu,
asoosamni gosa kana dhimmoota hariiroo qooddattootaa giddutti dhokataa,
hiibboofi (puzzle) riphaa ta’aniif deebii laatuufi ifa baasuuf gargaara.
Asoosamni akkanaa asoosaa qorannoo yakkaa qabuufi dandeettii
basaastummaa qabuun dhimmootaa walqabataniif furmaata laachuuf
fayyada. Ijoo asoosama akkanaa namoota yakkarratti bobbabba’aniifi
kanneen yakka ittisuuf (security) bobba’anirratti hundaa’a.

2.7 Asoosama Dheeraa Piikaariskii (Picaresque Novel)

Jechi ‘Picaresque’ jedhu jecha Afaan ‘Spanish’ yommuu ta’u, hikkaan isaa
dheedhii, gadaanaa, yaraa ‘rough’ ykn ‘rascal’ jechuudha. Asoosamni gosa
kanaa gammachuu, gadda, jabinnaafi laafina hawaasa tokkoo mul’isuuf
gargaara. Qooddattoonni asoosama kanaa jireenya gadaanaa kan jiraatan
yommuu ta’u, sobduu, hattuu, kashlabbootaa ta’uu danda’u. Akkasumas,
maatii hiyyeeyyii hawaasa jireenya gadaa jiraatanirraa dhalatan ta’uu
danda’u. Kanaafuu, qooddattoonni asoosama pikaariskii namoota hawaasa
biratti fudhatamaafi kabaja hinqabne qooddattoota salphoo jedhamnii
beekkamu. Asoosamni kun yeroo baayyee bifa seenessootiin dhiyaata.

2.8 Asoosama Dheeraa Xiiwwaasummaa (Sociological Novel)

Namni tokko tasa hawaasa kessa jiraatu keessatti maal hojjachaa akka
jiruufi maal hojjachuu akka qaburratti hundaa’ee barreeffama. Ijoon
dhaamsa asoosama kanaa haala jiruu hawaasa tokkoorratti xiyyeeffachuun
dhiyaata. Kunis rakkoo hawaasaa furuuf malee haala siyaasaa
dabarsuurratti kan xiyyeeffatuu miti. Rakkina hawaasa sana keessatti
umamee jiru tokkoof furmaata kennuuf haala garaagaraa keessatti kan
ilaalamudha. Hawaasni suni kanaan dura maal osoo dalaguu rakkinni kuni
akka irra gahe yaaduun sanaaf furmaata barbaada. Akka kanaan boodattis
rakkinichi deebi’ee hin uumamneef dursanii fala barbaaduu irratti
xiyyeeffata.

2.9 Asoosama Dheeraa Xalayaa (Epistolary Novel)

Jechi ippistoolarii jedhuu jecha ‘epistle’ jedhurraa kan dhufe yommuu ta’u,
hiikkaansaa xalayaa jechuudha. Kanaafuu, gosti asoosamaa kun yeroo
baay’ee haala unkaa xalayaatiin dhiyaata. Haata’u malee, ippistoolariin bifa
xalayaa qofaan dhiyaata jechuu miti. Sababnisaas xalayaa malee kanneen
akka gaazexaa, barruuleefi kkf of keessaa qabaachuu waan danda’uufi.
Asoosamni gosa kanaa yeroo baayyee hariiroo jaalalaa jaalalleewwan lamaan
waliif qabanirratti xiyyeeffachuun waan barreeffamuuf yeroo baay’ee
qooddattoota umrii dargaggummaarra jiranirratti xiyyeeffata. Ippistoolariin
xalayaan xalayaadhaan waan deebi’uuf dubbistootaaf ifa ta’uu dhiisuu
danda’a.
 CUUNFAA

Boqonnaa kana jalatti gosoota asoosama dhangala’aa kanneen tahan ibsa

armaan oliifi muuxannoo kanaan dura qabduu waliin walitti ida’attee
/walitti fiduu/ hubannoo tokko irra akka geese nan abdadha. Gosootni
asoosama dhangala’aa kunis, Asoosama Dheeraa Barnootaa (Educational
Novel), Asoosama Dheeraa Falaasamaa (Philosophical Novel), Asoosama
Dheeraa Amalaa (Manner Novel), Asoosama Dheeraa Xiinsammuu
(Psychological Novel), Asoosama Dheeraa Seenaa (Historical Novel)fi kkf akka
tahaan ilaallee jirra.

Barreessitootni asoosama dheeraa barreessanis kanneen kana keessaa tokko

irratti xiyyeeffachuun barreessu danda’u. kana jechuun ammo barreessaan
asoosamni tokko asoosama barreesse keessatti gosa tokko qofaatu argama
jechuu miti. Asoosama tokko keessa gosti asoosama lamaafi isaa ol argamuu
malu. Garuu irra caalaan xiyyeeffannoo asoosama tokkoo gosa asoosamaa
keessaa tokko taha jechuudha malee.

Kanaafuu, namni asoosama dhangala’aa barnootaa barreessu tokko

yommuu asoosamasaa barreessu wa’ee xiinsammuu kaasee hawaasicha
hubachiisuu danda’a. Namni waa’ee asoosama seenaa barreessu tokkommoo
wa’ee amala namoota bara seenaa sana keessa jiraatanii kaasee mul’isuu
danda’a. Kunimmoo kan agarsiisu walkeessa fayyadamuu keenya mul’isa.
Kanatti aansuun immoo asoosamoota adda addaa yommuu dubbistu
gosoota asoosamaa keessaa isa kami akka tahe addaan baasi beeki.
 GAAFFIIWWAN QAYYABANNOO

Gaaffiiwwan armaan gaditti kennamaniif madda odeeffanno addaddaa

dubbisuudhaan deebisi!

1. Gosoota asoosama dhangala’aa maalfaadha?

_____________________________________________________________________
_____________________________________________________________________
_____________________________________________________________________
_______________________________________________________________
2. Gosoonni asoosama dheeraa maalfaadha?!
_____________________________________________________________________
_____________________________________________________________________
_____________________________________________________________________
_______________________________________________________________
3. Maddawwan asoosama dheeraa maalfaadha?
_____________________________________________________________________
_____________________________________________________________________
_____________________________________________________________________
_____________________________________________________________________
________________________________________________________________
 4. Tokkoon tokkoo gosoota asoosama dheeraatiif ibsa gabaabaa kenni!
_____________________________________________________________________
_____________________________________________________________________
_____________________________________________________________________
_____________________________________________________________________
5. Asoosamoota dheeraa gosa gosatti qoqqooduuf ulaagaan maali?
_____________________________________________________________________
_____________________________________________________________________
_____________________________________________________________________
_____________________________________________________________________
_____________________________________________________________________
BOQONNAA AFUR
3 SEENAA DAGAAGINA ASOOSAMA DHANGALA’AA

Seensa

Seenaan guddina Asoosama dheeraa kallattii garaagaraan, hayyoota

hedduun babal’taa kan tureefi seenaa adda addaa kan ofkeessaatti
hammateefi dhiyaachuu nidandnda’a. Seenaan dagaagina asoosama dheeraa
kuni garaagarummaan, baayyinaafi akaakuu asoosamootaa akkuma raga,
hubannoofi odeeffannoo barreessaan harkaa qabuutiin addadda ta’a.
Seenawwan dagaagiana asoosama kanneen gurguddaan tahan seenawwan
garaagaraa faana walqabsiisuun armaan gaditti dhiyaataniruu.

Kaayyoo Boqonnichaa

Dhuma boqonnaa kanaatti barattoonni:-

 Seenaa Guddina asoosama dhangala’aa nitarreessu

 Asoosamni dhangala’aan eessaa ka’ee eessa akka gahe addaan baasu
 Seenaa guddina asoosama dhangala’aaf kanneen daandii saaqan kan
biroo ni addeessu.

Daagaagina Asoosama Dheeraa (The Rise and Development of Novel)

Seenaan dagaagina asoosama dheeraa keessatti qabatamaan yeroo kanaa

eegalee tateewwan kana keessa darbe jennee dhugumatti lafa ka’uu bannus
wantootni guddinasaaf gumaacha guddaa tasisaan gabaabinaan akka
armaan gadiitti haa ilaallu.

3.1. Babal’atiinsa Dubbisuufi Barreessuu (The Rise of Literacy)

Seenaa dagaagina asoosama dhangala’aa dheeraa keessatti walakeessi

Jaarraan 18ffaa yaadannoo guddaa qaba. Jaarraa kun yeroo gareen
dubbistootaa (Reading Class) baayyinaan itti babal’ate. Asoosamni
dhangala’aan akka asoosama walaloo barreeffama malee bal’inaan afaaniin
dhiyaachuu waan hindandeenneef akka ogwalaloo seenaa eegala
barreeffamaan duraa hinqabu. Walaloon bifa ogafaaniitiinis ta’ee bifa waloo
qomaatiin dhiyaachuu waan danda’uuf dhaloota teknoolojii barreeffamaatiin
duras jira. Afwalaloon bakka dhaggeeffattoonni jiranitti waloo qomaatiin kan
dhiyaatu yommuu ta’u, asoosamni dheeraan ammoo barreessaafi dubbisaan
qaamaan osoo walbira hinjiraatin (wal beekuus dhabuu maluu) kitaabaan
walqunnamu. “The novel is typically written by an individual in private and
read silently by another individual who has no personal relationship with the
author.

3.2. Babal’atiinsa Dhaabbilee Maxxansaa (Printing Press Expansion)

Tolfamni waraqaafi manneen maxxansaa bu’aa teknoolojii hammayyaati.

Kanaafuu, dhaabbileen maxxansaa dagaagina asoosama dheeraatiif
wantoota ka’umsa ta’an keessaa isa tokko. Yaada kana cimsuuf jecha
barreessitoonni, “The novel is the child of printing press” jedhanillee jiru.
Yaanni kun asoosamni dheeraan du’aa dagaagina dhaabbilee maxxansaa
ta’uu agarsiisa.

Manneen maxxansaa altokkotti kitaabota kooppii hedduu maxxansuufi gatii

madaalawaan dubbistootaaf raabsuu danda’u. Dubbistoonni kitaabota
asoosama dheeraa, fagaatanii osoo hinbarbaadin naannoma jireenya
isaaniitii salphamatti argachuu danda’uusaanii dagaagina asoosama
dheeraatiif hedduu gumaachee jira.

3.3. Babal’atiinsa Dinagdee Daldalaa (Establishment of Market Economy)

Babal’atiinsi dinagdee daldaalaa barreessaa asoosama dhangala’aafi

dubbisaa walqunnamsiisuurratti shoora guddaa taphatee ture. Akkuma
asiin olitti ibsame babal’atiinsi manneen maxxansaa dagaagina asoosama
dhangala’aatiif gahee mataasaa kan gumaachan ta’anillee daldaaltonni
raabsan yoo hinjirre hamma yaadan deemuu hindanda’an. Hojiin daldaalaa
babal’achuun maxxansaawwan barreessaa bakka tokko jiran dubbisaa
bakka biraa jiru wajjiin salphamatti walqunnamsiisa.

Kanaafuu, daldaltoonnii dhaabbilee maxxansaa, barreessitootaafi

dubbistoota akka riqichaatti walqunnamsiisuun dagaagina asoosamaatiif
gahee guddaa taphachaa turan. Kun ammoo dhaabbileen maxxansaafi
barreessitoonni galii akka argatan waan taasisuuf si’aa’ina uumuudhaan
raabsaan barreeffamoota asoosama dheeraa akka cimu taasisa. Kanaafuu,
daldaalli babal’atiinsa asoosama dhangala’aatiif carraa uumee ture. The
sociology of the novel is based very much up on a market relationship
between authors and reader mediated through publisher.

3.4. Babal’atiinsa Manneen Kitaabaa (Circulating Libraries)

Jarraa 18ffaa keessa biyya Biriteeniitti (Britain) manneen kitaabaa

babal’achaa waan dhufaniif dagaagina asoosama dheeraatiif bu’uura guddaa
ta’anii turan. Asoosamoota dhangala’aa maxxansaman gabaarraa argachuun
dagaagina asoosama dheeraatiif tarkaanfii tokko yommuu ta’u, kanneen
gabaarraa dhiyaatan bitachuun ammoo namoota hundaaf walqixa salphaa
miti. Kanaafuu, bitachuu hindandeenne manneen kitaabotaarraa ergifatanii
dubbisuuf carraa argatan. Carraan kun ammoo barreessaafi dubbisaa
bal’inaan waan walqunnamsiiseef dagaagina asoosama dheeraatiif gahee
taphatee ture.

3.5. Jijjiiramiinsa Muuxannoo Dubbisuu (Shift in Reading Taste)

Bara giddugaleessaa (Medieval Period) keessa ummanni Biriiteen

heddumminaan kitaabota amantaa dubbisuun beekkamanii turan. Haata’u
malee, yeroodhaa yerootti ceehumsi warraaqsa Industirii (Industrial
Revolution) dinagdeefi hawaasummaa akkasumas fedhiin
addunyaalessummaa (secular interest) babal’ataa dhufe. Ilaalchi
addunyaalessummaa babal’achuun ammoo namoonni gammachuu
argachuuf jecha kitaaba amantaa dubbisuu caalaa gara kitaabota
asoosamaatti akka luucca’an taasisee jira.

3.6. Dhiibbaa Gabroomfattootaa (Colonial Influence)

Asoosamni dhangala’aan Afrikaa koloneeffatama Ardii Afrikaatiin booda

mul’achuu eegale. Hayyoonni biyya koloneeffattootaa barnoota biyya isaanii
gara Ardii Afrikaatti fiduun waan barsiisaniif Afrikaanonni hedduun
beekkumsa argachuuf carraa argatan. Kanaafuu, Afrikaanonni dursanii
carraa barumsaa argatan waan lammiiwwan biyya alaa Ardii Afrikaa
ilaalchisee barreessaanii maxxamsiisan hodofanii dubbisuuf human horatan.
Maxxansaawwan kabaja biyya Afrikaa gadi buusuufi ija tuffiitiin (derogatory
light) dhiyeessu dubbisanii sirreessuufi irrattii qabsaa’uuf carraa argatan.
Carraafi dhiibbaan sirni koloneeffattummaan uume lammiiwwan Afrikaa
akka kaka’umsa akka horataniifi ciminaan akka hirmaatan waan karaa
saaqeef kunis gamasaatiin dagaagina asoosama dhangala’aatiif ka’umsa
ta’ee ture.

3.7. Babal’atiinsa Addunyaalessummaa (The Rise of Secularism)

Addunyaalessummaan akkuma dhuunfaalessummaa miira haaraa seensa

(introduction) hawaasa kappitaalistii wajjiin walqabatee mul’ate.
Addunyaalessummaan namoonni gabrummaa ilaalcha amantaa jalaa bilisa
ta’anii addunyaa tanaaf hiika mataasaanii akka kennan waan jajjabeessuuf
dagaagina asoosama dheeraatiif gumaacha guddaa taasise. Kana jechuun
garuu, asoosamni dheeraan dhimma ergaafi qabiyyee amantaa gonkumaa
hinkaasu jechuu miti. “The modern novel emerges in a world in which people
were more and more likely to try to find non-supernatural explanations for
the problem which they faced. Even when a novelist wishes to make a
religious point, he or she has to put it in a context for secular explanation.”

3.8. Babal’atiinsa Magaalaawwanii (Growth of Town)

Hojiiwwan kalaqa sammuu kanneen akka asoosama dheeraa baadiyyaa

caalaa magaalaa keessatti carraa dubbifamummaa qabu. Sababni isaa
magaalaa keessatti namoonni baratan mi’aafi muuxannoo dubbisuu
qabaniifi hojii kalaqaarratti bobba’an baay’inaan magaalaa keessatti
magaalaa keessatti waan argamaniifi. Kana jechuun ammoo
barreessitoonniifi dubbistoonni asoosama dhangala’aa baadiyyaa keessa
gonkumaa hinjiran jechuuf osoo hintaane dhaabbileen maxxansaafi hojii
daldalaa hoo’aan magaalaa keessa waan jiruuf carraan guddaan magaalaa
jira jechuudhaafi. The Novel is associated with town rather than country life.

3.9. Hirmaannaa Dubartootaa (Involvement of Women)

Hanga dhuma jaarraa 18ffaa tti barreessitoonni asoosama dheeraa dhiirota

turan. Seensa jaarraa 19ffaa irraa kaasee dubartoonni asoosama dheeraa
dubbisuufi barreessuullee eegalan. Kun ammoo, dagaagina asoosama
dheeraa boqonnaa tokko fuulduratti tarkaanfachiise. Kanaafuu,
dubartoonni akka dubbistootaattis ta’ee akka barreessitootaatti dagaagina
asoosama dheeraa keessatti gahee guddaa taphatanii turan jechuudha.
“By the 19th century, women are a dominant element not just as readers but
also as writers of the novel.

3.10. Babal’atinsa Dhuunfaaleyyii (The Rise of Individualism)

Dhuunfaaleyyiiwwan namoota haala jireenyaafi duudhaa hawaasaa

mormuudhaan addunyaa mataa isaanii uummatanii kophaasaanii jiraatan.
Dhuunfaaleyyiin jireenya hawaasummaa gama hedduun waan qeeqaniif
taajjabbiin isaan barreeffamaan dhiyeessan babal’atiinsa asoosama
dheeraatiif hedduu gumaache. Jaarraa 18ffaa keessa babal’achuun ilaalcha
kanaa guddina asoosama dheeraatiif gahee taphatee jira. “Individualism
refers to the belief that an individual or a person seems his/herself as a
separated from the society and is interested in private life

CUUNFAA
Yaa leenjitootaa koorsii kanaa boqonnaa kana jalatti wa’ee seenaa guddina
asoosama dhangala’aa ilaalaa turre. Seenaa guddina asoosama dhangala’aa
keessatti asoosamni kuni yeroo kana, bakka akkasitti, nama akkas
jedhamuun biyya akkasii keessatti, bifa akkanaan eegalame jennee jala
murree ka’uu hin dandeenyu. Sababni isaas, asoosamni seenaa jiruufi
jireenya dhala namaa faana walitti dhufeenya cimaa waan qabuuf yeroo
akkasii eegale jennee murteessuun walitti dhufeenyi jiruufi jireenya dhala
namaa yeroo akkanaa eegale jennee murteessurra nu geesisa. garuu
wantootni akka ka’umsatti ilaalaman ni jiru.

seenaa dagaagina asoosama dhangala’aa keessatti tateewwan mul’achuu

asoosama kanaaf gahee olaanaa kanneen qaban, Babal’atiinsa Dubbisuufi
Barreessuu (The Rise of Literacy), Babal’atiinsa Dhaabbilee Maxxansaa,
Babal’atiinsa Dinagdee Daldalaa, Babal’atiinsa Manneen Kitaabaa,
Jijjiiramiinsa Muuxannoo Dubbisuu, Dhiibbaa Gabroomfattootaa,
Babal’atiinsa Addunyaalessummaa, Babal’atiinsa Magaalaawwanii,
Hirmaannaa Dubartootaa, Babal’atinsa Dhuunfaaleyyiifi kkf akka tahaan
illaalaa ture. Jarreen kana akka fakkeenyatti kaafne malee seenawwan
hedduun jiraachuu ni malu.

seenaa dagaagina asoosama dhangala’aa kanaaf sababootni armaan olitti

eeraman kunniin gumaacha isaan godhan olaanadha. Akkuma namni
addunyaa kanarratti uumameen jijjiirama garaagaraa keessa darbee as
gaheen asoosamni dhangala’aanis jijjiirama adda addaa keessa lufuun har’a
iddoo kana gaheera. seenaan sun dur haala kanaan as gahuunsaa immoo
dhalootni har’aa kuni bifa kanaan akka itti fayyadamuuf bu’aa guddaa
buuseera.

GAAFFIIWWAN QAYYABANNOO

Gaaffiiwwan armaan gaditti kennamaniif madda odeeffanno adda ddaa fi

muxxannoo kanaan dura qabdu fayyadamuun deebisi!

1. Seenaa dagaagina Asoosama dheeraa keessatti babbal’achuun

dubbistootaafi barreessitootaa akkamiin gumaacha qaba?
_____________________________________________________________________
_____________________________________________________________________
_____________________________________________________________________
2. Hirmannaan dubartootaa guddina asoosama dheeraaf gumaachaa
akkamii buuse? Akkamiin walqabata. Yaada kee bal’inaan ibsi?
_____________________________________________________________________
_____________________________________________________________________
_____________________________________________________________________
____________________________________________________________________
3. seena guddina asoosama dhangala’aa keessatti yaada babbal’atinsa
Addunyaalessummaafi dhunfaaleyyii jedhu akkamiin hubate? yaadni
kuni wal hin fallessuu? garaagarummaa isaanii ibsi.
_____________________________________________________________________
_____________________________________________________________________
_____________________________________________________________________
___________________________________________________________________
4. seenawwan siif dhiyaatan kana keessaa dhufaatii asoosama
dhangala’aa kanaaf gumaacha olaanaa qaba kan jettu kami? maaliif ?
_____________________________________________________________________
 _____________________________________________________________________
_____________________________________________________________________
____________________________________________________________________

BOQONNAA SHAN

4. CAACCUUWWAN ASOOSAMA DHANGALA’AA (Elements of Prose

Fiction )
Seensa.

Seenaan guddina Asoosama dheeraa kallattii garaagaraan, hayyoota

hedduun babal’taa kan tureefi seenaa adda addaa kan ofkeessaatti
hammatee ta’uu isaa boqonnaa darbe keessatti ilaaluun keenya ni
yadatama. Amma immoo asoosamni dheeraan tokko cacculeewwan
garaagaraa irraa ijaraamuu isaa tokko tokkoon ni ilaalla. Cacculeewwan
asoosasama dheeraa kanneen akka jargochaa, namfakkii, waldiddaa,
yoomeessaa, ergaa, ija (kalsenessuu)fikkf haalaan ni xiyyeeffatamu.
ruqooleen asoosama dhangala’aa kunis armaan gadiitti dhiyaatanii jiruu.

Kaayyoo Boqonnichaa

Dhuma boqonnaa kanaatti barattoonni (leenjittootni):-

 Caccuuwwan asoosama dhangala’aa nitarreessu

 Asoosamni dhangala’aan barreeffamoota biroorraa qabxiilee maaliin
akka adda bahu ni ibsu
 Tooftaa ittiin dhaamsa asoosama dhangala’aa ittiin hubatan ni horatu.
 Qoodiinsa yoomeessa asoosama dhangala’aa haalaan ni ibsu.
 Tooftaawwan dhiyeessan namfakkiiwwanii adda ni baasu
 Tooftaa itti dhiyeessa, gosoota, akkataatti yoomeessa assosama
tokkoo itti beekan ni addeessu.

5. Caaccuuwwan Aoosama Dhangala’aa (Elements of Prose Fiction )

Asoosamni dhangala’aan dameewwan akka asoosama gabaabaa, asoosama
giddugaleessaafi asoosama dheeraati. Dameewwan asoosama dhangala’aa
kunniin caaccuuwwan adda addaa irraa ijaarama. Caaccuuwwan kun
kophaa kophaa ta’uun kan ilaalaman osoo hinta’in waliin kan deemaniifi
kan walqabataniidha. Caaccuuwwan asoosama dhanga’aa walqabatoo waan
ta’aniif wa’ee caaccuu tokkoo yoo kaasne kan biroo kaasuun hin ooluu.
Asoosama dhangala’aa keessatti maalummaan caaccuuwwan kanniinii of
danda’aanii kan ibsaman yommuu ta’an, haala armaan gadiitiin dhiyaatanii
jiru.

5.1 Jaargocha (Plot)

Haala seenaan sun itti qinda’e, miidhagina seenichaaf kenne beekun

barbaachisaadha. Seenaan sun miidhage jechuun kan danda’amu haala
qindoomina issatiin. Jaargochii qindoomina ta’umsoota walqabate yoo ta’u
kunis salpha ykn walxaxaa ta’u danda’u.Jaargochi dhiyeenya tartiiba qabu
daandii seenaa hojii ogbarruu tokkooti.

Ibsoota jaargochaa armaan gadii kana dubbisuun yaada hubate barreessi?

Galmeen jechaa Oxford Advanced Dictionary akkas jechuun ibsa: “ plan or

line of events of a story especially of a novel or a story.” Kara birootinis,
jaargochii qindoominaa raawwii haala tartiibaa yeroo qabuun dhiyaatudha.
Kunis seensa walxaxiinsa waliinjiru, waldiddaa dhiphisaa deemuun fixee
ga’ee carraa namfakkii kootamaa tokko agarsiisun furmaata kennuun kan
xumuruudha.Yaada kana jecha hayyuu ogbarruu Shiley Geak line Lime
jedhamu ibsa armaan gadii kenni.

a. The plot as the organization of action was traditionally conceived as a

sequence of important moments arranged chronologically, with an
introduction, series of complications intensifying the conflict, a climax
clinching the fate of the central characters, a resolution and a
denouement that concludes and summarizes the issues.
b. Plot is the organization of a series of action or events usually moving
through conflicts to a climax and resolution. The arrangement often
implies causality and achieves certain effects.
 c. Plot does not concentrate on an individual hero or his fate or her fate.
Instead, its open structure permits the inclusion of other important but
minor characters.

Jaargochii waldiddaa humnoota lama jedduutti jiru adeemsifamuurraq

madda.Waldiddaan kunis calqaba ka’uun sadarka olaanaattii guddacha
deemeeti dhumarratti waldiddichii furmaata argata. Haallii kunis haala
armaan gaditiin dhiyaateera. Jaargocha haala Pilaatoon ka’uun yoo ilaallu
sadarkaa 5 qaba. Aristootil garu jaargocha iddo saditi ;seensa, walakkaafi
xumura jechuun qofa qoode ture.Sadarkaan shanan jaargochaa Pilaatoon
dhiyaatanis haala armaan gadiitiin dhiyaataniiru.

Climax
(guutmiira)

Exposition
(ka’umsa) Resolution
(furmaata
 5.1.1 Ibsa (Exposition):

Kun seensa seenichaaa yoo ta’u barreessaan seenduubee ykn odeeffannoo

qooddatootaa marsaatiif ibsa kenna. Kanamalees haala waldiddaan
uummamuu danda’uun ibsa. Fakkeenyaaf,

“Sagaleen hidda dhiigaa keessaa haloo bittimsu

wareersee hirriba keessaa na dammaqse. Miira naasuun
nafa mataa ol qabadhee ija didee walitti harkifatu gargar
deebisaa naannoo koo millachuuf osoon yaaluu sagaleen
duraa sun yeroo lammataaf natti dhagahame. “
Hinkaatuuree amma! du’I lafa kanarraa si haakaasuuti.
siinan jedham Obsaa! osoon asiin gadi mar’ummaan kee
irra ejjedhee achitti si hinhanbisiin amma dafii ka’ikaa
lafa kanaa! hum!... si gurbattiinana kan ati amma
guyyaatti raftuuf garbittiikee na seetemoo kunuunsituu!
hirribichi ka bara baraa siif haa tahu malee! jettee uffata
qorraa mukaan gadi na irraa harkifte (Abraam Tasfaayee
2008).

Akkaataan kanaan seenaan asoosamichaa qoddataa mummicha kan tahe

obsaafi haadha buddeenaa isaa gidduutti eegalame. Bakka kanatti iddootti
qoddattootni eenyummaa isaan itti barru, amala isaanii, gochaafi rawwii
isaanii faana akka walbarruuf kan taasifamuudha. Kanumarraa wanti
hubannu obsaan nama akkamii akka tahe, jireenya akkamii akka hawwu,
amma immoo jireenya akkamii keessa akka inni jiraatu tilmaamuu ni
dandaeenya. Gama biroon immoo haati buddeenaa obsaa ilaalcha isheen
obsaaf qabdu, jireenya akkamii akka isheen obsaa jiraachisaa jirtu
tilmaamuun ni danda’ama. Ka’uumsa kana keessatti obsaafi haati
buddeenaa isaa walitti dhufeenya akkamii akka isaan qaban ni tilmaamna.

5.1.2 Olka’iinsa (Rising of Action)

hirmaattootni seenaa ka’umsa keessatti walbaraa dhufan fedhii, amala,

kayyoo, taateewwan hawaasaa keessatti beekamaa tahan fudhachuu,
fudhachuu dhabuu yookiin gochaa garaagara qabaachuun wanta yaadan
sana galmaan gahachuuf ni carraaqu. Kana keessatti galma geessiftootni
seenaa sun yaadan waldhabaa walitti bu’insi isaanii jabaachaa adeema.
Ta’uumsota tartiibaan dhiyaatan keessatti ta’uumsi tokko kan biroo
uumuun waldiddaa olkaasa. Iddoo kanaatti dubbiin dubbii dhalaa deemuun
seenaan babaallata. Haala kanaan ta’umsoonni olka’a deemee fiixeerra ga’a.
Fakkeenyaf

“… Eeyyeen Obsaakoo, dubartii ani jechuutti jiru kuni

haadha buddeena kee har’ati.Lubbuun eessuma kee kan
ba’e harka obboleessa haadha buddeenaa kee keessatti.
ka jallatte fakkeessitee boroo mana warra ishiitti
galgalaan waamnaan obboleessi ishiimmoo ajjeesee
karoora maatii isaanii galmaan ga’e”. Garuu maaliif?
Maaliif ajjeesan?” “ilaa maal sitti fakkaate, eenyu akka
jalqabe dubbachuun rakkisaa ta’uyyuu achii dhufaatii
sanyii lachanuu gidduu gumaatu ture. Akaakiliifi
abaabiliin isaanii waliif warra gumaa turan. …. (Abraam
Tasfayee 2008)

Haala kanaan gochi haati buddeenaa obsaa reebichaafi gadqabiinsa guddaa

irraan geesisaa jirtu sana cinaatti, Abbaan Jaldeessoo seenaa isa darbe
caalaa ulfaataa tahe yommuu itti himu dhiphinarratti dhiphina dabalachaa
dhufe. seenaan bay’ee walxaxaa, obsaatti jireenyi dukkanaa’aa seenaan suni
dabalaa deemaa dhufe. Gochaa obsaarra gahaa jiru irratti taatee tahe kana
yommuu dhagahu, rakkinni isaa dabalaa deemuu, seenaan sunis olka’aa
deeme.

5.1.3 Guutmiira (Climax):

sadarkaa kanatti yerootti seenaan asoosamichaa seeneffama keessatti

iddoon kun iddoo olaana ta’e yeroo subseenichi sadarkaa olaanaa
ga’ee,waldiddaan jirus guddate furmaataaf karaa akka akka banamu
taasisa. Fakkeenyaaf,

…..kanaan jedhe osoo dhageessuu akka nama

hindhaga’initti cal’istee naa fiddee minjaala bukkee koo
jiru irra keesse. Duratti lafaa kaatee dubbii kan narraa
barbaaddu har’a osoon deebii kennuufii callisuun irra
dabartee nyaata naa laachuuun ishee ishee danuu na
raaje. Nyaatni na dhi’aates akka duraa haftee nyaata
isaan jalaa deebi’e hinturre. Beelli dandii gubbaatti na
sarde keessa koo badeera. garaan amma nyaata dide
 xiqqoo turee fidi yoo naan jedhe sababaan hin arganneef
amuma itti dideen nyaachuun yaale. nyaatan fedha malee
nyaachuu jalqabe goda garaachaa ga’ee na gube. Mata
boo’uunis battalummatti na jalqabe. Qaamni kiyya marti
dafqaan mirgise. Rifeensa mataatii hanga qeensa millatti
hidda dhiigaa keessa gahee na nyaate. Harkakoo dabalee
gara nyatichaatti hixachuu hin dandeenye. Sagalee ol
fuudhee, “way…wayyoo nan gubadhe…nan gubadhee…”
jechuu kiyyaan boodatti waan ta’e arguuf iji koo arguuf
umna dhabe, gurrikoos dhaga’uuf hin carroomne….
(Abraam Tasfaayee 2008)

Iddoo kanatti waanta nuti arginu seenaan barreessaan barreesse as gahe

kuni sadarkaa sadarkaadhaan guddachaa guddachaa deemuun yommuu
inni fiixeerra gahutu mul’ata. kana malees walitti bu’iinsi Obsaafi haadha
buddenaa isaa gidduutti ture sun haalaan dabalaa dhufee bakkatti garmalee
olka’ee argameedha. Bakka kanatti walitti bu’iinsi yookiin seenaan
asoosasamichaa garmalee olbahee kan mul’ateefi bakka seenichaaf
murteessaa tahetu jira. Iddootti waan hundumtuu goobanee olka’ee haalaan
mul’atudha.

5.1.4 Bu’iinsa (Falling of Action/:

Qindoomina jaargochaa kana keessatti waldiddaan uummamee dhiphinaa

keessa galee hirrachaa deemuun ta’uumsoota jiran ibsa gara furmaatatti
iddoo itti deemuudha. Fakkeenyaaf,

“kuticha keessaatti nu lamaan qofti afuu keenyaan Fedhiin

waan gammadde fakkaatti. “obsaa, namoota danuuti si
dubbisuu dhufee ture” jechaa barcuma natti butattee
teessee maqaa warra yadattuu naa yaamuu eegalte. “Fedhii,
mee amma naa himi, maaloo malaan taheen turee?”
Anumtiyyuu kanan dhagaye eda galgala erga abbaan kiyya
kilinikaa deebi’eeti. Fuula isaa si’an arge, ‘har’ammoo
dhukkubsattoota wal’anamuutti jiran keessaa eenyutu du’e
laata?’ jedhee tilmaameen ture. Inni garuu gadduu qofaan
hindhiisne; kutaa cisichaa seenee takka dugdaan ciisee
 boo’a takkammoo ol jedhee taa’ee aariin rifeensa mataa of
irraa funaana, hirbaata nyaachuufis tole hinjenne. Wa’een
amala isaa bitaa yommuu natti galu fayyummaa haadha
kiyyaa gafannaan haati kiyya fayyaa akka taateefi haati
buddeenaa kee nyaata waliin summii si nyaachisnaan
dhukkubsattee kilinika seenuu kee naa hime. Lafti bari’ee
ammaan dhufee ijaan sii arguutti waan lubbuun jirtu natti
hinfakkaanne ture” jettee afuura dheeraa bafatte (Abraam
Tasfaayee 2008) .

Yaada waraabbii kanarraa akkuma arginutti seenaan asoosamichaa inni

jalqabaa kaasee haalaan guddachaa guddachaa deemaa dhufee guutmiira
irra gahuun booda immoo gara qabbanaa’aa qabbanaa’aa deema.
Taateewwan walmuddaa turanis gara furmaata argachuutti kan deemanidha.
seenawwaan asoosamicha keessatti argamanis kanaan booda dabalaa
dabalaa kan deeman osoo hin taane hunduu suuta suuta hir’achaa deema.

5.1.5 Furmaata (Resolution).

Sadarkaa kanatti waldiddaan jiru furmaata argate yeroo dhuma seenichaatti

deemuudha. Waldiddaa jaargochichaatiifis furmaanni ni kennema.
Goolabni (Conclusion) ammoo addaan gala gabayaa galgalaati.
Fakkeenyaaf;

Kabajaafi jaalala ijoollotni moorichaa waliif qaban laphee

na hate. Ija guutanii walhinilaalan, gamtaan dalagu,
gamtaan nyaatu, gamtaan dhugu, marii’atanii hidhanii
marii’atanii hiiku, tokko gammaddee ka biraan hin gaddu.

Jireenyi mooricha keessaa akkuma uffata isaanii bifa

tokkicha. Angafni qutisuu isaatiif gama gaggaarii yaada.
Qutisuunis gorsa angafaa dhaga’ee dheekkamsa ni
fudhata. Maatii dhabaniis walii isaanitti obsuu
danda’aniiru. Bulchaan hoosteelichaa akka ijoollee isaanitti
ilaalanii waa’ee keenyaaf dhiphatu. Dhukkubi keenya
dhukkuba isaanii, daaruun keenya daaruu isaaniti,
micciramaa dhidhibanii qajeelchanii dhala isaanii godhatu
malee manaa baasanii daandii cinaatti hin gatani. Nu
cinaa malee nurraa hintaa’ani, nuuf malee nutti hinmalan,
hallayyaa qiliilee keessa akka hin buuneef marsanii nu
tiksu malee hallayyaa qiliileetti nu hindarbatan,
 hamaakeeta nu irraa dhorku malee hamaaketaaf nulaatan,
garaan gaddaan ilkaan isaani hinkolfu, dhugaa beeku;
dhugaatti ni amanu. Isaaniif sobni diina. Ofii farda koranii
ka lafa deemutti hin qoosan, suuta nutty himu malee
ifannaan nu hiwareersan, morodanii qara nu baasu malee
ka qara ba’e hindoomsan. (Abraam Tasfaayee 2008)

Iddoo kanatti wanta nuyi arginu wantoota namfakkiin olaanaa

asoosamichaa kan tahe obsaa bay’ee itti dhiphaachaa kan tureefi
lubbuun isaa kan wareegamaaf kennaa ture keessaa bahuun gara
jireenya aaragalfii yookiin boqonnaa qabuutti itti cehuun furmaata gama
tokkoon argatedha. Jechuunis Jireenya jibbisiisaa mana haadha
buddeenaa isaa keessaa bahee gara jireenya namootni hundiyyuu
walkabajanii jiraatanitti darbuun isaa seenaa asoosamichaa keessaatti
bakka itti obsaan jireenya isaa keessatti furmaata argatedha.

Seenaa asoosamichaa keessattis bakka itti furmaatni argame kana qofaa

osoo hin taane, seenawwaan garaagaraa haaluma kanaan kan kanaan
dura baay’ee babbal’achaa deemuun olka’an isaan boodas qabbanaa’aa
deemuun furmaatarra gahan kan biraammoo wa’ee obsaafi haadha isaati.
Fakkeenyaaf

“…. Barbaacha haadha kiyyaaf kan kaanu barumsa

keenya xummurree akka ta’e waliigallee turre. Garuu..
Fedhiikoo, ani garuu hindandeenye. Barumsa
sadarkaa lammaffayyu xumuruuf waggaa tokko
caalaatu sichitti na hafe. Naa game Fedhiikoo, naa
game. Dukkana keessatti ilaalaa, iyya ishii dhaga’aa
hangasitti cal’isuu hindandeenye. Doorsiisnifi kolfi
ekeraa Abbaa Jaldeessoo wareersee hirribaa na
dammaqsa. Jechi isaanii gurra keessaa na bilbila.
Kanaaf Fedhiikoo ka’uun qaba! dhaqeen haadha
kiyya du’arraa baraaruun qaba!” …… “ Barumsa kee
irraa jeeqamta jennee guyyaa guyyaatti waan irraa
geenye sii himuu irraa ofqusatnuyyu maatiin kiyya
waa’ee maatii kee irratti hidda malee xannacha miti.
kuni sitti fakkaachuu dhiisuu danda’a. Nuti garuu
maatii gargar faca’e walitti funaanuuf danuu
dhamaaneerra; dhama’uuttis jirra.Galatni waaqaaf
haa tahu malee dadhabbiin keenya gatii hin dhabne”.
(Abraam Tasfaayee 2008).
Haala kanaanis waldhabbeen asoosamicha keessatti haalaan finiinaa dhufe
suuta suuta jechuun yommuutti furmaata argachaa deeemu ni argina.
Seenaa asoosamichaa keessaatti ijoon guddaan Obsaa dhiphisaa ture wa’ee
eessa buutee haadha isaa waan taheef bu’aa bayii hedduun booda haati isaa
eessa akka jirtu karaa maatii Fedhiidhaan argamuun isaa furmaata guddaa
tahee mul’ata.

5.2 Namfakkii (Character)

Namfakkiin nama, bineensota, beelladoota, wantoota ykn humnoota hojii

kalaqaa keessatti nama bakka bu’anii hojii dhalli namaa hojjatu raawwatan.
Gama biraatiin namfakkoonni abbaa seenaa akkuma ta’uu isaaniitti yeroo
baay’ee namoota yoo ta’an, bineensotaafi wantoonni biroo akka hammatanis
hubachuu qabna. “character is a person or animal who takes part in the
action of a literary work). “The people in novels are referred to as characters.

Zerihun, (1992) Namfakkoonni addunyaa asoosamaa keessatti foon uffatanii,

amala ilma namaa gonfatanii, waan ittiin waamaman ykn gahee kennameefi
bakki jireenyaa qophaa’eefi afuura kan baafatan, kan dubbatan, kan
nyaataniifi dhugan, akka namoota addunyaa dhugaa kan jiraataniifi du’an,
kan beela’aniifi dheebotan, kan wal jaalataniifi wal jibban, kan
gammadaniifi gaddan, namoota addunyaa asoosamaa sammuu
barreessaatiin kalaqamaniiti jedha. Namfakkoonni bakkaafi bara
asoosamichi barreeffame keessaa waan maddaniif bakka bu’oota bara
sanaafi iddoo sanaa ta’anii aadaa, ilaalcha, yaada, jiruufi jireenya bara sanaa
calaqqisiisu. Kanaafuu, namfakkiiwwan yommuu filataman ulaagaawwan
sadan armaan gadii kan guutu ta’uu qaba. Ulaagaawwan kunniinis:-

I. Dhaabbattummaa (Consistancy):- Qooddattoonni sansaka tokko

qabaachuu qabu. Qooddataan tokko diriiraas haa ta’uu maramaa
amama dhaabbataa agarsiisuu tokko niqabaata. Qooddataan tokko
amala ittiin beekkamu sababa gahaafi amansiisaa tokko malee
akkuma tasaa cabsee amala (temperament) ittiin hinbeekkamne
haaraa akka calaqqisiisu irraa hineeggamu. Jijjiiramuun amala dura
qabuu dirqama yoo ta’e, amanamummaa akka qabaatu yeroo gahaa
fudhatee kan mul’ate ta’uu qaba.
II. Kaka’umsa (Motivation):- Amala Qooddataa asoosaamaa akka tasaa
kan hinmudanne akka ta’e olitti ibsamee jira. Amala qooddataa tokkoo
 jijjiiruu murteessaa yoo ta’e, jijjiirama sanaaf bu’uurri cimaafii haalli
amansiisaan jiraachuu qaba. Haalli jiru sun jijjiirama barbaaddame
dhaqqabsiisuuf ga’umsa kan qabu ykn dhiibbaa geessisuu kan
danda’u ta’uu qaba. Jijjiiramni ka’umsa cimaarraa madde dubbistoota
ykn jamaa birattillee fudhatamummaa qaba.
III. Dhugfakkummaa (Plausability):- Qooddattoonni asoosama
dhangala’aa murtaa’inaan, akka waliigalaatti ammoo qooddattoonni
asoosamaa nama addunyaa dhugaa kan fakkaataniifi kan amanaman
ta’uu qabu. Dhugfakkee yommuu jedhamu, guutumaan guututti
dhugoo (real) ykn abjoonjora (fantacy) jechuu osoo hintaane amalli
namummaa calaqqisiisu kan nama hinshakkisiifneefi dhugama kan
fakkaatu jechuudha. Amalli kunis sansaka qooddattichi asoosamicha
keessatti qaburraa kan madde ta’uu qaba.

Hayyoonni ogbarruu akkaataa namfakkoonni gahee, amala isaan qaban

akkasumas jiruufi jireenya isaanii irratti hundaa’un akkaakuu adda
addaatti qooduu. Haaluma kanaan namfakkoonni gosoota gurguddoo lamatti
qoodamu.

5.2.1 Gosoota Qooddataa Hirmaannaan (Functional)

A. Namfakkii Kootamaa (Protagonist):

Namfakkiin kootamaa qooddataa muummichaa seenaan asoosamichaa

irratti xiyyeeffatu. Asoosaama dhagalas’aa ykn diraamaa keessatti
namfakkiin kootamaa seenaa olaanaa kan qabuufi seennicha keessatti
jalqabaa hanga dhumaatti abbaa seenaa ta’ee kan hirmaatu. Namfakkiin
muummeen seenaa asooosamichaa, gochaawwafi dhaamsa isaaf giddu
galeessummaan barbaachisummaa olaanaa kan qabuufi gahee guddaa kan
taphatu. Fakkeennaaf Asoosama ‘Godaannisa’ jedhu keessatti qooddataan
kootamaa Abdiisaa Soolan. Abdiisaan qooddataa seenicha keessatti
olaantummaan hirmaataa ture.

B. Namfakkii Masaanuu (Antagonist)

Namfakkiin masaanuu humna seenaa asoosamaa tokko keessatti faayidaa,

adeemsa ykn gocha qooddataa kootamaa mormuu hirmaatu. Namfakkiin
masaanuu iddoo barbaachisaa ta’e qofatti gahee mataasaa taphachuuf
faallaa namfakkii muummee ta’ee socho’a. Namfakkiin masaanuu faallaa
gochaafi ilaalcha namfakkii kootamaati jechuun diina namfakkii kootamaati
jechuuf miti. Fakkeennaaf asoosama gabaabaa Qorsa jechu keessatti
namfakkiin kootamaa Lubaabaa yommuu taa’u masaanuun ishee ammoo
obboleessuma ishee Abdiidha. Abdiin gocha isheen nama eenyummaan isaa
hinbeekkamne wajjiin eegalte morma malee faayidaafi badhaadhina
Lubaabaa jibbee yookaan hinaafeetii miti.

C. Namfakkii Gargaaraa (subordinate characters)

Gosti namfakkii kanaa galma gahiinsa senichaa keessaatti qooda mataa

isaanii kan qabanidha. Namfakkiin kuni akka namfakkii kootamaa (olaanaa)
seenaan suni isaa irratti xiyyeeffate barreeffama osoo hin taane yookiin
ammo akka namfakkii masaanuu faalla tahanii kan argamani osoo hintaane
namfakkii kootamaas tahe namfakkii masaanuu deeggaruun seenicha gara
fuulduraatti adeemsisuuf kan yaalanidha.

5.2.2 Gosoota Namfakkii Amalaan (Behavioral Characterization)

Namfakkiiwwan asoosama gabaabaas tahe dheeraa keessatti barreessaa

asoosamichaa haala adda adda irratti hundaa’uun uumuu ni danda’a.
Ulaagawwan inni irratti bu’uuree uumu keessaa tokko amalan isaan
qabaniin bakka garaagaraatti qoodee dhiyeessuu danda’a.

A. Namfakkii Jijjiiramaa/Marsaa (Dynamic/Round Character)

Namfakkiin jijjiiramaan qooddataa hirmmaannaa jalqabaa hanga dhumaa

keessatti jijjiirama qaamaa, qalbii, hawaasummaa, xiinsammuu, dinageefi
haalaafi amalaafi kkf agarsiisu yommuu ta’u qooddataa muummichaa ta’uu
danda’a. Namfakkiin jijjiiramaan namfakkii marsaati.

Namfakkii marsaa kan jedhaman kanneen kallattii garagaraatiin kalaqaman,

amala hedduufi xaxamaa qabaachuutiin kan beekamani. Namfakkiiwwan
marsaa jechuun, “the round characters are complex and have manifold
characteristics “. Kana jechuun namfakkii marsaan akkuma armaan olitti
ibsame amala walxaxaa ta’eefi wantoota jijjiirama adda addaa kan
agarsiisan. Namfakkiin marsaa yeroo hunda haala wal fakkaatuun kan
adeeman osoo hin ta’iin jireenya isaanii keessatti kanneen jijjirama
garaagaraa fidani.
Namfakkiin kunis amala armaan gadiin beekama.

a) Jireenyisaa kallattii adda addaan kan kalaqame tahee amala walxaxaa

kan qabudha.
b) Bu’aa bayii jireenya walxaxaa ta’een kalaqamanii kaayyoo isaanii
galmaan gahachuuf kan tattaafatanidha.
c) Rakkina hedduu kan kessummeessanidha.
d) Waa’ee jireenyaa ilma namaa kan xiinxalan, raagan, bifa jireenya adda
addaa faana walqunnamtii kan qabaniifi haala salphaa taheen
eenyummaafi amala isaanii beekuun kan hin danda’amne
e) Seenaa dhiyaate keessaatti amalaafi gocha garaagaraa kan mul’isan
f) Akka fixeensaa ganama mul’atanii guyyaa kan badan osoo hin taane
boqonnawwan asoosamichaa keessatti deddeebi’anii kan mul’atanidha.
g) Seenaan rawwatamu irra jireessi isaa namfakkoota kanaan
rawwatama
h) Namfakkiin kuneen namfakkii olaanaa tahuu danda’a. Namfakkiin
olaanas marsaa tahee argamuu danda’a.
B. Namfakkiin Diriiraa (Flat/Static Character)

Namfakkii diriiraa kanneen jedhaman immoo, akkuma mul’ataniin

salphaatti amalliifi fedhiin isaanii maal akka ta’e adda baasamu. Waan
murtaa’e tokko qofa deddebi’anii hojjatan. Seenaa asoosamichaa keessatti
gochoota garaagaraa keessa seenuuun jijjiirama hinagarsiisani. “Flat
characters are minor characters in work of fiction who do not undergo
substantial change or growth in the course of a story.”

Yaadni kun kan ibsu namfakkii qajeelaan kanneen kootama hin taane,
muuxannoo kan hin qabneefi barbaachisummaan isaanii gad aanaa ta’anii
jijjiirama kan hin agarsiisnedha. Garuu, namfakkiiwwan maramaan
boqonnaawwan hedduu keessatti gocha adda addaa raawwachuun yeroo
dheeraa seenaa asoosamichaa keessa kan turan ta’anii seenichis waa’ee
isaanii irratti kan xiyyeeffatudha. Namfakkiin kunis amaloota armaan
gadiin beekama.

a. Eenyummaafi malummaansaa mala salphaan beekama.

b. Amala murtaa’aa irra deddebi’amee yaadatamu tokko qaba.
 c. Haalaafi ta’iinsa garaagaraa keessatti hin jijjiiramuu
d. Jireenyi isaa walxaxaa kan hin taane yeroo baay’ee ergaa beekamaa
qeenxee yookiin lama qabaatee argama
e. Irra caalaan namfakkii olaanaa ibsuuf kan kalaqamnidha
5.2.3 Namfakkeessuu (Characterization)

Namfakkeessuu jechuun tooftaa, seera, heerafi mala barreessaan kalaqa

tokkoo hirmaattoota seenaa sanaa kan uumudha. Namfakkeessuun filannoo
tooftaa asoosichi sansaka, dhaabbata, gocha, akkaataa dubbii hamilee,
ilaalcha … qooddattootaa ibsuuf itti gargaaramu. Barreessaan tokko
namfakkii yommuu uumu

 Ilaalcha dhala namaaf qabufi beekumsa dimshaashaa qabu irraa

ka’uun uumuu qaba.
 Bifaafi amala mataasaatii namoota addunyaa dhugaa kana
keessaa jiraatanii kan ofiisaatii beeku bu’uura tasifachuun
dalaguu qaba.

Ka’umsi namfakkii nama dhuguma lubbuudhaan addunyaa kanarra jiru yoo

ta’eyyu asoosichi asoosamicha keessaatti namfakkii inni uumu bakka bu’aa
isuma lubbuu jiru yookiin ture sana ta’a. kanaafuu namfakkiin kan
barreessaan muuxannoo jireenyaa keessatti namoota argeefi kan beekurraa
amala adda addaa walitti funaanee kalaquun nama arga yaadaatiin
uumamedha.

Asoosaan namfakkii uumu tokkoof bifa, qaama, amala keessoo tahe

filachuuf amala nama tokkoo yookiin hedduu xiinxaluu, hordofuu,
sakatta’uun uumuu qaba. Asoosesichi namfakkii uumu sanaaf amalawwan
barbaachisoo ta’an hamma argatuutti muxannoo isaan namoota adda
addaarratti xiyyeeffachuufi amala kaayyoosaa galmaan gahu namoota adda
addaarra argachuu danda’a. haatahu malee, barreessaan yommuu
namfakkii uumu bifaafi amala filachuu qaba.

Amala nama tokkoo guutummaa guututti rakkisaa waan taheef filannoonsaa

bifaafi amala namfakkii tokkoo namfakkii biroorraa adda baasuurratti
xiyyeeffachuu qaba. Amalawwan filataman kunis namfakkiiwwan uumaman
sunniin sammuu dubbisaatti akka maxxananiifi dubbistootan akka
yaadataman gochuu kan danda’u tahuu qaba. Gochi namfakkiin tokko
dalagu, haasaan afaan isaati bahu, yaadni namfakkiin sun dhiyeessu
martinuu umriisaafi sadarkaa barnootaa faana kan deemu, bakkaafi yeroo
keessa jiraatu kan calaqqisiisu, sadarkaa jireenya isaa kan bu’uureffatefi
haala naannoosaatti argamu faana kan walgitu tahee argamuu qaba.

Barreessan ulaagaalee armaan olitti ibsaman kana hordofee yoo uume,

dubbistootni kitaabicha dubbisan namfakkiiwwan sunniin dhuguma amala
namaa qabu (nama fakkaatu), nama fakkata/tti jedhanii amananii
fudhatu.dubbistootni amantaa kana akka qabaataniif immoo eenyummaafi
sansakkaan namfakkiiwwanii ifatti mul’achuun beekamuu qabu. Kana
jechuunis namfakkiiwwan kunneen

a) Kan dubbistootni waliin kolfan yookiin itti kolfani

b) Kan dubbistootni waliin gaddan yookiin itti gaddan
c) Kan dubbistootni jallatan yookiin jaallatan
d) Kan dubbistootni rakkina isaa/shee waaliin hirmaatan yookiin
baga kan ittiin jedhan
e) Kan dubbistootni amala duraan qaban dhiisanii namfakkiiwwan
akka fakkeenyaatti fudhachuun akka jijjiiramaniif humna qaban
tahanii kalaqamuu qabu

Namfakkiin asoosama keessatti argamu tokko dubbistoota biratti argamu

tokko dubbistoota biratti amanamummaafi fudhatamummaa qabaachuu kan
danda’u yoo heerawwan asoosamni eegee barreeffamu hordofedha.
Barreessaan tokko namfakkii yommuu uumuu qabxiilee inni hordofuufi
heerawwaan eegamuu qaban keessaa muraasni kan armaan gadiiti

A. Amala Turaalessa Qabaachuu. Amala turaalessaa jechuun

namfakkiin uumame sun waggootii dheeraadhaaf dhala namaa
tokkorratti kan mul’atu jechuudha. Amalli turaalessaa kunis
amalasaatiin, gochasaa, yaadaafi fedhasaatiin walumaagala amala
namfakkii keessaafi alaa mul’achuu qaba. Barreessaan amalafi gocha
namfakkiiwwanii sababa quubsaafi amansiisaa ta’e malee jijjiiruu hin
qabu.
 B. Amala Mudaa Qabaachuu. Namfakkii tokko amala (sansakkaa) isaa
kan gonkuma mudaa hin qabne tahee kalaqamuu hin qabu.
Sababiinsaa
a. Namni dhugumaan addunyaarra jiraatu tokko amala mudaa hin
qabnefi tokko qofaa kan qabu miti. Kana jechuun ciminas
dadhabinas qabaachuu mala. Gochaafi amalaasaa keessatti
garummaanis gadhummaanis ni argama.
b. Walitti dhufeenya namoota jidduutti mul’ataninis namni tokko isa
tokoof garaa laafeessa kan biroof immoo garaa jabeessa tahee
argama. Isa tokko gargaaree isa kaanimmoo dhiisuu danda’a.
C. Walitti dhufeenya namfakkii biroo waliini. Namni addunyaa dhugaa
kana keessa jiraatu akkuma qophaasaa jiraachuu hin dandeenye
namfakkiiwwan asoosama keessatti argamanis, sababoota adda
adaatiin walitti dhufeenyi jidduu isaanitti mul’atu gaarii yookiin
gadhee tahuu mala. Dimshaashumatti, gosootni walitti dhufeenyi
jidduu isaanitti mul’achuu danda’uu, firaafi diina, firaafi fira, diinaafi
diina, abbaafi ilma, barataafi barsiisaa, hiriyyootafi kkf tahuu danda’u.
seenaan asoosamichaa kan babbal’achaa adeemus walitti dhufeenya
namfakkiirraa kan ka’eeni.
D. Sababa Ta’uu. Walitti dhufeenya ykn walqunnamtii qabanis tahu
jireenya dhuunfaa isaanii keessatti gochi namfakkiiwwanii dalagan
ejjennoon isaan irra gahan akkasumaan osoo hin taane sababa
qabaachuu qaba. gochaa namfakkiiwwan dalaganiifi yaada isaan
dhiyeessaniif ka’uumsa kan tahe sababni jiraachuu qaba. waliigalatti,
gocha namfakkootni taasisan jijjiirama amalaa mul’isaniif barreessan
sababa quubsaa barreessuu qaba.

Barreessaan kalaqa isaa keessatti namfakkiiwwaan karaalee adda addaa

fayyadamuun uumuu ni danda’a. Barreessitootni tokko tokko eenyummaa
namfakkiiwwaanii dhoksuun dubbistootni ofuma isaanii akka hordofanii,
eenyummaa, dalagaafi kaayyoo isaanii akka beekaniif dubbistootaaf banaa
godhanii dhiisu, Gariin immoo seenaa asoosamichaa keessatti eenyummaa
namfakkiiwwan ofumaa barreessuun dubbistootaaf dhiyeessu.
Namfakkiiwwan kanas karaa kallattiifi alkallattiin kalaquu malu:

A. Namfakkeessuu Kallattii: Namfakkeessuun tooftaa sansakni

(personality) qooddataa tokkoon ittiin uumamuufi ittiin dhiyaatu.
Eenyummaan qooddataa tokkoo karaa adda addaatiin dhiyaachuufi
baratamuu danda’a. eenyummaa qooddataa tooftaa himuutiin dhiyaatee
ammoo dubbisaan afaanuma seenessaa ykn asoosaarraa bara.
Fakkeennaa aasoosama Godaannisaa keessatti eenyummaan Abdiisaa
Soollan kallattiin kan himame yommuu ta’u, eenyummaa Weejee ammoo
gochootaafi haala dubbiisheerraa baruun nidanda’ama.
B. Namfakkeessuu Alkallattii:. Tooftaawwan namfakkeessuu keessaa inni
biroon immoo namfakkeessuu alkallatti yommuu tahu, Eenyummaa
qooddataa tooftaa agarsiisuutiin dhiyaatee dubbisaan haala dubbiifi
raawwiisaarraa kan baru yommuu ta’u, Eenyummaa qooddataa tokkoo
waan qooddatichi hojjaturraa, waan dubbatamurraa, ilaalchasaarraa,
waan qooddattoonni kuuwwan waa’eesaa yaadanirraa, bakkaafi haala
jireenyasaarraa haala uffannaa isaarraa akkasumas waan qaamni isaa
fakkaaturraa hubachuun nidanda’ama.

walumaa galatti, barreessaan asoosama tokkoo namfakkoota

namfakkeessuu keessatti uumee itti gargaarame kaneen karaa kallattiifi
alkallattiin cinaatti dandii adda addaan agarsiisuu danda’a. Akka
dubbistootni isaa sirriitti waan inni barreesse haalaan hordofaniif yookiin
akka isaan xiinxalaniif karaa jechaa, gochaa, haalaa dhaabbii, walitti
dhufeenya qoddattoota biroo waliin qaban irraa, yaadaafi fedhii isaaniirraa
waan garaagaraa hubachuun ni danda’a’ama.
 5.3 Waldiddaa (Conflict)

Waldiddaan caaccuuwwan miseensota asoosama dhangalaaaafi diraamaa

keessatti mul’atu keessaa isa tokkoofi baay’ee barbaachisaadha. Candy,
etal. (1997: 50) akka ibsutti, “conflict is a struggle between two opposing
forces in the plot of a story.” waldiddaan qabsoo humnoota faallaa ta’an lama
gidduutti adeemsifamu ta’ee, jaargocha asoosama dhangala’aafi diraamaa
tokkoo keessatti kan argamu ta’uusaati. Melakneh(1999;63) waldiddaa yoo
ibsu, “Conflict is a clash of actions,ideas, desire or will.” Jedha. Akka yaada
kanaatti waldiddaan, walitti bu’iinsa gochootaa, yaadaa fi fedhii namfakkoota
gidduutti uumamu ta’uusaati.

Edmund, etal. (2005) akka ibsuttutti, “A conflict is a struggle between two

forces in literary work.” Akka yaada kanaatti waldiddaan hojii ogbarruu
keessatti qabsoo humnoota lama gidduutti taasifamu ta’uusaati.
Barry.et.al.(ed).(1992;184) immoo yoo ibsu,”Conflict is a struggle between
opposing forces that is the basis of the plot of a story.” Jechuun ibsa.Yaadni
kun waldiddaan jargocha seenaa tokkoof bu’ura ta’ee, qabsoo humnoota
walfaallessan gidduutti adeemsifamu ta’uusaa agarsiisa. Asoosama tokko
keessatti waldiddaan qooddattoota gidduutti (Physical Confilct), qooddataafi
hawaasa gidduuttii (Ethical conflict) akkasumas, qooddatama tokko keessatti
(Emotional/Psychological) uumamuu danda’a.

5.3.1 Gosoota Waldiddaa

Waldiddaan gochaa walmormiiwwaan qamoota lama jidduutti dhimmoota

garaagaraarratti taasifamudhaa. Gochaan walmormii yookiin waldhabiinsi
kunis haala lamaan mul’ata. Isaanis:- waldiddaa qaama alaafi waldiddaa
qaama keessaan walitti bu’iinsa sana mo’achuuf kan taasisanidha.

5.3.1.1 Waldiddaa Alaa (External conflict)

Waldiddaan alaa kan jennu qamootni waldorgoman yookiin walmorman lama

yommuu isaan olaantummaa isanii agarsiisuuf carraaqanitu mul’ata.
Carraaqiin isaan taasisanis wantoota adda addaa faana akkasaan walitti
bu’an isaan tasiisa. Keessumatuu, namfakkiin olaanaan kaayyoo isaa
galmaan gahachuuf jecha yommuu asiifi deddeebi’u qamoota hedduu waliin
walitti bu’iinsa uuma.

A. Waldiddaa namaafi Nama jidduu- walitti bu’iinsi kuni garaagarummaa

ilaalchaa, amantaa, siyaasaa, kaayyoo, ejjennoo, yookiin eenyummaa
namfakkiiwwan qaban irraa ka’uun kan uumamanidha. Dabalataanis,
inni tokko isa biroo caalee fayidaa argachuuf, fudhatama qabaachuuf,
 caalee argamuuf yoo carraaqu walitti kan bu’udha. Asoosama keessattis
akkuma namootni addunyaa dhugaarra jiraatan sababoota garaagaraan
walitti bu’an akkuma kanaa addunyaa asoosamaa keessattis walitti kan
bu’anidha. Faakkeenyaaf

“Guyyaatii gara guyyaatti akkuma umuriinkoo dabalaa

deemu dararamnii fi gidiraan na irra ga’uus daran
jabaataa deema malee hin hir’anne, kajjeellaa gorora
afaan of guutuu malee argadhee nyaachuuf
hincarroomne, anumti anumtu ofuma kootiif
huruursituu taheen of huruurse malee nyaadhee
suuga hinbaane. Bakka yaa’ii injiraaniifi garmaamsa
tafkii ta’uu koo homtuu naaf hinhubatne, anas hin
dubbatanne. Abbaa koo sanas jaalalli masaanuu
haadha kiyyaa raatessee osoo arguu jaamee osoo
dhaga’uu duudaa ta’ee ana ilma isaa… dhiiga isaa
wareege” (Abraam Tasfayee 2008).

Barreeffama kanarraa akka arginutti walitti bu’iinsi obsaafi haadha

buddeenaa isaa jidduutti uumame hammam akka isa miidhe yommuu ibsu
kan arginudha. Qaama biraa faanaa osoo hintaane obsaan gochaa haadha
buddeenaa isaa garmalee isa dararuu isaa irraan kan ka’e baay’ee walitti
kan bu’udha. Innis gochashee kana jalaa bahuuf yeroo sanatti waan godhu
waan hinqabneef ishee faana walitti mufata.

B. Waldiddaa namaafi uumaa:- gosti walitti bu’insa kanammoo yerootti

namni yookiin qoddattootni asoosamicha keessaa haalaafi yeroo adda
adda keessatti fedhiin isaanii guttachuu dadhabuun waaqa faana kan
walitti bu’anidha. Yerootti uumaa kana mormee mormiisaa
dhageessisudha. yommuu uumaa faana mormii gaggeessu kanammoo
duuba deebi’ee wa’ee jireenyasaa darbee, galma ga’iinsa har’a dhabaa
jiruuf sababni akka uumaa tahetti lakkaa’a. waan akka uumaan isa
miidhuuf ka’eetti oflakkaa’uun mormiisaa haalaan guddisee dhageesis.
Wanta rawwate maraaf balleessaan akka uumaa taheefi uumaanis akka
waan garasatti jal’ateetti yaada. Fakkeenyaaf
 "…Yaa Rabbi, kun dhugumattuu maaliif ta 'ee achii
dhufaatii hidda dhaloota kiyyatu abaarsa qabamoo
anumatu cubbuu adaba kana na irratti fidu raawwatee?
Uumaa koo naaf himi!! hangana kan garaa natti si jabeesse
maaliree? Iyya koo osoo dhageessuu maaliif na ja1aa
callistaree? … yaa Rabbi, akka harka keetiin iia
hinuu;niniitti maallf dugda natti gatta? Atis akka maatii koo
garaa jabaattee darbattee na gatte jechuudhaa? Garuu,
waa'ee kootiif ka dhibooftu erga taatee durattuu maaliif na
uumte? Gara biyya lafaa kana akkan dhufuuf maaIiif
eyyamte? Gadameesuma haadha kiyya keessatti obbaatiin
maktee osoo na hambiste ta’e anaaf hinwayyu turee?
Kanneen ta 'an marti akeekakeen ala akka hintaane nan
beeka. Hojiin kee martinuus garummaaf akka ta'e nan
amana. Bara jireenya ofii guutuu dukkana abaaraa
dukkana abaaraa dukkana keessa deddeebi'uurra
dukkanicha keessaa ba 'uuf hanga umna ofii wixxifachuun
akka filatamu hindaganne. Ilaa yaa Rabbi akka bara
musee “Mannaa” gad akka roobsituuf si hindhamaasu…….
(Abraam Tasfaayee 2008)

C. Waldiddaa namaafi uumamaa:-waldiddaan kunimmoo wadhabiinsa

humna uumamaa faana qabsoo tasifamudha. Qabsoo kaniinni qabuus
jiraachuuf jecha kan taasisudha. Fakkeenyaf, beela, gogiinsa, biqiloota,
bineensotafi kkf. Faana jireenyasaa mo’achuuf jecha kan walitti bu’udha.
Fakkeenyaaf;

…..Buubbeen qarqara gabaa biilaatii qummaadee suuta

suuta annisaa horatee, saaxoo lafaa haree, biyyee
hammaree waaqatti olbittimsaa, sabbata mare maree
samii keessa munyuuqsaa gara wiirtuu magaalittitti
qajeele. Jabina mana jiraattootaa sochoosee madaala.
laaftuu lafaa butee garaa waaqaa keessatti ol furguggisa,
jabaa bira darbee tarkaanfii butata… (Abraam Tasfaayee
2008)

Walitti bu’iinsi askeessatti arginu kunniin waldiddaa namaafi uumamaa

jidduu jirudha. bakka kanatti yommuu ilaallu gochaa namootni gabaa bilatti
taasifatan mara kan mormuuf ramadaman fakkataa bubbee qarqara sanaa
ka’e. Namootni hedduun kan isaan walbitanii walitti gurguruuf bakka
sanatti walitti qabamani. Garuu qilleensi kuni achitti ka’uunsaa akkasanii
waan fedha isaanii akkasaan hin guttatneef kan dhorkedha. Dabalataanis,
manneen magaalaa sanatti ijaaramanii jiranifillee yaaddoo guddaa kan
tahedha. sababnisaas, kanneen jabaatani hindhabbatnee buqqisee deemuu
waan danda’uufi.

D. Waldiddaa namaafi hawaasa:- namni jireenya dhugaa keessa jiraatu

tokko qamoota adda addaa faana akkuma walitti bu’u, waldiddaan
namaafi hawaasaa kunis namni dhuunfaan tokko yeroo gareen murtaa’a
tokko aadaa, dudhaa, sirnaafi heera bulmaata saba tokkoo mormuun kan
ka’an jiraachuu danda’a. Kanarraa kan ka’e hawaasni aadaafi sirna
bulmaataa keenya hin dhiisnu jechuun yeroo falmu namfakkiin
tokkommoo isaan mormuun yoo ka’e walitti bu’iinsi ni umama.
5.3.1.2 Waldiddaa keessaa (internal conflict)

Waldiddaan keessaa akkuma maqaasaarra hubachuun danda’amutti

waldhabiinsa namni sammuu isaa faana taasisudha. Namni yeroo ofumasaa
ofiin yommuutti waldhabu keessa yaada isaa faana walitti bu’a. wantoota
gara sammuusaatti dhufanii isa dhiphisaniif yommuu inni deebii kennuu
dadhabee ofumasaan ofitti bu’udha. walitti bu’iinsi kunis kan uumamu:-

 Waldiddaa fayidaafi faayidaa

 Waldiddaa fayidaafi miidhaa
 Waldiddaa miidhaafi miidhaarraa kan madde tahuu
5.4 Yoomessaa (Setting)

Yoomessi yeroofi bakka seenaan asoosama dhangala’aa tokko itti

raawwatame kan agarsiisudha. Asoosama dhangala’aa keessatti gaaffii
yoomii fi eessaa jedhuuf deebii kennuuf gargaara. Kana malee, yoomessi
bara seenaa, kurmaanawwan waaggaa, torban ji’ootaa, qooddiiwwan guyyaa
tokkoo seenduubee hawaasdinagdee, uumama naannoon tokko ittiin
beekkamuun ibsama. Rawwiin ogbarruu tokkoo iddoo itti raawwatameefi
yeroo ittii raawatame agarsiisa. Kanaafuu, yoomessi asoosama dhangala’aa
asoosamicha dhugummaafi miidhagina gonfachiisuun dhaamsa
barbaaddame gammachiisaa dabarsuuf gargaara. Kana malees, yoomessi
asoosama dhangala’aa miidhagina seenaafi raawwii ogbarruu tokkootiif
gahee gudda qaba. Yoomessii karaa adda addaatiin dhiyaachuusi baramuu
danda’a. Maqaan namfakkootaa haala naannoo namfakkoonni keessa
jiraataniitiin moggaafamuu waan danda’aniif yoomessa karaa maqaa
isaaniitiinillee addaan baasuun nidanda’ama.

Yoomeessi meeshaalee tajaajila adda addaatiif namfakkoonni itti

fayyadamanirraa baramuu danda’a. Meeshaaleen kun kanuma hawaasa
keessa argaman waan ta’aniif sadarkaa guddina hawaasaa mullisuu kan
danda’anfi iddoo sanas alkallattiin ibsuu danda’u. Kanamalees, meeshaaleen
nyaataa, dhugaatti, uffannaa meeshaalee dalagaa adda addaa ittiin
hojjatamaniifi kanneen biroo mala jireenyaa hawaasa jabana saniifi
qaroomina hawaasichaa mul’suu danda’u. Kanaafuu, barreessaan tokko
seenaa isaa wajjiin meeshaalee deeman filatee itti fayyadamuu qaba.

1.5.1 Faayidaafi Tooftaalee Dhiyeessa Yoomeessa Asoosamaa

Seenaa asoosama tokkoo keessatti akka dalagame namfakkiiwwan

asoosamichaa keessatti argamanis, eessa akka jiraatan yookiin seenaan
isaanii eessatti jalqabee eessatti akka xumurame asoosamichi dhugumaan
akka qabaatu taasisa. Akkaatan haasaa, aadaan uffannaa dimshaashumatti
halli jiruufi jireenyi namakkiiwwanii asxaa bakka keessa jiraataniifi yeroo itti
jiraatan waliin kan walsimatu ta’ee yoo kalaqame namfakkiiwwan yomeessa
waliin walitti hidhata qabaatu.

Barreessitootni heddun asoosama barreessan tokkoof yoomessa isaan filatan

bakka ofiisanii sirriitti bekanidha. Sababni isaas wa’ee bakka ofii hinbeeknee
hasa’uun yookiin barreessun mudaa waan qabuuf, kunis yadawwan
waldhabaniifi haalaan dogoggorsiisa tahan uumuurra darbee dogoggora
oguma ogbarruu fiduu danda’a. Kanaafuu, asoosaan bakka ofii beeku yoo
filatee barreesse irra bu’aa guddaa qaba. Bakka seenaan asoosama tokkoo
itti rawwate himuudhaaf mala barreessitootni itti fayyadaman bakka lamatti
qooduu ni dandeennya. Barreessitootni tokko tokko bakka seenaan
asoosama tokkoo itti dalagame kallattiin yommuu himan kanneen biroon
immoo alkallattiin asxaa, mallattoo wantoota nannoo sanatti argaman
fayyadamuun agarsiisu.

Ibsi yoomessaa bakkuma qofaa ibsuuf kan oolu osoo hintaane haalaa
yoomeessa sanarratti hundaa’anii jireenya namfakkiiwwanii ibsuudhaaf ni
fayyada. Eenyummaan namfakkiiwwanii yoomeessa keessa jiraatanii fi
maalummaa gocha ta’ee sun ija sammuun akka ilaalammu tasisa. Gochi
fedhiin yaadni, eenyummaan namfakkiiwwanii yoomeessaa keessa
jiraataniin hubtama.
Birkiin yoomessaa inni biroo immoo yeroo yommuu tahu yeroon seenaa
asoosamichaa itti rawwatamu bakka sadiitti qoodna.

I. Bara seenawaa namfakkiiwwan seenichaa keessatti argaman itti

jiraatan, bara seenaan asoosamichaa itti dalagame
II. Tibba yookiin waqtiilee seenaan asoosamichaa itti dalagameefi
namfakkiiwwan keessa jiraatan
III. Guyyaa, aduu, halkan, sa’aatii, ganama, galgala,... gochaawwan
seenichi itti rawwatame hunda ofkeessatti hammata.

Gosoota seenaan ittiin ibsamu keessaa yeroo alkallattiin ibsamu adda

baasanii beekuuun dubbistoota rakkisu bara seenawaadha. Kana jechuun
bara seenawaa asoosama tokkoo tasuma baruun hindanda’amu jechuu osoo
hin tane tooftaalee adda addaan beekuun ni danda’ama. Bara seenawaa
adda baasanii baruudhaaf tooftaalee armaan gadii fayyadamuun gaariidha.
Tooftaaleen kunis

I. Barreeffamicha keessatti jireenyi hawaasaa ibsame yookiin ibsamuu

akka danda’amu qalbeeffachuu
II. Namfakkiiwwan asoosamicha keessatti argaman
a. Ilaalchaafi yaada isaan calaqqisiisan
b. Meeshaa isaan itti fayyadaman
c. Akkaataa uffaannaa isaanii
d. Haala jiruufi jireenya isaanii xinxaluudhaan namoota bara
kamii akka ta’an adda baasuu

Asoosama kudhaama jalalaa kana keessaas haala dhiyeessa yoomessaa

yommuu ilaalllu, yoomeessi Haala qilleensa, guyyoota torbaanii,
tibbawwan,lafa gabaa, mana barnootaa, hooteelaafi kkkf tahuu danda’u.
Asoosamni kunis dhimmoota kanarraan alaa kan tahu miti.

……Guyyaan har’aa Adooleessa torba. Mana barumsaa

danuutiif guyyaan itti dalagni baruufi barsiisuu waggaa
tokkoo xumurame baatii gannaa lamaan hafaniif manni
barumsaa cufamuudha. Barataan gara kutaa itti aanutti
 darbe gammadee inni kufes kan gaddu guyyuma
kanaadha…... (Abraam: 48)

Hafeen cittuun armaan olii kuni kan mul’isutti, bakkeetti yoomessi seenaa
tokko raawwatame kan mul’isudha. Adooleessi yeroo gannaa yerootti
wantootni hundi biqilaanii guddatan, rooba lafti bonaan ture arfaasaan
dhufee lafti bokkaan jiidhee ji’a kana keessa immoo wantootni hundi yeroo
itti tolee guddatudha. Kana malees, yeroon kuni qonnaan bulaaf yeroo
dalagaa cimaa barattootaaf immoo yerootti bu’aa barnoota isaanii yommuu
itti beekanidha. Yeroo gammachuutis yommuu gaddaatis. Yeroo barattootni
ciccimoon badhaafamuu ofiifi maatii isaanii gammadan kanneen kutaadha
gara kutaatti hin darbiin hafan immoo gadduun dogoggora isaanirraa
barachuun kan of qopheessanidha. Kanamalees gochi bakkatti raawwatame
mana barumsaa bakka beekumsi keessaa burqu, bakka doofumma itti
balleessaan, baakka hiyyyummaa itti seenaa godhanidha.

Dabalataanis yoomessi Asoosama kana keessaatti argaman kan biro

yommuu ilaallu;

Guyyaan har’aa dilbata. Guyyaa miidhagaa…. Guyyaa

boqonnaa…. Guyyaa hunduu arguuf hawwe. Ganama
si’oo mana sagadaatii deebinu guyyaa har’aa kan nuti
dabarsinu akka duraa haroo Intoo deemuun osoo hin
taane mana isaanii turuun akka ta’e akkasumas laaqana
afferamuu Fedhiin natti himtee turte….(Abraam:95-96)

Asoosama kana keeessatti akka mul’atutti guyyaan dilbataa namaaf

dhiisaatu guyyaatti waaqni iyyu uumama hunda uumee booda boqoteedha.
Guyyaan kuni nama kamiifuu guyyaa addaati. Dabalataanis, yoomessi
asoosama kanaan iddoo seenaan guddaan itti raawwatame kan biroon jiru.

…. Anaan ala kuticha keessa namni biraan hinturre.

Quruph jedhee siree koo isa qooxii sana irraa gadi
utaaleen miilluma qullaa gara daawwitichaatti qajeele.
Mucaa magaala miidhagaa tokkoon arge…mucaa
midhagaa haatii miidhagduun deesse…..(Abraam :85).
Yoomessi asoosama kana keessaatti barreessaan itti fayyadamee seenaan
hafee kanaa itti raawwatame siree koo isa qooxii irraa lafa bu’ee yoo jedhu
yoomessi seenaa kanaa kan itti rawwatame bakka jireenya barattootni
gamtaan jiraatan tahuu kan mul’isudha. Kana malees hoosteela bakka
jireenyi gamtaan jiraatamu tahuusaa kan nutti agarsiisa. Akkaataan itti
fayyadama qabeenyaa kan waliinii akka tahe tilmaamuun ni danda’ama.

5.5 Dhaamsa (Theme)

Hojiin kalaqaa kaamiyyuu waan barreeffamuuf qaba. Kaayyoon kunis haala

jireenyaafi muuxannoo namfakkootaa, seenaa asoosamichaa, waldiddaafi
caaculewwaan birootiin kuulamee darba. Dhaamsi ergaa dimshaashaafi
killayyaa asoosaan dabarsuu barbaade. Dhaamsi, ergaa ijoo asoosaan
dubbistootaaf dabarsuuf kaayyeffate yommuu ta’u, innis kan dubbistootaan
salphamatti hubatamu ykn hinhubatamne ta’uu danda’a. Tooraafi fuula
asoosamichaa murtaawaarratti kan argamu osoo hintaane cuunfaa
waliigalaa hojii asoosamichaati. Yoomessi, waldiddaan haalli dhiyaannaa
qooddattootaa, ijji seenessuufi miirsagaleen dagaagina dhaamsaatiif tumsu.

Dhimmiifi dhaamsi hojii ogbarruu tokko miti. Fkn Asoosamni tokko wa’ee
midhaan qotee bulaa jalaa badee tokko kan ibsu yoo ta’e, dhimma isaati.
Wa’een miidhaan badeefi rakkoowwan waliin ibsaman dhimmaa malee
dhaamsa miti. Dhaamsii ergaa sababni asoosamichi barra’ee sanaati malee
wa’ee miidhaan badeetii miti. Ergaan dhimma kitaabicha keessaa
sakatta’amee ba’u. Dhimmii yaada waliigalaa ergaa barreessan addaan
baasee dhimmichaa hiimuudha.

Dhaamsi hojii ogbarruu keessatti dhiyaatu karaa lamaan dhiyaachuu ni

danda’a. Kunis karaa kallattiifi alkallattiti. Ijoon ergaa dhimmoota ciccimoo
hawaasa keessa jiran haala jireenyaafi sadarkaa isaa, aadaa, duudhaa,
barsiifata, amantii, siyaasa. dinagdee, kallattiin, yookin habalakaan
calaqaqissisa. Barreesitootni tokko tokko immoo yoomessaa asoosamichaa
gargaaramuun dhaamsasaa dabarfachuu danda’a. kanneen biroon immoo
maqaa qoddataa achi keessa jiruun dhaamsisaa walqabatee moggaafamuu
mala. Kanneen biroon immoo kanneen kanarraa adda godhanii dhoksaan
ergaa asoosama isaanii dabarfachuu danda’u.

Gama birootiin mata dureefi ergaan asoosamaa walqabachuu ykn

walqabachuu dhiisuu danda’a. Mata dureen asoosama tokkoo maqaa
qooddataa muummichaatiin fkf Kabiir Waadoo Gadaa, ykn ammoo dhaamsa
isaatiin fkf ‘Abdii Dukkanoofte’, ykn yoomessa isaatiin moggaafamuu
danda’a. Mata dureen asoosama tokkoofi dhaamsi isaa tokko tahee yommuu
barreeffamu darbee darbee ni mul’ata. Fakkeenyaaf,

“… jalalli karoora kee, jallachuun abdii kee, jaalalli galma kee

erga ta’ee ati Kudhaama jaalalatikaa! ‘Kudhaama Jaalalaa’
jedhee si moggaasadheera. Kudhaama koo, jiraataa barabaraa
isa ta’e laphee jaalalaa keessatti sii kudhaammadhee yeroo
mara ‘Kudhaama Jaalalaa’ jechaas si yaamaa nan jiraadha.”…
go… golee ja… ja.. jaalalaa keessan hulluuqnee hanga dhuma
lafaatti (AbraamTasfayee 2008).

Akkaataa kanaanis dhaamsi asoosama tokkoo mata duree sanaan

moggaafamuu danda’a. Akkuma armaan olitti ilaallutti dhaamsi asoosama
Kudhaama Jaalalaa mata duree sanaan kan walqabatudha. Dhamsi isaa
mata duree sanarraa kan argameefi kudhaamni jaalalaa gosa adda addaa
tahuu mala. kana jechuun jaalala hiriyaa, jaalala haadhaa, kan abbaa,
biyyaa fikkf tahuu danda’a. kana jechhun immoo asoosamni hundi akkaataa
kanaan barreeffama jechuu miti. Inni biroon immoo ulaagaa biroo
fayyadamee katabuu danda’a.

5.6 Ija Seenessuu (Point of View)

Ija seenessuu kan jedhamuu iddoo barreessan namfakkoota ka’uun seenaa

hojii ogbarruu tokko ittiin dhiyeessu. Ijji seenessuu seenaan sun eenyuun
akka seenfamaa akka jiruu ramaddii kamiin dhiyaachaa akka jiru agarsiisa.
Isaanis:-

A. Ija seenessuu ramaddii tokkoffaa:- Ija seenessuu kana keessatti

seenaan asoosamichaa qooddattoota jaargocha sana keessaatti
argamu tokkoon dhiyaata. Bamaqaawwan ija seenessaa gosa kanaa
keessatti mul’achuu danda’an kanneen akka ana/ani fi nu/nu’i
kannaan jedhaman. ciminni ija seenessuu kanaa seenaa
asoosamichaa keessatti kan hirmaatan fi waa’ee seenichaa kan beekan
waan taheef seenicha akkuma jirutti seenessuu waan danda’uuf
dhugummaa qabaachuu danda’a. gama biroon immoo laafina inni
qabu ilaalcha barreessaatiif bakka kan kennu miti. Barreessaan
ilaalchaafi hiika jireenyaa gidduu jidduutti odeessuu hin danda’u.
dabalataanis, seenessaan akka waan seenicha keessatti hirmaateetti
 waan dhiheessuuf wa’ee ofiisaa itti dabalee yookiin gurra guddisee
dhiheessuu danda’a. Fakkeenyaaf “
Ani homaa yaaduus ta'e dubbachuu hin dandeenye.
Keessi afaan koo natti hadhaa’e, onneen koo akka
nama tabba fiagaa oolee saffisaan dhikkifate,. akka
nama ilkaaniin dhagaa, ciniinee rifeensa mataatii hanga
qeensa millaatti qaamni na suuka'e. Seenaa
suukanneessaa gurri kiyya na dhageessisuutta jiru kun
ka hidda dlaaloota kiyyaarra ga'e osoo hintaane
Asoosama Asoosaa bilchaataan qophaa'e natti fakkaate
(Abraam Tasfaayee 2008)

Bamaqawwan gurraacheeffaman kana osoo ilaalle asoosamni kuni ramaddii

gosa akkamiin akka seeneffame tilmaamuu ni dandeenya. kunis namtichi
seenaa nutti himu sun akka nama seenicha keessatti hirmaateetti waan
hunda nuuf seeneessa. Kanaafuu, waraabbii armaan olii kanarraa akka
hubatnutti bamaqoota ramaddii tokkoffaa ibsanitti fayyadamuun seenicha
kan nuuf dhiyeessedha. Abbaan seenaa kana akkasiin dubbistootaaf
seenessu kunis seenicha keessatti kan hirmaate tahee argama.

B. Ija seenessuu ramaddii lamaffaa:- Ija seenessuu kun ati/si, isin

jechaa ramaddii lammaffaan kan dhiyaatu yommuu ta’u barruu
guutuu keessatti male asoosama dhangala’aa keessatti ija seenessuu
bal’inaan mul’atuu miti. Fakkeenyaaf, Asoosasama kudhaama
jaalalaa keessaatti

…."Maaloo sin kadhadhaa naaf kadhatami. Lubbuun, kiyya

si dhabuu hinfeetu. Kara-deemaa taatus miiltoo kee godhuu
of, faana na buusi malee garaa jabaattee na irraa fagattee
hindeemin. Obsaako, mee si 'oo tokko duluunfadhu, akkam
dukkannisaa nama hinsodaachisuu? Egaan Obsaako, jalala
kee dhabee jiraachuun dukkana ati amma agarte keessa
deddeebi’un qixa akka ta’e maaloo naaf hubadhuka! jechaa
jilba kiyya irratti kuftee hirqitee boosse. Akkaataan boo'icha
ishii garaa na nyaatee anis waliin boo'uun jaiqabe (Abraam
Tasfaayee 2008) .
 seenaan tokko ija ramaddii lammaffaan seeneffame kan jenne namootni
lama yommuu isaan walitti dudubbatan haalaan mul’ata. kunimmoo
waraabbii asoosama dheeraa kudhaama jaalalaa jedhu keessaa kan
fudhatme yommuu ilaallu, jechootni jala bamaqaawwan ija rammaddii
lammaffaa mul’isaaniin kan seeneffamedha.

C. Ija seenessuu ramaddii sadaffaa:- Ija seenessuu kana keessatti

bamaqaawwan isa, ishee, isaan jedhamantu mul’ata. Seenessaan
seenichaa barreessaa/asoosaa seenichaa ta’uu danda’a. Ramaddiilee
bamaqaa kanaan seenicha kan seenessu yoo tahe asoosamichi ija
akkasiin seeneffame jennee dubbachuu dandeenya Fakkeenyaaf,

Akkaataan uumama fedhii baay’ee na dhiba. Ishii qofa miti,

abbaan ishiis akkuma kana. Jalalli isaanii dhala namaa
hundaaf. Gaarummaan isaaniis daangaa dhabeessa. Imimmaan
ishii argeen ofii kiyyattan gadde.Akka fedhe ta’ee miira natti
dhaga’ame dhoksuutu narra ture. “…maaloo balleessen jira
dhiifama na godhi. Sichittis itti hin deebi’u.” jedhee yommuun
sossobu homaa osoo afaanii hin baasatin ol jettee na ilaalaa
harka koo lamaan laphee ishiitti qabattee yeroo dheeraaf erga
yaddeen booda, “Obsaako, hagam ofiikee miidhaa akka jirtu
sitti hin dhagahamu mitii? ka biraa haahafuutimee maaloo
anumaaf jidhii ofii kee dhiphisuu dhiisika,” jettee miira
dhiphateen harka koo lamaan jabeessitee laphee ishiitti qabaa
(Abraam Tasfayee 2008).

Haala kanaan ramaddii ija sadeffaan seenaan sun dubbistoota

asoosamichaa bira dhaqqabuu danda’a. bamaqootni gurraacheffaman kunis
iji seenessuu asoosamichaa ija ramaddii ija sadeeffaan tahuu mul’isa. Ijji
seenessuu ramaddii sadaffaa seenessaa hundabeekessa (Third person
omniscient) ykn ija seenessaa hundabeekessa murtaawaan (Third person
limited omniscient dhiyaachuu danda’a.

 Ijji seenessaa hundabeekessa:- Ijji seenessaa hundabeekessi

gochaafi jecha qooddattoota hundaa qofarratti kan hundaa’u osoo
hintaane sammuu isanii keessallee seenuun ilaalcha isaaniillee
qooddatto dubbistoonni asoosamichaa waan qooddattoota
asoosamichaa dubbistoonni akka beekaniif gargaara. Bakkiifi yeroon
 osoo isa hin dangessiin waan hunda jalqabaa hanga dhumaatti
namatti hima. Seenessaan kuni ija akkawaaq jedhamuun beekama
 Ciminni ija seenessaa kanaa odeeffannoo jiru hundumaa
dubbisaadhaaf dhiyeessa, dubbistoota muxxannoo guddaa hin
qabneef gaariidha. Akka dadhabinaatti wanti ka’ummoo
dubbistootaafi namfakkoota walirraa fageessaa waan deemuuf
seenicha laffisaa deema.
 Ija seenessuu hunda beekessi murtaa’aa:- Ijji seenessuu kun
qooddataa kootamaarraatti xiyyeeffata. Kanaafuu, ijji seenessuu kun
dubbistoonni asoosamichaa waan qooddataan muummichaa yaadu,
fedhu, hojjatuufi dubbatu, akka beekanii gargaara. Seenessaan
fedhii, yaadafi ilaalcha namfakkiiwwan hunda guutummaa
guutuutti hinbeeku. Gocha wa’ee seenichaa keessatti dalagamu ta’ee
waa’ee namfakkiiwwani beekumsa seenessaan qabu murtaawaadha.
 Ciminni ija seenessaa kanaa dubbisaafi namfakkii walitti dhiyeessa.
Dadhabinni isaammoo dubbistootni wanta namfakkiin filatame
hordofu, malee dangaa sana darbuu hin danda’an. Akkasumas,
beekumsi namfakkiin seenessaan filate sun qabu muraasa ta’uu
waan danda’uuf dubbistootni odeeffannoo barbaachisaa ta’e dhabuu
danda’a.
 Ija seenessuu Akkidiraamaa:-. Ija namfakkii kana keessatti
seenaan asoosamichaa waliindubbii ykn ofiin dubbii
qooddattootaatiin dhiyaata. Kun ammoo asoosamichi caalmaatti
hawwataafi unkaa diraamaa akka qabaatuuf gargaara. gosti ijaa
kuni irra caalaa asoosama ammayyaa keessatti argama. Faallaa
gosa ija waahunda beekiidha. Jechuunis eenyummaafi amala,
fedhii, yaada namfakkiiwwanii dubbistootatu gochaasaan dalagan,
haasaa afaan isaanii keessaan hubatu malee seenessatu itti hima
miti. Gaheen seenessaan ija kanaa wanta fuulaafulatti mul’atu
yookiin gochaa namfakkiiwwan ifaan ifatti dalagaan qofaa akkuma
jirutti dhiyeessa. Iji kuni ija akka kameeraa jedhamuun beekama.
 Ija namfakkii kana keessatti seenaan asoosamichaa waliindubbii
ykn ofiin dubbii qooddattootaatiin dhiyaata. Kun ammoo
asoosamichi caalmaatti hawwataafi unkaa diraamaa akka
qabaatuuf gargaara.
 Cimina dubbistootaafi namfakkiiwwan baay’ee haalaan walitti
dhiheessa. Laafinni isaa immoo dubbistoota muuxannoo baay’ee
hin qabnee hubachuu dhiisuu danda’a.
5.6.1 Tooftaalee filannoo ijaa

Seenaa asoosama tokkoo dhiyeessuuf gosti isaa mijaawaadha jedhamee

amanamu seenaa asoosama biroof mijaawaa tahuu dhiisuu danda’a. kan isa
tokkoof tahu isa biroof hin tahuu jechuudha. Barreessaan tokko filannoo
isaa yommuu adeemsiisu ofeeggannoo cimaadhaan waan itti yaadeet
dalaguuf rakkinni kuni yeroo baay’ee hin mudatu. Barreessaan gosa
seenaasaa ittiin seenessuu kan ittiin murteessu

a. Qabiyyeefi amala seenaan asoosamichaa ofkeessatti hammatee jiru

b. Kaayyoo gooroo galmaan gahuuf karoorfate
c. Namfakkiiwwan asoosamicha keessatti argaman bu’uura
taasifateeti. Kanaafuu, gosti ijaa barreessaan filatu seenaa
asoosamichaan seeneffamuu barbaadameefi gochaawwan
asoosamichaa keessatti argaman walitti gudunfee dubbistootaaf kan
dhiyeessu tahuu qaba.

Barreessitootni tokko tokko asoosama isaanii keessatti gosa ija tokko qofa
kan gargaaraman yommuu tahu kanneen biroon immoo gosa ija lamaa
fayyadamu. Namootani gosa ija lama qabutti gargaaraman yommuu ija isa
tokkoo gara biraatti jijjiiran sababa gahaa yookiin dirqisiisaa tahe
qabaachuu qaba.

5.7 Tooftaawwan Ogumaa (Literary Techniques)

Asoosamafi barreeffamoota ogumaa garaagaraa keessatti barreessitootni

oguma adda addaa tooftaa garaagaraa fayyadamee dhiyeessuu ni
danda’ama. Tooftaawwan ogumma kunis karaa hima egereen, duub deebiin,
waliin haasaan, ofiin haasaan, addeessuun, fakkoommiinifi kkf fayyadamee
dhiyeessuu mala.

I. Himageree (Foreshadowing)

Himnegeree hojii asoosama dhangala’aa keessatti seenaan babaalchaa

deemuu sana ilaaluun gara fulduraattii maaltu itti aanee dhufuu akka
danda’u tilmaama ykn fulcha (hint) kennuuf gargaara.

Himnegeree seenaan jireenya namfakkii bu’aa bahiifi milkaa’ina akkamii

keessa akka darbu hubachiisuu danda’a. Gaaffilee dubbisaan maaltu akka
qooddattoota qunnamuu danda’anirratti kaasanirratti tilmaama cimaa akka
qabaatanii abdiin akka dubbisaniif fayyada.

Tilmaamessuun hojii ogbarruu keessatti haala waldhabbii uummamuun,

qindoominaa jaargochaa, eenyummaa namfakkiifi seenaa asoosamichaa
keessatti waan isaan qunnamu, karaa eenyutiin maal akka isaan qunnamuu
darbee darbee fulcha (hint) kennuun agarsiisuu qaba. Haallii kunis seenaa
sana akka qalbi rarraasuun uumamuu (suspense) deeman taasisa.
fakkeenyaaf kitaaba Kudhaama Jalalaa Abraham Tasfayee barreesse
keessatti obsaan waan gara dhuma kitaabichaa keessatti rawwatu gara fuula
jalqaba irratti dubbachuun kan kaa’ee hubanna.

"……..Guyyaa tokko" jechaa abdii facaasan

haammachuuf obsi hadhooftuudha: janna daboomsitec
afaan! uluugamtee tattakaalti, akka isa raata'ee garaa
gubatetti ilkaan kofalchifti ba'aan quressitee eelaaf
nama gooti. guvvaa tokko garuu wiirtuu hadhaa
keessaa mi'aatu burqa. - mi'aa qixxee hinqabne……
(Abrahaam Tasfaayee 2008)

Asoosama kana keessatti barreessan asoosama kana akkataa seeneffama

asoosamichaa bifa lamaan fayyadamuun seenicha gara fuulduraatti kan
adeemsisaa turedha. Kunimmoo dubbistootni akka seenaa sana
garduubaatti deebi’anii yaadaniifi gara fuulduraatti yaadaa dubbisan
agarsiisaa qalbii dubbistootaa harkisuuf gargaara. Fakkeenyaaf, hafeewwan
asoosamichaa keessa jiran fuunee walduraaduubaan yoo ilaallu.
 “eeyyeen Obsaako! Ati dhugaatti amani malee obsi
du’aa dammaqsuu jiraataa taasisee ka jiru fayyaatti
ni ajjeessa! Ofii kee waliinis walitti sii araarsa!”
jedhanii ofitti amanamummaan na
deebisan…….(Abraam :9)

Hafeen kuni akka agarsiisutti seenaa haati buddeenaa obsaafi abbaan isaa
waliigalanii haatikee duuteetti jechuun kan itti amansiisuu danda’uufi booda
akka isaan dhumarratti leeyya’an waan gara fuulduraatti raawwatamu har’a
kan abbaan jaldeessoo kan obsaatti himu seenaa dhumarratti
raawwatamedha. Dhumarratti abbaan obsaa inni fayyaatti jiru akkanni
leeyya’u waan amma siin jechaa jiru kuni guyyaa tokko keessaatti
dhagahamee gaabbii keessa akka seenu kan ibsudha.

… Atis yommuu sana leeyyoo keessaa hinbaane

dugdatti fe’attee gaabbiin waxalamtee, oljettee ija
ishee keessa ilaaluu leeyyaatee, boquu cabsuuf jirta.
Yoo deebitee dhiifatama gaafatteef garuu garaan
haadhakoo akka kan kee miti. Jaalala waliif qabdan
sana yaadattee dhiifatama siigooti malee gonkuma
osoo jirtuu waa’ee du’akee hinlabsitu…(Abraam: 39)

Himageree hafee kana irraa akkuma hubannu wanta yeroo dheeraan booda
raawwatamu har’a obsaan abbaasaatti himuu kan mul’isuudha. Kanaaf
seenaan asoosama kanaa haala kanaan namoonni akka isaan yaadaan
duuka bu’anii dhuguma abbaan obsaan akka leeyya’uu, qaana’ee akka
biyyaa bahe , dhumarratti akka haati obsaa akka itti araarmtu dhumarratti
kan mul’ateef amma dursanii kan raaganidha.

II. Mil’uu (Flashback)

Mil’uun seenaa ogbarruu keessaatti darbee darbee duubatti deebi’uun

seenaawwan darban dubbistoota ykn daawwattoota yaadachiisuun kan
seeneffamaa jiruun walqabsiisuudha. Kun ammo seenaa namfakkii abba
seenaa keessa darbe muli’suun jargocha keessa jiru cimsuuf gargaara.
Toofataan ogbarruu kun seenaa darbe hunda duubatti deebi’ee seensessa
jechu miti. Seenaa darbe keessaa rawwii seenichi yeroo mil’uu keessa jiruu
sanaa seenduubee darbee waliin walqabsiisuun yaadachiisuufi cimsuuf
dhiyaata. Dabalataanis amalli namfakkoonni yeroo ammaa jiraatan
agarsiisan kun eessaa madde kan jedhu beekuuf gaariidha. dabalataan
immoo seenaa darbe duubatti deebi’uun dubbistoota yaadachisuufi seenaa
isa dubbachaa jiruuf immoo cimina akka tahuuf itti yaadee dubbachuu
mala. Fafakkeenyaaf,

Ija koo fakkeettii keessaan goree na ilaalu irraa ka’ee

dhabadhee godaannisicha qaqqabataan yaadaan
duubatti deebi’ee wa’ee Abbaa Jaldeessoo osoon
yaaduu imimmaan na irra gad lola’e. Diiminaan
lamxi’amee godaannisa kana akkaan baadhuuf
sababni hawwalcha dhabuu isaani irratti argamuu
kiyya. Reeffaa isaanii fuudhee namni hawwaalu
dhibnaan kan hawwaale bulchiinsa Magaalaa ture.
oolmaa isaanii osoon hindeebisiin darbuu isaanitiin
keessi koo hadheeffatee boo’e. (Abraam Tasfaayee
2008)

Barreeffama kanarraa akka hubannutti obsaan seenaa yeroo kanaan dura

dabarsaa ture sana har’arra dhabbatee gara duubaatti deebi’ee yommuu
yaadu baay’ee kan isatti dhagahamuufi keessa isaa baay’ee kan ceephessu
tahuusaa ibsa. kana malees haala kanaan ibsuunsaa immoo seenaa darbe
yaadachisaa kan deemuufi seenaa isa itti fufuuf immoo utubaa tolfachaa
akka deemuuf kan gargaarudha.

Gama biroon hafeewwan asoosama kana keessa jiran keessaa kanneen

seenaa amma osoo dubbachaa jiranii waa’ee isa darbee duubatti deebi’uun
kan yaadatan hedduutu mul’ata.

….. Arraba xaxamee hoomaa dubbachuu hin dandeenye.

Afaan keessi na goge; qaamni kiyya gutummaan dafqaan
xoolla’e. Akka yommuu haati buddeenaa kiyya na
kabaltuu gurra kiyya keessaa na iyye, gosti halluu ija
dura maree argaa na daangesse…….(Abraam: 21)

Hafee kana keessatti wanti mul’atu Abbaan Jaldeessoo osoo dhaamsa

dabarsaafii jiruu gochaa haati buddeenaasaa kanaan dura isarratti
raawwatte caballaan, miidhamni, dhukkubbiin gidaramuun, dhiphachuun,
hidhamuun, miirri yeroo sana namatti dhagahamu, beela’uun, darbe isa
yaadachiise, seenaa kanan duraa isa dhamdhamsiise.
 III. Waliin Dubbii(Haasaa)fi Ofiin Dubbii (Dialogue &
monologue)

Waliin haasaan dubbii namni lama dubbii tokkorratti taasisudha. Asoosama

keessatti faayidaan waliin haasaa miira namfakkiiwwanii, fedhii isaanii,
ilaalchaa isaanii hubachuuf gargaara. Kanamalees, qunnamtii
namfakkiiwwanii ilaalchaafi eenyummaa isaanii waan ibsuuf seenaa
asoosamichaa gara fulduraatti akka tarkanfatu gargaara. Dabalataanis,
miidhagina guddaa kan kennudha. Waliin haasaannamni tokko qaamoota
garaagaraa faana yommuu inni walitti dhufeenya uumaa deemu waliigaluuf
jecha osoo hinjallattiin waliin haasaa gaggeessa. keesumayyuu asoosama
keessatti qooddattoota olaanoofi masaanuu jidduutti haalaan mul’achuu
danda’a. Fakkeenyaaf,

“Yaa abbbaa koo ammaafilled hunduu harka kee keessa jira.

Qamalee bonee toletti seente taatanii jirtu. Garuu anatti kan
mul’ate isa dhumni keessaan antuuta qamaaxiriin eegee qabe
ta’uudha. Atis abbaa, mee itti yaadi. Har’a maal fakkaatta laata?
si’a tokkoofillee osoo dawwittii namummaa dura of dhaabdee mal
akkaan dhibame atuu anaaf hubatta turte”. Jedheen afuura aariin
walirraa kukkutu baafadhe. Qaamni koo gutummaan dafqaan
xolla’eera. kanaan dubbadhu hundi gara garaa koo keessaatti
kan dacha’u natti fakkaata.

“obsaa maal rakkatte har’a.”

“Dhugaa jiru siif hime malee anoollee homaa hinrakkanne. kunoo

harkaafi miilla kiyya akka gaariitti hidhattanii jirtu; homaa
socho’uu hindanda’u. Hoolaan qalmaaf dhalate akkanaan jira.
Qarabaan akka gaariitti diimatee finiinemmoo harka keessaan….”
(Abraam Tasfaayee 2008)

Waliin haasaa Obsaa, haadha buddenaafi abbaa obsaa jidduutti uumame

kanarraa akkaataa kamiin waliin haasaa asoosama tokko keessatti uumamu
ilaaluun ni danda’aama. kunimmoo seenichi gara fuulduratti akka deemuuf
kan tajaajiludha. kana malees waliin haasaan qooddattoota jidduutti qofaa
osoo hin taane, qooddataafi hawaasaa, uumama naannoo faana sadarkaa
garaagaraatti adeemsifamuu danda’a.

Ofiin haasaan waa’ee dhimma tokkoorratti mataa ofii waliin dubbachuu,

haasa’uu jechuudha. Asoosama keessatti faayidaan ofiin haasaa yaada
sammuu namfakkii keessa nanna’u icciitii isaa ifa baasuu gargaara. Yeroo
sanatti wanta dhoksaa namatti hinhimanne yommu ofiisatti hasa’u ni
dhagahama. Fakkeenyaaf

Garuu Uumamni maaliif dhala namaa akkanatti walcalchisti?

Qaama daa’ima hollaa koo gosti nyaataa dabaree itti
waldabarsee hogguu ijaaru kiyya qaqqabaan jiita’ee guddinni
gadi. Da’imman hollaa koo maatiin qerqedee koflaan yommuu
macheessu anaan maccorraatu waadee ciniinnaa ilkaanii
summii ‘mirgisutu’ dacha’ee sagalee kolfee hin quufneen akka
korma gorra’anii gadoochisa; iji karra saaqee imimmaan
‘mirgisee’ maddii irraan gadi lolaasee kafana na irratti
xollessa(Abraam Tsfaayee 2008).

Obsaan haala kanaan yommuu wa’ee jireenyasaa qophaasaa sammuu isaa

waliin mari’achuun oliifi gad buusee kan yaadu eenyuun akka gaafatu
wallaalee, matumasaa waliin yommuu hasa’u ni argina. Walitti bu’iinsi
akkasii kuni irra caalaa kan uumamu gaaffii namni tokko sammuu keessa
yeroo mara deddeebi’uuf furmaata laachuuf jecha yommuu yaalu humna
isaa oltahee yommuu argamu. Waan isa dhiphise sanaafis maaliif akkas hin
godhu, yoon akkas jedhemmoo inni kunimmoo akkam ta’a jedhee
yaadurraan kan maddudha. Sammuu isaa faana walmormuun, yeroo
birootti immoo deebi’ee ofumasaa waliin hiika itti kennuuf kan dhama’udha.

IV. Addeessuu (descriptive)

Addeessuun tooftaawwan ittiin asoosama barreessinu keessaa tokko tahee

haala sammuu dubbistootaa keessatti malummaa wantoota addeessinu
sanaa sirriitti ka’uudha. Kanas jechoota garaa garaatti gargaaramuun
sammuu dubbistoota keessatti fakkii/suura / waan sanii maal akka tahe
uumuudha. Dabalataanis, dubbistootni qaamaa waan addeeffame sanaa
osoo argan akka sirriitti adda baasanii beekan gochuuf gargaara.
Fakkeenyaaf;

Fedhiin dubara simboo qabeettii, dheertuu, diimtuu,

miidhagduu, mudaa hin qabneedha. Abbaa ishii obbo
Roobaafi haadha ishii aadde meetiif tokkittii dhalaati. Abbaan
ishii “Tokkee” jedhanii ishii waamu. Haati ishii aadde meetiin
dhimma hojii ta’ee maatii irraa adda ba’anii Finfinnee jiraatu.

Gurguddina ija ishii raajaa waa’ee addeenya ilkaan ishiis

 kaasee kutaa qaama keessaa tokkollee osoo hinhanbisiin
hundumaa lakkaa’ee danuutu faarse. Ishii argee danuutu
bareedina uumaa ajaa’ibsifate. Jaalala ishiitiin boojji’amee
danuutu harka late. kan isaa godhatee, rifeensa ishii
boraafatee, guntuuta lamaan gidduu of ruuqee jiraachuuf
dhiira danuutu hawwee, deebii latamuuf danda’u dursee
tilmaamee hawwii isaa guttachuuf yaaluu gowwummaatti
lakkaa’ee danuutu afaan qabatee cal’isuu filate. kanneen ija
jabaatanis hin milkoofne. jechi dhagaa gargar tarsaasuuf
humna ga’aa qabullee laphee ishii hin dandeenye. Hiriyyaan
Ishii hingowwomsine. Bareedina ishii raajuun yaada ishii
hinhatne. Qarshiin ija hinqabne (Abraam Tasfayee 2008).

Addeessuun eenyummaa nama tokkoo jechootaan fayyadamuun namoota

biroof gadfageenyaan agarsiisuudha. Barreeffama kana keessattis
barreessaan asoosamichaa wa’ee miidhagina fedhii, ilaalcha isheen qabdu,
haadhaafi abbaa kamirraa akka dhalatte, hojaan, bifti, dubara akkamii akka
taate, amalli fedhiin qabdu, nama kamiinuu kan hingowwomfamne, qarshiin
kan hin bitamne tahuushee eenymmaa ishee asoosama arga yaadaan wa’ee
ishii dubbistoota dawwachiiseera.

V. Mallattummaa (symbolism)

Mallattoon bakka bu’aa waan tokkoo tahee Kan tajaajiludha. Yommuu waan
tokko rawwannu wantootni akka mallattootti hawaasichi itti gargaaramu ni
jiru. Barreessanis jechoota sammuu namaa keessatti fayyadamuu yookiin
immoo wantoota akka mallattootti jiran haalaan fayyadamuudha. Garuu,
mallattoon kuni bakka adda addaatti jijjiirama guddaa qaba. Mallattoolee
kanas bakka sadiitti qoodnee ilaaluu ni dandeenya.

1. Akka waliigalaatti
2. Akka hawaasaatti
3. Akka dhuunfatti tahuu danda’a.

Mallattummaan kuni jechoota sammuu dubbisaa keessatti suuraa kaasuun

waa’ee waan dubbatamuu akka nuti waan argaa jirru fakkaatee akka nutty
mul’atuuf kan tajaajiludha. kana malees dandeettii barreessaan jechoota
gaggariitti fayyadamee dubbistoota hawwatuuf kan godhudha. kunimmoo
dubbistootni jechoota sana yommuu dubbisan mallattoon waan tasifamaa
jiru sanaa sammuu isaanii keessatti uumamaa akkasaan faana oliif gad
dhiphachaa deeman tasisa. Fakkeenyaaf

….Dhaabbiitti harkaa fi miilli koo utubaa manaatti hidhamee, aara

daakuu sinichoon na hulanii, aaraan ukkaamamee iji ilaaluu na
Ieeyya'ee imimmaan of keessaa darbata. Haati buddeenaa kiyya
qarabaa ittiin na lamxiitu dimeffachuuf ibidda bira gugguufti. Ilmaan
ishii kutaa cisichaa keessaa kolfa mirgisu. Abbaan koo fuul-dura
kiyya kursii gubbaa, harka mirgaan mangaagaa degerfatee ciqilee
jilba miilaan irra keewatee cal’isee taa’ee na ilaala. Aarri daakuu
sinnichoo afaaniifi funyaaniin seenee afuura na kutuutti jira . seenaan
guyyaa dhaga’aa oolee gurra keessaa na bilbila. Surraan haadha koo
aara keessaan goree ija jaalalaan na ilaala… (Abraam Tasfayee 2008)

waraabbii kanarraa akkuma ialaallutti gochaa Obsaa irraan haati

buddeenaa isaafi abbaansaa irraan gahaa jiran, akkaataa itti obsaan jalaa
bahuuf gochaa jiru, haati buddenaasaa maal akkasheen dalagaa jirtu,
abbaansaa immoo akkan itti taa’u, aarri sinichoo obsaa akkam akka inni
gochaa jiru, obsaan akkamitti hidhamee jiru sammuu keenya keessaatti
mallattoo tahe uumuu dandaa’eera.
 Cuunfaa

Boqonnaa kana jalatti mata duree caaccuuwwan asoosama dhangala’aa

jedhuu keessatti ruqooleen asoosama dheeraa maal akka tahan adda baaftee
barteetta. Ruqooleewwan kunnins maal akka tahan adda baaftee hiika
mataa keeti kennuu ni dandeessa. Asoosama tokko asoosama jechisiisuu
kan danda’u yoo caccuuwwan ka’aman sana ofkeessaa yoo qabaatedha.
caaccuwwan suni jiraachuun isaanii asoosamicha guutuu tasisa.
Ruqoolewwaan asoosama dhangala’aa keessaa tokko yookiin lama yoo hafe
ergaan asoosamichaa guutuu tahuu dhiisuu mala.
Namni asoosama tokko barreessus hamma danda’ame caccuwwan jiran
sanniin haalaan guutee barreessu qaba. Yommuu ruqoolee sana uumuus
seera ittiin uumaman haalan beekee uumuu qaba. Caccuuwwan asoosamaa
kuni yommuu uumaman dhugumatti haqa hawaasa keessaa kan argisiisan,
namfakkootni umaman wa’ee jiruufi jireenya dhala namaa kan ibsan, bu’aa
bayii ilmi namaa keessa darbu danda’u keessa darbuu qabu malee, waan
addaa kan abjuun jooraa tahee kalaqamuu qaba.
Dabalatanis, Jargochi seenaan suni irratti kalaqame haalaan dhugaa
hawaasa keessa jiru kan calaqqisiisu tahuu qaba. Kanaan kan walqabate
seenicha gara fuulduraatti akka deemuuf gumaachaa kan qaban waldiddaan
kalaqamanis hamma dhalli namaa tokko jireenya dhugaa keessatti rawwatu
caalaa garmalee olbahee argamuu hin qabu. Kanarraa ka’uun dubbistootni
asoosamichaa dhugumatti wantootni akkasii kunneen hawaasa keessatti ni
mul’atu jedhanii akka itti yaadaanii dubbisaniif gargaara. Barreessaan tokko
yommuu asoosama barreessus ijawwan /kalseenessuu/ garaagaraatti
fayyadamuun yoo dhiyeesse gaariidha. Walumaagalatti, caaccuwwan
asoosamaa kunneen hundi dhaamsa asoosamichaaf gumaacha guddaa waan
qabaniif haalaan itti yaadaman kalaqamuu qabu.
 GAAFFILEE QAYYABANNOO
Gaaffilee armaan gaditti dhiyaataniif maddawwan odeeffannoo mata duree
boqonnaa kanaatiin walqabatan dubbisuudhaan deebii sirrii kenni!
1. Caaccuuwwan asoosama dhangala’aa gurguddoon maalfaadha?
_____________________________________________________________________
_____________________________________________________________________
_____________________________________________________________________
2. Gosoonni waldiddaa gurgoddoon maal faadha?
_____________________________________________________________________
_____________________________________________________________________
_____________________________________________________________________
3. Gulantaawwan jaargochaa keessatti taateewwan akkamiitu dhiyaatu?
_____________________________________________________________________
_____________________________________________________________________
_____________________________________________________________________
_____________________________________________________________________
4. Jaargochaafi waldiddaan hariiroo akkamii qabu?
_____________________________________________________________________
_____________________________________________________________________
5. Wantoonni yoomessa asoosama dhangala’aa ibsan maalfaadha?
_____________________________________________________________________
_____________________________________________________________________
_____________________________________________________________________
6. Dhaamsi asoosama dhangala’aa akkamitti dhiyaata?
_____________________________________________________________________
_____________________________________________________________________
_____________________________________________________________________
7. Gosoonni ija seenessuu gurguddoon maalfaadha?
_____________________________________________________________________
_____________________________________________________________________
_____________________________________________________________________
8. Seenaan asoosama dhangalaa gosoota ija seenessuu adda addaatiin
akkamittidhiyaata?
_____________________________________________________________________
_____________________________________________________________________
_____________________________________________________________________
_____________________________________________________________________
9. Garaagarummaan namfakkiifi namfakkeessuu gidduu jiru maali?
_____________________________________________________________________
_____________________________________________________________________
_____________________________________________________________________
_____________________________________________________________________
10. Namfakkeessuun faayidaawwan akkamiit qaba?
____________________________________________________________________
____________________________________________________________________
____________________________________________________________________
____________________________________________________________________
11. Tekinikoota asoosama dhangala’aa gurguddoon maalfa’a?
____________________________________________________________________
____________________________________________________________________
____________________________________________________________________
____________________________________________________________________
___________________________________________________________________
12. Faayidaawwan tekinikoota asoosama dhangala’aa maalfaadha.
____________________________________________________________________
____________________________________________________________________
____________________________________________________________________
 BOQONNAA JAHA
6 DUBBII HAALAWAA (Figurative Speech)
Seensa

Seenaa barreeffama asoosama dhangala’aa keessatti dubbiin halawaa iddoo

guddaa qabu. barreessaan asoosama tokkoos yommuu barreessu ergaa
barbaade sana kallattiin yokiin alkallattiin dabarfachuuf tattaaffii godhu
keessatti dubbii kanatti dhimmaa baha. Kunimmoo asoosamichi
miidhaginaafi ergaa adda addaa akka dabarsuuf kan tajaajiludha. Boqonnaa
kana jalattis gosoota dubbiiwwan halawaa kanneen akka akkasaa,
nameessuu, bakkusa, qishina, ukkubsee, fakkoommii, fuggisoofi kanneen
biroo fakkeenya waliin dhiyaataniru.

Kaayyoo Boqonnichaa

Dhuma boqonnaa kanaatti barattoonni:-

 Gosoota dubbiiwwan halawaa jiran adda baasanii ni tarreessu

 Qabiyyeewwan dubbii halawaa asoosama dhangala’aa ni addeessu
 Faayidaawwan dubbiin halawaa asoosama keessatti qabu tokko
tookkon ni ibsu
 Tooftaa itti fayyadama dubbii halawaa asoosama dhangala’aa keessatti
argamuf hubannoo gadfagoo ni horatu.
 Dubbiiwwan halawaa kanatti fayyadamuun asoosamoota adda addaa
ni barreessu.
 Garaagarummaafi tokkummaa dubbiiwwan halawwa jidduu jiru ni
ibsu
 Fakkeenya garaagaraa ni kennu

Barreefama tokko keessatti dhaamsi darbu haala miira namaa keessaatti

fakkii uumuun miidhagina gonfachiisuun haala hinirraaftamnetti
dhiyeessuuf malleen dubbii iddoo guddaa qabu. Malleen dubbii ibsamoota
haala adda ta’een jechaan ykn himaan ibsaman malleen dubbii jedhamuu.

Figure speech is a form of expression that depart from normal word or

sentence order or form the common meanings of words for the purpose
of achieving special effects and it is very life blood of language and one
of their principal values is that they make general idea, specific by
associating it with some thing coherernt or familiar. They achieve values
of figures of speech lies in their power to suggest attractiveness and to
evoke images and ideas. (Encyclopedia America volume 11, 1985:195)

Malleen dubbii waantoota garaa garaa wal maddii qabanii

madaalchisuudhan,wanti, yaadni, amalli, dhageettiin, gochi, hawwii, namni
ykn bineensi tokko irra caalaa akka hubatamuufi gargaara. Akkasumas,
malleen dubbii wanti hin mul’anne tokko akka mul’atu, lubbuu afaanif
kennuun kan humna hin qabne akka humna godhatu gochuuf kan fayyadu.
Kan hinmi’oofne mi’ayee akka yaadaan ykn sammuun argamuufi sammuutti
ulfina godhatee akka mul’atu gochuuf humna qabu. Malleen dubbii
lakkoofsaan hedduu yommuu ta’an gurguddoon kanneen gadiiti.

Dubbiin haalawaa oguma keessatti filannoo jechoota waliin walqabatee

eddoo guddaa qaba. Akka Donald (1985) ibisutti, "A figure of speech is form of
style in which words are used to convey more than they ordinary mean, in
order to give an effective expression to the idea". Yaadni kun jechoonni dubbii
haalawaa barreeffama tokko akka midhagsaniifi lubbuu itti horuu danda'an
agarsiisa.

6.1 Faayidaa Dubbii Haalawaa

Barreessiitoonni, ergaa isaanii haala ifaafi gabbataa ta'eefi miidhagina

qabuun dabarfachuuf, dubbii haalawaa fayyadamu. Dubbiin haalawaa
faayidaa guddaa qaba. Innis, haqa ijaan hinmul'anneefi harkaan hinqabne
gadifageenyaan dhiyeessuufi fakkaattii sammuu nama keessattii uumuuf
gargaara.

6.2 Gosoota Dubbii Haalawaa

Hayyoonni tokko tokko akka ibsanitti, gosoonni dubbi haalawaa bayy'inaan

hanga dhibba lamaafi shatamaa ol ta’u jedhanii dhiyeessu. Haata'uu malee,
hanga hammaatti kan hojii irraatti mulatan muraasa. Malleen dubbii kunii
oguma keessaatti iddoo olaanaa waan qabaniifi barreessitoonni beekamoon
bayyinaan itti fayyadamuu. Akka Melakneh (1992) ibsutti, dubbiileen
haalawaa afaan fakkeessa hiika salphaa osoo hintaanee karaa waan tokko
ittiin ibsamu. Yaadni kun, barreessitoonni hundi tooftaa dhuunfaa isaanii
fayyadamuun, ergaa yookin dhaamsa ijoo ta'ee ittin dabarsatan ta'uu ibsa.
Gosoota dubbii haalawaa hedduu ta'anis muraasni kanneen armaan gadiiti.
 6.2.1 Akkasaa (Simile)

Tooftaa barreessan fayyadamu keessa tokkoo dubbii haalawaa akkasaati.

Akka Kasay (1991) ibsutti wantoota akka lubbuu qabeeyyyiifi lubbuu
dhabeeyyii ta'an amala isaan walfakkaataniin waldorgomsiisuun yaada ifatti
hinmula'anne akkasaa fayyadamuu addeessa. Yaadni kun wantoota gosoota
gara garaafi wal hinfakkaanne lama fudhachuun walbira qabuun
dubbistoonni yookin dhageeffattoonni ifaan akka hubatan taasisa.

Akkeen malleen dubbii keessaa tokko ta’ee waan tokko waan biroo waliin wal
maddii qabanii ibsuuf gargaara. Innis wanti sun akka ifaan hubatamu fi
fakkii sammuu dubbisaa keessatti akka uumu taasisa. Jechoota akkaa fi
fakkaata jedhanitti fayyadamuudhaan waan tokko waan birootiin wal bira
qabsiisanii himuudha. Kunis wanti hin beekkamin tokko akka beekkamu
taasisa. Fakkeenyaf,

Ani homaa yaaduus tahe dubbachuu hin dandeenye. Keessi

afaan koo natti hadhaa’e, Onneen koo akka nama tabba
fiigaa oolee saffisaan dhikkifate, akka nama ilkaaniin
dhagaa ciniinee rifeensa mataati hanga qeensa millaatti
qaamni na suuka’e. Seenaa sukkanneessaa gurri kiyya na
dhageesisuutti jiru kuni ka hidda dhalootaa kiyyarra ga’e
osoo hin taane Asoosama asoosaan bilchaataan qophaa’e
natti fakkaate (Abraam Tasfaayee 2008)

Akkaataa kanaan barreessitootni asoosama dubbii halawaatti

gargaaramuun barreessuu danda’u. Kanas waraabbii asoosama
kanarraa wantoota lama walbira qabuun walmadaalsisaa dubbichi
akka mi’aayina ofkeessaa qabu tasisa.

Dabalataanis, gosa dubbii qolaa keessaa kan biroo barreessaan itti dhima
bahe immoo akkasaadha. Dubbii kanas wantoota walbira qabuun isa tokko
ibsuuf kan itti gargaaramedha. Fakkeenyaaf,

Guntuutni ishii lamaan uffata quuqanii ba’anii loltuu

hidhannoo guutun lolaaf qophaa’ee dhaabbatu
fakkaatu. Rifeensi mataa bakka lamatti walhiree si’oo
ilaalan siricha gubbaa ishii dabalatee ka namni sadii
ciisutti jiran fakkeessera. Garri mo’oo ishii baayyee
bal’achuu irraan kan ka’e doonii qarqara galaanaa
dhaabachuutti jiru fakkaatti. Mudhiin qabaa guuttu
hinfakkaattu…(Abraam: 98)
Hafeen asoosamicha keessaa cite bahe kuni akka mul’isutti waa’ee
miidhagina Fedhii mul’isuuf jecha wantoota hedduun walishee
bakka buuseera. Akkataa uffata loltootaa jalaan meeshaan rasaasaa
irraan immoo qawwee batattanii jidhuu qabattoon qabatee qal’atee,
miidhaginni rifeensa mataash sireerratti baay’atee kan jiraatu
tahuusaa, mudhiin isheen immoo lakkoofsa saddeeti fakkachuun
amala jarreen kuni qaban hunda bareedina jaalalleesaa ibsuu kan
itti fayyadamedha.

Fkf

1. Biqilaan akka fardaatti fiiga.

2. Dabbasaan Caatuu akka eegee fardaatti dheeraate. kanneen jedhaman
kun fakeenya akkeeti. Fakeenya biroo dabalataan kennuun barreessi.
3. … Onneen koo inni duraan 'jedhi jedhi!’ jedhee na jajjabeessaa ture,
akka hafuuffee bokokee gadi dhisamee, yoo walittii shuntuura'u natti
dhgayama. (Dhaabaa 1992;59)
4. Akka ijoollee ergamtee, dubbiin harkaa badee, utuun dhaabadhuu
hafuurri koo ciccituu jalqabe. Dhaaba, (1992:26)
6.2.2 Bakkabuusa (Methophor)

Bakka buusni gosoota dubbii qoolaa keessaa tokko ta'ee, wantoota waliin
madaalaman lama akkuma waan tokko ta'anitti ibsama. Melakneh (1999)
yaada kana yoo ibsuu, bakka buu'sni tooftaa barreessaan jechootatti
fayyadamuun wantoota amala garagaraa lama tokko taasisuuf gargaaru
jechuun addessaa. Yaada kana irraa kan hubannuu, jechootaafi gaaleetti
fayyadamuudhaan wantoota lama wal bira qabuun madaaluun akka
danda'amuu ibsa.

Bakka buusni amala, raawwii, unkaa waan tokkoo kan birootiif kennuun
malleen dubbii uumamuudha. Metaphor is an analogy that imaginatively
identifies one object with other and either ascribes to the first qualities of the
second or invets the first with connotations inherent the other. Haalli kunis
yaada ibsamuu sanaa olkaasee ifa taasisa.Fakkiis sammuu namaa keessatti
ni uuma. Malli kun wantoota waldorgomsiisan jechoota akka fakkata, akka,
jedhu hinfayyadamu
Fkf

1. … Asheeta bilchaatte! Asheeta nama gomjaasitu. (Dhaaba 1992:13)

2. Dubartoonnii yeroo mooraa yunivarsiitii kanaa seenaan qeerransa
ta'uuti. Dhaaba, (1992)
3. Fakkeenya: Ijjii ishee bakkalcha./Boontuun habaaboodha/.
4. Caalan waraabessa.
6.2.3 Nameessuu (Personification)

Nameessuun akaakuu dubbii haalawaa keessaa tokko ta'ee, wantoonni adda

addaa amala ilma nama qabaachuun, wantoota garaa garaa yeroo rawwatan
mul'atu. Yaada kana Kassay (1991), wantoonni nama hinta'in lubbuu
qabeeyyiifi dhabeeyyiin amala ilma namaa gonfachuun gocha gara garaa
raawwatuu jechuun ibisa.

Amala ykn dandeetti ilma namaa qaban wantoota nama hinta’in, kanneen
lubbuu qabeeyyiifi lubbu dhabeeyyii goonfachiisuun dubbatama. Malleen
dubbii akkanaa kana keessatti kan nama hintaane yeroo waan namni
hojjeetu kan akka dubbachuu , nyaachuu, dhuguu, dheebachuu, kolfu,
gaddu fi kkf yeroo hojjetan argamu.

Fakkeenyaf, yaa jiruu bulluqa jette marqaan fi yaa afaan jettee funyaan
afaan gadi laaltee. Yaada kannarraa kan hubannuu, lubbu qabeeyyii ykn
lubbu dhabeeyyii amala ilma nama horachiisuun dubbachuu dha.
Personification has an animate object or abstract concept is spoken of as
thought it were endowed with life or with human attributes or feelings.

Fkf-1

1. Lafti dheebatte/ dubbatte.,

2. Sirichi siqsiqi jedhee bohee
3. Dukkanni ija namatti baasa.
4. … Onneen koo inni duraan 'jedhi jedhi!’ jedhee na jajjabeessaa ture,
akka hafuuffee bokokee gadi dhisamee, yoo walittii shuntuura'u natti
dhgayama. (Dhaabaa 1992:59)
5. ...Odaan gaaddisa isaa nurra diriirsee... Haadan birraa ilillii ishee
nurraa facaastee ... Biiftuun qara soddoma gidduu keenyattii baatee
 lafa ibsite! --- Urjiiwwan nutti naanna’anii hiriiraan! … simbirroon
nuttii marsanii Weeddisan!...Lagniifi tulluun nutti ragadan ([Dhaaba
1992;59)

Fkn-2

Gosti dubbii qolaa asoosama kudhaama jaalalaa keessaatti calaqqisu kan

biroon immoo nameessuudha. Kunis barreessan amala namaa lubbuu
qabeeyyii biroof kennuun akka isaan gochaa namni raawwatan akka
raawwatan kan taasisuudha. Fakkeenyaaf,

“….. weenniin mukaa mukatti utaalee korrisa,

goggoriin lagaa kabaja jaalalaaf kakkisa, gosti
sinbiraa dacha’anii sirba jaalalaa
dhangalaasaa wallaloota adda ba’uu fagootti
sodaatanii cinqamuutti jiran lamaan qaban
galaana jaalalaa keessatti darbatan”. … (Abraam:
104).

Cittuun hafee kanaa akka nutty mul’isutti bineensota bosonaaf dalagaa

yookiin gocha namni dalaguu danda’u kennufiin akka isaan dalagaan kan
taasisedha. Akkuma namaa goggoriin kabaja jaalalaf kan akka sirbu,
simbirroonni immoo weedduu waa’ee jaalalaa akkasaan dhiyeessan
taasisuun kanarra darbuun waa’ee jaalalaaf akkasaan of eegatan, waan gara
fulduraatti dhufuf immoo akka isaan fala kennaan ni argina. Kanammoo
akka namootaatti dalagaa namni dalagu, amala namaa guutuu kenneefi kan
rawwatanidha.

6.2.4 Qishina (Irony)

Qishinni hojii ogbarruu keessatti dhaamsi dhiyaate faallaa haalgalumsa ifatti

mul’atuu sanaa ta’uu jechuudha. Fkn- nama gowwaan gamna, nama
gabaabaa birbirsa yoo jedhan habalaka jedhama jechuudha.

“Irony is a word that says on thing and means another. In other word
irony is a course when a word or phrase has one surface meaning and
other contradictory meaning beneath is surface. It depends for its
success on the reader perceiving the inner and realy meaning rather
than the apparent surface meaning.
Hojii ogbarruu keessatti dhimmaa tokkoo faalla isaatiin yoo ibsamuu
agarsiisa jechuudha. Namoonnii wa’ee adunya kanaa naannoo isaanitti
ilaalcha qaban ykn waan ilaalanii toofta ittiin waan tajaban
dabarfataniindha.Taarsimoo akkana kanaanis hojii ogbarruu keessatti
dhimmii ittiin bahama.Tarsiimoo habalakaa amal armaan gadii qaba.Isaanis
kan armaan gadiiti.

1. Dhimmoota jireenyaa addunya kanaa keessatti akka nu muudatu

barbaanne oso hinta’iin akka carra ta’uu isaati.
2. Wantoonni fakkatanii argamaniifi ta’anii argamuun gargar ta’u isaanii.
3. Namoonnii kan dubbataniifi namoonni biroo dubbii isaanii hiikni
kennamuuf adda ta’u usaa

Nuti yaada mata keenyaa qabuufi namoonnii kaan immoo ilaalchi nuuf
qaban tokko ta’uu dhiisu danda’a. Dhimmoonnii nutis ta’e kan birootiin
jijjiiramu isaanii, jijjiiramaaf oso of hineeggatiin rakkoowwan tasa namarra
ga’an jireenya habalaka taasisa

6.2.5 Anyaarsee (Satire Some)

Gosti dubbii qoolaa kun amalli gadheen hawaasa keessa akka hin
babal’anne ittisuu fi ceepha’uuf gargaaara.haaluma kanaan,
dogoggorri miseensa hawaasaa tokko keessatti mul’atus
sirreessuuf fayyada.
Dubbiin qolaa barreessaan asoosama kanaa hojiisaa miidhagsuuf gosa
dubbii qolaa hedduu kan itti fayyadame keessaa muraasa isaanii yommuu
ilaallu, anyarseen qaama barreeffamaa kana keessatti haalan kan dhimma
itti bahameedha. Fakkeenyaaf,

…si’oo tokko ekeraa Abba Jaldeessotu kolfaan nannoo

jeeqa “… ka! Ka! Ka!..... aabbee, dhumni kee akkana
ta’ee! Maaliif dhiboofte obsaa ‘ horaaf kaatee harootti
machoofte’ jechuun salphoo akka kee kanaaf.”
Jechaa faana kiyya fiiga…(Abraam Tasfaayee 2008)

Hafeen kuni akka mul’isutti ekeraan Abbaa Jaldeessoo fakkeessuun obsaa

waan hubachiisu qaba. kunis yaada obsaa keessaatti haadha isaa
barbaaduuf kutannoon isaa waa’ee haadha isaa barbaachuu irratti qabu
dhiisee waa’ee isa booru argachuu danda’u; jaalala Fedhiif bakka waan
laateef, ejjennoon inni barbaacha haadhasaaf qabu baay’ee kan laafefi
waantootni isa gufachiisaniif harka kennaa waan jiruuf kana hubachisuuf
kan yaaludha. Namni bakka guddaatti eegamu, bakka horaa kan hunda
dheebuu baasuu danda’u, iddoo bal’aa, bakkee waan mi’aan argamu,
dhiistee haroo bakka oolmaa raachaa rammolee, qurxummiifikkf keessaa
bahuu dadhabdaa yaada jedhu qabaa. Wanti amma argitee kanaan booda
waan kana caalaatu jiraa ati garuu osoo kana hin hubatiin waan amma
argiteen maaliif miidhamtaa ergaa jedhu qaba.

Fkn -2
a) Boru hin beekneeen qodaan bukoo ishee sagal.

b) Ofiifuu duutii maaf of huuti.

c) Tiikseen dhibooftuu taakkuu dhiistee dhundhuma dhaqxi.

d) Re’een tan ofii hin agartuu sareen eegee gadi qabadhu jetti.

e) Tan garaa malee tan maqaa maaltu nadhibe jedhe

waraabessi.

f) Keessa namaa hinbeektuu keessa qabattee namaa laatti.

g) Kan cinaa dhahan hin beekne cinaacha dhahan hin beektu.

h) Afuurri jiraaf huqqattuun ekeraatti kolfiti.

i) Ani hinbarbaadu arba

Qonna koottu na darba

Ani hin barbaadu gafarsa
Ani daabee koon hafarsa
Baqsaa garaatti nyaatu
Raatuun mataatti haabaatu
Dilbiin koo dilbii haga
Qarshiin koos qarshii haga
Kolbaa gafarsa keetii
Handaaqqootu itti haga
 6.2.6 Ukukkubee (Hyperbol)

Ukukkubeen dubbiin haalawaa barreessiitoonni yaada tokko sadarkaa

dhugaa jirurraa olkaasanii yookiin gadibuusanii ibsuuf itti gargaaramani.
Sababa kanarraa kan ka’e, barreessaan wanta tokko sadarkaa isaa
olkaasuufi gadi buusuf tooftaa kanattii akka fayyadamu agarsiisa.

Dhimma tokko akka malee dhaadhessuun ykn olkaasun (exaggerate) ibsuu

yoo dhiyaatu jechuudha.Dhimmaa tokko hanga amanuuf nama rakkisuutti
ykn humna isaati ol taasisuun yeroo ibsamu hojii ogbarruu keessatti ni
mula’ata.

Fkf

1. Yaadni keenyas miirri keenyas addunyaa jannataa sanaa keessa

deebi'ee nama naannootti makame. Dhaabaa (1992:36).
2. … ifaafi sinboon fuula ishee aduu ganama baatu tuffachiisa... ..
Dhaaba, (1992:36)
3. Jaalallii yoo jiraate foon lukkuun tokkoo cidha galcha.
6.2.7 Fuggisoo/Mitiyyee (Paradox)

Malleen dubbii kun yaada faallaa walii qaban ciroon / galee ykn himaan
ibsuun agarsiisudha. Dhimmii haala kanaan ibsamuu dhugaa ta’uu baatus
yaada dhugaa bifaa xinxaaluun irrag’uu danda’amuun dhiyaata.
Fakkeenyaaf:

1. Oso arguu hinargu,

2. Reeffa lubbuu qabu
3. Du’aa jiraa caaluu,
4. Iyyaa callisaa,
5. Osoo deemtuu hindeemtu
6. Oso nyaatu hinnyaatu.
6.2.8 Habalaka

Ergaa tokko karaa alkallatitiin yaada faalla sanaa taasisuun

dubbachuu/barreessun dabarffachuudha. Jechabirootiin, yaadaa
karaa falla ta’een dabarsuu jechuudha.. Fakkeenyaaf
  Furdaan qallaa jechuun ibsuu

 Gabaabaa dheeraa.

 Diimaan guuracha jechuun yaada alkallatiin dhiyeessunis

toofta barreessa agrsiisuu danda’a jechuudhaa.

Yaadaa bal’aa mataduree kanaa koorsiwwan kanaan duraa bartee

keessa gadifafeenyaan hubadhu

6.2.9 Beekkamaa Eeruu /Antonomasia/

Maqaa nama beekkamoo tokkoo kan ammaatiin ibsama jirachuu, amala

walfakkaata kan qabuun waan amma ibsamuu sana ibsuun ‘Antonomasia’
jedhama. Akka Zerihun Asfaw jedhutti malleen dubbii kanaan “Nibur
xaqqaash’ jechuun moggaase.Waan duraan beekkame sana eeruun waan
ta’eefi. Akkaataaan kun namfakkii beekkamofi raawwii raawwatan
kitaaboolee beekkamoo kan akka asoosamaa, kitaaba qulqulluu, diraamaa fi
kkf keessaa namootaa seenaa beekkamaa qaban kan ammaa jiruun
walqabsisuun ibsu. Mallidubbii akkasi rawwii namootaa guyyuu keessatti
nimula’ata.

Antonomasia:We have already pointed out the peculiarities of

nominal meaning. The interplay between the logical and
nominal meanings of a word is called antоnomasia. As in other
stylistic devices based on the interaction of lexical meanings, the
two kinds of meanings must be realized in the word
simultaneously. If only one meaning is materialized in the
context, there is no stylistic device, as in hooligan, boycott and
other examples given earlier. Here are some examples of genuine
antonomasia.

Fakkeenyaaf nama gadadoo daba hojjeechuun beekkamu tokko

namfakkii diraamaa W.Shikispeeriin walqabsiisuun iyyaagoo jechuun
waamuu. Fakkeenyaaf nama Gadadoo isaaniitiin beekamuu: Iyyagoo /
fkn Innii Iyyaagoodha.
Bareedinaaf: Dezidimoonaa… Monaalizaadha ….
 Ajajaan / Akkoo Manooyyee walqabsisuun ibsu.
6.2.10 Gamisguutuu (Synecdoche)

Dubbiin haalawaa gosa kanaa jiraataa waamuuf iddoo jireenya

waamuu, Fkn, Namoota dhiisuun biyyaa isaanii, aangoo dhiisuun
teessoo isaanii…fkk waamuu irraa kan uumuudha. Qaama tokkoo
keessatti ykn iddoo tokko keessatti kan argamu ykn kan jiraatu
waamuuf bakka innii jiraatu ibsuun kan uumamuudha. Fkn.
 Angoo jechuuf …. Teessoo, algaa, siree, …

 Itoophiyaan akeekkachiiste jechuuf …. Finfinneen

akeekkachiiste.

 Namoonnii baddaafi gammoojjii keessa jiraatu quufan jechuuf ….

Baddaa gammojjiin Quufe… fi kkf

6.2.11. Fakkoomii (Symbolic)

Fakkoomii toofta ogabrruu keessa tokko ta’e hiika gadifageenya qabu hojjii
ogbarruu tokkoo kennuuf kan nama gargaara. Dhimmoota adda addaa,kan
bakka bu’u danda’aan bakka buusuun agarsiisuu jechuudha. Dhimmoonni
bakka bu’aan kunis jecha ykn wantoota hiikni isaa duraan beekkamuu ykn
alkallattiin kan dhiyaati ta’u danda’a. Fakkoomii haala dubbii dhiyaateerra
kan hubannu, asoosama keessatti qabatamummaa kan qabuufi
mirkana’uuf, argamuu (ilaallamu) kan danda’auu, miira, ilaalcha hawwii,
yaadaa ilma namaa agarsiisuu danda’a. Fakkoomiin kan murata’u jechichii
hojii ogbarruu tokko keessatti ga’een innii qabu maal akka ta’e irratti
bu’ureeffate deema.

Dubbisaan tokkoo jecha sana fudhatee, raga tokkoo malee lafa ka’uun
mallattoo hintaasisu. Fakkoomiin muuxannoo jireenya guyya guyyaatti
ta’uu, maatii hanga hawaasattii deemuu danda’a. Amanta fi waqeeffanna oso
hinhafin kan barame waan ta’eef bababallinni isaa humna qabeessa.
Fakkoomiin hiika keessaa yookiin dhokataa waan qabuuf hubannoo
namoota guddisuufi cimsuuf ga’ee gudda qaba. Yaada ballaa tokko jechoota
baayyeen ibsa oolurra jecha muraasaan ibsuun ka’uun ga’ee gudda taphata.
 Cuunfaa
Yaa Barataa koorsii kanaa kutaa kana keessatti wa’ee fayidawwan
dubbiiwwan haalaa asoosama keessatti qabu ilaalaa turre. Wa’ee
dubbiiwwan haalaa kanaa hammam hubatte, garaagarummaafi tokkummaa
isaanii, faayidaa isaan qaban hoo ifaan ifaatti hubatteetta? Kana hunda akka
qalbeeffate abdii kiyya.

Asoosama dhangala’aa tokko keessatti dubbiiwwan haala hedduun argamuu

danda’u. Dubbiiwwan haalaa kanneen akka Fakkoomii, Gamisguutuu
(Synecdoche), Beekkamaa Eeruu, Habalaka, Fuggisoo/Mitiyyee, Ukukkubee
(Hyperbol), Anyaarsee (Satire), Qishina (Irony), Nameessuu (Personification),
Bakkabuusa (Methophor), Akkasaa (Simile)fi kkf asoosama dhangala’aa
tokko keessatti mul’achuu danda’u

Dubbiin haalaa asoosama dhangala’aa tokko keessatti fayidaa inni

asoosamicha mi’awaa tasisuuf qabu olaanadha. Barreesitootni tokko tokko
barreeffamni isaanii dubbii haalaan kan gutedha. kunimmoo dubbistootni
akka isaan hiika barruu sanaa ofii isaanii xiinxalanii hiikaniif kan
gargaarudha. Inni lammaffa immoo dubbii dhoksaa, icciitii gadfagoo tahe,
altakkaatti ergaa lamaafi isaa oldabarfachuuf dhimma itti bahamuu mala.
Namni dubbisu sunis gara barbaadetti hiikee yoo hubate itti
gaafatamummaa jalaa bahuuf jecha dubbii haalaan guutee ijoo ergaa sanaa
dhoksee barreessuu danda’a.

Gaaffilee Qayyabannoo
Yaa barataa koorsii kanaa boqonnaa kana keessatti qabxiilee ka’an
hunda haalaan irra deebitee erga dubbisteen booda yaadolee kanatti
aananii dhufan deebisi.

1. Jechi “Dubbii halawaa” jedhu maal jechuudha? Jecha kanarraa maal

hubatte?
_____________________________________________________________________
_____________________________________________________________________
_____________________________________________________________________
2. Dubbii halawaa mitiyyeef fakkeenyaa sadii barreessi?
_____________________________________________________________________
_____________________________________________________________________
____________________________________________________________________
3. Dubbiin halawaa fakkoommii asoosama dhangala’aa tokko keessatti
barreessaan garagaaramuun yoo barreesse maaliif fayyada?
_____________________________________________________________________
_____________________________________________________________________
_____________________________________________________________________
4. Asoosama dhangla’aa Oromoo tokko dubbisuun gosoota dubbii
halawaa achi keessatti argaman fakkeenyaan deggarii agarsiisi?
_____________________________________________________________________
_____________________________________________________________________
_____________________________________________________________________
____________________________________________________________________

BOQONNAA TORBA

7 YAADARIMEEWWAN AKKAATAAFI XIINAKKAATAA

7.1 Maalummaa Xiinakkaataa
Maalummaa xiinakkaataa ilaalchiisee hayyoonni adda addaa dirree
qo'annichaarratti bobba'an gama addadaatiin hiika addaddaa kennuuf
yaalaa turanii jiru. Kanaafuu, Xiinakkaataa yaadrimee bal'aa waan qabuuf
hiika walfakkaatu dhiyeessuu hindandeenye. Garuu, akkaataan (style),
xiinakkaataan (Stylistics) akka qo'atamu ibsanii jiru.

 Zarihuun (1992) akkaataan bifa baay'ee kan qabu; hayyoonni

ogbarruu hedduun kan irratti walmorman, waggoota hedduuf qabxii
marii ta'ee kan ture ta’uu hubachiisa. Yaadni kun tooftaan hiikkaa
dhaabbataa tokko akka hinqabneefi dhimma yeroo maraa qabxii marii
haaraa akka ta'e agarsiisa.
 Akkaataan addeessa (description) fi qaaccessa (analysis) unkaawwan
addaddaa qabiiyyee xiinqooqaa haala qabatamaa keessatti qabu.
 Xiinakkaataan qorannoo akkaataawwan addaddaa haasaa (utterance)
ykn afee (text) barreeffama tokkooti.
 Xiinakkaataan ibsa sadarkaawwan xiinqooqaa duudhawaa (traditional
level of linguistic descriptions) kanneen akka sagalee, unkaa, caasaa,
hiikaa fayyadama.
 Xiinakkaataan qorannoo afaan ogumaa (language of literature) ykn
ammoo haala itti fayyadama afaanii barreessaa ykn haasawaa
(qaaqilee) tokkoorratti xiyyeeffata.
 Kana malees Lucas (1955:9) akkaataan, "the effective use of language,
especially in prose, whether to make statements or to rouse emotions. It
involves first of all the power to put fact with clarity and brevity"
jechuun ibsa. Yaadni kun akkaataan dandeettii haala adda ta’een
afaanitti (keessattuu asoosama dhangala’aa keessatti haala ga’umsa
qabuufi adda ta’een afaanitti) fayyadamuun miira jamaa kakaasuuf
akka gargaaru ibsa. Maalummaa akkaataarratti Galperin (1977)
hiikkaawwan gadii keennee jira.
 Akka waliigalaatti xiinakkaataan qorannoo qorannoo akkaataa itti
fayyadama afaanii barreessaa (author) ykn qaaqilee (orator) tokkooti.
Stylistics deals with a wide range of language varieties and styles that
 are possible in creating different texts, weather spoken or written,
monologue or dialogue, formal or informal, scientific or religious etc.
Kayyoon guddaan xiinakkaataa haala barreessaan tokko odeeffannoo
jamaa dubbistootaaf ykn dhageeffattootaatiif ittiin dabarse akka
hubataniif gargaara. Kanaafuu, xinakkaataan qorannoo caasaa
jechootaa (lexis), xiinhiikaa (semantics)fi haala xiinsagaa (phonological
properties) irratti xiyyeeffata.
a. Akkaataa Akka Filannootti (style as a choice)

Akkaataan filannoodha. Afaan meeshaa haaluma tokko keessatti bifa

addaddaatiin tajaajuuf kennataa ta’e. Yaada kana NOUN yommuu ibsu,
“Language provides its uses with more than one choice in a given situation”
jedha. Kanaafuu, barreessaan carraa amala afaanii kanatti fayyadamee afee
(text) tokko barreeffamaan ykn haasaan dhiyeessuuf filannoowwan hedduu
qaba. Filannoon akkaataa dhuufaa waan ta’eef akkaataan barreessaa tokkoo
kan barreessaa biroorraa yoo walitti dhiyaates guutumatti tokko ta’uu
hindanda’u. Yaanni kun barreessitoonni hundinuu haala yaadasaanii
ibsachuuf ni wayya; dubbistoota biratti ni fudhatama jedhanii amanan
filatanii akka itti fayyadaman ibsa.

b. Akkaataa Akka Amalaatti (Style as a Man)

Akkaataan amala. Amalli ammoo sansaka nama tokkooti. Sansakni keessoo

nama tokkoo waan inni barreessuufi haasa’u keessatti calaqqisuu danda’a.
Yaadrimeen kun namni kamiiyyuu tooftaa waan tokko ittiin dhiyeessu kan
mataasaa akka qabu agaresiisa. Namoonni lamaa guutumaan guututti waan
tokko haala tokkoon hinhojjata. Amala tokkos hinqabani. Amalli isaanii
garuu hanga tokko walitti dhiyaachuu nidanda’a. Akkaataan nama tokkoo
seenduubee hawaasummaa, barnootaa, siyaasaa, barnootaa, amantaa,
naannoo jireenyaa, hubannoo ofiifi addunyaaf qaburratti hundaa’a.
Kanaafuu, akkaataan nama tokkoo eenyummaa namni tokko muuxannoo
gama addaddaarraa dagaagfate. There are always distinctive features that
distinguish one person from the other.

c. Akkaataa Akka Maqiinsaatti (Style as a Deviation)

Barreessitoonni tokko tokko yaadasaanii haala barame (norm) qofaan

dhiyeessuu hinfilatan. Kanaafuu, duudhaa baramerraa maqanii tooftaa
haaraan yaadasaanii dhiyeessuu danda’u. Yaadrimeen akkaataa akka
maqiinsaatti dhiyeessu kun ilaalcha seera, qajeelfama, duudhaa
barreeffamaa ykn haasaa bal’inaan barameefi hordofamuu qaburraa haala
adda ta’e akka hordofan agarsiisa. Language deviation refers to an
intentional selection or choce of language use outside of the range of normal
language. Kanaafuu, xiinakkaataa keessatti maqiinsi haala tajaajila afaanii
baramaa ta’erraa akkaataawwan addaatti ittuma yaadanii fayyadamuudha.
Akkasumas, unkaa haala barreeffamaa yeroo hundaa mul'atirraa maquun
caasaa afaanii yeroo baay'ee fayyadamnu keessa bahuun bifa biraatiin
sadarkaa xiinsagaa, xiinjechaa, xiinhimaam xiinhiikaa, xiinunkaafi
xiinhaalgalumsaatti haala hinbaraminiin afaanichatti gargaaramuun
dandeettii kalaqummaa baarreessitootaa dagaagsa.

d. Akkaataa Akka Carraa Jiruutti (Style as a Conformity)

Barreessaan yeroo hundaa maquu hinfilatu. Akaakuun qabiyyee dhimma

irratti barreeffaamuu hundis maqiinsa kan hayyamuu miti. Kanaafuu,
barreessaan haasaan kamiiyyuu yeroo tokko tokko dhuudaa barreeffamaa
ykn haasaa barameen fayyadamuuf dirqamuu danda’a. Haalli kunillee
hojiiwwan akkaataa idilee kanneen akka barreeffamoota saayinsaawaa,
waraqaa qorannoo, qajeelfamoota bulchiinsaafi laaboraatoorii,
barreeffamoota ogummaa, galmeewwan seeraafi kkf ta’uu danda’a.
Akkaataan barreeffamoota akkanaa unkaanis ta’ee haala itti fayyadama
afaanii baramaatti fayyadamuuf diqamu. Akkaataan kun afaan gogaan waan
dhiyaatuuf dandeettii waa kalaqummaa asoosaa kan quucarsu (clip
creativity) dha.

e. Akkaataa Akka Yoomeessaatti (Style as a Period of Time)

Akkaataan yoomessa. Akkaataan haala yerootiin walqabachuu danda’a. Kun

ammoo amala jijjiiramummaa afaaniitiin (dynamicity) walqabatee jijjiirama
afaaniifi itti fayyadama isaarratti mul’atu agarsiisa. Afaan yoomessa
addaddaa keesatti dagatamaa, jijjiiramaa. dagaagaa, fooyya’aa, dhalataa
adeema. Jijjiiramni kun gama xiinsagaatii, xiinjechaatiin, hiinhimaafi
xiinhiikaatiin jijjiirama agarsiisa. Kun ammoo haala itti akkaataa
barreessitootaarrattillee jijjiirama fida. Yaada kanarraa kan hubannu,
barreessaan haala yeroo keessa jiruun walqabsiisee kan barreessu ta'uusaafi
haalli yeroo unkaa barreeffamaafi akkaataa barreessaarratti dhiibbaa
mataasaa akka qabu hubachiisa.
Fakkeennaaf, akkaataan fayyadama Afaan Oromoo waggoota dhibbaan,
shantamaafi digdamii shaman har’aa dura turee har’a jiru; akkasumas,
waggoota digdamii-shanan, shantamman dhibban fuulduraa booda jiraatu
guutumatti tokko ta’uu hindanda’u. Sababnis jijjiiramni yeroo mataasaatti
jijjiirama afaanii waan fiduufi. “Language changes along time axis, style is
also expected to vary along the same axis.” Diachronic linguistic studies
language along.

f. Akkaataa Akka Haalaatti (Style as a Circumstances)

Yeroo baay’ee akkaataan tajaajila afaanii akkaataa haalgalumsaarratti

hundaa’a. Jechoonni tokko tokko haalgalumsa tokko tokko keessatti
bal’inaan tajaajilan haalgalumsa biraa keessatti ammoo ceera. Kanaafuu,
qabattoota fayyadama afaanii daangessan muraasni miseensummaa, umrii,
saalaa, gulantaa hawaasaa, ogummaa, yeroo, naannoofi dhimma dhiyaatu
sana. Namoonni hawaasuma walfakkaatu keessatti akkaataa umrii, saalaa,
caasaafi hariiroo hawaasummaa isaaniitii waan fuulletti fayyadamaniifi
safeeffataniifi qabu. Kanaafuu, haalgalumsi hawaasaa akkaataa fayyadama
afaanii daangessa. Fakkeenyaaf, aadama Oromoo bakka garaagaraa
keessatti jechoonni xeerii, geeba, bukkee, bashoo, qaranaa, seeruu, ejjuu,
saafela, alalaasaa, haleeluu, soofachuu, jedhaman hiikkaa addaddaa qabu.
Haalli kun ammoo akkaataa fayyadama faaniirratti dhiibbaa mataasaa qaba.

Walumaagalatti, tooftaan barreessaa kamiiyyuu fayyadamu wal hinfakkaatu.

Haata'uu malee, haalli barreessaan filate, yaada isaa ibsachuufi ergaasaa
dabarfachuuf cimaadha jedhee kan itti amane ta’a.

7.2 Yaadarimee Akkaataa (Concept of Style)

Barressaan ogbarruu yaada sammuu isaa keessa jiru ibsuuf akkaataan

barreffamicha itti qindeesse iddoo guddaa qaba. Kanaafuu, tooftaaleen inni
itti fayyaadamee ilaallamuu qaba. Tooftaleen kun mala dhunfaa barreessaan
tokko kan biroo irraa ittin adda ta’u. Yookiinimmoo amala barreffamni tokko
kan biroorraa ittiin adda ta’u.

Hojiin ogbarruu tokko kan biroo caalaa akka dubbifamuu fi jalaatamuumma

argatu kan isaa taasisu keessa tokko tooftaa barreessichi itti
fayyadammeedha.Tooftaalee barreessan tokko akka ijootti itti fayyadamu
qindoomina himoota, itti fayyadama jechoota,fi malleen dubbiti. Hojiin
ogbarruu tokko barreffaman yoo dhiyyatu tooftalee ogbarruuttin guttamee
barreeffama.
Barreeffamni tokko afaan tokkoon barraa’ee haala barreffama himaa fi
tartiiba qindeeffama isaa ilaaluun barreffamni kun kan abaluuti jechuun
addan baasuun ni danda’aama. Barressitonni ogbarruu afaan tokkoon yaa
barressan malee, calqabaa hanga dhumaatti tooftaa tokkoon hindeeman.
Meeshaa walfakkaatan yaa fayyadaman malee, walitti dhufeenyaafi wal
fakkeenya yaa qabatan malee, guutumaan guutuutti tokko hinta’an. Garuu
haala yerootiin, haala tartiibati fi haala ergaa isaattin walitti dhiyaachuu
danda’u. Barreessaan tokko tooftaa dhuunfa isaa kan namarraa adda isa
godhu ni qaba.Tooftaan jecha bu’uuraa ta’ee haalli waan tokko itti dubbattu
haala namni biroo itti dubbatu irraa addadda. ”style is a basical word how
an authors say samething as opposed to what she or he say”(Lukens,R.
1999;195)

Leach and Short (1987: 46) akkaataan waan tokko barreessanii xummuruu
qofa akka hintaane ibsa. Akkaatan bareeffamichi ittiin barraa’ee fi yaadni
barrereffamichaa ittiin qaphaayee ilaalcha keessaa galuu kan ilaalama. Akka
yaada kanaatti hojiin ogbarruu tokko keessatti tooftaaa ogbarricha ittiin
barreeffamee fi yaadni barreeffamichi ittiin ibsame iddoo guddaa qaba.

7.3 Haala Uumama Akkaataa

Tooftaan haala barreessaan tokko ergaasa ittiin dabarfachuuf filatee afeesaa

ittiin dhiyeessu. Akka Zarihun (1992) ibsutti, akkaataan sirna barreeffamaa
tokko keessatti haala gaariin ibsuuf amaloota afaanii filachuufi qindeessuun
adeemsifama. Akkasumas, qindoomina sagalee, caasalee jechootaafi
himootaa yoo ta'u, kunis, qindoomina himootaatiin suuraa sammuu
namaatti uuma jechuun ibsa. Yaada kun tokkoon tokkoon jechootaafi
himootaa gulantaa itti fayyadama akkaataarratti ga'ee olaanaa qabaachuu
isaanii agarsiisa.

7.4 Agarsiistoota Akkaataa( tooftaa)

Tooftaan haala adda ta’en afaan akaakuu adda addaa fayyadama.

Addummaan afaanii kunis kaayyoo qaba. Bifa adda ta’een waa barreessun
dhibbaa(effect) dubbistootarratti ni fida. Haala kunis sagalee kaase hanga
hima ga’uutti filannoo adeemsifamuudha.Filannoon adeemsifamuu kunis
diizayinii istayilistikisii barreeffama tokkoo uumuuf bu’aa olaana ni qaba.

Fakkeenyaaf filaannoo sagalee hanga qindoomina jechootaa armaan gadii

yaa ilaalluu akkamiin akka kaka’uumsa uumuu danda’an.
 Dhugaa baasuf - dhugaa hiikuf…..(alliteration, rhyme)….
Dhugaa hammatee - Dhugaaf rakkatee….. (Alliteration, rhyme)
Obsaa Silga Goromsaa…… (Rhyme) …. (Obsaan silga gormsa dhugaa kan
jedhurra)……Intertextuality ta’uu isaa agarsiisuu ni danda’a.

Qo’attoonnii xintoofta (stylsticians) qaacessaa barreeffama tokko keessatti

yoo adeemsisan waan hunda irratti hinxiyyeeffatanu. Kaka’umsa uumuu
keessatti wantoota mula’atanykn argaman, fedhii dubbistoota horachisuuf
itti yaaddamanii barra’an ilaallama. Miiraafi fedhii dubbistoota uumuuf
jedhame kan dur keessa bahanii mulachuun dhibbaa xinsammuu warren
fidan xinxaluun ilaallama. Jarreen akkasi kunis “foregrounding” jedhama.
Jechi kun jecha “visual art” keessa kan dhufe yoo ta’u ibsamoota adda
ta’anii mul’atanii argamaniidha. As keessatti adda ta’aanii mulaachuun
kannen akka seera afaanii ala ba’u, barreeffama akaaku isaatiin ala
barreessu( text type) ykn haala barreffamicha ala barreessuu jechuudha.
Verdonk (2002) akkas jedhan: “Foregrounding is the bringing of particular
text feature in to prominence, e.g distinctive patterns or parallelism,
repetitions, and deviations from general linguistic rules or from the style
expected in specific text type or genre, or context.”
FOREGROUNDING – emphasis on a textual feature; may be achieved through
unusual or strange collocations, meaningful repetitions, contrast, deliberate
deviation from the norms/rules/conventions

Akka waligalattii filannoon toofta ittifayyadama afaanii akaaku adda addaa

toofta akkaaku adda addaa uuma.
Barreffamoota haala istaayelii dhiyaatanitiin ilaalun dhibbaa isaan waa
amansiisuuf barra’aniif ni beekkama. Fakeenyaaf barreessan kitaaba tokko
duuba qola kitaaba duubatti wanti barra’uu yaa ilaallu. Kaayyoon toofta
barreeffama akkasi dubbistoonni barreeffama sanaa kitaabicha dubbisuun
wa’ee gaarumma kitaabicha akka amanaan ta’ee kan barra’uudha - Blurb of
the book. Barreeffamoonnii akkasii kun toofta dhibbaa amansiisuu akka
fidantii barra’u. Kana jechunis namoonnii dhimma sana amanuun akka
raawwatu ykn kitaabicha bituuf kaayyeeffame kan barra’uudha.
Kanaafuu,blurb barreeffamni qola kitaaba maaliif barra’a jechoonni achi
keessati filataman akkamiin dhibbaa fidaniidha. Haala kanaan Galperin
akkas jedhaan.
Akkaataan barreeffama tokkoof miidhaginaafi ciminma gumaacha. Galpern
(1977) akka ibsutti, Agarsiistoonni akkaataa aarreessaan adeemsa
asoosamaa barreessuu keessatti gargaaramu sadarkaawwan addaddaa
qabu. Sadarkaaleen kunniinis agarsiistota tooftaa sadarkaa sagalee,
sadarkaa jechaafi sadarkaa himaati. Kanaafuu, barreessitoonni agarsiistota
adda addaa kanatti fayyadamuun barreeffama isaanii bifa miira namaa
qirqirsuufi miidhagina gonfachiisuu danda'uun qindeessanii dhiyeessu.

Kanaafuu, barreessitoonni tokko tokko galeewwan, sagaleewwan, birsagoota,

himoota keessaa fudhachuun irradedeebi’uun yaadaafi muuxannoo isaanii
ibsuuf filatan jiru. Yeroo baayyee yaadichaaf xiyyeeffannoo kennuuf
yaaduun, waliin dubbii namfakkootaa keessatti yeroon argamu jira.
Irradeddeebiin haala kanaan dhiyaatan miidhagina barreeffamichaa kan
dabalaniifi akkaataa barreessichaa kan agarsiisan malee kan dubbisaa ykn
barreessaa nuffisiisanii miti. Namfakkoonni haasa’a isaanii keessatti waan
isaan dhiphise, yaaddesse, aarse ykn irraa caalatti miira isaanii kan qirqirse
olkaasee ibsuu yeroo barbaadamu akka kanaan dhiyaachuu nidand’a.

Akkaataan yaada barreefama ykn haasawaan dhiyaatu haala kaayyoo ergaa

barbaadamee galmaan gahuuf garghaaruu danda’uun qindeessuudha.
Haaluma kanaan qindoomina sagalee, filannoo ijaarsa jechootaafi malleen
dubbii haala sammuu keessatti fakkii uumaaniin dhiyeessuudha. Haaluma
kanaan yoo ilaallu barreessitoonni akka bu’uraatti jechoota, himootafi
malleen dubbiirraa ka’uun akkaataa mataasaanii uummanii itti gargaaramu.
Kanamalees, akkaataa namfakkii uumuu, yoomessaa asoosamaa
dhiyeessuu, haala seenaa calqabee xumuruunfi kkf akkaataa barreessaa
adda ta’e ta’uu danda’a. Haallii kunis akka armaan gadiitti dhiyaateera.

7.4.1 Agarsiistoota Tooftaa Sadarkaa Sagaleetti

Akkaataawwan barreessitoonni itti fayyadaman keessaa inni tokko

agarsiistoota sadarkaa sagaleeti. Sagaaleen akkaataa itti fayyadama afaanii
keessatti haala ogummaatiin yoo itti fayyadama barreeffachaaf miidhagina
addaa laatu. Yaada kana Galpern (1977) Boomfield waabeffaachuun, yoo
ibsu: "in human speech different sounds have different meaning. To study the
coordination of certain sounds with certain meanings to study language"
Yaada kanarraa kan hubatamu haala dubbii sagalee keessattii
garaagarummaa miirsagalee, akkaataa galumsaafi hariiroosaaniitiin hiikka
addaddaa akka qaban agarsiisa. Kun immoo hiikanis garagara akka ta'u
taasisa. Sagalee dubbii addaan baasuuf hiika sirrii ta'e argachuuf afaan
qu'atamuu akka qabu ibsa. Kanaafuu, barreessaan sagaleewwan haala adda
addaatiin fayyadamee ergaa isaa dabarfata. Yeroo kanatti miirri dubbisaa
akka kaka'u taasisa. Kanaafuu, agarsiistoota sadarkaa sagaleetti kanneen
akka waraabbii sagalee, irra deddeebii sagalee, dubbifamaa rukuttaa
manaafi kkf isaan muraasa.

7.4.1.1 Waraabbii Sagalee (Onomatopia)

Akkaataawan barreessaan tokko itti fayyaadamu keeessaa haalli qindoomina

sagalee gocha raawwatamuun walfakkaatu fayyadamuu Onomatopia
jedhama. Galperin (1977) yoo ibsuu akkeessuun walitti makamiinsa
sagaleewwan dubbiitiin uumaman gocha sana, bakka bu’uun yookan jecha
gocha akkeessuu ta’uu danda’u.

Fkf

1. Yeroo Wayinisheet dombos dombos jedhaa dhuftu, akka gaafa duraa

dhiphachuu dhiiseen ciniinnadhee obse. "Dhaabaa (1992:26)
2. ‘Kophee’ da 'aasii'n isheen kawwatte deemmii ishee waliin xabbi -
xabbi - xabbi... jedha Dhaaba, (1992:26)
3. "Qawwu-qacci-qawwu-qacci-qacci, qawwu-qacci ... sagaleen jedhu
nattii dhagayame."
7.4.1.2 Deddeebii Sagalee Dubbifamaa

Bo'oo walaloo yookin hololoo tokkoo keessaatti sagaleen dubbifaamaan

tokkoo irra deddeebi’e mul’achuu danda' aa. Akka Galperin (1977) ibsutti
barreffama tokko keessatti sagaleen dubbifamaa walfakkaatu jalqaba
jechaarratti argamuun haala walitti aanuun mul'ataa. Yaadni kun
barreessaan dubbifamaa qubee tokkoo jalqaba jechootaarraatti tartiiban kan
eegalu yoo ta’e akka tooftaa tokkootti fudhatamuu isaati. Walaaloo irratti
argaman qubee dubbifamaa walfakkaatuun fageenya walqixaan kan
dhiyaatu ta’uu ibsa.

Fkf

1. Dhagni ishee guutuu---dhiigni ishee guutuu dha" (Dhaaba 1992)

2. Isuma akka mammaaksa walitti dabarsu… safuu salphinaa!... safuu
qaanii... “(Dhaabaa 1992:48)
7.4.1.3 Rukuttaa Manaa
Rukuttaan mana sagalee dubbifamaafi dubbachiiftuunis uumamuu danda’a.
Akka Faster (1971) ibsuuttii, rukuttaan manaa sarara dhumaa bo’oowwanii
irrattii argamaa jechuun addeessa. Yaada kanarraa kan hubannuu
sagaleewwan dhuma bo’oo walaloo irratti argaman qubee walfakkaatuun
fageenya walqixa ta’een akka barreeffaman ibsa. Ayya yaada hammayyaatti
ammo rukuttaa manaa kan uumu dubbifamaa osoo hintaane
dubbachiiftuudha.

Fkf

1. Dhugaa baasuu dhugaa hiikuuf

Dungoo lubbuu isaa qabsiisuuf
Lubbuu isaa ibsuuf agarsiisuuf (dhaaba1992:4)
2. Argachuuf dhabuu-dhukubsachuufi fayyuu-mo’uufi mo’amuu
wallaaluufi beekuu balleessuufi magarsiisuu -gammaduufi gadduu-
kolfuufi bo’uu- jaallachuufi jibuu--- (Dhaabaa, 1992:6).

Fkn-2

Barreeffamoota hololoon katabaman yeroo isaan bifa walalummaa

qabaatanii argamanidha. Asoosama kana keessattis dalagaaleen akkasii
kuni kan arganidha kannenis hafee kana yommuu ilaallu.

….haati buddeenaa koo bay’ee na qoccolti, mirgaan

natti aggamtee bitaan anaa kabalti. Godaannisa
lamxii lakkaa’ee hin fixu, ofii qulqullaa’uuf anaan
xurii booxu. Ilaa yaa haadhako, haadhoo morma
lawee, ilmaan masaanuu kee har’a ta’uun hawwe.
Akkam godhuu seete…ofii barcuma irra anaan lafa
kaa’u, miila olfuudhanii gubbeerra na kaa’u.
Haftee nyaata isaanii saree jala kaa’u, tokkicha
dhalakee dhagaa afaan kaa’u. Abbaa fajeechanii
isaas jiitessanii, sibiilaan qabanii sibiilaan
tuman….(Abram:45-46)

Akka yaada hafee kanaatti osoo bifa walaloon hin barreessiin barruun kun
bifa miidhagummaa walaloo kan qabudha. Kunimmoo yaada hordoftootni
yaaxina bifiyyee hordofan keessaa isa tokko. Kunis jireenyi haadha
buddeenaa yookiin haati nama hindeenyee bay’ee ulfaataa, guyyaa tokko
jireenya boqonnaa hin qabne jiraachuu, ofiin yeroo hunda akka qulqulluu
ta’anitti anaan garuu akka waan yakkamaa, gadadamaa, gochisaanii,
ilaalchisaanii, ofiin yeroo mara aangoo narratti kan barbaaddatan , kan na
ergachuu barbaadan, na hojjechifaatu, haftee isaanillee kan naaf kennuuf
eeyyamamoo hin taanedha. Anarra darbeemmoo abbaa kooyyu kan
raatessaan harka isaanii jala galee isaaniif dalagu, jecha isaanii fudhatu,
waan danda’ee keessaa bahuu hindandeenyeen qabanii isaanuma immoo
kan reebanidha jechuun bifa kanaanillee ergaa isaa yeroo dabarfatu ni
argama. Dabalataanis, gocha isaaniif haloon yookiin gadoon keessakoo jiru
baay’ee olaanadha. Dalagaasaanii mara guyyaa tokkoo keessa koo guutee
jira. Isa kanammoo yoomillee natti bahuu kan hin dandeenye ofkeessaan
qabaa waan ofii balleessaniin anaan yakkamaa gochuuf yaaliin isaan hin
goone hin jiru.

Kanamalees, barreessan barruu kanaa barreeffamoota bifa walalummaa

qaban biroo yommuu ilaallu;

“…Basaqa ichimanii ibiddi erga hinbanee….

dhagaan dhagaa dha’ee qaanqeen
hinfacaanee…..ilmoo gadi anqaaquun maqaa
qofaaf malee seexaaf erga hintaanee….dhalchee
guddifadhee manaa gadi yaasee tikaaf ergan
kennee…” jettee imimmaan lakkuu lakkuu maddii
irra lolaaste... (Abraam: 117)

Yaadni waraabbii armaan olii kuni barreessaan barreeffamoota bifa hololoon

jiran garuu of keessaa dhama walalummaa kan qabudha. Wanti dur
amaleeffatame tokko yoo tahuu dide, yoo waan tokko barbaadne waan
dalagne ittiin jiraannu har’a maaliif hin raawwatuu, wanta nuti gara
fuulduraaf abdanne akka abdii irra keeyyanne tahuu baatee maqaa duwwaaf
yoo tahe, kanneen nuti gurguddaadha jennee ilaallu yoo walitti buhee bu’aa
buusuu dide, hunduu waan itti dhama’ee guddisee namaaf akka ergamtu
erga taatee jireenyi maalii? Maaliif haalli akkasiin jijjiiramaa? Waan nuti
harkaa qabnu guyyaa xiiqii nuf erga tahuu didee akkamiin jiraachuun
danda’amaa jechuun ishee yommuu dhiyeessitu argina.

7.3.1.3. Agarsiistoota Akkaataa Sadarkaa Jechaatti

Sadarkaan agarsiistonni xiinakkaataa ittiin mullatu keessaa inni biraa

sadarkaa jechaati. Akka Galperin (1977) ibsuutti, akkaataan barreessaa itti
fayyadamu sadarkaa jechaatti uumama. Yaada kun barreessan barreessuun
duraa jechoota dhimma itti ba’uu danda’uu kan ergaa isaa haala salphaa
ta’een dubbistoota isaatiif dabarsuu danda'u filachuun ergaasaa
dabarfachuu akka danda'uu ibsa. Haaluma walfakkaatuun, barressaan
tokkoo jechoota kanneen akka filannoo jechoota, walduraa duuba jechootaa,
jechoota looga, jechoota ergisaa, jechoota makaman, jechoota dubbii qoolaafi
kan kana fakkaatanitti fayyaadamuu danda’a.

Fkf

1. Dubara biraa jaaladhee hiriyaa biraa qabadhee onnee isheetti ibda

qabsiisuun barbaadee. Dhaabaa, (1992)
7.5 Filannoo Jechootaa

Jechoonni yaada sammuu akkaataa yaaddameen ibsuuf gargaara. Filannoon

jechootaa yaada qabatamaas ta’ee yaada killaayyaa sadarkaa irra
keessaatiinis ta’ee gadfageenyaan dabarsuufn gargaara. Zarihuun (1992)
yaada kana yoo ibsuu, tooftaan filannoo jechootaa barreessitoonni ogumaa
hundi filataniifi haalli itti fayyadama isaanii wal hinfakkaatu. Jechoonni
fiataman kunis kan humna waa ibsuu danda’uu qabaniifi miira dubbstoota
ofitti harkisuu danda’an ta’uu qabu. Jechhoonni hundi haala humna
walqixa waa ibsuu hinqaban. Tokko tokko yaaada dukkaneessee yoo
dhiyeessuu tokko tokko immoo ifa taasisuun dhiyyeessu. Yaada kanarraa
kan hubannu barreessitoonni beekamoon jechoota filatamoo ta’an akka
fayyadamaniifi jechoonni hundi immoo yaada tokko ibsuuf, human walgitu
akka hinqabne hubachiisa. Kanaafuu, barreessitoonni dandeettii afaaniifi
kalaqaa isaarratti hundaa’anii jechootatti fayyadamu.

Filannoon jechootaa akkaataa barreessaan yaada dabarsuu barbaade

jechootaa humna guddaa qabanitti fayyadamuun ergaa barbaade
dabarfatudha. Kana malees qalbii dubbistootaa rarraasuun akka isaan
ajaa’ibsiifataa dubbisan kan taasisanidha. Asoosama kana keessattis
filannoo jechootaa hamma tokko yoo ilaallu;

Sagaleen hidda dhiigaa keessaa haloo bittimsu

wareersee hirriba keessaa na dammaqse. Miira
naasuun nafa mataa ol qabadhee ija didee walitti
harkifatu gargaar deebisaa naannnoo koo millachuuf
osoon yaaluu sagaleen duraa sun yeroo lammataaf
natti dhaga’ame……(Abraam:1)

Akka yaada hafee kanaatti filannoon jechoota inni fayyadamee dhiyeessuuf

yaalee bay’ee kan namatti toludha. Hammam sagaleen ishee akkaataa
dhukkuba dhiigaan olitti kan isa wareersu, boqonnaa kan hin kennineef,
waan namatti tole keessaa osoo hin jallatiin kan nama dammaqsu, ganama
yeroo hirriba gaarii kan nama jeequ, haloo keessa isheetti kuufame kuusaa
bara dheeraa kan nama yaadachisuu tahuusaa ibsa.

7.6 Duraa Duuba Jechootaa

Amaloota barressitoota keessa hin tokko haala duraa duuba jechootaa

jijjiiranii fayyaadamuu isaaniti. Barressitoonni tokko tokko haala duraan
beekamuu irra adda ta'uun gaaleewwan tartiibessuun dhiyyeessuu.
Yaaduma kana ilaalchisee, Zarihuun (1992) akka ibsuutti, barreessitoonni
tokko tokko kan barameen ala beekuun baay' inaan biratti kan hin
mul'annee tartiiba jechoota, fi gaalee uuma.Kanaaf barreessitoota biyya
keenyaa keessa Danyaachaw akka adda dureetti fudhachuun ni
danda'amajechuun ibseera. Yaada kana irraa kan hubannuu, barressitoonni
tokko tokko haala barameen alaa beekuun namoota baay'ee biratti akka hin
hubatamnee nu ibsa. Fakkeenya armaan gadii haa ilaalluu.

1. … “Been nideemnaa,” jettee kaatee dhaabatte, Taliileen [Dhaaba

1992;56)
7.7 Jechoota Loogaa

Namoonni afaan tokko dubbatan sababa sadarkaa hawaasummaa, addaan

fageenyaa naannoo jireeenyaafi akkaataa dhuunfaarraa kan ka’e garaa
garummaan loogaa uumamuu danda'a. Yaaduma kana Warthough (1986)
akka ibsutti, loogni sadarkaa sagaleefi jechaafi himaatti uumamuu danda’a.

Fkf (Dhaabaa 1992)

1) Siicoo … atalaa, rajaa, haftee farshoofi bunaa

2) caraantee …. Iyyitee
3) ququummaddee ….Sassaalfatte
4) Qabdoo …. BeellamaSirna dhungoo dargaggootaafi shamarranii
5) Qimixee .. funyaa konkona qaqalloo
6) Ruubiyaa… Santima torbaatamii shan
7) Kakamse … dhudha’e
8) Takaroo … Mormii/ yaadaan waliigaluu dhabuu
7.7.1 Jechoota Ergisaafi Makamaa
Amaloota afaanii keessa inni tokko jechoota afaan biroorraa ergifachuudha.
Kunis tooftaa barreessan fayyadamu keessa isa tokkoo. Akkaa Tafariin
(1998) ibsutti, afaan kamiyyuu guutumaan guututti, kan mataa ofii danda'ee
miti. Kanaafuu, afaan tokkoo afaan biroorraa ergifachuudhaan gargaaramuu
danda’a. Amalli ergifannoo afaanii kun caalatti kan mul'atu karaa
jechootatiin akka ta’etu ibsama. Haaluma walfakkaatuun, barreessitoonni
jechoota afaan biroorraa makamanitti nifayyadamu. Yaadni kun,
barreeessaan jechoota ergisaafi jechoota makamanitti fayyaadamuun ergaa
isaa akka dabarsu hubachiisa,

Fakkeennaaf, Dhaabaa 1992 keessatti jechoonni kontiraata, eletrika,

awutoobisii, faanosa, hospitaala, foolisii, poostaa, baankii, …. Jedhan jechoota
afaanota biroorraa ergifataman.

7.8 Agarsiistoota Akkaataa Sadarkaa Himaatti

Tooftaalee barreessiitoonni fayyaadaman keessaa, tokko agarsiistoota

sadarkaa himaati. Kunis haala barreessaan akkaataa adda fayyaadamuun
himoota taja tajaaajilaa fi caasaa isaanii irratti hundaa'uun barreessa.
Yaada kana ilaalchisee Galperin (1977) yoo ibsuu barreessaan tokko kan
biro irraa adda ta'uun dheerina himoota jiddu galeessaa godhatee haala
reeshoo ciroo hirkaataa fi of danda'aa fayyadamuun akka barreessan
hubachiisa. Yaada kana lrraa kan hubannuu,barreessaan tokko haala
fayidaa himoota irratti, tooftaa adda ta'e gargaaramuun akka barreessu nuf
ibsa.

7.8.1 Gosoota Caasimaa

Barreessiittoonnii yaada isaani ibsachuuf jechoota, gaalewwanfi himoota

addaddaatti fayyadamu. Akka Hewings (2004) ibsutti, himoonni baay'inaafi
sadarkaa ciroo hima keessatti hammatamaniitirratti hunda'uun iddoo
afuriittii qoodamu. Isaanis, hima salphaa (ciroo ofdanda'a tokko qofa irraa
ijaaramu). Hima dachaa, (ciroowwan ofdanda'a lamafi lama olirraa ijaarama.
Himni xaxamaan (ciroo ofdanda'a tokko, ciroo hirkataa tokkoofi tokko
oliirraa ijaarama). Himni dachaa xaxamaa, (ciroo ofdanda'aa lamafi lama oli
rraa, akkasumas, ciroo irkataa tokkofi tokko olirraa ijaarama jechuun
addeessa. Yaanni kun barreessaan akaakuwwaan himootaa adda addaa
fayyadamuun yaadasaanii haala miidhagina qabuun akka ibsataniifi
akaakuuwwan himootaa akka jijijjiiran hubachiisa.
 7.8.2 Irra Deddeebii

Irra deddeebiin kan mul'atu hima yookiin keeyyata tokko keessatti. Kunsi
jechoonni, gaalewwaaniifi himoonni irra deddeebi'ani yoo argaman mul’ata.
Yaada kana ilaalchisee Zarihuun (1992) yooibsu, irra deddeebiin amala
barreesitoota isa biroot. Jecha, gaalewwaaniifi kutaa himootaa irraa
deddeebi'uun yaada qaban ibsuudha. Filannoo tooftaatiin fayyaadamee kan
galu, himichi keessatti mallattoo tokko qaba. Barreessichii irra deddeebii yoo
fayyaadamu jechootafi gaalee salphaafi hinbarbaachiifne irraa adda ta'u isaa
hubachuu qabna. Yaada kana irraa kan hubannu, irraa deddeebiin hima
keessatti mul'atu amala barreessiitootaa keessaa kan addaa akka ta’e ibsa.

a. Deddeebii Gaalee Walitti Aanee Dhufuu

Irra deedeebiin walittii aanee dhufu yeroo jechoonni ykn galeewwan

walfakkaatan sarara tokko keessati walitti aananii dhiyaatan uumama.
Fakkeenyi muraasni agarsiisota gosa kanaas haala armaan gadiitiin
dhiyaatee jira.

1. “Akkam jedhee sitti himu! … yeroon waa'ee yunivarsiitii isaa --- waa 'ee
naannoo isaa---waa'ee barnoota isaa yaadu, dhiphadhu - dhiphadhu -
sodaadhu naan jedha.” Dhaaba, (1992:34)
2. “…Yeroon isaa galgala’eera. Karaan lixaa samiin haalluuwwaniin
miidhaganiiru. Fakkiiwwan aartistii beekkamaan ka’aanii
qalama walsimaatuun bareedee, samiif miidhagina addaa
kennufiin na ilaalaa na ilaalaa jedha. Biqilittoonni dhedheeroon
naannoo sanattii argaman immoo, yoo tokko gara fulduraattii,
yoo tokko gara duubaatti, yoo tokko gara mirgaatti, yoo tokko
gara bitaatti gadifi ol jechuun qilleensa qabbana’aafi
gammachuu kennu bubbee laafa, qaama xuxuqaa darbuun
bashannan,… teessetti. Rinfeensi ishee fufurdatee fufurdatee
dhayamee gadi irra jige qaqqabaa gama ilaalti…”Dhaabaa, (1992)

Waraabbii armaan olii keessatti, ‘…. na ilaala, na ilaala, yoo tokko gara…,
fufufurdatee fufurdatee…’ kan jedhan tooftaa irra dedeebi’ee dhiyaate.
 1. Barreeffama armaan olii keessatti jechoota kun irradeddeebi’uun
kandhiyaateef ykn barreessaan akkaataa kana maaliif fayyadame
laata? Qaacessa gadifageenya kennifi.
b. Deddeebii Hundee Jechaa

Gosa irra deddeebii kana keessatti hundeen jechaa irra deddeebi’uun

miidhagina barreeffamichaaf laata. Hundeen jecha tokkoo himoota keessatti
unka addaa kennufiin fayyadamuun agarsiisuudha. Haalli kunis hima,
keeyyata ykn barruu guutuu keessatti jechi tokko unka adda addaa
qabsiisuun yaada darbu sana bifa addaatiin dhiyeessuudha.

1. Fuullii koo dafqa finiinse, utuu dafqa finiinsuun hafee dhiiga

finiinsees, dubbachuun koo waan hafu hinturre. Dhaaba, (1992:100)
7.8.3 Walqomiinsa (Paralalism)

Adeemsa kana keessattii yaada walfakkaatu walfaana adeemsisuun jechoota

hikaan walfakkaataniifi caasaan walgitan walduraa duubaan
tarreessuudha. Tooftaan walgitiinsaan qindeessuufi tarreessuu kun tooftaa
barreessan tokko kanneen biroorraa adda addummaa ittiin agarsiisaniini.
Yaaduma kana ilaalchisee, Irra deddeebiin kan qindoomina keessatti
galumsaan yookiin hiikaa jechootaa, galeewwaniifi himoota walfakaatan
yookiin caasaan waldorgomaa ta'an walduraa duuba fiduun akka
barreeffamichaaf miidhagina laachuu danda’utti dhiyeessuudha. Kunis
haala yeedaloofi diriirina qabuun midhagsanii dhiyeessuuf gargaara. Yaada
kun barreessitoonni tooftaa kanattillee fayyaadamuun ergaa isaanii akka
dabarfatan agarsiisa.

7.8.4 Qindoomina Himootaa

Tooftaawwan barreessitoonni akkaataaa ittiin uumaniin keessaa inni tokko

himoota gosootaafi dheerinaa gabaabina addaddaatiin qindeessudha.
Barreessaan seera afaanichaa eeguun barreessuu qab. Haala kanaan
barreessitoonni hundi walfakkaatu.Yaata’uu malee akkaataaa agarsisaniin
garuu tokko tokkoo garaagarummaa agarsiisuu. Haalli kuni immoo yeroo
baayyee adda ba’ee kan mul’atu immoo bifa armaan gadii kanaanii.
  Haala Duraa Duuba Jechootaa

 Irradedeebii sagalee, birsagootaafi jechootaa

 Walqomiinsa

 Dheerinaafi gabaabbina himootaa.

7.8.5 Dheerinaafi Gabaabbina Himootaa

Dheerinaafi gabaabinni himootaa akkaataa barreessiitoonni fayyadaman

keessaa isa biraati Barreessaan kamiyyuu hima dheeraafi gababaa filatanii
fayyadamuuf hubannoon gama kanaan qaban cimaa ta’uu qaba. Yaada kana
Zarihuun (1992) yoo ibsuu haalli barreessiitoonni himoota dheeroofi
gabaaboo filatanii, barreessaan wal hinfakkaatu. Barreessitoonni tokko
tokko himoota dhedheeroo fayyaadamu jaalatu. Tokko tokko ammoo
gaggababoo gargaaramu filatu. Kuuwwan ammoo walkeessa makanii
barreessu. Himni dheerachuu yookiin gababaachuu qaba jedhamee wanti
murteeffame hinjiru. Kun filannoo barreessichaa ta'a. Himoota barreessaan
itti fayyaadame ilaaluun hima dheeraa yookiin gababaa fayyadamuun
bareessaa sana addaan baasuun nidanda'ama. Kama kamiinuu himoonni
dhiyaatan walxaxiinsa hubannoo daangessu uumuu hinqaban. Himoota
dhedheeroo yookaan gaggabaaboo fayyadamuun filannoo barreessitoota
akka ta'eefi barreessitoonni kan jaalatannitti gargaaramu akka danda'an
agarsiisa.

Fkn

Akkaataa ijaarsaafi qindoomina himoota barreessaa asoosama addaddaa

dubbisuun garaagarummaa akkaataasaanii xiinxalaa!

Filannoo Jechootaa.

Humni jechoonnii yaada barbaadame dabarsuufi ibsuuf qaban walqixa

miti.Hololoos ta’ee walaloo keessatti jechoonni akkuma tasaa fiduun kan
tarree galfamanii miti. Amala walfakkaatus hinqaban. Kanaafuu,
barreeffama keessatti jechoota yaada keenya sirriitti nuuf dabarsan qofa
filannee itti fayyadamuu qabna. Yaada jedhamuu barbaaddame ifa taasisanii
dhiyeessuu kanneen danda’an jechoota ogumaatti fayyadamuu qabna.

Kalaqummafi beekumsi barreesssaa tokkoos kan beekkamuu filannoo

jechoota akkanaatiini. Jechoota filatanii fayyadamuun ogbarruu keessaatti
olka’eet mul’ata. Olka’iinsi akkasi kunis akkaataa itti fayyadama afaan
guyyuurraa addadha. Jechoonnii akkasii jechoota naannoo, jechoota
kalaqaman, jechoota al’idilee, jechoota looga dhuunfaa, … fi kkf argamu.
Akkasums, jechoonnii afaan biroo irraa argamanis mul’achuu danda’u.

Barreessitoonni tokko tokko jechoota miira dubbistootaa ofitti harkisuuf

human qaban filatu. Haalli akkasi kunis akkaataaa barreessaan uumu
keessaa isa tokko. Kanneen biroo immoo afaan dhama hinqabne, ofiti nama
hinharkifneefi miira dubbisaa hinboojinetti fayyadamua. Filannoon jechootaa
kaayyoo barreessichaafi unkaa ogbarruu dhiyaatuu sanaarratti hunda’a.
Kunis akkaataa akaaku barreeffama sanaatiin barreessa
jechuudha.Kanamalees, dhimmi hawaasummaa dhiyaatu sunis filannoo
jechootasaatiif ka’uumsa ta’a. Akka waliigalaatti sanyiin ogumaa barreefamu
(walaloo, hololoo) taatee bara barreessichi barreesse, dhimma hawaasaa
dhiyaatu sanaafi kkf irraa madda.

Haalli akkanaa kun filannoo jechootaa akkaataaa barreessichaatiif dhiibba

qaba. Qabxiwwaan kanneen irratti hunda’uun barreessitoonni hundi
akkaataa jechoota filachuu kan mataa isaanii qabu. Barreessitoonni akkuma
dandeettiifi hubannoo addunya kanaa qabaniitiin haalli jechoota filatanii itti
fayyadamuusaaniillee addadda. Jechoonnii akaakuu adda addaa qabu.
Kanneen keessa barreessaan kan barbaade filatee fayyadama. Fkn jechoota
killayyaa ( abstract words), jechoota qabatamoo (concrete words), jechoota
hiika dhoksaa (connotative), jechoota hiika ifaa (denotative) jechoota loogaa,
jechoota ceeraa, jechoota idilee, jechoota alidilee,jechoota afaan biroo,
jechoota barreessaan uumaman, jechoota akka malleen dubbiittii
dhiyaatan, jechoota cimdii-walfaana hiriiraan, kan aadaan walqabatanfi kkf
keessaa barreessaan filatee fayyadamuun dhiyeessa.

Akkaataan barreessaa tokkoo haala itti fayyadama afaanii barreessichi irra

deddeebiin fayyadamu. Barreessitoonni hundi akkaataaa mataa ofii
qabaatanis maddi garuu tokkuma. Kunis qabeenya jechoota afaan iitti
akkaatuma barbaachiseenn fayyadamuudha. Kunis afaanoota hundaaf
tokkoo ta’uu isaatinii. Filannoon kunis seera ykn haala afaanoota sana ala
kan ta’u miti.
 BOQONNAA SADDEET

8 Haasbarruu, Haalgalumsaafi Qeeqa Ogbarruu

Jecha haasbarruu (discourse) jedhuuf hiika walfakkaataa tokko kennuun

kan hin danda’amnedha. Hayyootni garaagaraas yaada adda addaa kennuun
ibsuuf yaalu.hayyootni gariin haasbarruun yaadrimee waliin haasaa yookiin
dubbii qofa kan of keessaatti hammatedha jechuun yaadu. Kanneen biroon
immoo dubbii afaaniin qofa darbu osoo hin taane kannneen barreeffamaan
darbanillee akka of keessaatti hammatutti lafa kaa’u. yaada kana ilalchisuun
Crystal(1992) yoo ibsu haasbarruun dubbii afaaniin yookiin gocha
haasawaan taasifamu ta’uusa alafa kaa’a. yaada kanaan kan mormu
(dokowska)(2001) akka jedhutti haasbarruun akka dubbii afaanin qofa hin
gaggeeffamne ; haasawwan barreeffaman dhiyaatan akka dabalatutti kaasa.
Kunimmoo haasbarruun oguma haasaa afaaniifi barreeffaman darbu kan
hammatudha.
Kanaafuu, haasbarruun dhimmoota hawaasaa afaaniin dubbtamaniifi
barreeffaman kan dhiyaatanirratti waan bu’uureffatuuf damee hunda
galeessaa waa’ee faayidaa afaanii haalaan fayyadamuu ilaalchisee,
kanamalees dhiyaannaafi rakkoolee barruun alatti ifa bahanii hin mul’annee
ibsuu keessatti iddoo olaanaa qaba.
Barbaachisummaan haasbarruu gama barnoota afaanii qabu bay’ee
guddaadha. Faayidaa afaanii qabu qorachuun galma barnootni qabatee
deemu keessaa isa olaanadha. Barnootaaf, walitti dhufeenya hawaasaa
keessaa jiruuf,jijjiirama hawaasaafi wantoota gama aadaan jiran beekuun
gahee xinqooqa hujooti(Widdowson). Guutummaa guutuullee tahuu baatu
dhimmootni haasbarruu irra caalaan isaanii kan qaacceffaman xinqooqaani.
For many the interest in discourse is beyond language in use ( Jaworski &
Coupland, 1999, p. 3) to “language use relative to social, political and
cultural formations . , language reflecting social order but also language
shaping social order, and shaping individuals’ interaction with society.”
Afaan odeeffannoo hawaasaa, siyaasaa, fi aadaa walliin walitti dhufeenya
cimaa kan qabudha.Afaan haala hawaasichaa kan ibsudha, dabalataanis
gocha hawaasa sanaa kan qarudha, nama dhuunfaas kan qajeelchudha,
walqunnamtii hawaasa faana gaaggeessu keessatti.
Dame xinqooqa hujoo dameewwan barnoota biroof hunda galeessa kan tahe
gola barnootaa keessaa tokko.Hasbarruun xiinxala waa’ee haasaa waan
jedhame yookiin barreeffamee boodaan jiru maal akka tahe adda baasuun
hubachuudha. Hasbarruun waliigalaan haala afaan walqunnamtii keessatti
qabu bifa xinqooqaan. “…..definition typically involves reference to concepts
of language in use, language above or beyond the sentence, language as
meaning in interaction, and language in situational and cultural context”.
Akka yaada kanarraa hubannutti haasbarruun yaadrimee faayidaa afaanii,
kanneen himootaan ibsamaniin oli, akkaataa hiika waliigaltee hawasaan,
haalaitti fayyadama afaaniifi aadaa kan qo’atudha.
Ergaa jechootni qaban hamma mul’taniin oli .kana jechuun jechootni hiikni
dubbiinis ta’e barreeffaman qaban gama garaagaraan ilaalamuu akka
danda’an beekuun gaariidha. Gama faayidaa afaan kennuun, aadaan,
hawaasumman, dinagdeen, siyaasaan, barnootaanifikkf dhaamsa hedduu
dabarsuu danda’u.
Kana qofaa osoo hin taane gama caasaa afaanii, faayidaafi walqunnamtii
hawaasaan mul’atu irratti gahee xinqooqni qabu hedduu olaanadha. Ergaa
waan barreeffame bira gahuuf tattaffii taasifamudha.

Haasbarruun (discourse)
 Xiinqooqa, xiinsammuufi adeemsa hawaasaa ta’ee hiiknisaa karaa
wal qunnamtii /dhufeenya hawaasaan kan ibsamudha.
 Seenaafi aadaan hawaasa tokkoo kana keessaatti kan
calaqqisanidha.
 Adeemsa dhimmoota murtaa’oo qabata afaaniin jiran kan of
keessaatti hammatudha
 Taateewwn barreeffamaafi kan hin katabamne kan of keessaatti
hammatedha
 Qindaa’ina afaanii kan himaa oli kan qo’atu
  Has barruufi hawaasni walirraa adda godhanii ilaaluun hin
danda’amu- haasbarruun dhimmoota hawaasaa kallattii
garaagaraan kan tuqudha.
 Haasbarruun damee barnootaa biroo, xiinaadaan, falaasamaan,
xiinhawaasaan, amantaan waliin hidhata guddaa qaba.
8.1 . Afeefi Haasbarruu (Text and Discourse)

Barreeffamnii afaan guutuu hiika guutuu ta’eefi dheerinaa murta’aa kan

qabu ta’u dand’a. Fkn kan akka xalayaa waajjiralee, gabaasa oduu,
qajeelffama akkaataa rawwii agarsiisu (recipe) fi kkf ta’u danda’u. Dheerinnii
haabarrichaa haala waan guutuu ibsu isaatiin ilaallama. Fkn: afeewwan
xixiqqoo (Small scale texts) kan akka “keep off the grass, keep left, keepout,
danger, ramp a head, slow and exit. Barreeffamoonnii akkanaa kunniin hiika
guutuu kennu. Kanaafuu, hiika qabeessuummaan haasbarruu tokkoo ergaa
dheerinaa barreffamichaatiin yoo hintaane maal irratti bu’uurfata?

Haasbarruuf hiika (meaning) isaaf kennuf dheerinaafi gabaabbiina

barreeffamichaa osoo hinta’in barreeffamni haala itti fayyadamaa isaa
bu’uurfeffatee hiika argata. (for expressing of its meaning a text is dependnt
on its use in appropriate context.)

Haasbarruun tokkoo hiika kan argatu, afee (text) kan jennuun yoo haala
keessatti tajaajile sun yoo beekkame. (Meaning of a text doesn’t come in to
being untile it is actively employed in a context of use.) Barreeffama tokko
kakaasuun haalan fayyadamneen sanan walqabsiisuun hiika kennuufin
haasbarruu (Discourse) jedhama. Barreeffama haalan walqabsiisuun
dubbisaafi dhaggeeffataa ergaa barbaadame sana hubachuudha. Adeemsa
akkasi kana keessa dhaggeffatan ykn dubbisan erga uumuu keessatti ergaan
uummamuu sun kan barreessan ykn dubbatan dabarfachuu barbaade
sanaa ala ta’u mala. Kanaafuu, diskuurii irraa ergaa tilmaamuun
hubachuun baayyinaan kan bu’uureffatu waligaltee barreessaa/ dubbataa fi
dubbisaa/dhaggeeffata jiddutti adeemsifamurraa madda.Kanaafuu,
barreeffamaa kan jennee fudhannu afaan xiqqoo bifa sagaleen dhiyaatu
ta’uun haala mija’ata keessatti tajaajiluu sanaan walqabata.

A text can be realized by any piece of language as long as it is found to record

a meaningful discourse when it is related to a suitable context of use. Or any
piece of language which, in terms of communicative meaning, is complete in
itself. It is the observable product of a writer’s or speakers discourse, which is
the process that created the text.

Barruun dhiyaate tokko habarruu isaa maal akka tahe beekuuf haala itti
barrruun katabame beekuun barbaachisaadha. Haalli dubbii sana keessaa
jiruu sababa barreeffameen ala haasaa addaa dabarsuu kan dandahu tahuu
danda’a. hasbarruu kana bira gahuufis tateewwaan garaagaraa ilaaluun
bay’ee bayeessaa.
 Haala yookiin walqunnamtii naannoo sanaa
 Hirmaattotaafi yaadaisaanii, beekumsa, amantaa, ilaalcha, walitti
dhufeenya, hawwii akkasumas, gaheefi sadarkaa isaanii hubachuu
 Aadaafi ilaalcha safuu ; yaada walqunnamtiin sun hammate
 Akkaataa afaan qaccessinu sanaa adda baasuu
 Wantoota hirmaattoota irraatti dhiibbaa geesisan barruu sana
dabalate “intertext”
 Amala dubbii xinqooqawwaa hin taane; sochii qaamaa, sochii fuulaa,
ibsannaa ijaa, dubbii fuulaa fulatti, akkaataa barreeffama
qubeewwanii
 Karaalee walqunnamtii biro dabalataan yommuu fayyadamnu
muuziqaafi fakkiilee garaagaraa haalaan gadqabanii ilaaluu.
 Walqunnamtii karaa bilbilaa, komputeraa, maxxansaalee garaagaraafi
kkf

Barruun garaagaraa jiraachuu qofa osoo hintaane haalli barruun sun ittiin
barreeffame yookiin dubbatame dhiibbaa guddaa qaba. Hasbarruun haala
dubbataan/ dubbisaan maloota garaagaraa kanneen akka akkaataa sagalee
dubbii, sochii harkaa, sochii fuulaan mul’atan haala hubachuu
dandeenyudha. Hiikni wantoota kanaas kan hubataman akkataa hubannoo
barruu sanaan, akkataa gadfageenyaan hubachuu abbaan, akkataa
hawaasicha hubanneen hiika kennuuf kan yaaludha. Gama biraan immoo
wantoota addunyaa kanarraa waan agarreefi beekumsa qabnurraa kaanee
hiika itti kennina. Wanti guddaan hasbarruu keessaatti waan jedhamerraatti
hundaa’uun hiika argachuudha.

8.2 Afeefi Haalgalumsa (Text and Context)

Xiinqooqa keessatti dirreen barnootaa xinhiikaa (semantics) hiika idilee
afaaniif kennamu qorata.. Kan jechuunis akkuma afaan dura dhiyaate sanaa
bu’uureeffachuudhan hiika kenna. Kunis haala barreeffamichaa barreessan
barreesse sanaa alatti wantoota jiran irratti hinxiyyeffatu jechuudha. Dirree
barnoota xinqooqaa keessaa piraagimaatikisiin (pragmatic) hiika haabarruu
keessatti xiinxaala. (meaning in discourse) Hiikni pragmatikii hiika filannoo
xiinhiikati guuruu hiika xiinhiikaa sanaaf guutee akka filannootti dhiyeessa
jechuudha. (An alternative meaning to semantics). Verdonk (2002) akkas
jechuun ibsa: Pragmatics is the study of what people mean by language when
they use it in an appropriate context to achieve particular purposes.

8.3 Barreeffamaafi Diskuurii /haasbarruu/

(Text and Discourse)

Barreeffamnii afaan guutuu hiika guutuu ta’eefi dheerinaa murta’a

kan qabu ta’u dand’a. Fkn kan akka xalayaa waajjiralee, gabaasa
oduu, qajeelffamaa waan tokkoo akkaata rawwataniin kan kennu
(recipe) fi kkf ta’u danda’u. Dheerinnii barreeffamichaa haala waan
guutuu ibsu isaatiin ilaallama. Fkn: barreeffamoota xixiqqoo (Small
scale texts) kan akka “keep off the grass, keep left, keepout, danger,
ramp a head, slow and exit. Barreeffamoonnii akkanaa kun hiika
guutuu kennani kun guutudha. Kanaafuu, hiika qabeessuummaan
barreeffamaa tokkoo ergaa dheerinaa barreffamichaatiin yoo hintaane
maal irratti bu’uurfata?

Barreeffanii ibsa hiika (meaning) isaaf kennuf dheerinaafi gabaabbiina

barreeffamichaa oso hinta’iin barreeffamni haala itti fayyadamaa isaa
bu’uurfeffatee hiika argata.(for expressing of its meaning a text is
dependnt on its use in appropriate context.) Barreeffamni tokkoo hiika
kan argatu, barreeffamaas (text) kan jennuun yoo haala keessatti
tajaajile sun yoo beekkameedha. (Meaning of a text doesn’t come in to
being untile it is actively employed in a context of use.) Barreeffama
tokko kakaasuun haalan fayyadamneen sanan walqabsiisuun hiika
kennuufin diskuurii (Discourse) jedhama. Barreeffama haalan
walqabsiisuun dubbisaafi dhaggeeffataa ergaa barbaadame sana
hubachuudha.Adeemsa akkasi kana keessa dhaggeffatan ykn
dubbisan erga uumuu keessatti ergaan uummamuu sun kan
barreessan ykn dubbatan dabarfachuu barbaade sanaa ala ta’u mala.
Kanaafuu, diskuurii irraa ergaa tilmaamuun hubachuun baayyinaan
kan bu’uureffatu waligaltee barreessaa/ dubbataa fi
dubbisaa/dhaggeeffata jiddutti adeemsifamurraa madda.Kanaafuu,
barreeffamaa kan jennee fudhannu afaan xiqqoo bifa sagaleen
dhiyaatu ta’uun haala mija’ata keessatti tajaajiluu sanaan walqabata.

A text can be realized by any piece of language as long as it is found to

record a meaningful discourse when it is related to a suitable context of
use. Or any piece of language which, in terms of communicative
meaning,is complete in itself. It is the observable product of a writer’s or
speakers discourse, which is the process that created the text.

8.4 Barreeffamaafi Haala (Text and Context)

dhimma barreeffamaafi haalaa ilaaluun dura wa’ee haasbarruu

barreeffamaa dubbachuun gaariidha. Hasbarruun barreeffamaa kan jennu
immoo ergaa/yaada dabarfachuun barbaadame bifa dubbiin osoo hin taane
bifa barreeffamaan dabarfachuu; osoo barreessaa faana walhinargiinifi
hinqunnamiin yaada barreeffama sana qofa dubbisuun hubachuudha.kana
keessaatti waantoota bifa dubbiin jiran gara barrreffamaatti jijjirree
dhiyeessuu ni dandeenya.
 Hasbarruun barreeffamaa akka dubbii osoo hin taane yeroo boodaa
hubachuun ni danda’ama.
 Haala walfakkaataa ta’een barreeffamuu danda’a. olka’iinsi
,gadbu’iinsi, akkaataa sagaleessuu haalaan kan mul’atan miti.
 Barreeffamaan alatti gochaaleen biroon hinmul’atan.
 Haasbarruu keessaatti bay’inaan walxaxaa kan hintaaneefi caasaa
barreeffama adda addaan kan guutamedha.
 Haasbarruun barreeffamaa faayidaa lama qaba. Isaanis taateewwan
bakkaafi yeroo adda addatti rawwataman tursuun yeroo biraa
fayyadamuun nidanda’ama.
 Kan biroon immoo taateewwan dubbiin jiran booda gara qabatamaatti
jijjirree hubachuuf bay’ee filatamaadha.

Xinqooqa keessatti dirreen barnoota xinhiikaa (semantics) kan qo’atu

hiika idilee afaaniif kennamuudha. Kan jechuunis akkuma afaan dura
dhiyaatee sanaa bu’uureeffachuudhan hiika kenna. Kunis haala
barreeffamichaa barreessan barreesse sanaa alatti wantoota jiran
irratti hinxiyyeffatu jechuudha. Dirree barnoota xinqooqaa keessaa
piraagimatikisiin (pragmatic) hiika diskuurii keessatti xinxaala.
(meaning in discourse) Hiikni pragmatikii hiika filannoo xinhiikati
guuruu hiika xinhiikaa sanaaf guutee akka filannootti dhiyeessa
jechuudha. (An alternative meaning to semantics). Verdonk (2002)
akkas jechuun ibsa: Pragmatics is the study of what people mean by
language when they use it in an appropriate context to achieve
particular purposes.

8.5 Akaakuu Barreeffamaatiifi Tooftaa

(Text Type and Style)

Barreeffamni tokko yoo nu qunnamu haalli sammuu keenyaa keessatti

fudhannee barresinuu(dubbisnuun) qabana. Akaaku barreeffamaa
keessa iddoo tokkoottii qoqodinneet hiika keessa baafanna. Sammuun
keenyaas haaluma sanaan dubbisee hubata. Akkasumas
dhaggeeffannaa. Fkn, barreeffama poolisii waajjiralee tokko tokkoo/
insurance policy/, barreeffama qolaa kitaabaa duubatti barra’uu
(blurb) fi kkf.yoo xinxaalluu wantoota akkuma haala barreeffama
sanaatiinii.

Yaadni kunis barreeffama akaakun qooduu keenya agarsiisa. Akaakuu

barreeffamaa (text type) fi tooftaa (style) jidduu walittidhufeenyi
guutumaan guututtii waligitu hin mula’atu. Kunis qaacessa
mataduree gaazexaa(headlines) kanaan duraa ilaalleefi barreeffama
kitaabaa (blurb) irra dhiyaate ni hubachisa.

8.6 Akaaku Barreeffamaafi Faayida (Text type &

Function)

Barreeffamnii tooftaafi akaaku adda addaatiin

barra’uu.Barreeffamoonni kunis faayidaa hawaasummaa adda addaa
kan qabaniidha. Fkn Matadureen gaazexaa tokko (headline) akka
barreeffamichaa dubbisnu nu kaakaasa, blurb, barreeffamanii duuba
kitaabaa kan jennuun immoo akkata barreeffamaa ta’ee kan
kitaabichii akka bitamuu taasisuudha. Kunis faayidaa barreeffamaafi
haala barra’een sanaan ibsamuufi tooftaas haaluma sanaan
fayyadamuu mul’isa.
Barreeffamanii haala keessatta akka waa addaan baasannuuf afaanitti
fayyadamuun “Reference” jedhama. (The use of language to identify
things in context is called reference.) Karaa birootinis yoo ilaalluu
barreeffama tokko keessatti afaan wantoota haala keessatti addaan
baasuuf oso hinta’iin haala uumuuf dhugaa qabatamaa keessatti
fayyadamuun “representation” jedhama. (The use of language to
create a context of reality rather than to identify aspect of an existing
one, the projection through language of an alternative world). Akaaku
barreeffama keessa walaloon kallattiin bakka bu’ee (direct reference)
hindhiyaatu, yaa ta’u malee haala uumuuf bakka bu’uun (represent)
gochuuf ni uumamaa.

8.7 Yaadrimee Qeeqa Ogbarruu (Concept of Literary Criticism)

Qeeqni ogbarruu akka gosa barnootaa tokkotti; adeemsa ogbarruu tokko

madaallee qaaccessuun hiika itti kennuuti. Hiika namoota adda addaatiin
kenname keessaa; “Literary criticism is the discussion of literature, including
description, analysis, interpretation, and evaluation of literary works.” Hiika
kan keessa waan gurguddaa afuritu jira. Isaanis; ibsuu, madaaluu,
qaaccessuufi hiikuudha.
Itti dabaluudhaan namni kun akka ibsetti, “We can look at any work of
literature by paying special attention to one of several aspects: its language
and structure, its intended purpose, the information and worldview it
conveys, and its effect on an audience.” Yaada waraabbii kanarraa akka
hubatamutti, hojii ogbarruu tokko qeequuf kallattiiwwan adda addaatiif
xiyyeeffannoo kennuu qabna. Kanneen keessaa, afaaniifi caasaa isaa,
faayidaa dhiyaateef, odeeffannoofi ilaalcha addunyaawaa inni dabarsuufi
dhiibbaa inni jamaarraan gahufaadha.
Hiika biraa qeeqa ogbarruuf kenname keessaa; C.T. Winchester (1889:1)
“Criticism may be broadly and provisionally defined as the intelligent
appreciation of any work of art, and by consequence the just estimate of its
value and rank. Literary criticism is, of course, concerned only with
literature ; but the general nature of the functions of criticism is much the
same whether the object criticised be literature, or painting, or sculpture, or
music. Akka hiika kanarraa hubannutti, qeeqni ogbarruu bal’inaan kan
hiikamu dinqisiifannaa beektonni hojii ogbarruutiif kennan isa jedhuudha.

Hiikni biraa qeeqa ogbarruu, Terry Eagleton (1996:10) “Literary criticism or

literary analysis can be defined as, an informed analysis and evaluation of a
piece of literature”. Hiikni nama kanaan kennames qeeqni ogbarruu
yaadrimee beekamaa ta’een qeenxoo (piece) ogbarruu tokko qaaccessuufi
madaaluudha. Haaluma kanaan qeeeqni ogbarruu yaadrimee hojii ogbarruu
qaaccessuufi madaaluu kan of keessaa qabuudha.

Qeeqni ogbarruu bara dheeraa keessa kan ture waan ta’eef,wa’ee dhimma
ogbarruu barreeffame tokkoo walqabsiissun ibsoonnii adda addaa
kennemeefira. Hayyoonnii bara adda addaa ibsootaafi ilaalcha adda addaa
calaqisiisanii jiru. Kaayyoon koorsii kanaas dhimmoota kana hunda ilaaluuf
oso hintaane maalumma isaa ibsuun yaadarimee qeeqaa ogbarruutiin
walbarsiisuudha.

Qeeqni ogbarruu dhimma hojii ogbarruu tokko gadifageenyaan baruun ykn

qo’aachuun saffarriiwwan ogbrruu bu’uura taasifachuun madaallii
ogummaan adeemsifamuudha. Kanamalees,qeeqni ogbarruu keessatti hojii
ogbarruu tokko kan biroo waliin walmadaalchisuun sadarkaanisaa
murta’aaf.Akkasuma, jabinaafi dadhabbinni isaa addaan ba’ee kan
beekkamuun hojii ogummaa kanaati.

Qeeqni ogbarruu barreessaa sanaaf qofa oso hinta’iin dubbisaafs faayida

olaana qaba. Dubbistoota jalaa wantoota dhokatee hubannoof isaan rakkise
qaacessaafi ibsaa hojii ogbarruu sana ifa taasisa.Qeeqni ogbarruu hojii
ogbarruu tokko kan birootiin walbira qabuun dongomsiisee sadarkaan ka’a.
Kanaafuu, dubbistoonni hojii filatamaa ta’ee filatanii akka dubbisaniif isaan
gargaara.Akkasumas, dubbisaan tokko kan sadarkaa beekkumsa isaa waliin
deemuu keessa filatee akka dubbisuuf karaa qajeelcha.

Ulaagalee adda addaa ogbarruun madaalamuun bu’uura taasisfachuun

qeeqinni ogbarruu madaallii kan adeemsisuu waan ta’eef guddina ogbarruu
biyyaa tokkootiif bu’aan qabu olaanaadha. Haqumaa ogabarruu bara tokkoo
irrattii qeeqni kenname hogbarruuwwan bara itti aanuu fooyya’a deema.
Barressanis, sadarkaas olsifkachaa deema. Dadhabbina jiruu
fooyyeffachuun jabinasaa cimsachuun hojii ittii aanee bareessuu sana irrattii
fayya’iina mul’isa.

Qeeqni ogbarruu akaaku adda adda qaba. Isaanis,

2. Qeeqaa amalaafi seexaa gaarii

3. Qeeqa qaacessaa xinsammuu,
 4. Qeeqaa xinwaasummaa,
5. Qeeqa unkaafi qeeqaa seenduubee bu’uura jedhamuun beekkamu.
6. Qeeqaa amala gaarii: xiyyeeffannoon qeeqa akkanaa dhimmaafi waan
hojii ogbarruu sun barre’eef irratti hundaa’a. Qabiyyeen isaa maalii?
Wa’ee maaliiti? Akkamittii, dhimmi kun dhiyeete? Bara sana keessaa
amala maaltu/akkamitti dhiyaate ture. Karaa amala gaarii
uummatarraatti fiduun ga’een ogbarruun sun qabu maali?
Eenyummaa namaa beekuuf ga’ee maali qabaa? Namni maalii maalis
ta’u qabuu? kan jedhu irratti xiyyeffata.

Qeeqini qaacessa xinsammuu immoo dhiyeessa (theory) xinsammuutiin

ogabrruu xinxaaluudhan dhiyeessa. Keessaattuu dhimmoota keessa illmaan
nama qajeelchuu ka’umsa taasisfachuun barreessicha ta’ee namfakkii
ogbarruu sana kessatti dhiyaate nixinxaala. Qeeqni xinhawaasummaa kan
jedhamuu imoo hawaasaa fi ogbarruu jedduu walittidhufeenya jiru bu’uura
taasisfachuun yaadicha xinxaala.Waantoota hawaasa keessa jiru hagam
barreessichi agarsiiseera jechuun jabinaafi ciminaa isaas bifa kanaan ilaala.

Qeeqni unka ogbarruu unkaafi miidhagina unka hojii ogbarruu sana

bu’uura taasifata. Miidhaginnii ogbarruu unka kamiin dhiyaachuu danda’a
yaada jedhurratti hundaa’a. Qindoominni hojii sanaa maal fakkaata kan
jedhu xinxaaluun dhiyeessa. Dabalataanis, qeeqni seenduubee bu’uuraa kan
jedhamuu hojiin ogbarruu sun bara murtaawaa hawaasa sana waliin
walqabatee osoo hinilaallmin durii kaasee sanyii ilmaan namaa waliin
mul’achuu akka danda’u duubatti deebi’ee waan walqabatu jiraachuu isaa
kan agarsiisu jechuudha. Qeeqin hojii ogbarruu sanarratti adeemsifamu
sunis haaluma kanaan ilaallama.
 YUNIVARSIITII DILLAA

Kolleejjii Saayinsii Hawaasaafi Namummaa

Muummee Afaan Oromoo Ogbarruu

Gaaffilee Ofmadaallii Koorsii Asoosama Dheeraa Oromoo (AfOL 315)

Ajaja: Asoosamoota Dheeraa Oromoo ‘GODAANNISA’ SUURAA ABDII,

KUUSAA GADOO, KUDHAAMA JAALALAAfi kkkf jedhamu
dubbisuudhaan gaaffile armaan gadiitiif deebii kenni.
Qabatamummaa deebii keetii ragaa asoosamicha keessaa fuula
wajjiin waraabaa mirkaneessi!

1. Yoomessa asoosamichaa gurguddoo qofarratti hundaa’uun ragaa

deeggarii agarsiisi!
I. Haalgalumsa Qabatamaa (Physical Context)

___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________

II. Haalgalumsa Hawaasaa (Social Context)

___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________

III. Akka Biyyaa (Local Color)

___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
 2. Gulantaawwan jaargocha asoosamaa GODAANNSA keessatti eessatti
akka argamani ragaan deggaramii dhiyeessi! Xiyyeeffannoon!
I. Ibsa (Exposition)

___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________

II. Ka’umsa Waldiddaa (Initiative Incidence)

___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________

III. Olka’iinsa Gochaa (Complication/Rising Action)

___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________

IV. Guutmiira ( Climax)

___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________

V. Bu’iinsa Gochaa/Qabbanaa’uu (Falling Action (Denouement)

___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________

VI. Furmaata (Resolution)

___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________

VII. Goolaba (Conclusion)

___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________

3. Tooftaawwan Ogbarruu (Literary Techniques) ijaarsa jaargochaa

asoosichi ergaa asoosamichaa dagaagsuuf itti gargaarame maalfaa
akka ta’an ragaan deeggarii ibsi!
I. Addeessuu (Describing)

___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________

II. Mildhuu (Flashback)

___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
__________________________________________________________________________

III. Himageree (Foreshadowing)

___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________

IV. Dubbii Qoolaa gosa Fakkoomii (Symbolism)

___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________

4. Gosa ija dubbii asoosamichi ittiin dhiyaate maal akka ta’e ragaan
deeggarii agarsiisi!

___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________

5. Qabxiiwwan gurguddoo asoosichi gama Qooddataan Kootamaatiin

ergaa/dhaamsa dimshaashaa asoosamichaa dabarsuuf itti fayyame
tareessi!
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________

6. Namfakkiiwwan asoosamicha keessatti dhiyaatan fakkeenya gosa

namfakkii kamii akka ta’an gabatee gadii keessatti dhiyeessi!
I. Akkaataa Amalaatiin

___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________

II. Akkaataa Hirmaannaatiin

___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
__________________________________________________________________________

7. Asoosamicha keessatti eenyummaa Qooddataa Masaanuun

(Antagonist)fi eenyummaa Namfakii Marsaa ragaan deeggarii ibsi!
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________]
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________

8. Tooftaan namfakkeessuu (Techniques of Characterization) asoosichi

itti gargaaramee namfakkoota uume ragaa kitaabichaatiin deeggaraa
ibsi?
I. Himuu (Telling)

___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________

II. Agarsiisuu (Showing)

___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________

9. Qooddattoonni bakka bu’oota ilmaan nama adduunyaa kanaa waan

ta’aniif akkuma namootaa mudannoowwan gurguddoo gonkumaa
hafuu hindandeenne keessa darbu. Kanaafuu, qooddattoota
mudannoowwan gurguddoo isaanii wajjiin walqabsiisuun dhiyeessi!
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________

10. Kutaawwan hojii ogbarruu (Literary Works) hundinuu Tokkummaa

qabaachuu qabu yaada jedhu akkaataa walqabannaa
jaargochaarratti hundaa’uun addeessi!

___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________

11. Hariiroo akkaataa moggaasaa, jalqabbiifi goolaba Asoosamichaa

gidduu jiru madaalii dhiyeessi!

___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________

WABIIWWAN

Forester, E.M. Aspects of the Novel

Green, M. The English Novel in the Twentieth Century

Hawthorn, J. Studying the Novel

Smith, D.V. The English Tradition: Fiction

Stevick, P. The theory of Novel

Melakne Mengistu .(1999). Fundamentals of Literature. Addis Ababa:

Commercial Printing Press.

Zerihun Asfew (2004). Yesinetsihuf Meseretawwiyaan. Addis Ababa. Nigid

Matemiyaa Dirijit

Tarry E. (2008). Literary Theory: An Introduction. Minneapolis: University of

Minesota Press.

Teshome E, Mitiku D. fi Gammachuu G. Yaadrimewwan Asoosamaa

Encyclopedia of British Literature. (2000). Mc Grow Hill. New York.

Kitaabota Asoosama Afaan Oromoo Koorsii Kanaaf Filataman

Dhaabaa Wayyeessaa.(1992). Godaannisa. Oromiyaaa: Finfinnee:

Dhaabaa Wayyeessa. (1996). Gurracha Abbayaa

Gaddisa Birru. (1983). Kuusaa Gadoo

Gaddisa Birru. (2002). Dhamsa Abbaa

Kumsaa Burraayyuu. (1993). Suuraa Abdii. Finfinnee: M/M Boolee

Abraam Tasfaayee. ( ). Kudhaama Jaalalaa

Abraam Tasfaayee ( ) Imaanaa Imaltuu

KITAABOTA DUBBIFAMUU QABAN

Nugusee Tafarii. (1997). Jaalala Dhugaa. Addis Ababa: Macmillan

Ahmad Muhamed Ali. ( ). Kabir Wado Gada Sabboona Oromo

W/Yohanis Workina. (1998). Daawitii. Finfinnee

Tafari Nuguse. (2008). Seexaa fi Seenaa: Asoosoma Gabaabaa

Isaayyaas Hordofaa. (2000). Yeroon siif Haadhiistu