Yunivarsiitii Dillaa

Kolleejjii Saayinsii hawaasaaf Namummaa

Muummee Afaaniif Ogbarruu Oromoo

Qaaccessa Sirna Waataa Godina Arsii Lixaa Aanaa

Shaashamannee Ganda Faajjii Goobaa

Ulaagaa Digrii Jalqabaa Guutachuuf Kan Qophaa’e.

Qorataa ;-Milkeessoo Lataa

Gorsituu Hurrumee Dagafaa

waxabajjii 2009
 Yuunivarsiitii Dillaa
Kolleejjii Saayinsii Hawaasaaf Namummaa Muummee

Afaaniif Ogbarruu oromoo

Miseensota Boordii Qormaataa

Maqaa Gorsaa Mallattoo Guyyaa
_________________ _____________ ______________

Maqaa Qoraa Mallattoo Guyyaa

________________ ______________ ______________
 Galata
Duraan duraan dursee waa hunda ka’umsaa kaasee hanga xumura qorannoo kanaatiif naa
gayaan kan nageesse waaqayyoo guddaa mootii dachiif samii galanni isaaf qabu guddaa dha
.kanatti aansuun maatiif hiriyyotan koo yeroo ani waraqaa qorannoo kana dalagu yaadaaf
jajjabinna naaf laatan kabjnif galaan isaaniif qabu daraan olaanaa dha.gara xumuratti
barsiiftuuf gorsituu too tan qorannoon kun bifa kanaan akka hojjatamu dadhabbii tokko malee
gorsaaf yaada ijarsaa naaf kennuun akka ani waa heddu baradhu naa taasifte barsiiftuu
Hurrumee Dagafaa kabajni ani siif qabu olaanaa dha.horii buli siin jedha.
 Axeeraraa
Kayyoon gooroo qorannoo kanaa qaaccessa qabiiyyee sirna waataa Godina arsii lixaa
AanaaShaashamannee Ganda Faajjii Goobaa xiinxaluuf qaaccessu dha.kaayyoon gooree
qorannoo kanaa immoo maalummaa waataaa ibsuu,gosoota waataa tarreessuu,sadarkaa sirni
kun yeroo amma irra jiru addeessuu,yoomessa waataa ibsuu, barbaachisummaa fi
maalummaa waataa addeessuu dha.kaayyoo kanneen galmaan gahuuf mala qorannoo
akamtaa yookin qulqulleeffatatti dhimma kan itti bahame yoo ta’u,namoota odeefkinnitootaa
immoo iddattoo keeyyafataaf eerumsatti fayyadamuun ganda faajjii goobaa keessaa erga
funaanamanii booda,malleen qorannoo afgaafii,marii gareetii fi daawwannaa dhaan
sassabamuun duraa duubni isaa mala qulqulleeffataaan qaacceffamaniiru.argannoon
qorannoo kanaa immoo;duudhaan waataa kun gama aadaaf afaan oromoo dagaagsuu
keessattiif gama hawaasummaa cimsuu keessatti gaheen guddaa qabaachuu,gosoota waataa
keessaa waata falaa loonii,waata fala namaa fi fala dhiigaa jiraachuu isaa.dhallonni haarofni
immoo hubannoon isaan duudhaa kan irratti qaban daraan gadi aanaa ta’uun isaa kan bira
gahame dha.qabxiilee yaada furmaataati jedhamanii kaayaman immoo;qaamonni dhimmi
ilaalatu kaneenne akka waajjira aadaaf turiizimii aanichaaf godinaa aadaan kun akka hin
badne osoo xiyyeeffatanii irratti hojjatanii kan jedhuuf dhaloonni harawaan naannoo
dhimmichi kun itti raawwatamu fi kan biroosi qorannoo biroo dhimmicha irratti gadi
fageenyaan osoo dalaguun leenjjiii garaa garaa hawaasaaf kenname gaarii ta’a.kan jedhu dha
 Baafata

Galata---------------------------------------------------------------------------------------

Axeeraraa---------------------------------------------------------------------------------

Boqonnaa tokko
1 Seensa------------------------------------------------------------------------------------------------------

1.1 Seenduubee Qorannoo------------------------------------------------------------------------------

1.2Ka’umsa qorannoo-----------------------------------------------------------------------------------

1.3 kaayyoo qorannoo-----------------------------------------------------------------------------------

1.3.1 kaayyoo gooroo--------------------------------------------------------------------------------------

1.3.2 Kaayyoo gooree-------------------------------------------------------------------------------------

1.4 Barbaachisummaa qorannoo----------------------------------------------------------------------

1.5Daangaa qorannoo--------------------------------------------------------------------------------------
1.6 hanqinna qorannoo----------------------------------------------------------------------------------

1.7 Hanqinna Qorqnnoo-----------------------------------------------------------------------------------

Boqonnaa Lama

2.sakkata’a Barruulee--------------------------------------------------------------------------------------

2.1 Hiika fokloorii-----------------------------------------------------------------------------------------

2.3 Faaydaa fokloorrii--------------------------------------------------------------------------------------

2.3 Damiilee Fokloorii-------------------------------------------------------------------------------------

2.3.1 Afoola------------------------------------------------------------------------------------------------

2.3.2 Meeeshalee aadaa----------------------------------------------------------------------------------

2.3.3Aartii duudhaa ----------------------------------------------------------------------------------------

2.3.4 Duudha hawaasaa -----------------------------------------------------------------------------------

2.4 Amaloota fokloorii-------------------------------------------------------------------------------------

2.5Maalummaa Fokloorii----------------------------------------------------------------------------------

Boqonnaa Sadi

3 Malaawwan qorannoo-----------------------------------------------------------------------------------
3.1 Madda odeeffannoo-----------------------------------------------------------------------------------

3.2 mala iddateessuu---------------------------------------------------------------------------------------

3.3 Meeshaalee funaansa raga----------------------------------------------------------------------------

3.3 1.Afgaafii------------------------------------------------------------------------------------------------

3.3.2 Marii garee-------------------------------------------------------------------------------------------

3.3.3 Daawwannaa----------------------------------------------------------------------------------------

Boqonnaa Afur

4 Dhiyeessa, Qaaccessaf Hiika ragaalee-----------------------------------------------------------------

4.1 Maalummaa Waataa-----------------------------------------------------------------------------------

4.2 Gosoota fokloorii---------------------------------------------------------------------------------------

4.2.1 Waata Fala loonii----------------------------------------------------------------------------------

4.2.2 Waata fala goraa/dhiigaa----------------------------------------------------------------------------

4.2.3 Fala namaa-------------------------------------------------------------------------------------------

4.3 Yoomessa Waataa-------------------------------------------------------------------------------------

4.3.1 Yoomessa Waata Fala Loonii----------------------------------------------------------------------

4.3.2 yoomessa waata fala dhiigaa---------------------------------------------------------------------

4.3.3 Waata fala namaa------------------------------------------------------------------------------------

4.4 Barbaachisummaa waataa-----------------------------------------------------------------------------

4.5 sadarkaa yeroo ammaa waatni kun irra jiru---------------------------------------------------------

5 Cuunfaa,argannoo,yaada furmaataa/yaboo-----------------------------------------------------------

5.1 Cuunfaa--------------------------------------------------------------------------------------------------

5.2 Argannoo------------------------------------------------------------------------------------------------

5.3 Yaboo/yaada furmaataa-------------------------------------------------------------------------------

 Boqonnaa Tokko
1.1 Seenduubee qoranichaa
Foklooriin duudhaa muuxannoo aadaa hawaasaa fi ibsituu aadaa gara garaa kan ta’ee fi bara
durii kaasee hanga ammatti afaaniif gocha garaa garaatiin dhaloota irraa gara dhalootaa kan
dardabaa dhufe dha.foklooriin mala saayinsaawaa ta’e kan ufi keessaa hin qaneef jiruuf
jireenya qoteebultoota baadiyaa dhaan kan walqabate dha.kana yoo jennu foklooriin hawaasa
baadiyaa hin hamma tu jechuu keenyaa miti.irraa caalmatti jireenya baadiyaa wajjiin kan
walqabate taa’uu isaa ibsuu barbaadameeti.yaaduma kana ilaalchisee wiliam (2006:41)haala
armaan gadiitiin ibsuuf yaaleera.kunisi “folklore is things people make with words (verbal
lore),things they make their action (customery lore)jechuun ibsa.akka yaada kanatti
foklooriin gochaalee hawaasni aadaa hawaasummaa keessatti afaaniin raawwatan,ogummaa
harkaatiin raawwataniif duudhaalee garaa garaa bifa aadaatiin raawwtamu ibsa.

Foklooriin sochiilee hawaasaa garaa garaa hawaasni sirna isaanii keessatti yeroo adda addaa
haala aadaatiin kan raawwataniif muuxannoo isaanii kan keessatti waliif qoodani dha.kana
malesi foklooriin duudhaleef barsiifata hawaasaa umman haala baramaa ta’een kan keessati
raawwatu k yommuu ta’u,sochiileen kunniin eenummaa hawaasa sanii daraan kan ibsani
dha.gama birootiin dabalataan beekaan William Thom(1846;35)keessatti akka ibsetti

“The word folk is a social group which includes two or more person with a common
trait, who expresses their shared identity through distinective traditions.while “lore” is
the knowledge and traditions of the particular group frequently passaed along by word
of mouth.jechuun ibsa.

Akka yaada armaan olii irraa hubatamuu dnada’amutti,foklooriin jechoota lamaan

“folk”jedhuuf “lore’’ jedhu irraa kan hundeeffame yommuu ta’u,kunis jechi afaan
jarmaniitiin “folk”jedhu kun garee namoota lamaaafa isaa ta’anii aadaaf sochiilee garaa garaa
kan waliin qooddatan kan ibsu yommuu ta’u,Jechi “lore”jedhu immoo aadaaf beekumsa
garee murtaa’ee tokko irraa haala itti fuufiinsa qabuun dhaloota tkko irraa gara dhaloota biroo
afaaniin kan dardabu dha

Foklooriin duudhaa hawaassaa wajjiin wlqabatuu isaa melkneh(2006:13) irratti ibsuuf akka
yaaletti,”duudhaan gosoota fokloorii keessaa tokko ta’ee barsiifata, amantii aadaaf
ilaalchota hawaasaa garaa garaa kan uf keessatti hammachuun hawaasa tokko keessatti kan
calaqisu dha.”jechuun ibsa.haaluma kanaan waraqaa qorannoo kaasi kani inni irratti
xiyyeeffatu duudhaa amantii hawaasaa keessaa tokko kan ta’e,qaaccessa sirna raawwii
waataa aanaa shaashamannee ganda faajjii goobaa irratti xiyyeefata.
 1.2 Ka’umsa Qorannoo kanaa

Ummanni oromoo akkaatuma baay’nna isaatiif babal’achuu qubsuma lafa isaatiin aadaa
heedduu bonsaaf jaalatamaa ta’e kan qabu yommuu ta’u,isaan kanneen hunda irraatti altokko
qorannoo gaggeessuun waan humanaaf baasii guddaa kan gaafatu dha.haata’uu malee aadaa
kanneen keessa akka barataa afaanii tokkotti mata duree murtaawaa tokko irratt qorannoo
gaggeessun barbaachisaa dha. haaluma kanaan qorannoo kun qaaccessa sirna raawwii waataa
godina arsii lixaa aanaa shaashamannee ganda faajjii qaraaruu irratti kan xiyyeeffatu dha.
sababani mata dureen kun filatameefisi sirnichi waataa kun sababa babal’achuu amantaa
garaa garaa irraa kan ka’e daraan kan gadi bu’aaru ta’uu isaattif akkasumas hubannoon
dhaloonni amma dhimmicha irratti qabu laafaa ta’uu isaa irraa kan ka’e dha.gama birootiin
hanga qorannoon kun gaggeeffamutti qorannoo mata duree kanaan walqabatu waan hin
jirreef qorannoo kun bifa barreeffamaatiin maxafamee osoo kaa’amee dhaloonni dhufu waa
heddu irraa barachuu danda’a.

Qorannoon yommuu dalagamee raawwatutti gaafiilee armaan gadiitiif deebii gaa’aa ni kenna
jedhamee amanama.gaafiilee kunniinisi

1 Waata jechuun maal jechuu dha?

2 Sirni waataa kun akkamitti raawwata?gosoonni waataa hoo meeqa?

3 Yoomessi sirna waataa haala kamiin raawwata?
4 Barbaachisummaan sirna waataa kun maal?
5 Sadarkaan yeroo ammaa sirni waataa kun irra jiru maal fakkaata?s

1.4 Kaayyoo Qoranichaa

1.4.1 Kaayyoo Gooroo

Kaayyoon gooroo qorannoo kanaa qaaccessa adeemsa sirna waataa Godina Arsii Lixaa
Aanaa shaashamannee ganda Faajjii Goobaa qaaccessuuf xinxaluu dha.

1.4.2 Kaayyoo gooree qoranichaa

1 Maalummaa sirna waataa ibsuu dha.

2 Goosota fala waataaf akaataa raawwii sirna waataa addeessuu.

3 Sirni kun yoomiif eessatti akka raawwatu tarreessuu.

4 Barbaachisummaa sirna waataa ibsuu

5 Sadarkaa yeroo ammaa sirni waataa kun irra jiru ibsuu.

 1.5 Barbaachisummaa Qorannoo Kanaa

 Qorannoo birootiif akka mada ragaatti tajaajiluu danda’a.

 Adaan sirna waataa kun akka hin banneef dhaloonni dhufu irraa akka hubatu taasisa.
 Hawaasicha sirni kun biratti raawwatu jajjabeesuun dhimmicha kanaaf kaka’umsa
gaarii akka horatan taasisuuf gargaara.
 Qaamoleen mootumma dhimma kana irratti hojjatani sirnicha kanaaf xiyyeeffannaa
akka kennan taasisuuf garagaara.
 Yuunvarsiitii dillaatti uulaagaa digrii jelqabaa ittiin guutachuuf.
1.6 Daangaa Qorannoo kanaa
Qorannoon kun karaalee lamaan kan daangeffame yommuu ta’u,kunis gama
qabiiyyeetiif bakkaatiin ta’a.haaluma kanaan mata dureen qorannoo kanaa qaaccessa
sirnna waataa Godina Arsii lixaa Aanaa Shaashamanee Ganda Faajjiii Goobaa irratti
kan xiyyeeffatu dha.
1.7 Hanqinna Qoranichaa
Qorannoo kana jelqabaa kaasee hanga xumuratti yommuu raawwadhu adeesa raawwii
isaa keessatti hanqinnoon hanga tkko na mudataniiru.haqinnooni kunniinisi namoota
odeeffannoo irraa fuunana yeroof bakka karrorfadhetti argachuu dhabuu,hanqinna
baajataa,keessumatu kitaabilee wabiif ta’an haala barbaadameen dhabuun rakkoolee
ijoo ta’an dha. haa ta’uu malee rakkoolee eeramani kanniiniif osoo ufi duubatti hin
deebin malaquma qabu irrati karoorfachuun akkasumasi namoota odeefannoo naaf
kennan iddoo isaan argamani barbaaduun akkasumasi kitaabilee argamanitti fayya
damuun qorannoo kana fiixaan baasuu danad'
 Boqonnaa Lama

2 Sakkata’a Barruulee

2.1 Hiika fokloorii

Hiika fokloorii ilaalchisee yaadniif hiikkaan walfakkaatu hanga ammaatti hin argamne.
Beektoonni fokloorii garaa garaa hiika fokloorii ilaalchisee yaada mataa isaanii akkaatuma
hubannoo isaaniitiin kaa’uuf yaalaniiru.haata’uu malee hiika tokko ta’e bifa walfakkaatuun
kaa’uu hin dandeenye.yaada kanaan kan walfakkaatu qrataan fokloorii tokko
stinthThomson(1993:308) haala armaan gadiitiin kaa’eera

“Althoug The word folklore is more than a century old,no exact agreement has ever reached
as to its meaning.the common idia present in all folklore is that of tradition,some things
handed down from one person to another ond preserved either by meaning or practice rather
than written record.”

Akka yaada armaan olii iraa hubatamutti,foklooriin turtii umurii wagaa dheeraa
qabaabutis,hanga ammaa hiika dhaabbataa hiikkaa dhaabbataa tokko argachuu kan hin
kennamneef yaadonni hiikkaa hiikkaa fokloorii ilaalchisee kenname irraa caalaan isaa,
foklooriin duudhaa aadaa hawaasaa ta’ee barreeffamaan osoo hintaane yaadannoo sammuun,
gochaan dhalootaa dhalootatti kandarbu dha.

Foklooriin duudhaalee hawaasaa gara garaa kanneen akka barsiifata adda addaa,amantii adda
addaa,sheekkoowwan,baacoo, sirboota aadaa,sochiilee ogummaa aadaa kanneen akka boca
gara garaa jireenya ummata baadiyaatiin hidhata qaban kan ibsu dha.hawaasni baadiyaa
hariiroo jireenyaa isaanii keessatti muuxannoo garagaraa waliin qoodacha dhufaniiru ammas
waliin qoodachaa jiru.muuxannoowan kunniin danddeettii beekumsa ogummaa isaanii
kancalaqsiisuuf fedhii gara garaa kan keessatti ibsatan yommuu ta’u,sochiiwwan aadaa
kunniin hunduu fokloorii jalatti kan hammatamani dha.

gama birootiin qorataan fokloorii inni biroo Alan dundes (1965:15)hiika fokloorii ilaalchisee
yaada armaan gadii kana kaa’eera:-“…..a nation that folk should be automatically identified
with the peasants or rural groups, or with the people from the past.”jechuun ibsa.yaada kana
irraa akka hubatamuu danda’amutti foklooriin garee ummattoota baadiyaatiin kan
walqabatuuf sochiiwwan baroota yeroo durii wajjiin kan walqabate dha.

Duudhaan aadaa hawaasaa damee fokloorii keessaa isa tokko yommuu ta’u,innisi barsiifataaf
amantii hawaasaa kana kan ibsu dha. umman oromoo iddoowwan garaa garatti amantiiwwan
fi barsiifataalee adda addaa kan qabu dha.qorannoon kunis aadaa amantii keessaa tokko kan
ta’e sirna waataa arsii irratti kan xiyyeeffatu dha.

gama birootiin foklooriin meeshaalee aadaa hawaasni aadaa fi amantii isaanii ittiin
calaqsiifatan kan hammatu dha. hawaasni oromoo sirna raawwii aadaa isaanii hedduu
keeessatti meeshaalee aadaa sirnicha saniif oolu hedduu kan qabani yommuu ta’u,
meeshaaleen kunniin amantii isaanii kessatti iddoo guddaa kanqabaatu dha.kanaaf foklooriin
meeshaa aadaa durii wajjiin kanwalqabatu dha.yaaduma kana beekaan fokloorii tokko( Dan
ben Amos1969:35)akka ibsetti,Folklore is Generally refers to the body of materials,in varity
of forms,that expresses the tradition of particular culture, there is no clear cut definition of the
term folklore is,because the accadamic of diffirent disciplines study the same materials from
compactly separate perspectives.”

Yaada kana irraa hubatamuu akka danda,amutti fokloorii ilaalchisee hikkaan murtaa’e tokko
akka hin jirretti ibsee,kunis sababa hubannoof dandeettii beektotaa addaadummaa qabaachuu
isaaniitiin dha.akkasumasi foklooriin meeshaalee aadaa hawaasaatiin kan walqabatu ta’uu
ibsa.

Waluumaa galatti hiikkaa fokloorii ilaalchisee yaadota beektoota fokloorii kanneeniin

kennaman irraa akka hubanutti foklooriin duudhaalee hawaasaa bara durii kaasee hanga
ammatti hawaasa keessatti bifa gara garaatiin raawwatamaniif ibsituu aadaa saba tokkoo akka
ta’etti dha.

2.2 Faayidaa Fokloorii

Faayidaan fokloorii hawaasa tokko biratti biratti qabu hedduu dha.isaan keessa muraasni:-
aadaa hwaasa tokkoo ibsuu,dhaloota barsiisuu,jireenya hawaasaa fooyyessuu,gaddaaf
gammachuu akkasumas sabboonummaa hawaasaa sanii kan cimsu dha.akka yaada beekaa
fokloorii( Danbeen Amoosi1982:47) irra hubanutti fokloorii haala armaan gadiitiin ibsa.

“Fokloor is a representation of culture and tradition.it reflects the moral value of a

particular culture and society.foklore is as early school education could be an effective
moral.education that is devoid of any religions or spiritual sentiment.folkolre is
increase the creative side of the brain and will make students more productive when
grow older.they will help students to have vision in their thougt process and make them
more responsible person,ready for the world” jechun ibsa.

Akka yaada beekaa armaan olii irraa hubanutti irraa hubatamutti,Foklooriin bakka bu’aa
duudhaa aadaa murtaa’e tokko ta’uun eenyummaa hawaasa saniitiif aadaa isaa kan calaqsiisu
dha.akkasumaa foklooriin manneen barnootaa keessatti dhiibbaa gama amantiif ilaalcha adda
addaa irraa dhufuun barnoota irratti miidhaan akka hin dhufne gargaara.gama birootiin
foklooriin haala salphaa fi ifa ta’een waan ibsamuu danda’amuuf waa kalaquu danda’uu
daa’immanii haalaan kan jajjabeessu dha.haalli kun immoo barattoonni sammuu dhaan cimaa
akka guddataniif dandeettii waa kalaquu gonfachuun adunyaa tana irratti jijjiirama fiduuf
dursanii akka ofi qopheessani garagaara.

Foklooriin eenyummaa hawaasaa ibsuu keessatti gahee ol’aanaa qaba.hawaasni adeemsa

jiruuf jireenya isaanii keessatti sirnootaaf muuxannoowwan garaa garaa wajjiin
qoodatu.muuannoon fi gochaaleen aadaan walqabatan kanneen akka faaruu cidhaa,barsiifata
amantii,sheekkoowwan,bocaawwan aadaa aadaan walqabatn,kabaja ayyaanaa, faaruuwwan
garagaraa aadaan walqabatan, sochiilee artii aadaa fi kan kana fakkaatan hunduu aadaa saba
tokkoo ibsuu keessatti shoorri isaani qabani draan ol’aanaa dha.
 2.3 Dameewwan fokloorii

Dameewwan yookiin gosoota fokloorii ilaalchisee akkauma hiika isaa yaadonni gadi
dhaabbataan kenname tokko hin jiru. beektoni afaaniif fokloorii akkuma ilaalachaaf
hubannoo isaanii irratti hundaa,uun fokloorii dameewwan hedduutti bifa gara garatiin
kaa’anii jiru.isaan keessaa ,Richard M.Dorsan(1977:85) “folklore is all about sufferings and
points which are transmited in the form of folk narrative,or oral literature,material
culture,folk custom and preforming folk art.”jechuun ibsa .yaada kana irraa hubachuu akka
danda’amutti,foklooriin dameewwan garagaraa kanneen akka afoola,duudhaa
hawaasaa,meeshaalee aadaa, duudhaa sochii hawaasaafi seeneffamaa aadaa adda addaa kan
ufi keessatti hammatu dha.

Fokloorii wontoota sochii hawaasaa aadaan walqabatan hedduu waan ufi keessatti
hammatuuf gosoota isaa kana jaedhanii addaan baasuun rakkisaa dha.haata’uu malee
sochiilee aadaa fokloorii jalatti hammataman akkaa raawwiif sochiilee isaaniitiin walitti
dhiheessuun ramadamuu ni danda’ama.isaan sochii dhaan walqabatan kanneen akka ragada
aadaa,sirna irreeffataa,fala adda addaa,gulffii fardaa,wal’aansoo aadaa fi kan kana fakkaatan
akka garee tokkotti ramaduun ni dnda’ama.kanneen akka sheekkoo garaa garaa,og
walaloo,geerarsa,maammaaksa oduu dorii,faaruu adda addaa garee afoolaa jalatti kan
ramadamani yommuu ta’an,kanneen boca gara garaa fakkeenyaaf meeshaalee manaa,uffata
aadaa, ijaarsa manaa,haala dallawa garaagaraa,siidaawwan,fakkiiwwan durii fi kan kana
fakkaatan akka ogommaa aartii kalaqatti fudhatamuu danda’u.kanneen akka barsiifataaleef
amantiin aadaa garaa garaa immoo duudhaa hawaasaa jalatti kan ramadamani dha.

karaa biraatiin fokloorii ilaalchisee beekaan afaanii inni biroo William

Thom(1846:33)akk ibsetti,

“Folklore includes oral tradition,such as tales,and jocks.it also includes material

culture,ranging from tradition building styles to hand made toys common to the
group.Foklore includes customery lore,the form of and rituals of celebration like
cristimas and wedding, folk dances.”jechuun ibsa.

Akka yaada armaan olii irra hubatamuu danda’mutti,foklooriin dameewwan akka afoolaa
himteewwan aadaa,mammaaksotaaf taphoota adda addaa akkasumasi meeshaalee aadaa
boocawwan garaa garaa qabataa fi duudhaalee aadaa hawaasaatiin walqabatuu isa ibsa.

Akka walii galatti hayyoonni irra caalaan isaanii gosoota fokloorii iddoo afurtti qooduun
ilaalu.isaanisi:-afoola,Aartii duudhaa,meeshaalee aadaaf duudhaa hawaasaa jechuun kan
qoodan yommuu ta’u,isaanis haala armaan gadiitiin kaayamaniiru.
 2.3.1Afoola

afoolli karaalee ummanni aadaaf duudhaa isaanii dhalootaa dhalootatti ittiin dabarfatani
yommuu ta’u, innis dubbii afaaniitiin kan dddrb dha.yaaduma kana misgaanuun
(2011:16)kitaaba isaa keessatti yommuu ibsu:-“afoolli afaaniin dhalootaa dhalootatti
kandardarbu ta’ee,dhalli namaa seenaa,aadaa,duudhaa, eenuummaa isaa,jaalalaaf jibbaa
isaa akkasumasi hawwiif fedhii gara garaa kan ittiin ibsatu dha.” jechuun ibsa.yaada kana
irraa hubachuu akka danda’amutti afoolli meeshaa dhalli namaa aadaaf duudhaa garagaraa
dhalootaa dhalootatti ittiin dabarfatu dha.

2.3.2 Meeshaalee Aadaa

Meshaaleen aadaa ogummaa kalaqa hawaasaa kan calqsiisu yommuu ta’u innis meeshoota
aadaa walqabataniif haala ammayyumma kan ufi keessaa hin qabne dha.yaaduma kana
Melkneh mangistuu(2006:7)yoo ibsu:-meeshaaleen aadaa gosoota fokloorii keessaa tokko
ta’ee,aadaa ummataa isa mul’ataa fi kan ogummaa kanneen akka haala qopheessa
nyaataa,oomisha ogummalee mukaaf kkf haala dhiheenya haarawaa kan industurii qindaa’ee
dhiyaateen dura turani dha. jechuun ibsa. akka yaada kanaatti meeshaaleen aadaa haala
ammayyummaa osoo hinqabaatin kalaqa aadaa hawaasaa bara durii wajjiin kan walqabate
jechuun ibsa.

2.3.3 Aartii Duudhaa

Aartiin aadaa ogummaaa sochii qamaatiin qindaa’ee kan dhiyaatuuf danddeettii fi kalaqa
addaa kan gaafatu dha.kunisi fedha kakka’umsa olaanaa dhaan waan uumamuuf hawaasichi
aadaa isaa gama sochii kanatiin kan ittiin walbashanansiisa dhimmaa isaa ittiin guutatu
dha.aartii sochii kan ilaalchisee melkneh (2006:12) yommuu ibsu:-“aartiin duudhaa
hawaasa tokkoo yommuu ta’u,gosa mul’ina fookloorii bifa faaruuwwan
,duudhaa,ragamtaa,diraamaa tapha fardaafi kkf sochii qaamaatiin qindaa’ee kan dhiyaatu
dha.artiin duudhaa kanneen akka sirba,faaruu,duudhaa,sirna boo’ichaaf kkf dha.” jechuun
ibsa.inni kunisi aartii duudhaa sochii kalaqa aadaa hawaasaa kan ibsuufi shubbsa fi ragada
sirna gaaraa garaa irratti kan raawwatmu dha.

2.3.4 Duudhaa Hawasaa

Duudhaan hawaasaa gocha duudhaa hawaasni safuu garaa garaa ittiin dabarfatu ta’ee isa
baramaaf haala walfakkatuun hawaasa keessatti raawwatamu dha.Dorsani wabeeffachuun
faqadee azzazee( 1991:13)kitaaba isaa keessatti yommuu ibu “……….damee barsiifata
hawaasummaa jalatti qoodamuu kan danda’u wantoota afuritu jiru.isaanisi jila adda addaa
,kabaja ayyaanaa,taphoota,bashanana adda addaa,qoricha aadaaf amantii duudhaa
namoonni gareen hirmaatani dha.”jechuun ibsa.yaada kana irraa akka hubatamutti duudhaan
hawaasaa sagantaa kabaja adda addaa haawaasa keessatti bifa baratameen raawwatamu
dha.waraqaan qorannoo kunis kan irratti xiyyeeffatu duudhaa aadaa hawaasaa keessaa tokko
kan ta’e qaaccessa sirna waataa aanaa shaashamannee ganda Faajjii goobaati.
 2.4 Amaloota fookloorii

Foklooriin qaama ibsituu aadaa ummataa yookiin hawaasa garee murtaa’e tokkoo ta’ee
amaloot garaa garaa qabaachuu isaa yaadota beektonni garaa garaa kaayyan irraa hubachuun
ni danda’ama.haaluma kanaan beekaan fokloorii Bauman,Richaard (1971:31)irratti ibsuuf
akka yaaletti:-“Folklories are all histories and activities originally passed on through word
mouth and social acticities.,-teaching tools and intertaiments,and address the big picture of
question of life deathy,and human condition.”jedha.yaada kana irraa kan hubatamu foklooriin
amaloota akka armaan gadii kana qabaachuu isaati.isaanisi:-foklooriin bifa teknooloojiitiin
osoo hin taana haala aadaatiin afaaniif gochaan dhaloota irraa gara dhalootaa kan dardarbu
ta,uu isaa,foklooriin baratamuu danda’amuu isaatiif akka meeshaa barnootaa tokkotti kana
fayyaduuf kan barsiisu ta’uu isaatiif akkasumasi,mul’istuu aadaa isa guddaa ta’uu isaatiif
jiruuf jireenya hawaasaa kanneen akka gaddaa,gammachuu,haala ummataa hunda ibsuu
danda’uu isaati.

Foklooriin amaloota hedduu kan qabu yommuu ta’u isaan keessaa kanneen akka barsiisuu,
ibsuu,gaddisiisuu gammachiisuu,kakaasuu danda’uu isaa yommuu ta’u,umurii dheeraa
qabachuuf afaaniif gochaan dhalootaa gara dhalootaa daddarbuu danda’uun isaa akka amala
isaatti mul’achuu danda’u.

2.5 Maalummaa waataa

Waata jechuun moggaasa gosa oromoo arsii keessaa isa tokko yammuu ta’u,gosti kun
immoo akka ammantaa naannoo kanatti gosa ayyaantuu fi waqayyoon irraa kennaa
addaa argatani jedhamanii fudhatamu.akka ilaalcha hawaasa naannoo kanatti waatni
waan waan eebbiseef kadhatesi harkuma irratti argata jedhamee amanama namani
waatni eebbise ni loon hora akkasmas yoo isaanii abaramani immoo nideegu ykn hin
horan jedhanii itti amanu kanaaf waatani hawaasa kana biratti kabaja ol’aana kan qabu
dha.kana malessi waatni sirna gama nama walajjeese faluu keessatti qood olaanaa qaba
.akka yaada barruu waajjira aadaaf turiizimii Aaanaa shaashamannee irraa argametti

“Waata jechuun akka hawaasa naannoo aanaa kanatti ibsametti jecha nama maqaan
isaa turiizimii aanaa shaashamaneetiin barrahe ibsuttiaagaa waataa jedhamu irraa
kan moggaafameef namni kunis baraa durii rabbiin irraa kennaa adda kan argate yoo
ta’u kennaan kunis,yoo eebbise eebbise eebbi isaa akka laafa hin buuneef yoo
abaaressi abaarsi isaa kangeessu dha.umman gosa waata jedhamus namuma maqaan
isaa eerame kana irraa horaa babal’achaa asi kan gahe dha’’(Keeyruu
qaasim,2008:23)

Akka yaada armaan olii irraa hubatamutti jechi maqaa Waata jedhu kun mogaasa nama
maqaan isaa aagaa waataa jedhu irraa argamuu isaatiif namni kun bara yeroo durii waaqa
irraa eebba kan argateef inisi inisi ummata ittin falaa kan tureef hortee isaa yeroo amma gosa
waata jedhamtuun bakka buu’ee dhimmicha sanisi kan raawwataa jiru taa’uu isaati.

Gama birootiin akka yaada barruu ogeessa aadaf turii zimii aanichaatiin maxafamee
jildeeffame irraa hubachuun dnda’ametti.
 “Duudhaan oromoo arsii keessaa waantni isa tokko yoo ta’u,innisi moggaasa maqaa
nama waataa irraa kan argame dha.duudhaan waataa kun hojiin isaa namoota faluuf
ibbisuu yoo ta’u innisi gosaa garaa garaa kanneen akka:-fala loonii, fala dhiigaa, fala
namaa jechuun kan qoqoodu dha.falli kunniin hunduu kan raawwatamu namaootuma
gosa waata jedhamu kanneeniin dha.waatani yoo abaari, yoo eebisi waa hunadaa ni
geessa jedhamee waan itti amanamamuuf iddoon inni hawaasa biratti qabu
olaanaadha.(musxafaa,2005:17)

Yaada kan irraa hubatamuu akka dnada’amutti waatni gosoota akka waata fala loonoo, waata
falaa dhiigaa’ waata fala namaa kan qabuufi hojiileen falaa kunnin hunduu nama gosa waataa
keessa baheen kan hojii iraa oolu dha.duudhaan kunisi duudhaa ormoo arsii keessatti argamu
jechuun lafa kaa’eera,
 Boqonnaa Sadi
3 Malaawwan Qorannoo
Qorannoo kanaaf malaawwan qorannoo hedduu keessaa ni mijata jedhamee kan
filatame,mala qorannoo Akkamtaa (qulquleeffataa) dha..Sababni isaas yommuu qorannoon
kun gaggeeffamu odeeffannoo sirriif qabatamaa ta,e gadifageenyaan argachuuf waan
tajaajiluuf dha.Malli akkamtaa kun kallattimaan iddoo sirnichi itti raawwatu deemuun
akkaataa adeemsaaf raawwii isaa odeeffannoo qabatamaa namoota dhimicha irratti
hubannoon qaban jedhame yaadame irraa ragaa quubsaa tokko argachuu irratt daraan
filatamaa dha.Akka Adunyaan (2011:10) kitaaba isaa keessatti ibsutti “qorannoon akkamtaa
gaafiiwwan maaliif?eessatti? jedhamaniif deebii kennuuf yaala. Akkasumasi akaakuun mala
qorannoo kanaa dhimmoota qorannoo keesssati dhiyaatan hunda jechaan kan ibsu dha“.kana
malees malli qorannoo kanaa yaada bal’aa ta’e dhimmicha akka keennamu karaa kan banu
dha.
3.1Madda Odeeffannoo

Maddeen odeeffannoo qorannoo karaalee hedduun argachuun nidanda’ama.Haata’uu malee

qorannoo kanaa fiixaan baasuuf haala gaariin ni gargaaru jedhamanii kanneen
abdataman,maddeen odeeffannoo sadarkaa tokkoffaafi lammaffaa filatamaniiru.Haaluma
kanaan maddi odeeffannoo sadarkaa tokkoffaa hawaasa dhimmichi biratti raawwattu
yommuu ta’u maddi sadarkaa lammaffaa immoo barruulee garagraa dhimmichaan walitti
hidhamiinsa qaban irratti kan xiyyeeffatu dha.

3.2 Mala Iddateessuu

Qorannoo gageessuuf iddattoo fudachachun barbaachisaa dha.Akka hayyuun
Trochin(2006:57) ibseetti,”sampling is the process of selection units,(example:-people
organizations)from populations of intrests, so that by standing the sample we may fairjy
generalize our result back to population from which the were chosen’’.Kunis kan ibsu
iddattoon adeemsa waan baay’ee keessaa muraasa filachuu yommuu ta’u fedha ummataaf
dhaaba san irratti hundaa’uun kan raawwatamu dha.
Adeemsa raawwii qorannoo tokkoo keessatti wantoota baay’ee akka iddattu fudhaachuun
hedduu rakkisaa ta’uu bira darbee baajataaf humn olaanaa kn gaafatu dha.Kanaaf iddattoo
muraasa isaan kaawwan bakka bu’an jedhamanii amanani bakka buusuun hedduuu
barbaachisaa dha. halum kanaana mata duree qorannoo kanaatiif iddattoo miti carraa
keessaa iddattoo keeyyeffamaan filatameera.Sababni isaasi namoota dhimicha irratti
muuxannoo gahaa ni qaban jedhamanii yaadaman irratti xyyeeffatuun akka filataman waan
gargaaruuf dha. Iddattoo kana males qorannoo kana fiixaan baasuuf malli iddattoo eerumsaa
kan filatame yommuu ta’u,sababni isaas yommuu namoota dhimmicha irratt qabani
argachuun rakkisutti namoota biro irraa bifa eerumsaatiin argachuuf kan tajaajilu
dha.Haaluma kanaan qorannoo kanaaf namoota hubannoo qaban gandicha san keessa
jiraatan namoota 12 filachuun odeeffannoon irraa sassaabamuuf irratti karoorfameera
 3.3 Meeshaalee Funaansa Ragaa

Meeshaaleen fuunaansa ragaa qorannoo tokkoof isa ijoof murteessaa dha.Kanaaf qorannoo
kanaafis meeshaaleen akka fuunaansa ragaatti filataman afgaafi,marii gareefi daawwannaa
dha.

3.3.1 Afgaafii

Qorannoo kanaaf afgaafiin akka meeshaa fuunaansa ragaatti filatameera.Afgaafiin namoota

dhimmicha irratti hubannoo ni qaban jedhanii akka karooratti qabaman bira deemuun bifa
gaafii afaaniitiin odeeffannoo qabatamaa irraa funaanuuf gargaara.Yaada kana ilaalchisee
Dastaan (2002) ”afgaafiin karaa odeeffannoon ittiin sassabamu keessaa tokko ta’ee kan
qorataaf odeef kennaan fuulaaf fuulatti wal arguun odeeffannoo itti waliif kennani
dha.”jechuun ibsa.
Afgaafiin namoota barataniif hinbarattinis haalaan hirmaachisuu ni danda’a.kana yoo
jedhamu namoonni mata duree qorannoo irratti hubannoo qaban bifa afgaafiitiin yaada isaanii
akkaatuma gaafatamaniin ni deebisu yookiin ibsa nikennu jechuu dha.haaluma kanaan
qorannoo kana keessatti namoota sadi(3)irraa odeeffannoon bifa afgaafiitiin irraa
funaanameera.

3.3.2 Marii Garee

Qorannoo kana gaggeessuuf malli akka meeshaa funaansa ragatti fudatame keessa inni biroo
marii gareeti.Mariin garee nomoota naannoo yookiin ganda dhimichi keessatti raawwatu
keessaa hubannoo ni qaban jedhamanii filataman garee gareetti qoqqooduun odeeffannoo
irraa funaanuuf kan garagaaru dha. Marii garee ilaalchisee Morgan (1988:9) akka ibsutti
“focus group is a form of group interview we thought not in sense of back words between
interviewer and groups rather the reliance on the intraction with the group who discuss the
topic by the researchers”. jedha. Kana jechuunis mariin garee dhimma mata duree
murtaa’waa ta’e tokko irratti qorataan odeeffannoo argachuuf jecha adeemsa hirmaattoot
wajjiin keessatti qooda fudhatu dha.Qorataan gaafilee mariif qopheessuun Kudha lamaa
keessaa namoota jaha (6) garee gareen erga hireen booda,mari’attoon kallattii irraa akka hin
maqne too’achuun mari’attootaaf boqonnaa kennaafii kan mari’achiisu dha.

3.3.3 Daawwannaa

Malli odeeffannoon qorannoo kanaaf odeeffannoon ittiin sassabamu keessaa inni sadaffaan
mala daawwannaaat. malli daawwnna iddoo dhimmich itti raawwatamu deemuuun adeemsa
sirnichi itti raawwatamu daawwachuun karaa odeeffannoon ittiin sassaabamu dha.Gosoota
daawwannaa hirmaannaaf hirmaannaa malee keessaa qorannoo kanaaf mijataa kan ta’e
daawwannaa gosa hirmaannaati. Innis kallattimaan adeemsa raawwii sirnichaa daawwachuun
kan qaacceffamu dha.Haaluma kanaan namoota sirnicha irratti hirmaatan hanga namoota
kudha afur irraa odeeffannoon bifa daawwiittiin irraa fuunaanamani erga qulqulla’anii booda
qaacceffamaniiru.Daawwannaa ilaalchisee Sarantaakoosi(2005) akka ibsetti,”observation is
the mettod of data collection that implies vision of the only technique of data collection”.
jechuun ibsa.
 Boqonnaa Afur.

4 Dhiiyeessa, Qaaccessaaf Hiika Ragaalee

Boqonnaa kana keessatti qaaccessa qabiiyyee sirna waataa godina arsii lixaa aanaa
shaashamannet ganda faajjii goobatu qaacceffama.odeeffannoon kunnii madda garaa garaa
irraa meeshaalee funaansa ragaa kanneen akka afgaafii,marii gareef daawwannatiin
kanfunaanamani dha.qorataan qorannoo kanaa dimmoota mata duree kanaan walqabataniif
dugummaa isaa haalaan ni mirkaneesse yaadoota qamoola garaagaa irraa argate walitti
cuufuuun boqannaa kana jalatti kan dhiyeesse dha.gaaffileen bu’uuraa dursanii qorannooo
kana jalatti karoorfaman hunddi isaaniituu deebii kan argatan boqonnaa kana keessatti dha.
kanaaf qaaccessa hiika ragaalee kana jalatti yaadota kanneen akka tartiiba isaatiin walduraa
duubaan odeeffannoowwan argame sanniin bu’uureffatuun yaadni bal’aa ta’e kan keessatti
balbaloomo dha.

4.1 maalummaa waataa

Maalummaa waataa ilaalchisee akka odeef kennaan “A” irraa argametti

“waatni moogasa maaqaa namaa yoota’u namni kun bara durii kan waaqayyoon
kennaa addaa kenneef uume yommuu ta’u kennaan kunis namni kun akka ayyata’u
yommuu ta’u waan eebbiseef abaare hunda battalumatti waan geessuuf wanti inni ta’i
jedhe martuu waan qabatamaan hujii irra ooltuu hawaasa biratti fudhatama
argachuun bara sanii kaasee sirna garaa garaa irratti fakkeenyaaf loon
eebbisuu,dubartii deetuu eebbisuu,nama nama ajjeese dursee faluu fi dubartii dhala
osoo hin argatin turte akka isheen finna argattu kan eebbisu dha.egaa waatni kuni bara
dheeraaa kaasee gocha akkanaa kana raawwataa gochi kun dhaloota isaanittii darbaa
dhufuun yeroo ammaa kan gosa wwata jedhamtu tana hundeesse.gosti maqaa
waataatiin waamamtu tun godina arsii keesumatu aanaa shaashamannee keessatti kan
argamtuuf hujeelee ogummaa garaa garaatinis beekkamtii guddaa kan qabdu
dha”.(odeef kennaa “A” 2009)

Akka yaada odeef kennaa armaan olii irraa hubatamuu yaalametti Waata jechuun mogaasa
maqaa nama waata jedhamu irraa kan moggaafameeef namni kun waaqayyoon irraa kennaa
addaa argachuun namoota biroo irra ayyatummaa nama qabuuf nama waaan kadhate hunda
rabbi irraa miilka’u jechuu dha.namni maqaan isaa waata jedhamu umurii waggaaa dheeraan
dura gochaa akkanaa kana fakeenyaaf eebbisuuf faluu kan raawwataa dhufeef ammasi
raawwataa jiru dha.haluma kanaan dhaloonni sanyii namootaa kuunni yeroo gara yerrootti
yookiin labata tokkoo gara labata tokkoo horaa dhufuun amma gosa Waata jedhamtu tana
hundeessuu danda’eera.karaa birootiin maalummaa waataa ilaalchisee gaaffii miseensota
odeef kinniitoota marrii gareetiif dhiyaateen miseensonni marii garees yaada isaanii haala
armaan gadiitiin kaa’aniiru.yaadni marii gareetiin dhiyaate kun bifa afseenaatiin kan
kenname dha.

“Jechi waata jedhamu kun yeroo bara durii nama maqaan isaa Aagaa Waataa
jedhamu irraa kan mooggafame yommuu ta’u,namni kuneebba waaqaatiin daraan loon
hedduu kanneen akka re’oota,gaangee, farada,gaala,loon maalaa,harree,hoolotaafi
kan kanafakkaatan huruu irraa hedduu kan quufe ture.kana malesi namni kun kennaa
waaqaatiin lafa dhiite bari’I yoo jedhus kan bariisisu ture,akkasumasi lafa bariitesi
dhi’hi yoo jedhe kan dhiisisu ture haata’uu malee namn kun quufa isaa irraa kan ka’e
waaqaan morkuu eegale.waaqatisi afaan bahaa ture.gaaf tokko yaa waaqa ani selaa
quufaa dha waanuma dhabee hin qabuu mee yoo dureessa taate anisi loon koo dirree
bal’atti yaasaa atis yooqabaattee dirreetti yaasi mee eenyutu akka irra hore nuuf haa
ilaalanii jedhee waaqan morke jedhamaha.waaqnis hedduu itti dalanee hayyee atis
loon kee yaasi anis ni yaasa jedheen.sana booda obboo waataa agaa loon hore mara
dirree bal’atti yaase.waaqayyoonisi beneensota bosonaa kanneen akka
leencaa,waraabessa,buutii,qeerransa,bofa jawwee fi kan kanniin fakkatu itti yaasuun
loowwan isaa dhaba godhee jibichaaf raada tokicha qofaa hanbiseef.jibichiif raadni
hafte tunis bishaan horaa kana mana nuu godhi jennaan bishanitti naquun
waaqayyoon bishaan keessatti roophii ta’anii akka walhoran taasise.sana booda
waaqayyoon obboo aagaa waataatiif abaarsaaf eebba kenneef jedhama.eebbaaf
abaarsi kunisi: ati nama hin ajjeesin,gadoo kee wwaqni sii haabasu,waan yaadde
kadhattee hin dhabin,eebbiftu badhaasi,abaartu balleessi,hattu hin dhokatin,loon hin
hirin,kanamaa eebbisa horsiisi,wanti ati dubbatte haataatu,namaa fixaa jiraadhu ,
namaa oli hin ta’in jedheen.obboo agaa Waataa kun mufatee yaa waaqa ani maal
nyaadha jedhee gaafate.waqnisi raadaaf jibicha kee galaana keessatti roophii godhee
siif horsiise gogaa isaa irraa halangee tolfataa gurgurataa ittiin jiraadhu
jedheen.dubartii tee immoo biyyee suphee ykn hayaa kana irraa faara garaa garaa
kaneen akka ottee eelee fi kkf tolchaa haajirattuu jedheen waaqni jedhama. ergasii
kaasee kaasee gosti kun waa eebbisaa, sirna falaa garaa garaa ummataaf
rawwacha,akkasumas gogaa roophii irraa halangee tolfataa akkasumasi dubartiin
isaanii faara garaa garaa biyyoo irraa tolfachuun kan jiraataa turaniif har’asi jiraataa
jirani dha.(odeef kennitoota “A,H,C,J,E,K,caamsaa 2009)

Akka yaada odeef kennitoota armaan olii irraaa hubatamuu danda’ametti moogaasi jecha
Waata jedhuu kun kan argame jelqaba nama maqaan isaa waataa Aagaa jedhamu irraa kan
madde yommuu ta’u,namni kun yeroo durii humanaa oli horuu iraan kan ka’e waaqaan
morkee waaqayyoon imoo erga loon isaa jalaa barabadeessen booda abaarsaaf eebbas akka
isaaf kenne dha. haaluma kanaan gama abaarsaatiin akka inni loon hin horreef isa nama biro
qofaa eebbisaa horsiisuu,akka inni dhimma namaa fixaa qofaa jiraatu,dubartiin isaa immoo
akka hujii biyyoo suphee qofaan jiraatu jechuun kan abaare yoo ta’u gama eebbatiin immoo
akka inni waanuma eebbise irraa milkaa’u,akkasumasi waan abaare hunda balleessu
ayyaantummaan kan waaqa irraa kennameef dha.kanaaf horteen gasa Waata jedhamtu tun
hanga hara’atti waan kanneen hunda kan raawwatu dha.kanaaf Sirni akka eebbaf fala
garaagaraa gosti Waataa kunnin raawwatu cal jedhanii yookiin lafumaa ka’anii ossoo hin
taane keennaa waaqayyoon kenneefi dha. kenna waaqayyoon kenneef kanatti kan itti
boonaniif eenyullee irraa fudhachuu kan hin dandeenye dha jechuun ibsu.

4.2 Gosoota Fala Waataa

Waatni kennaa waaqa irraa argateen akka ayyaantuutitti wanatoota baaya’ee gama eebisuuf
faluuttiiin hawaasa keessatti kan raawwatan yommuu ta’an,yaaduma kana akkataa odeef
kennaa “D”irraa arganneen “,hojiin waataa irra caalaan waa eebbisuuf waa faluu yommuu
ta’u,fala waataa gosa yookiin bakka saditti qoodamu. isaanis Fala loonii, fala namaa,fala
goraa ykn fala dhiigaa jedhamu.”akkuma yaada kana irraa hubatamutti gosoonni waataa
bakka gurguddoo saditti kan hirmu yommuu ta’u,irra caalaan nammotaafa odeef kennitooni
yaaduma kana irratti waan walii galaniif tokkon tokko falaa kanneenii haala armaan gaditti
odeeef kennitoonii yaadaan babal’isan.

4.2.1 Fala Loonii

Falli loonii akkuma maqaa isaa loon akka hour kan eebbisu yoo ta’u,eebba kanasi kan
raawwatu namuma gasa waata jedhamu kanneeni dha.yaadaum akana ilaalchisee odeef
kennitoonni marii garee akka ibsanitti.

“falli loonii kanni kan falamu nama gosa waataa kana keessaa tokkoon yommuu ta’u
kunis galagala yommuu loon dalawatti deebi’e dallawa yokiin mooraa keessatti
dacha’u moonaa loonii kan jiddutti hoolaa gurracha gama warra loonniitiin bitame
keessatti ciinccessuun loon kan eebbisani dha.kunisi loon akka horuuf jecha namni
waata jedhamu kun dallaa loonoo keessa fiigaa, sagalee kormaa ddddd iiiiiii jedhaa,
loowwan bakka ciisuu dammaqsaa, mataaf gaafa isaanii qaqabaa,hori hori jedhaa
loon eebbisa.

Waataa barsiisa

Falfala dhabsiisa

Waanyoo hoongessa

Hori hori brrrrrrrr di di di jechuun mooraa loonii keessa

deemuun loowwan eebbisa.waatni kun yeroo loon eebbisu kana annan akkailmameen
akkasumas damma bulbulam loowwan kanninitti biifaa loon akka hour
eebbisa.akkasumasi waatin ganama subii barraaqaan osoo loon lafaa hin yaane erbee
hoolaa ciicciree qacce ulee isaa Botowwa jedhamu irratti hidhatee kan hafe immoo
gaafa loonitti hidhaa mooraa loowwani keessa deemaa loowwan eebbisa.(odeef
keennaa G,B,D,F,L,I caamsaa 2009)

yaada armaan olii irraa hubatamuu akka danda’amutti falli loonii nama gosa waataa kana
keessaa baheen kan eebbifam yoo ta’u kunis hoolaa guraattii dallawwa looniia keessatti
ciinccaa gochuun,damma itti biifuun,akkasumasi annan oo’ituu itti biiifaa loowwan akka
horuuf jecha mooraa loonii keessa deemaa kan eebbisu dha.egaa akka amantaa ummata
kanatti llowwan ni hora jedhanii waan itti amananiif fala kanaaf iddoo ol’aanaa
kennani.kanaaf falli loonii wataan raawwatamu kun hanga ammaatti iddoo olaanaa akka qabu
dha.gama biraattin akka odeef kennaa afgaaffii “A”yaada nuuf kennetti,

“waatni yeroo loon falu kophaa isaa osoo hin taane dubartii haadha manaa isaa taate
waliini dha.dubartiin tunis akkuma warra dhiira eebisuuf wantoota akka damma,
aannaniif gogaa hoolaa qabataa isa duukaa deemaa kan isa gargaartu dha.waatni
kunnin yeroo loon eebbisan loowwan san keessa korma tokkof goromsa
kennanif.dubarttii fala kana raawwatuufisi akkanuma kennan kormaaf goromsaa kun
kan kennafi dha.kun garuu akka yeroo duri hormaanni loonii baay’innan jirutti malee
yeroo ammaa kan garuu waanuma niyyatan fi itti amanan qofaa kan kennanifi
dha.”(odeef kennaa “A’caamsaa2009)

Akka odeeffannoo armaan olii irraa hubacuu danda’amutti falli loonii kun warroota dhiiraa
qofaan osoo hin taane dubartoonisi kan keessatti hirmaattu ta’uu isaati.gama birootiin immoo
warriin waataa kan loon eebbisu kunnin afaanuma duwwaa eebbisaanii galuu qofaa osoo hin
taane kennaa looni kan argataa turaniif yeroo ammaa kana garuu wama yaadan qofaa kan
isaanii keennamu ta'uu eereera.

4.2.2 Fala goraa/dhiigaa

Waatni fala goraa yookiin fala dhiigaa kun gosa falaa keessaa tokoo yoota’u innis yeroo
namni nama ajjeesse kan irraa fixu yookiin falu dha.akka odeef kennitoota marii gareetti fala
dhiigaa ilaalchisee yaada armaan gadii kana kaa’u.

“Fala goraa jechuun nama nama ajjeesse tokko waa hunda dura dursee kan falu
dha.kunis namni tokko yoo nama ajjeese osoo namni biraa isa hin arginii dura jaiqaba
kan isa arguu qabu nama waata jedhamu kana.sababbiin isaasasi namni nama ajjeese
osoo Waatni isa hin argin namni biraa yoo isa arge namni sun qaamni isaa
niqumaaxa’a yookiin ni ciccita.kanaaf namni nama ajjeese osoo nama hin argin dafee
mana ona wayii yokiin goda wayitti galuun dhokata.iddoo inni itti dhokatee sanitti
waata itti yaamanii akka irraa fixu taasifama.waatnisi namicha nama ajjeese kanabira
deemuun akkana jedhani,ijji ittin laaltu sun oota haataatu,dhiiga oota siif haa godhu
jechuun eebisa.sana booda waatni sun biyyee itti facaasuun nama kan gara bishanii
fiduun bishaan itti naqa yookiin laga fidee bishaniiti erga gateen booda akkuma inni
laga keessa baheen battalummatti hoola guraacha irratti qala yookiin itti
goorra’a.sana booda qulla isaa dhabee qeensa harkaaf miilaa irra ciruun akkasumas
rifeensa mataa isaatiif qaama saala isaa irraa haaduun hoccuudhaan maree gama
warra seera fixuu yookiin gadaa geessa.gadaan immoo iddoo maatii warra ajjeeffatee
dhaquun dubbii keesatti akkana jechuun dubbata.kunisi:-namni nama ajjeese kun
kaseera fixate,hin reebdu , hin loltu,gadatu lallaba,ka waataa cabbii kenne,kan gadaa
soda kenne,gumicha natu irraa fixa,jechuun namni du,e sun akka awwalamu
godha.yeroo namni awwalamu sansi gadichi waraana isaatiin lafa yoo qote,waatni
biyyee yoo irraa darbe namni du’e awwalama.sana booda adeemsi gumaa kaffalamuu
itti fuufa jechuu dha.(odeef kinitoota A,H,C,J,E,K caamsaa 2009)
Akka yaada armaan olii irratti ibsamett, fala goraa yookiin fala dhiigaa jechuun kun yeroo
namni tokko nama ajjeesu osoo nama biro ijaan hinargin waata arguu qaba jechuu dha. yoo
kana hin taane namni dursee isa arginaan namni sun qaamatu ciccirama jedhamee
amanama.kanaaf waatni akkuma isa argeen isa eebisuun biyyoo itti facasuun ona keessa
baasuun gara lagaa fidee bishanitti gatee hoolaa guraacha itti qaluun isa fala jechuu dha.namn
kun falli isaa erga raawwatee rebamuu akka hinqabne abbaan gadaa iddoo awwalatti
laallabuun sirni awwalaa akka raawwatamu tasisa.yaadauma kanaan walqabatteen odeef
keennaan inni biraa akka yaada nuuf kennetti;

“waatni nama nama ajjeese yeroo falu dursee akkataa inni itti ajjeeseef meeshaa inni
ittin ajjeese ni gaafata. namni nama ajjesissi dhugaa jiru itti hima.yoo waan waan
waakkatu ta’e immoo qaamni isaa ni ciccita jedhama.kanaaf waa hunda sirritti itti
hima jechuu dha.haaluma kanaan namni nama ajjeese kun yoo sibiilaan yookiin
qawween ajjeese meeshaa inni ittiin ajjeese kan waatatu irraa fudhata.meeshaa kana
yoo irraa hin fudhatin yeroo hundaa bdduun irraa hinfagaaattu jedhamee
amanama.kana malesi uffata yookiin hoccuu inni yeroo nama ajjeesu san
uffateru,waatatu irraa baasee galatani malee namichi nama ajjeese kun tasuma uffatuu
hinqabu.yoo waan uffatee galuun yookiin waataa osoo hinkennin qaama birootiif
dabarsee waan kennu taate namni uffata san uffat qamni isaa ni ciccita jedhamee itti
amanama.(odeef kennaa “D”caamsaa 2009)

4.2.3 Waata fala namaa

Waata fala namaa jechuun akuma maqaa isaa nama kan falu dha.kunisi namoota rakkoo
uumamaaf hawaasumma qaban hunda kan eebbisu dha.haata ‘uu malee falli nama kun irra
caalaa dubarttii daha dhabde eebbisuu irratti kan xiyyeeffatu dha.akka odeef kennaa tokko
irraa yaadni kennametti fala namaa ilaalchisee haala arammaan gadiitiin kaaya.

“Waatni fala namaa namoota rakkoo hawaasumma kabana hunda kan eebisu ta’ee
keesumattuu dubarttii osoo dhala hin argatin turte kan falu yookiin eebbisu dha.kunisi
qajeelumatti mana dubartii sanii deemuun hoola tumaalessa itti qalee dhiiga hoolaa saniin
adda yokiin kallacha isii qaqaba akkana jechuun eebbisa:-yaa waaqa an waataa si
kadhadhees naa dhaga’i ,dubartii tana garaa naa jiisi,ilma si gabaruu kenniif,deettuuf
horttuu naaf godhi,nagammachiisi,yaa waaqa jechuun dubarttii daha dhabde tana
eebbisa.(odeef kennaa “C”caamsaa 2009)

4.3 Yoomessa waataa

moo 4.3.1 yoomessa waata fala loonii:-falli loonii loowwan akka horanii jecha eebba looniif
godhamu yootaa’u,eebbi kunif yeroof iddoo ufdnda’e kan qabu dha.haaluma kanaan akka
odeef kennaa tokko yaada isaa ibsetti:

“falli loonoo kan rawwatamu iddoo loowwan falaman itti argama yoota’u,kunisi
waatni loon eebbisu qe’ee abbaa loonii bira deemuun galagala yeroo loon moonaa
yookiin dallawa isaanitti galani raa jiddutti hoolaa ciinccaa gochuun loowwan kan
eebisan yoo ta’u,gara ganamasi osoo loon dallawwa kkeessaa hin bahin gogaa hoolaa
 cicciruun gaafa horitti fanisuun moora keessa deemaa waatni loon eebbisa.(odeef
kennaa “E” caamsaa 2009)

Akka yaada armaan olii irraa hubatamuu danda’amutti,yoomessi fala loonii yeroo loon
galgala dallwwatti galuuf ganama yeroo horiin yookiin loowwan kunniin dallatti argamu
yommuu ta’u iddoon raawwii isaasi achuma qee’ee abba loonii ta’ee dallawa loonii keessatti
raawwatama.

4.3.2 yoomessa waata fala dhiigaa/goraa:-yoomessi fala dhiigaa ykn fala goraa goraakun
kan raawwatamu bif walfakkaataa osoo hintaane akkuma goch isaaniitiin iddoof yeroo adda
adda kan raawwatamani dha.yaada kana ilaalchisee odeef kennitoo marii garee irraa yaadni
akka kaaayametti

“faalli goraa ykn dhiigaa kun yeroo namni nama ajjeese kan falamu yyo ta’u,kunisi
jalqaba yeroma namichi nama ajjeese sun iddoo itti dhokatetti fkf godaaf ona manaa
keessatti yoo ta’u kunisi achumatti jalqaba waataan eebbifama.sana booda gara lagaa
geessuun laga keessa kaa’uun bishaaniin miicuun achumatti hoolaa kitimaa itti
gadhani.”(odeef kennitoota B,D,F,G, I, L,caamsaa 2009)

akka yaada armaan olii kan irraahubachuu danda’amutti falli dhiigaa kun kan
raawwatamu iddoo adda addaa fi yeroo adda addaa yoo ta’u,iddoo kunnisi mana ona
keessa fi laga irratti akkasumas iddoo qabrii yookiin awwalaa irratti dha.

4.3.3 yoomessa waata fala namaa:-falli namaa akkuma fala kaawwani kaawwanii iddoo
yeroo itti raawwatu qaba.haaluma kanaan akka odeef keennaa afgaa irraa yaadni nuuf
kennameen

“falli namaa irra caalaa man keessatti kan raawwatu dha, haata’uu malee yeroo tokko
tokko manana alattisi gaddisa mukaa jalatti namoota rakkoo cimaa gama dhibeetiin
haata’u gama fuudhee dhala dhabuutiin rakkoo isaa kana loon itti faluun kan eebbisani
dha.gama birootiin immoo dubarttiin daha dhabde mana keessatti kan flamtu yoo ta’u
yeroo baay’ee galgala galgala falamtti”(odeef kennaa”B”caamsaa 2009)

yaada armaan olii irraa akka hubatamutti falli namaa kan raawwatamu yeroo baay’ee
galgalaaf ganama dha.iddoo raawwii isaa irra caalaa man keessa haata’uu malee akkuma
barbaachisummaa isaatiinisi gaddisa mukaa jala ta’uu danda’a

4.4 Barbaachisummaa sirna waataa

Aadaan duudhaa hawaasa tokkoo yoo hawaasa san irra miidhaa kan hingeessin ta’e
hawwasaa duudhaa san hordofuufisi taa’e kaawwanfis barbaachisaa ta’uun isaa nama hin
mormissiu.aadaa yeroo oromoo arsii hedduu dagatamaa jiran keessa aadaan waata kun isa
tokko dha aadaan kun akka hin bannetti osoo kunuunfatamee hedduu barabaachisaa
dha.kunisi aadaan kamuu saba san akka mallattoo tokkotti bakka bu’uun saba san ibsuu
dand’a.waatni immoo aadaa hedduu barbaachisaa ta’e dha barbaacisummaa isaa kunis karaa
namoota waldhaban aararsuuf nama rakkate eebbisuun waaqayyoon waan kadhatuu hariiroo
namoota cimsa.Akka yaada odeef kennitootaa irraa hubachuun danda’amutti;
 “waatn oromoo arsii kun barbaachisummaan isaa ol’aanaa dha.kunisi kennaa waaqa
irraa argateen rakkoo namaa karaalee gara garaatiin salphisa.kunis loowwan
namootaa ganda irra deemaa eebbisuu isaa kabaja oromoon looniif qabdu waan
mudhisuuf namoonni loon akka horsiisan kan jajjabeesuu waan ta’eef,akkasumas
namoota wal ajeesan daddafee araara buusuuf fala gaggeessun is agama nageenya
buusuutiif hariiroo hawaasa cmsuu irratti ga’een inni qabu daraan olaanadha.gama
biroon sirni fala waataa kun dubartii dhala dhabdeef eebba waaqaa gaafachuun akka
ishiin ilma argattu gochuu keessatti ykn hawwii gaarii waliif hawwuun kun hariiroo
hawaasumma cimsuu keesatti gahee olaanaa waan bahuuf barbaacisummaan isaa kan
walnama mormisiisuu miti.(odeef kennitoota A,H,C,J,E,K,caamsaa2009)

Akka yaada odeef kiniitoota kanatti falli waataa kun gama araaraf nagaha buusuuf namoota
garaa garaa faluun haariiroo hawaasaa akka cimu gochuu keessatti gahee mataa ufii bahaa
waan jiruuf daraan barbaachisaa dha, aadaan fala waataa tun miidhaa takkallee waan ufi
keessa hinqabneef osoo dagagfamte hawaasa sanaaf barbaachisaa akka taate dha.karaa
birattin gama aadaaf affaan akkasusi afoola oromoo guddisuuttin shoora mataa ufi
wwanbaatuuf hawaasa kanaaf barbaachisaa dha.hanga ammatti namoonni nama yoo ajjeesan
naannoo kanatti osoo waatni hin falin dhimma kamittuu dhiyaachuu waan hindanda’amneef
akka hawaasa naannoo kanattis draan barbaachisaa dha.

4.4 Sadarkkaa yeroo ammaa kana aadaan falaa kun irra jiru

Aadaan fala waataa kana bara duurii kaasee hanga yeroo ammatti akka duudhaa amantii
tokkotti raawwatamuun dhallota irraa gara dhalootaa afaaniif gachaan kan daddarbaa dhufe
ta’uuf ummaticha birattis kabaja olaanaa kan qabdu ture,haata,uu malee akka odeef
kinnitoota irraa hubatamuttii sadarkaa yeroo ammaa duudhaan kun irra jiru daraan yaadesaa
dha.akka yaada odeef kennitoota marii garee irraa hubatamuu danda,ametti;

“Falli waataa kun yeroo durii kaasee hujiin inni hawaasa keessatti raawwataa dhfeefi
ammasi raawwachaa jiru gaarii ta’usi duudhaan kun haalli inni yeroo ammaa irra jiru
yaadessa dha. kunis babala’chuu amantii garaa garaa irraa kan ka’e yeroo ammaa
iddoo kabaja duran isaaf keennamu daraan gadi bu’aa dhufeera.duudhaan kun akka
gatii hinqabnetti gama amantii muslimaaf kan birootiin ololli waan irratti deemaa
jiruuf huabannoof kabajaan namni isiifa qabu gadi xiqqachaa dhufeeera gama
birootiin namootiin dhimicha yookiin sirnicha kana raawwatanisi du’aa waan lafa
irraa dhabamaraniif aadaa kunisi kan dhabamaattu fakkaatti sababni isaasi dhaloon
yeroo ammaa gosa waataa kan keessa jiraatanif kuuwwanis hubannoo isaan duudhaa
kan irratti qaban daraan laafaa waan ta’eef dha.”(odeef kennitoota
D,B,E,G,L,I,caamsaa 2009)

Akka yaada armaan olii irraa hubatamutti sirni waataa kun hawaasichaa keeessatti tjaajila
kennaa haa jiraatuu malee yeroo ammaa kanaa ilaalchi dhaloonni ammaa isaa qabu daraan
gadi bu’aadha.kunisi kanis kan ta’uu dnada’eef sababbii amntii garaa garaa irraa kan ka’e
dha.
 Boqonnaa Shan

5 Cuunnfaa, Argannoof Yaada furmaata/Yaboo Qorannoo

5.1 Cuunfaa
Qorannoon kun duudhaa hawaasaa keessaa tokko kanta’e qaaccessa sirna Waataa godina arsii
lixaa aanaa shaashamanee irratti kan xiyyeeffatu dha.duudhaan hawaasaa kunisi karaalee
garaagaratiin hawasicha san kanibsu dha.sirn waataa kunisi sochii duudhaa hawaasa biratti
akka amantitt kan rawwatamuuf ummaticha biratti hiika olaanaa kan qabu dha. kunisi gama
loonfaluutiin,nama nama ajjeese faluutiin fi dubarttii dhala dhabde faluutiin gaheen isaa
olaanaa dha.sochiileen isaa kniinisi yoomessa isaa eegatee kanraawatu dha.haalauma kanaan
malleen qorannoo garaagaratti fayyadamuun qorannoon kun gadi fageenyaan kan
qaacceffame dha.

Kayyoon goroo qorannoo kanas qabiiyyee sirna waataa aanaa shaashamannee ganda faajjii
goobaa qaaccessuu yoota’u,kunisi meeshaalee fuunaansa ragaa afgaafiifa marii gareetiin kan
qaacceffaman dha.akkasumasi qorannoo kanaaf mala qorannoo akkamtatti fayyadamuun
akkataa rawwii sirna kanaa haawaasicha bira deemuun odeeffannoo bal’aan gadifageenyaan
erga funaanamanii booda qarannoo kan keessatti tartiiba isaa eeggatee kan qaaccceffamani
dha.sirni waataa kun aanaa kan keessatti keessumattuu ganda qorannoo kun irratti
xiyyeefatetti keessatti dhimmoota garaa garaaykn fala adda addaa addaa irratti kan
tajaajilaman ta’usi haata’uu malee sababa babal’achuu amantiil garaagaraa irraa kan ka’e
xiyyeeffannaan inni gama adda addtiin hawaasa biratti qabu daraan hir’achaa
dhufeera.sababa kanaaf qorannoo kunis rakkoo kana gadi fageenyaan xiinxalluun erga
qaacceffameen booda boqonnaa kana keessatti bifa yabootiin yaada furmaataa isaa kan kaa’e
dha.argannoon qorannoo kanaas haaluma walfakkaatuun asi keessatti kan tarreeffamani dha.

5.2Argannoo qorannoo kanaa

Qorannoo kun yeeroo dheeraa fudhachuun mata duree isaa kana irratti odeeffannon walduraa
duubaan kan qaacceffamani dha. haalauma kanaan cuunffaa qorannoo isaa kana irraa ka’uun
argannoowwan argaman haala armaan gadiitiin kan kaa’amanii dha.

 Duudhaaan Sirni Waaataa kun hawaasa naannoo sanaa biratti faayiadaa guddaa kan
qabudha.kunisi gaamaa eeyummaa saba sanii bakka bu’ee ibsuuttiin,hariiroo
hawaasummaa isaanii cmsuuf aadaa affaan oromoo dagaasutiin akkasumasi
waldhabdee hawaasa keessatti mul’tu habsuuf kkf irratti kan tajaajilu dha.
 Sirni waataa hawaasaa sanaaf bu’aa qabaatusi yeroo ammaa kana dhiibbaa amanttii
irraa kan ka’e ilaachi hawaasni isaaf gadi xiqqachaa
 dhufuu isaa bira ga’amrrera.
 Sirni waataa kun gosoota adda addaa kanneen akka fala loonii, fala goraa ykn fala
dhiigaa fala namaa jechuun kan qoqqodamaniif isaanisi yoomessa mataa isaanii kan
qaban ta’uu qorannoo kanaan beekkameera.
 Dhaloonni yeroo ammaa kanaa aadaa waataa kana ilaalchisee hubannoon isaan qaban
daraan xiqqaachaa waan dhufeef egereen aadaa kanaa sodaachisaa ta’uu isaa
beekameera.
5.1 Yaada Furmaataa/Yaboo
 Dhalooonni haarawaan keessumattuu dhalataa naannoo dhimmichi kun itti raawwatu
keessatti argamanifi barnoota qaban haawasichaa kanneenii bifa gurmaa’inna
qabaniin osoo hubannoo kannuun aadaan ku akka hin badne gahee mataa isaanii
bahanii gaarii ta’a
 Waajjiroonni mootummaa hojiilee dhimma kanaan walqabatan irraatti dalaagaa jiran
hundii isaaniituu garagalcha waraqaa qorannoo kana fudhachuun akka galtee
yokkotti itti fayyadamuun gahee isaan irra eeggamu osoo bahanii aadaa kana
baraaruu ni danda’u.
 Qorataan qorannoo kanaas xumura waraqaa qorannoo kanaan booda qaamota
dhimmichi ilaalu dubbisuun hawaasa naannoo dhimmichi kun itti raawwatamuuf
leenjjii gabaabaa osoo kennamee garii ta’a.
 Qorattoon gara fuunduraa qorannoo mata duree kanaan walqabatu yemmuu
gagaaessan isaanis gama hawaasa barsiisuutiin gahee mataa isaaniii osoo bahanii
barbaachisaa dha.
 Waa hunda caalaa waajjirri aadaaf turiizimii aanaa shashamannee ummata keessa
gadi bu’uun sochiilee duudhaa hawaasaa kanaaf kan birootisi akka hin banne baajjata
itti ramaduun hawaasichaaaf leenjjii wal irraa hin cinne kennuun ummata hubannoo
cimaa osoo qabsiise baay’eee gaaarii ta’a
 Wabiilee

Adunyaa Barkeessaa.(2011).Akkamtaa Yaad-Rimee Qorannoo,Finfinnee Oromiyaa.

Alan Dundes.(1978).interpretiing Folklore.Bloomigton,Indiana Univerity press.

Bauman Richard.(1971).TheEthnography of speaking,Indiana university press Bloomgton.

Dan,Ben Amos.(1969).Folklore Geners,University press of Texsace

Dastaa Dasaalenyi.(2002),Bu’uuraalee Qorannoo Finfinnee.Dhaabbata Maxansaa Boolee.

Feqedee Azezee.(1991).Introduction to oral literature.Maxansaa xiqur

abbay,finfinnee,Itoophiyaa

Keeyruu Qaasim.(2008).jilddii aadaa Waataa.W.A.T.S.,shaashamannee,oromiyaa.

Misgaanuu Gulummaa (2011.Dilbii,B’uuraalee Afoolaaf fi Ogwalaloo oromoo Finfinnee.

Musxafaa kadiir.(2005) Jildii Qorannoo Aadaa falaa,godina Arsii lixaa,oromiyaa.

Melakneh mangistu (2003) Fundamental of Litrature .Addis Ababa.comericial printing

Entrprise.

Richard M.Dorsan(1972). Hand book of American Folklore,Blomgton,,Indiana university

press

Stinth Tompson (1999) The Types Of International Folklore,Indiana U Press.

Trochin Wiliam. (2006).Sampling From Sampling from http/www.new York.mc gram hill

Wiliam Thom,(1846).Introduction To Folklore,west part green wood.

Wiliam M Wilson. (2006 ).encychlopedia of world Folklore and folklore new York Mc gram
hill
 Dabalee A

Yuunivarisiitii Dillaa

Koleejjii Saayinsiif Namuummaa

Muummee Afaaniif ogabarruu oromoo

Afgaafii Odeef kinnitootaaf dhiyaate

Kabajamtoota afagaafii Qaaccessa Sirna waataa godina arssii lixaa aanaa shaashamannee
ganda Faajjii goobaa irratti yaada naaf keennuu argamtan.gaaflee kun namoota dhimma
mataa dureekan irratti hubannoo qabani jedhamanni hundaaf waan dhiyaatuuf waan ta’eef
odeeffannoo sirriif qabatamaa ta’e akka naaf kennitan abdii guddaan isn irraa
qaba.odeeffaannoon isin naaf kennitan immoo galma gahhinsa qorannoo kanaatiif shoora
guddaa waan qabaaf raga bilchaataa akaa naaf kinnita kabjaadhaan isin gaafadha.

Afgaafiin dhiyaate afgaafii banaa dha.

1 Sirna waataa jechuun maal jechuu dha?

2 Gosoota Sirna Waataa meeqa tarreessi?

3 Barbaachisummaan sirna waataa maal?

4 Sadarkaan waatni yeroo ammaa irra jiru maali?

5Sirni waataa kun yoom eessatti dalagama?

 Dabalee B

Yuunvarsiitii Dillaa

Kolleejjii Saayinsii Hawaasaaa Fi Namummaa

Muummee Afaaniif Ogbarruu Oromoo

Gaafilee marii garee namoota Sirna waataa irratti hubannoo qabaniif dhiyaate.

Kaayyoon Marii garee kanaa waa’ee qabiiyyee Sirna waataa Aanaa shaashamannee Ganda
Faajjii Goobbaa irratti beekumsaaf muuxannoo qabadan akka naaf keennitan yoo
ta’u,odeeffannoon isin naaf kennitan immoo fiixaan bahiinsa qorannoo kanatiif gahee guddaa
kan taphatu yoo ta’u odeeffannoon isin naaf kennitan immoo dhugummaaf sirrummaa akka
qabaatu abdii guddaa qabaachaa.yaada keessan shakkii tokko malee akka naaf Dhiyeessitan
kabajaan isin gafadha.

Akka ka’umsatti gaafleen marii garee odeef kinnitootaaf dhiyaate.

1 Gosoonni waataa yookkiin fala waataa meeqa?

2barbaachisummaa waataaf falaa maali mee irratti mar’iadhaa.

3 Sirna waataa kana eenyu fa’atu raawwatu?eessatti raawwatama?

4 waata fala loonii jechuun maal jechuu dha?fala dhiigaa jechuun hoo?

5 Garaa garummaaf tokkummaan gosoota fala kanniininii maal fa’a?

 Dablee C

Yuunversiitii Dillaa

Kolleejjii Saayinsii Hawaasaaf Namummaa

Muummee Afaaniif Ogbarruu oromoo

Gaafilee daawwannaadhaaf odeef kennitoota gaafatamae

Eegaa kayyoon gaafilee daawwannaa kanaa akkaataa sirna raawwiii waata falaa,waata fala
loonii fi fala namaa gohaan akka agarsiisa gochuu dhaaf.kabajamoo odeef kenniitootaa
gaffiileen amma isin gaafaadhu kunniin aakkataa raawwii sirna waataa gama sochii
qaamaatiin akka naaf agarsiiftan kabajaan isin gaafadha.akkasumasi gaafileen isin gaafadhu
kunniin galma gaahiinsa qorannoo kanaaf shoora guddaa waan taphatuuf odeeffannoo sirriif
qabatamaa ta’e sodaaf shakkii tokko malee akka naaf agarsiifta kabajaa dhaan isin gaafadha.

Gaafilee Daawwchiiftotaaf dhiyaate

1 Waatni akkamitti loon eebbisa?

2 Mee fala namaa akkam akka akka ta’e naaf agarsiisi?

3 Fala dhiigaa akkam akka ta’e naaf agarsiisi?

 Dabalee A

Gabatee Odeef Kennitootaa

T.L Maqaa Bakka Saala Umurii Ganda Gahee Hojii

bu’iinsa
1 Hasan A Dhi 77 Faajjii Q/bulaaQ/bulaa
Goobanii goobaa
2 Baatii B Dhi 65 Faajjii Qotee Bulaa
Waayyisoo
3 Useen C Dhi 54 Faajjii Q/Bulaa
Gammachuu Goobaa
4 Shabbee D Dhi 50 Faajjii Qotee bulaa
dhaqaboo Goobaa
5 Raadiyaa E Du 49 FaajjiiGoobaa Qotee Bulaa
Hasan
6 Ayyumee F Du 44 Faajjii Qotee Bulaa
Badhaasoo Goobaa
7 Tashoomee G Dhi 64 Faajjii Qotee Bulaa
Hasan Goobaa
8 Dhaabii H Dhi 53 Faajjii Qotee Bulaa
Wadaluu Goobaa
9 Maamud I Dhi 48 Faajjii Qotee Bulaa
Raabisoo GooBaa
10 Tibbeesoo J Dhi 61 Faajjii Qotee bulaa
Abdii Goobaa
11 Ibraahim K Dhi 59 Faajjii Qotee Bulaa
Waataa Goobaa
12 Faaxumaa L Du 46 Faajjiii Qotee Bulaa
nuuree Goobaa
13 Useen M Dhi 74 Faajjii Qotee bulaa
xeseegaa Goobaa
 Ibsaa Mirkaneeffannaa

Ani maqaaf mallattoon koo armaan gaditti kan argamu yoo ta’u, qorannoo kun hojii
koo ta’uuf wabilee fayyadamee galatoomfachuu fedha. qorannoon kun hanga ammatti
yookiin hanga ani beekutti bifa kamiinuu kanaan dura yuunvarsiitii kamittu akka
hindhiyaanne nan mirkaneessa.

Maqaa mallattoo guyyaa

______________ _______________ ____________________

Ani maqaaf mallattoo koo armaan gaditti argamu qorannoo kanaaf gorsaa ta’uun
barreeffamoota sirreessaa turuuf akka hubannoo amma jiruutti hojii qorataa kan qormaataaf
akka darbu taasiseera.

Maqaa Mallattoo Guyyaa

__________________ ________________ __________________

 Boqonnaa Tokko

1 Seensa

1.1 Seenduubee Qorannichaa

tokko aadaa,duudhaa,barsiifataaf haala jiruuf jireenya isaa kan ittin ibasatu keessaa tokko
karaa afoolaaatiin dha.Afoolli aadaa Oromoo biratti idduu olaanaa kan qabuuf beekamaa
dha.kanaaf afoolli dhimmoota hawaasaa bal’aa ta,e tokko karaa adda adda addatiin dhalootaa
dhalootatti dabrsuun isaa daraan olaanaa dha.wontoonni akka faalaasama
garagaraa,seenaa,afwalaloo, gaddaaf gammachuu karaa afoolaatiin afaaniin dhalootaa gara
dhalootaa dardarba.afoolli afaaniin dhalootaa dhalootatti dadarbuu ilaalchisee
Malaakneen(2002:12)akka ibsutti,”oral literathure is refers to the verbal heritage of man
kind mouth”.jechuun ibsa.akka yaada kanatti afoolli hambaa seenaa afaniin dhalootaa gara
dhalootatti kan darbu ta’uu isaa ibsa.
Afoolli wontoota qbatama hawwasa keessatti mul’atan kan ibsu fi jiruuf jireenya ummataa
wajjiin hariiroon inni qabu daraan ol’aanaa dha.kana yommuu jennu afoolli seenaa darbe
yaadachiisuuf kan amma jiru jajjabeeffachuuf akkasumasi wontoota gadhee hwaasa keessatti
mul’tan dhabamsiisuu keessatti shoora ol’aana kan taphachu ta’uu ibsa jechuu dha.
Afoolli yeroo baay’ee gama dubbii afaaniitiin wal haaqabatuu malee wontoota gochaan
raawwatamanis ofi keessatti hammata.fakkeenyaaf yemmuu afwalaloo ateetee falaa keessatti
ibsamuu sochii qamaatiinsi kan walqabatu dha.yaada kanaFinnegan(1970:7) yommuu
ibsu,”the are also the case when the profermer introduction variation older piecesof events
totally new forms interms of the detailed word instracture of the contents.”akka ibsa yaada
kanatti afoolli afaaniin dhaalootaa dhalootatti waan daddarbuuf qabiiyyeen isaa yeroo gara
yerroo kti jijjiiramaa deemuu danda’a.haalli akkanaa immoo afoolli jiruuf jireeny ilma namaa
wajjiin walhidhata guddaa qabaachuu isaa agarsiisa.haaluma walfakkaatuun yaada afoolaa
kana ilaalchissee Tafariin(2008:9)akka ibsutti “afoola jechuun dhaala jechaa kan jiruuf
jireenya ilma namaa muuxannoo isaa dhalootaa dhalootatti ittiin dabarfatu dha.”jedha .yaada
kana irraa akka hubatamutti afoolli dubbii,aadaf umurii dhala namaa wajjiin walqixa ta’uu
isaati. Afoolli birkiilee garagaraa kanneen akka faaruu,weedduu, sirba,mammaksa
hibboo,sheekkoowwan, geerarsa,afwalaloofkankana fakkaatan ofi keessatti
hammata.qorannoon kunisi damiilee kanneen keessaa tokko kan ta’e afwalaloo ateetee falaa
irratti xiyyeeffata..
.
1.2 Ka’umsa Qorannoo kanaa
Ummanni Oromoo akkuma heddumina isaatiif bal’inna teessuma lafaa isaatiin aadaa heduu
boonsaafi midhaagaa gara garaa qabachuun isaa beekamaa dha.Aadaan kunniin immoo
karaalee gara garaatiin ibsachuu danda’a. Karaalee kanneen keessa inni tokko afoola.Afoolli
kan ummanni aadaafi duudhaa isaa gama afaaniitii sochii gara garaatiin ittiin ibsatu dha.
Afoolli kunis hubannoo dhabuu hawwasaatiif sababoota adda addaatiin baduu danda’a Mata
dureen qoranno kanaasi sochii gocha hawaasaa keessaa tokko kan ta’ef afoolaan kan
walqabatu afwalaloo ateetee aanaa Kofalee irratti xiyyeeffata.
Afwalaloon ateetee falaa aanaa Kofalee keessatti baradurii kaasee kan raawwatamu yommuu
ta’u,kuns yemmuu waan roobuu dhabeef,abbaan warraa haadha manaa reebuf akkasumas
yeroo namaaf horii isaanii falan bifa afwalalootiin kan faarsaniif raawwatani dha.Haata’uu
malee yeroo ammaa kanatti babal’chuu amantii addaa adda keessumattu amantii musilimaa
irraa kanka’e haalli aadaa kanaa daraan gadi bu’aa dhufeera.Kanaan walqabatee hubannoon
dhaloonni ammaa aadaa kana irraatti xiqqaachaa waan dhufeef anisi gama kootiin akka
barataa afaanii tkkotti ga’ee narraa eegamu bahuu waan narraa eegamuuf dhimma mata duree
kana irrratti qorannoo gaggeessuuf kan nakakaase dha. Karaa biratiin hanga qorannoo kana
dalagutti qorannoon mata duree kanaan walqabatu waan hin jirreef qorannoo kana dalaguun
bifa barreeffamaatiin yoo kaa’e dhaloonni boruu irraa barachuu danda’a jedhee waan itti
amaneef dha.
Qorannoon kun yommuu xumuramu gaafilee bu’uuraa armaan gadiitiif deebii ni laata
jedhamee amanama.Isaanis:-

1 Afwalaloo Ateetee falaa maal?

2 Faayidaan ateetee falaa maal?

3 Yoomessi ateetee falaa maal?

4 Wantootni raawwii Ateetee falaatiif barbaachisu maal?

5 Walaloon faaruu ateetee falaa maal fa’a?

6 Sadarkaan Ateetee falaa yeroo ammaa irra jirtu maal fakkaata?

1.3 Kaayyoo Qoranichaa

1.3.1Kaayyoo Gooroo
Kaayyon gooroo qorannoo kanaa qaaccessa qabiiyyee afwalalo ateetee falaa aanaa kofalee
xiinxalluu dha.
1.3.2Kaayyoo Gooree
 Maalummaa ateetee falaa ibsuu
 Faayidaa ateetee falaa ibsuu
 Yoomessa ateete falaa addeessuu
 Wantoota raawwii ateetee falaatiif barbaachisan tarreessuu
 Walaloowwan ateetee falaa tarreessuu
 Sadarkaa ateeteen falaa irra jiru addeessuu
1.4 Daaangaa Qorannichaa
Qorannoon gama qabiiyyeetiif bakkaan kan daangeffame yommuu ta’u,kuni qaaccessa
afwalaloo ateetee falaa Godina arsii lixaa aanaa kofalee irratti xiyyeeffata.
1.5 Hanqinna Qorannichaa
Adeemsa waan tokko raawwatan keessatti gufuuwwan gara garaa nama mudachuu
danda’an.qorannoon kunisi yommuu gaggeeffamu hanqinnoon garagaraa na
mudataniiru.haqinnoon kunniinis:-haqinna mallaqaa,hanqinna kitaabiee gaa,aa dhabuuf odeef
kennitoota akka laayyottii argachuu dhabuu dha.haata’uu malee hanqinnoot namudatan
kanneenf osoo harka hin kennatin mallaquma qabu qusachuun akkasumas iddoo malaqni hin
jirreetti miilaan odeef kennitoota bira deemuun,kitaabillee garagaraa bifa ergifannoon
argachuun rakkoolee kanneen bira darbuu danda’eera.
 BOQONNAA LAMA
2 Sakatta’a Barruule

2.1 Hiika Afoolaa

Umman Oromoo Saba aadaa, duudhaa, siyaasaa fi amantii mataa isaa qabuudha. Afoolli
immoo ibsituu aadaa fi calaqqisiistuu eenyummaati.kunis kan nu hubachisu, afoola beekuun
aadaa beekuurra darbanii of beekuu dha . Akkasumas, afoolli beekumsaafi amantaa aadaa
hawaasichaa jecha afaani fi gochaatiin kandabarsuudha. Kanamalees, ruqaalee ogbarruun
barreeffamaa qabatu kan hammachuu danda’uudha. Yaada kana Geetaachoon (2008)
maalummaa afoolaa yoo ibsu, “afoolli bifa ogbarruu ta’ee, aadaa, duudhaa, seenaafi
eenyummaa dhaloota darbee himamsa afaaniin dhaloota dhalootatti darbuudha”.jechuun ibsa.
Kanajechuun afoolli firii sammuu namaa kandandeettii kalaqa sammuufi suursammuu
ilmanamaa keessatti mul’atuudha.kana malees, Tafariin(1998:157)afoola yoo ibsu, “Afoolli
hojii huccuu miidhaginaa uffatee, jireenyaafi miidhagina walitti qindeessee afaaniffaan
dhalootarraa dhalootatti dabarsaa tureedha”jechuun ibsa Yaada armaan olii kanarraa akka
hubatamutti, afoola jechuun hojii muuxannoo jiruufi jireenya isaa keessatti ilmi namaa
dabarse miidhaginna isaa eeguun dhalootaa dhalootatti dabarsu jechuudha. Kunis haala
sammuu namaa keessatti waakalaquu danda’uun kan ibsuudha.Gama biraatiin
Misgaanuun(2011:16)yoo ibsu, “Afoolli afaaniin dhalootaa dhalootatti kandarbu ta’ee, dhalli
namaa seenaa, duudhaa, aadaa, eenyummaa, jaalala , jibba, hawwii, fedhi fi kan kana
fakkaatan kan ittiin ibsatuudha” jedhee kaa’a.
2.2 Faayidaa Afoolaa

Karaalee hawaasni seenaa isaanii dhalootaa dhalootatti dabarsan keessaa tokko afooladha.
Kanamalees, bu’aawwan gara garaa hawaasaaf kan buusuudha.

Yaada kana ilaalchisee Misgaanuu(2011:93) yoo ibsu, “Afoolli tokkummaa hawaasaa

cimsa.kunis karaa afaaniis ta’ee barreeffamaatiin ergaandarbu akka riqichaatti hawaasa
walitti hidha; akkasumas adeeffannoo,beekumsaafi mul`ata nuuf laata.Kanamalees, waa’ee
jirreenya hawa asaa waan hedduu kan nubarsiisuu fi waldhabbii hiikuuf garaara”,
jedha.yaadni armaan olii kun kannu hubachiisu, afoolli haala jiruufi jireenya hawaasa
tokkoo kanmurteessuufi kuufama beekumsaa kan fuulduratti hawaasa fuudhee deemu,
daandii jireenya ummataa fi wiirtuu jireenya aadaa ta’uun kan tajaajilu akka ta’eedha.
Akkasumas, karaa ittiin waahimaniidha. Afoola barachuus ta’ee qorachuun hawaasa tokko
caalaatti hubachuun seenaaf beekumsa labatarraa labatattidarbaa dhufe tursiisuuf gahee
guddaa qaba. Manni barumsaa ammayyaa kun osoo hin dhufin hawaasni daa’imman isaa
waa’ee safuu, seenaa, duudhaa, aadaafi afaansaa ogafaansaatti gargaaramee barsiifachaature.
Faayidaa afoolaa keessaa muraasa isaanii akka armaan gaditti ilaalla.
 2.2.1 Barsiisuu

Afoolli aadaafi duudhaa kuusaa muuxannoo hawaasaa kan jaarraa htedduu barsiisa.
Misgaanuu (2011:35)yommuu ibsu, “ummata kamiifuu osoo barrnoonni ammayyaa
hindhufiin dura akka madda barnootaa fi beekumsaatti kan tajaajilaa ture ogafaan isaati”
jedha. Yaada kanarraa kan hubannu, afoolli madda beekumsa hawasaa ta’ee tajaajilaa kan
ture ta’uu isaati.Kanamalees, afoolli daa’imman naannoo isaanii akka baraniif, akka ofis
beekaniif tokkumaa akka qabaataniif, waliif akka yaadaniif, nageenyi gidduu isaaniitti akka
ta’uuf hedduu kan gargaaruudha. Dabalataanis, muuxannoo hawaasa darbanii warra amma
jiraaniif kan qooduu dha.

2.2.2 Ibsuu
Dhalli namaa jireenya isaa keessatti wantoota isaaf hin galle maraaf deebii argachuu
barbaada. Waa’ee uumaamaafi waa’ee naannoo isaa gaaffii hedduu ni kaasa. Faayidaan
afoolaa kunis gaaffilee naannoo keenyaattiargamaniif hubannoo cimaa ta’e dabarsa.
Misgaanuu (2011”36) yaada kana yoo ibsu,“ Afoolli gaaffilee naannoo irratti ka’an, gaaffii
daa’imman eessaa dhuftee wantoota irratti kaasanii fi kan kana fakkatan deebisuuf gahee
olaanaa qaba”jedhee kaa’a. kunis hawaasni tokko utuu teeknolojiin ammayyaa hin guddatin
naannoo isaa baruuf, ibsuuf, dhuftee wantootaa ibsuuf afoolatti fayyadamaa akka ture kan
ibsuudha.
2.2.3 Cimsuu fi Dabarsuu
Faayidaan afoolaa inni kan biraa aadaan fi seenaan saba tokkoo cimee dhaloota tokko irraa
gara biraatti akka darbuuf humnan kenna. Keesummaa haawaasni tokko wanti
gaariinyookaan amalli gaariin cimee akka ittii fufuuf afoolattii gargaaramuun dhaloota
biraatiif dabarsa. Yaada kana Wasanee (2006:170) yoo ibsu,” Afoolli aadaan duudhaafi
heerumaa,aadaan nyaataafi aadaan wal kabajuu cimee akka itti fufu taasisa,” jedha.
Kanarraas kan hubannu, afoolli aadaa gaariin hawaasaa akka cimee itti fufu taasisuu keessatti
gahee guddaa kan taphatu ta’uu isaati.
2.2.4 To’achuu
Ummatni Oromoo seerota aadaa, safuu fi seerota ittiin bulmaataani qaba. Jiruufi jireenya
isaa keessatti ammoo seerotni aadaa akka hin cabne, akka kabajamaniif afoola isaatt
igargaaramuun to’ata. Karaabiraa, amaloota gadhee afoola isaatiin yoo ceeph`u, amaloota
gaariin yookiin naamusni gaariin ciminaan akka itti fufan afoola isaatiin jajjabeessa. Kana
malees, Wasaneen (2006) yommuu ibsu, “Afoolli amaloota gadhee ta’an balleessuun,
gowwummaa dhabamsiisuun, abshaalummaa kan barsiisu ta’uu” ibseera.
2.2.5 Miliquu
Dhalli namaa jiruu fi jireenya isaa keessattiibu’aa ba’ii hedduutu isa muudata. Yeroo kana
immoo bakka jalaa miliquun barbaachisaa ta’eetti waan isa miidhuafoolatti gargaaramuu
miliquun qolata. Akkasumas, afoolli dawoo dhiibbaawwan garagaraati.kanamales, boqonnaa
sammuu namaati. Haawaasni jireenya nuffisiisaa jalaa boqachuuf, dhiibbaa uumamaa,
hacuuccaa dinaa fi kan kana fakkaatan afoolan jalaa miliqa.Yaada kana
Misgaanuun(2011:36) yoo ibsu,“Hawaasni dhiibbawwan isarra jiran qolachuufi
mormachuun rakkoo isarra gahuuf afoolatti fayyasdamee miira keessa isaatii dhikkifatu
jalaamiliquun, boqannaa argachuun adduunyaa haaraa keessaa galuun, kolfaan, taphataafi
bashannanaa kan jiraatufi afoolli meeshaa rakkoo nama muudate ittiin jalaa miliqan ta’uu”
ibsee jira.kun kan ibsu, haalli rakkisaan humna namaatii ol ta’e yoo nama muudatu, afoolli
meeshaa ittiin miliqan ta’uu isaati.kanaafuu, eenyuyyuu waan garaasaa keessa jiru kan akka
hawwii, aarii, gammachuufi kan kana fakkaatan sodaa tokko malee afoola isaatti
gargaaramee ibsata jechuudha.
2.3 Amaloota Afoolaa
Afoolli amala mataasaa kanogbarruu barreeffamaarraa addaisa taasisu qaba.Wasanee(2008)fi
Misgaanuun(2011)akka ibsanitti,” amaloonni afoolaa kun kanneen armaan gadii ta’u. Isaanis;
Hurrubummaa: Hurrubummaan amala afoolaa isa bu’uuraafi afoolatti lubbuu kan horuudha.
Akka Wasanee (2008:164) ibsetti,‘’Hurrubummaan amala afoolaa keessaa tokko ta’ee
haalawalduraa duubaan dhiyeenya afoolaa gochaan mul’atuudha’’jedha. Dabalataanis,
Birhaanuun (1999:12)Finnegan wabeeffachuun akka eeretti, “one the best characteristics of
literature is the signicance of actual performace” jedha. Yaadni Kun hurrubummaan amala
afoolaa keessaa tokko ta’uu isaa fi barbaachisummaa yookiin bu’aan afoolaa kan ibsamu
gochaan ta’uu isaati. Gabaabummaatti, hurrubummaa jechuun hirmaattoonnii afoolichi akka
miidhagina argatuufi lubbuu horatu kan taasisuudha.
2.3. 1Ummatummaa

Afoolli qabeenya ummataati. Akka kitaabaa abbaa barreesseen hin waamamu; akkasumas,
afoolli yeroo kamiyyuu garee barbaada. (wasanee, 2008,166).

2.3.2 Lufummaa;
Lufummaan karaa afoolii ittiin darbuudha. Kunis miidhagina afoola sanaatu dhalootaa
dhalootatti akka darbu taasisa. Wasaneen (2008:164) irratti yommuu ibsu, ‘’Afoolli karaa
lamaan dhalootaa dhalootaatti darbuu danda’a.kunis karaa afaani fi gochaanidha.
Akkasumas, afoola kana dhalootarraa dhalootatti kan dabarsu miseensota hawaasaati.
Kanaaf, hawaasni jechaa fi gochaan afoola dabarsa jedhee kaa’a.walumaagalatti, lufummaan
amala afoolaa ta’ee, afoolli dhalootaa dhalootatti kan darbu ta’uu isaa kan ibsuudha.
2.3.3 Jijjiiramummaa
Amalli afoolaa kun jijjiirama hawaasaa keessatti mul’atu waliin kan walqabatudha. Afoolli fi
hawaasni gargar bahuu baataniiyyuu, sababa jijjiirama hawaasaa keessatti mul’aturraakan
ka’e, afoolli jijjiiramaaf ni saaxilama. Yaada kana ilaachisee Finnegan (1920:7) irraattii yoo
ibsitu, “there are also the cases when the performer introduce variation an order pieces or
even totally new forms in terms of detailed word in structure or the content” jetti.
Waraabbii kanarraa kan hubannu, afoolli qabiyyee fi caasaa isaa yeroo yerootti haala itti
fayyadamtootaairratti bu’uureffatee kan jijjiiratu ta’uu isaat

2.4. Gosoota Afoolaa

Unkaawwaniif tajaajila isaanii isaanii irratti hundaa’uun hayyoonni afoola haala garaa
garaatiin qoodu. Yaada kana ilaalchisee, Misgaanuu (2011) gosoota afoolaa yookiin
ogafaaniiyoo ibsu,
 Afoola kana jedhanii qooduun rakkisaa yoo ta’eeyyuu, ogafaan bifa hololoo yookiin
seenessuutiin (sheekkoo, durdurii, baacoo, afseenaa), unkaalee gaggabaaboon kan
mul’atan (hiibboo, mammaksa) fi bifa afwalaloon (weedduu jaalalaa, weedduu, hojii,
faaruu loonii, faaruu boo’chaa fi weedduugootummaa, faaruu ateetee falaaf) fi kan
kanafakkaatanijedhee qoqqoodeera.haata’uu malee gsoonni afoolaa isaani kaanniin
qofaa dha.jedhamee kaayamuu osoo hin taane wantoonni hawaasni jiruuf jireenya isaa
keessatti haala aadaatiin itti fayyadamaa dhufan hunduu afoola jechuun ni
danda’ama.fakkeenyaaf meeshaalee ogummaa harkaa,ijaarsa mana aadaa
,bocaawwan garaa garaa akka afoolatti ramadamuu danda’u kana malesi taaphoonni
garaa garaa kanneen akka guluffii faradaaf tapha qillee fa’a ufi keessatti hammata.
2.5 Maalummaa Ateetee Falaa
Ateeteen falaa yeroo baay’ee dubarttoota yookiin haawwotii gaa’ela qabanniin kan
rawwatamu yommuuta’kunsi yemmuu fala gara garaa fakkeenyaaf waaqni osoo hin roobin
tureef bara hoongeen hammaatte,yeroo dubartiin deettuun takka osoo deettee hin turi abbaa
warraatiin dhaanamte bifa ogwalalootiin faaruu garaa garaa farffachuun waan yaadan ittiin
raawwatani dha.akka yaada Maatii Sabaa kitaaba isaa keessatti eeretti,
Ateeteen falaa sirna hiikkanna fi wwaqeffattoon ofii isaaniitii beekkanii wagatti altokko
ayyaaneffatani dha.ateeteen ayyaana dubartii kan hormaataa, kan soorummaa,kan
ulfinnaa, kan araaraf kan nageenyaati.ateeteen ayyaana qe’eef maatiin duuka buutee
eegdu dha.jaataniin ateetee falaa wagga lamattial tokko baatii fulbaanaa gama dhmaa
keessa dhaha dhoofsifachuun guyyaa kibxataa yookiin kamiisaa yookiin sanbataa
facaafatan.(walda aadaaf duudhaa oromoo2006:330)
Ateeteen falaa waggaa keessatti dubartoon dhaha ilaallachuun akkatuma
barbaacisuummaa isaatiin kan yaa’ani yommuu ta’an,dubartoonni gurmuu hedduu ta’anii
ganamaa kaasee hanga galgalatti bifa walalootiin faraffachuun kan fala isaanii raawwtani
dha.Beekan gulummaa kittaba isaa keessatti ateetee ilaalchisee haala armaan gadiitiin
ibsuuf yaaleera.kunisi;
Ateeteen ayyana haadhaati.ayyana dubartiif hormaataati. oromoon kan dhgeeffatu;
ateeteen ayyaana sanyiif hormaataa kan dubarttiin facaafattu.dubartiin ayyana kana
kan facaaffattu, ayyaanni haadha ishii ishiifisi qajeeluuf uumamaa waaqaaa
kadhatti.ateeteen saddeetaan kabajamti.”saddeetta ateetee jedhama.”kana jechuun
wagga lamatti al tokko kabajamti.birraa keessa yookiin yeroo miidhaan alaa walitti
qabamee galu yookiin arfaasaa yeroo roobni roobee margi dagaaggee loon quubse,ykn
yeroo sanyiin faca’uu jalqabu ta’a.ateeteenloon mata ishee qabdi.loon ateetee
jedhamu. dhadhaa loon sanatiinsirna ateetee bulfatu”waan hundi faansho ateeteeti”
jedhu.Ateeteen ayyana hormaataa haataatuu malee irra jireessi aadaa
calaqsiisa.”(BeekanGulummaa:2015:103)

Akka yaada armaan olii irraa hubatuu danda’ametti ateeteen ayyaana dubaraa kan
dubartiin wagga lama keessatti altokko kabajaniif waaqa isaanii ittiin kadhatanii
dha.dubartoonni akka ayyaanni haadha ishii isii qajeelu kan uumaa isaanii itti kadhatani
dha.
 Boqonnaa Sadi
3 Malleen qorannichaa
Malleen qorannoo qaama qorannoo keessaa isa murteessaaf kan hin hafne dha.malleen
qorannoo kaaroora qorannoon tokko ittiin adeemsifamuu fi haala raawwii isaa kan agarsiisu
dha.sababni isaasi qorannichi akkamitti akka adeemsifamu qaama muli’isu waan ta’eef
dha.haaluma kanaan qorataan kun qorannoo kanaaf mala qorannoo akkamtattiykn
qulqulleeffatatti dhimma baheera.sababbiin malli kun ittiin filatames odeefannoo sirrii ta’e
tokko gadi fageenyaan argachuuf waan gargaaruuf dha.mala kana Adunyaan(2011:60)yoo
ibsu “malleen qorannoof bu’uura ta’an keessaa tokko mala akkamtaati.malli kun
odeeffannoo aslii kan rakkoo qoratamu sani gadi fageenyaan dhiheessuun argannoof haala
mijeessu human qaban irratti xiiyyeefata.”jedhayaada kana irraa akkawanti hubatamu malli
akkamtaa kun akkataa dhimmichi itti raawwatu hunda gadifageenyaan kan ibsuuf odeeffanno
sirrii ta’e tokko funaanuuf hedduu mijataa ta’uu isaati.

3.1 Mala Iddateessuu

Adeemsa qorannoo tokko gaggeessan keessatti malleen iddatteessuu akkuma malleenisaan

kaawwanii murteessaadha.malli kun mala namoota ykn wantoota hedduu keessaa isaan hunda
bakka bu’uu ni danda’aman jedhamanii kanneen itti amanan fudhachuu dha.qorannoo kanaaf
iddattoo carraaf miti carraa keessaa iddattoo miti carratti fayyadamuun odeefannoon
funaanameera. sababiin iddattoon kun filatameefisi namoota dhimmicha irratti hubannoo
qaban itti yaadanii karoofachuun waan gargaruuf dha.Adunyaan (2011:67)isa kan ilaalchisee
yommuu ibsu,”iddattoon miti carran akkuma maqaa isaa irraa hubannu deebistoon kan
filatamani carranii miti” jechuun ibsa.yaanni kunisi iddattoon miti carraa carraa buusuun osoo
hin taane namoota hubannoo gahaa qaban dursanii kan itti karoorfamuuf odeeffannoon irraa
sassabamu dha.haaluma kanaan qorannoo kana keessatti gandoota aanaa kofalee keessa jiran
keessaa isaan hunda bakka ni bu’an jedhamanii kanneen itti amanamani Gandi Qoomaa
bitachaatiif Gandi Gomooraa shiinatoo akka iddattotti fudhatamaniru.haaluma walfakkatuun
namoota gandoota kanneen keessa jiraatan keessaa namoota Ateetee falaa irratti hubannoo
gahaa niqaban jedhamanii beekkaman namoota kudhan irraa odeeffannoo bifa garaa garaatiin
fuunanamuun boqonnaa afur keessatti qaacceffamaniiru.

3.2 Madda ragaalee

Maddi ragaalee addi qorannoon tokko yommuu gaggeeffamu dhugummaa isaa mirkaneessuf
ka gargaaru dha.qorannoo tokko qorannoo dhugaaf yaada quubsaa tokko qabaachuu kan
danda,u yoo maddeen ragaalee qabaate qofaa dha.haaluma kanaan qorannoon kanaaf
maddeen ragaalee sadarkaa tokkffaf lammaffa filatamuun odeefannoon kan ittiin sassabameef
qaacceffamani dha.sababni maddeen ragalee kunniin filatamanis,maddi sadarkaa tokkoffaa
namoota dhimmicha irratti hubannoo gahaa qabani bira deemuun kallattimaan kan
odeeffannoon irraa fuunanamu yommuu

ta,u maddi sadarkkaa lammaffaa immoo barruulee garaa garaa mata durichaan waqabatani
fuunaanuuf kan gaargaarudha.
 3.3 Meeshaalee fuunansa Ragaa

Qorannoo tokko gaggeessuuf meeshaaleen fuunaansa raga hujii isa ijoof murteessaa
dha.yaaduma kana Adunyaan(200:10)akka ibsutti,”qorannoo tokko gaggeessuuf jaqaba
odeeffannoon funaanamuu qaba”jechuun ibsa.meeshaaleen funaansa raga dhugummaa
qorannoo tokkoo mirkaneessuuf murtteessaa dha.qorannoo kanaaf meeshaaleen fuunaansa
raga afgaafii fi marii garee filachuun dhimma itti bahameera.

3.3.1Af gaafii

Meeshaaleen odeeffannoon ittiin sassaabamu keessa tokko af- gaaffii dha.af-gaafiin gaaffii
banaa ta’e namoota ateetee falaa irratti hubannoo qaban fuulaan fuulatti gaafachuun
odeeffannoon irraa sassabameera.maalummaa af-gaafii ilaalchisee Schae’r(2006:38) akka
ibsetti,”interview in which aresearch obtain an information through face to face or telephone
questioning.”jechuun ibsa .yaada kana irraa hubatamuu akka danda’mutti afgaaffiin kan
qorataan kallattii dhaan fuulaaf fuulatti gaaffii dhiyeessuun odeeffannoon irra sassaabamu
dha.haaluma kaanaan qorannoo kana keessatti namoota 4 bifa afgaafiitiin odeeffannoon irraa
funaanamuun boqonnaa afur keessatti qaacceffameera.

3.3.2 Marii Garee

Marii garee jechuun namoota garee adda addaa walitti fiduudhaan akka gaafilee mata
duraichaan walqabatan irratti mariisisuun toofataa odeeffannoo ittin sassabani dha adeemsa
marii keessatti qorataan erga gaafii marriif ta’an miseensa gariichaatiif dhiyeesseen
booda,mari’attoon kallattii mata dureen ala akka hin bane kan taasisu dha.egaa qorannoo
kana keessatti namoota 10 garee lamatti qooduun odeeffannoon kan irraa funaanamee
boqonnaa afur keessatti kan qaacceffame dha.

3.4Adeemsa Qaaccessa Odeeffannoo

Qorannoon kun yammuu raawwatamu jalqaba seenduubeen qoranichaa kaa’uun ,akkasumasi

kaayyoon gooroof gooreen walduraa duubaan kaahamanii jiru.akkasumas qorannookanaaf
wantoota akka ka’umasatti dhiyyatan kan barreeffamaniiru.boqonnaaa lama keessatti immoo
kitaabileen barreeffamichaan walqabatani qaacceffamanii jiru.meeshaaleen funaansa ragaalee
kanneen akka afgaafii,marii gareetti fayyadamuun odeeffannoon funaannaman boqonnaa afur
keessatti qaacceeffamnii jiru.
 Boqonnaa Afur
4 Dhiyeessa,Qaaccessaaf hiika ragaalee
Boqonnaa kana keessatti qabiiyyee walaloo ateetee falaa godina arsii lixaa aanaa kofalee
ilaalchisee odeeffannoowwan gama meeshaalee funaansa ragaa kanneen akka afgaafiifi marii
gareetiin sassaabaman malleen qorannoo akkamtaan erga sakata’amanii booda kan keessatti
qaacceffaman dha.akka yaada walii gala odeefkinnitoota irraa argamuu danda’ametti ateeteen
falaa aanaa kofalee keessatti baroota dheeraa irraa kaasee tanbeekamtuuf hujii hujii irra oolaa
kan jirtu dha.ayyanni ateetee kun duudhaa dubartootaa kan dubartoonni qofaan keessatti
hirmaattu waan ta,eef akka duudhaa ayyaana dubartootatti fudhatama, dubartoonni hawaasa
naannoo kana ateetee falaa faayidaa garaa garatiif itti fayyadamu,kunisi yeroo fala garaa
garaa kanneen akka namoota dubartoota irratti yakka garaa garaa uumman ittiin adabuuf
dubartoota dhaanaman irrattis ofitti amanamummaa akka horataniif sirna jajjabeessu
dha.kanamalessi ateeteen falaa yeroo waaqni roobuu dhabeef lolli garaa garaa hawaasa
jiddutti uumamu kan raawwatamu yoo ta,u raawwiin kunisi bifa walalootiin kan
adeemsifamu dha.

Ateeteen falaa gama aadaa,duudhaa,afaaniif eenyummaa saba isaa calqsiisuu keessatti gaheen
ishiin qabdu olaanaa dha. haata’uu malee yeroo ammaa kana sababa addaa addaa irraa kan
ka,e daraan gadi bu’aa dhufeera.sababni gadi bu’iinsa aadaa kanattisi babal’achuun
amantiilee garaa garaa isa olaanaa dha.amantiilee naannoo kanatti babal’achaa dhufan keessa
amantiin musiliimaa isa tokko yoo ta’u aadaa gama dudhaatiin raawwatamu irratti dhiibbaan
geessaaru daraan olaanaa ta’uu isaa odeeffannoota yaada nuuf kennan irraa hubachuun
danda’ameera.kanaaf haalli kun immoo dudhaalee aadaa keenyaa irratti dhiibbaa guddaa
waan fidaaruuf dhimma kana irratti hawaasni hubannoo argachuun aadaa ufii balaa amantii
irraa akka habifatuuf jacha ga’ee mataa ufii bahuu akka qaban beekuu qaban. hawaasni
kuunnin immoo hubannoo gahaa akka argatuuf namoonni baratan gahee isaan irraa eegamu
bahuu qaban.

4.1 Maalummaa ateetee falaa

Maalummaa ateetee falaa ilaalchisee odeef kennitoonni garaa garaa yaada iasaan kan kaayan
yommuu ta’u isaan keessaa odeef kennitoonni marii garee haala armaan gaditiin yaada isaanii
ibasatanii jiru kunisi

Ateetee falaa jechuun duudhaa hawasa tokkoo dubartoon hawaasa keessa walgauun
faruu garaa garaa bifa walalootiin farfachuun waaqa isaanii kan ittiin kadhatan,yeroo
abbaan warraa dubartoota irraan miidha garaa garaa geessu,namoonni hawaasa
keessatti yoo waldhaban ittiin nagaha buusuuf,yeroo hoongeen daraan hammatte
waaqa isaanii kan ittiin kadhatani dha.ateeteen falaa bifa walalootiin farfamti. ergaan
faarfannaa kanaas waaqa isaanii ittiin kadhacuuf,ergaa garaa garaa ittiin
dabarfachuuf,aarara ittiin buusuuf kan garagaartu dha.Ateeteen falaa tun hawaasa
biraatti kabaja ol’aanaa kan qabduuf sodaamtu dha.sababani isaasi dubartoonni yoo
ateetee dhaan nu abaaratte abarsi sun shakkii tokko malee nu miidha jedhanii waan
yaadaniif dha.kanaaf yeroo ateeteen falaa tun gurmooftee daandii irra farffachaa
 deemani namni tokkollee isaan qaxaamuree darbuu hin danda’u.yoo qaxamuruun
dirqama ta’esi sardoo yookiin marga lafaa fuudhee si’a hedduu irraa deddeebi’ee
iltee’innaa,iltee’innaa jechuun isaan gaafata.isaanisi hobba’aa, hobba’aa jechuun
deebii deebianiif jechuu dha.kana jechuun namini yeroo isaan dura qaxaamuru dhiifa
gaafachuu yoo ta’u dubartoonnisi dhiifama sii gooneerra jechuun akka qaxaamuru
gochuu dha.Ateen falaa tunniin yommuu fala yookiin aarara isaaniitiif yaa’an
dubartoota gandicha keessa hunduma ufi keessatti hammachiifti.dubartoonni hawaasa
keessa jiraniif fayyaa qaban hunduu isaan wajjiin hirmaacuun dirqama dha. yoo kan
hin taane dubartoonni isaan wajjiin hirmaachuu dhaban sochiiwwan hawaasaa
garaagaraa keessatti qooda akka hin fudhanne dhiibba guddatu irraan gaha.kanaaf
dubartoonni heerumanii yookiin gaa’ela isaanii raawwatan hunduu sirna ateetee kana
hirmaachuun dirqama dha. (odeef kennitoota,A,B,C.D.E caamsaa 2009)

Akka yaada armaan olii irraa hubachuu danda’ametti ateeteen falaa dudartoota gaa’ela isaanii
raawwataniin bifa faaruutiin kan raawwtamu dha.ateeteen falaa walaloo hedduu midhaagaa
ta’een waan raawwatamuuf namoota caqasan biratti sirritti kan jaalatamani dha.kana malessi
ateeteen kun namoota waldhabani araarsuuf miri dubartootaa yeroo sarbabamu kabachiisuu
keessatti gahee olaanaa kan qabadu dha.

Maalummaa ateetee kana ilaalchisee odeef kennitoonni marii garee inni biroo yaada nuu
ibseen,

Ateeteen falaa ayyaana dubartootaa yoo ta’u,ayyanni kunisi kan dhaabbateef mirga
dubartootaa eegsisuuf dha.kunis dubartoonni hawaasa keessatti argaman yeroo yakki
garaa garaa irraatti raawwatamu yakka saniif jecha mormmii guddaa gaggeessuun
qaama ishii yakke san irra addabbii garaagaraa kan geessani dha.addabbiin kinsi
abbaa warraa isii irraa loon qalachuu dha.tarii namni Ateeteen adabame kun yoo
waan ajaja isaaf keenname kana hinfudhatin dubartoota ateetee bahani kanneeniin kan
abaaramuuf abaarsi kunisi guyyaa tokko qofaa osoo hin taane guyyoota hedduuf
balbala isaa oolanii buluun dha.haala kanaan biraa kan galani dha.kana malessi
ateetee falaa kanaan faruu garaa garaa bifa walalootiin kan arrabsan yoo ta,u hanga
namichi sun gaabiidhaan dubartoota kanneen waamee waan isaan barbaadan
godhaaniifitti abaarsi isaaf kaayame akka irraa haqamneef dubartoota kamuu wajjiin
hariiroo hawaasummaa akka inni hin qabaanne kan keessatti taasifamudhaAteeteen
falaa Yeroo wadhabbiin guddaan hawaasa keessattu argamu ililfattee bahuun
wadhabbii kun akka qabanaawu gochuun hawaasa biratti nageenyi akka bu’u gochuu
keessatti gahee olaanaa kan qabdu dha.ateeteen falaa kun dubartoota heeruman hunda
kan hirmaachisu dha.kanaaf waraana kamuu dura yoo dhaabbate kabaja olaanaa kan
qabdu dha.namni tokkollee kan aada ateetee beeku irra tarakaanfatee lola gaggeessuu
hin danda’u.kana bira cee’anii loluun abarsi isa kan qunnamuuf safuu oromoo
naannoo sanaa cabsuu dha.(Odeef kennitoota F,G,H,I,J caamsa 2009)

Akka yaada armaan irraa hubatamutti, Ateeteen falaa dubartoota gaa’ela raawwataniin bifa
walalootiin kan dhiyaatu yoo ta’u kunis hawwaasa jiddutti yoo waldhabbiin jiraatee araar
buusuuf kan raawwatamu dha.kana malessi ateeteen falaa dubartoota mirggi isaanii gama
abbaa warraatiin jalaa sarbame irratti qabsaa’uun abbaan warraa sun akka adabamu kan
taasifamu dha

4.2 Faayidaa Ateetee falaa

Ateetteen falaa aanaa kofalee tun hawaasa aanichaa biratti faayidaalee garaagaraa akka qadu
odeeffannoo garaa garaa hawaasa irraa arganneen bekuun danda’ameera.akka yaada
mariigaree irraa argametti ateeteen falaa fayidaa armaan gadii kana akka qabdu ibsanii jiru.

Ateeteen falaa duudhaa aadaa aanaa kanaa kan taateef ayyaana dubartootaa
jedhamuun beekamti.yeroo baay’ee ateeteen falaa bifa walalootiin waan dhiyaatuuf
hawaasicha biratti daraan jaalatamtuu dha.kunisi dubartoonni hedduu gamtaadhaan
walgahanii walaloo midhaagaa ta,e bifa faruutiin yommuu dhageessisan sagaleen
qindoominnaann bahu namoota caqasan biratti hedduu kan jaalatamu dha.ateeteen
falaa aadaa fi afaan oromoo guddisuu keessatti shora guddaa qabdi kunisi walaloo
garaa garaa afaan oromootiin waa uumtuuf walaloon kun immoo akka galtee tokkotti
afaaniif gumaachuu danda’a.gama birootiin ateete falaa yeroo baay’ee dhiibbaa
dubartoota irraan gahamu ittisuufi kan ooltu dha.kunisi yemmuu dubartoonni hawaasa
keessatti abbaa warraatiin reebinsi irraa gahu dubartoonni ganda keessaa hundumtuu
ililfachuun waamicha erga walii godhaniin booda gara nama yookiin mana abbaa
manaa dubartii jeeqe yookiin dhaane bira deemuun addabbii garaa garaa kennaniif
dha.kunisi dubartoonni gareedhaan ta’uun walaloo garaa garaa mirga dubarttii
dhaanamtee kabachisiisuu danada,an farffachuun gara mana abbaa warraa ishii
deemuun akka inni horrii yookiin loon tokko qaluuf gaafatu.innisi waan isaan gaafatan
kana diduu hin danda’au.yoo waan didu ta’e immoo abarsa guddaaf hawaasaa
keessatti isa muukessutti isa qaqaba kanaaf waan dubartoonni ateetee falaa isa
gaafatte kanaa hatantamaan raawwataaf jechuu dha.haala kanaan mirga dubartoota
kabachiifti.Ateeteen falaa hawaasummaa dubartootaa cimsuu keessatti gahee olaanaa
kan qabdu dha.kunisi dubartoonni yeroo sirna kana raawwatan ganda keessaa walitti
qabamuun yaada garaa garaa waljijjiruun walwajjiin akka isaan walwajjiin hariiroo
uuman taasisa.dubartoonni walii yaaduun rakkoo isaanii irratti walwajjiin qooda akka
fudhatan taasisa.jaalalli jidduu isaanitti akka uumamu taasisuun nageenyi akka bu’u
taasisu.faayidaan ateetee hawaasaaf qabu kan qofaa osoo hintaane heduu tarreeuu
dandeenya isaanisi,dhalootni walaleessuu akka danda’aniif bu’uura ta’uu,aadaa ufii
ittin ibsachuuf,namoota waldhabani araarsuuf,yoo waqni roobuu dhabe akka waandhi
sun roobuufi kadhaa gara waaqaa geessuuf ,rakkoo dhibeef balaan hongeen walqabate
yeroo hawaasa mudate gaddisa mukaa jalatti yaa’uun waaqayyoon kadhachuun kan
irraa milkawani dha.(odeef keennitoota A,B,C,D,E caamsaa 2009)

Akka ergaa yaada armaan olii irraa hubatamuu danda;ametti ateeteen falaa fayidaa guddaa
hawaasaaf qabaachuu isaaniitiif faayidaan kunniinis dhaloota fuunduraa jaalala fi akkataa
walaaloon itti uumamuu danda’amu irraa barsiisuu,yeroo hawaasni waldhabe hawaasa
jiddutti aarara buusuu,dubartoota irratti yakki garaa garaa akka hin uumamne
gochuu,nageenyaaf waaqa kadhachuuf dubartoota jiddutti walii galteen akka uumamu gochuu
keessatti faayidaan ateeten qabu daraan ol’aanaa dha.Ateeteen aadaa oromoo keessaa isa
tokko waan taateef adaa oromoo calqsiisuu keessatti gaheen ishiin qabdu ol’aanaa akka ta’e
odeef kennitoonni kunniin haalaan ibsanii jiru.

Karaa biraatiin faayidaa ateetee falaa ilaalchisee akka odeef kennaa afgaafii “ A” tokko irraa
hubatamuu danda’ametti,”ateeteen falaa sirna raawwii ishii keessatti bifa walalootiin waan
dhiyaatuuf namoota bashanansiisuu keessatti gaheen ishiin qabdu ol’aanaa dha.kanamalesi
dubartiin adaa walwajjiin nyaatuu,taphachuu waliif birmachuu fi kkf irratti faaydaa olaanaa
qabdi.” jedha. akka yaada armaan olii irraa hubatamuu danda’ametti walaloon ateetee falaa
yeroo faarfamtu bifa nama gammachiftuun waan ta’eef hawaasa bashanansiisuu keessatti
shoora gudda qabaachuu ishii ibseera.

4.3 Yoomessa Ateetee falaa

Ateeteen walqabsiisee akkaataa odeef kennaa afagaafii” D” iraa argachuu danda’ametti

Ateeteen falaa yeroo murtaawaa ta’e tokko kan hin qabneef yeroma rakkoon garaa
garaa rawwatame qafaa kadhaa waaqayyoo gochuudhaaf dubartoonni muka
jalawalitti qabamuun faaruu garaa garaa bifa walalootiin kan keesstti dhiyeessani
dha.rakkooleen kunniinsi rakkolee akka hoongee,beelaa,reebamuu dubartii fi waraanni
adda addaa hawaasa qunnamu kan raawwtamu dha.Dubartoonni ateetee falaa bahani
kunniin yeroo rakkoon jadhame kunniin uumamu hatantamaan waldubbisuun gamtaa
dhaan walaloo ateetee falaa kana farffachaa gaddisa muka falaa jedhanii dursanii
moggasan jalatti walitti qabamuun waaqa isaanii kan kadhatani dha.Ateeten fala tun
yeroo hundaa halkan halkan osoo hin taane guyyaa guyya kan raawwattu dha.tarii
yeroo tokko tokko muka gaaddisaa kana jalatti falaa yeroo akuma gochoota yookiin
raawwii biroo iddoo itti raawwatu fi yeroo itti rawwatu kan dhuunfaa isaa kan qabu
dha.haluma kanaan iddoo raawwii isatiif yeroo raawwii isaatiin walitti qabamuun
halkaan guutuu achuma jala kan bultu dha.(odeef kennaa afgaafii “ D”camsaa 2009).
ibsa.

akka yaada kanaa irraa hubatamuu danda’ametti ateeteen falaa yeroo baay’ee kan
raawwatamu guuyyaa guyyaa ta’uuf darbee darbee gaddisa mukaa jala buluunisi halkan
halkan kan raawwatamu dha.iddoon rawwii ishii immoo gaaddisa muka falaa jalatti
dha.haata’uumalee ateen tun daandii bal’aa irrttisi bahuun walaloo garaa garaa farffachaa
waaqa isaanii kadhachuun kan jirudha jechuun.

karaa biraatiin iddoo raawwii ateetee falaatiif akkasumasi yeroo raawwii ishii ilaalchisee
yaada marii garee irraa argame haala armaan gadii kanaan kaa’uuf yaalameera.

Ateeteen falaa yeroo baay’ee iddoo fi sa’aa mutaawaa tokko kan hin qabne
dha.haata’uu malee ateeteeni falaa tun yeroo abbaan warraa haadha manaa isaa
dhaanu yookiin reebu mana abbaa warra ishii dhaane ykn reebe sana bira deemuun
balbala isaatitti kanfaarfattu dha.hangaa abbaa manaa sani adabdee horii irraa
argattusi balbalaa isaatii osoo hin kaane achuma buluun kan sirna ishii raawwattu
 dha.gama birootiin ateetee falaa tun yeroo namoonni hawaasa keessatti waldhabani
keessumattu gosti tokko gosa biroo wajjiin waldhabani iddoma waldhabbiin sun itti
raawwatametti kan gaggeffamu dha.yeroo isaasi yeroma waldhabbii saniin walqabata
waan ta’eef kana jedhamee kan murtaa’uu miti.akkasumasi ateeteen falaa tun yeroo
waandhi dafeee roobuu dhabuu irraa kan ka’e hongeen naannotti hammaattu
gamtaadhaan erga yaa’anii booda ganama subii irraa kaasanii hanga galgalatti
daanddii irra deemuun bifa faruutiin walaloo isaanii jechaa kandeemaniif yoo dhabam
immoo gaadisa mukaa jala taa’uun rabbi isaanii kan ittiin kadhatani dha.kanaaf
ateeteen falaa tun akkuma wantoonni adda addaa tasa uumamaniin gaddisaa mukaa
jalatti ba’uun halkaniif guyyaa kan farfatani dha.(odeef kennitoota F,G,H,I,J caamsaa
2009)

Akka yaada marii garee armaan olii irraa hubatamuu danda’ametti ateeteen falaaa yeroo
namoonni yookiin garee hawaasa tokko hawaasa biroo wajjin waldhabif wali lolu yeroma
wadhabbiin sun raawwatamu iddoma dhimmichi sun itti raawwatamwtte kan gaggeeffamu
dha.haaluma walfakkaatuun yeroo abbaan warraa haadha manaa isaa dhaane fuundura qe’ee
isaa afotti kan raawwatamu akka ta’eef yeroo sababa caamni dheerate roobni akka roobuuf
jecha gaaddisa mukaa jalatti walitti qabamuun hanga wanti isaan kadhatan sun aragamutti
yookiin milkaawwanitti halkaniif guyyaa gaaddisuma san jala taa’uun waaqaa isaanii osoo
kadhatani kani bulani dha.

Gamaa birootiin akka yaada odeef kennaa tokko irraa argachuu danda’ametti

Ateeteen falaa yeroo ammaa kana yeroo sirni walgahii garaa garaatiif simannaa
mootolee biyyaatiiin walqabatee yeroo gaggeefamu argama.kun immoo hedduu
dogogora guddaa dha.ateeteen falaa akkaa aadaa naannoo kanatti baadiyaa keessatti
yeroo rakkoon akka caamaaf waldhabbiin garaa garaa keessummattuu dubarttii irra
miidhaan garaa garaa qaqabu kan gaaddisa mukaa jalatti kan raawwatamu malee
faayidaa addaa kaanneen akka durgoof badhaasa garaa garaatiif jecha raawwatamu
kun siirri akka hintaane dha.yeroo amma kana sirni ateetee falaa kun sagaantaa
siyaasaa garaa garaa tiin walqabsiisuudhaan.dubartoota iddoo magaalaa garaa garaa
fiduu dhaan galma walgahii keessatti faarfachiisuun sirri akka hintaane hubaachuu
qabna.kana waan ta’eef aaddan ateetee falaa oromoo hawaasaa naanoo kanaa biratti
kabaja olaanaa waan qabduuf haalli raawwii isiisi baadiyaa bakka kabajamaaf safuu
isaanii eegu ta’uu qaba.aadaan kaalessa jirtusi isuma tana.(odeef kennaa afgaafii”
G”caamsaa 2009)

Akka yaada odeef kennaa armaan olii irraa hubatamuu danda’ametti,yeroo ammaa kana
ateeten falaa naannoo kanatti iddoo kabajaa isaanii baadiyaa keessatti raawwatamuun hafee
dubartoota durgoo garaa garaa kafaluufiin akka isaan gara magaalaa aadda adda dhufuun
mootota garaa garaa simaatiniif ayyaana dhaba siyaasaa irratti sagantaa isaanii akka
bareechaniif gochaa jiru kun immoo dogogoraaf safuu isaanisi kancabsu bira darbee
dubartoonni faayidaa isaanii irratti qofaa hundaa’uun rawwii ateetee falaa baadiyyaa irratti
akka hin hirmmanne kan godhaaru ta’uu isaa lafa kaa’eera.
4.4 Wantoota raawwii Ateetee falatiif barbaachisu

Ateeteen falaa akkuma isbsametti dubartootaan kan raawwatamu dha. dubartoonn kunniin
dubartoo hi heerumin osoo hin taane dubartoota heeruman qofaan kan raawwatamu
dha.haaluma kanaan dubartoonni yommuu sirna kana raawwatan meeshaa lee garaa garaa
harkatti qabachuun kan raawwattu dha. akka odeef kennaa afi gaafii irraa aragamuu
danda’ameen

,dubartoonno yeroo ateetee fala tana faarfattu harka qullaa osoo hintaane wantoota
akka siinqee,coqorsa yookiin marga laafaa qabachuun kan farfarttu dha.coqorsi kun
akka mallattoo quufaa yookiin badhaadhinnaa tokkotti waan fudhatamuuf hwaasa
naannoo birattis hedduu jaalatamaa dha.siinqeen immoo ulee aadaa dubartoonni
yeroo falaaf bahan harkatti qabatani dha.uleen ateetee dubartoonni akka ulee seeraa
tokkotti itti fayyadamu.dubartoonni siinqee isaanii kana qabachuun yate jechuun
dubartiin seera murtii isaaniitiff akka bahanitti fudhatama.yeroo waa eebbisan olee
siinqee tana fuula isii gara waan eebbisanii san qabuun kan eebbisani dha.yeroo
ummanni waraana garaa garaatiif deemanisi ssinqema tana jala ulluusisuun
eebbisanii kan gaggeessani dha.kanaaf siinqeen meeshaa dubarttiin ittiin namoota
ittiin eebbisuuf, ittiin abaaruuf murttii garaagaraa ittiin kennuuf kan ittiin tajaajilamtu
dha.(odeef kennaa” F” caamsaa 2009)

Akka yaada kanaa irraa hubatamuu danda’ameetti dubartoonni yeroo ateetee falaa kana
raawwatan wantoota akka siinqee fi coqorsaa ykn marga jiidhaa harkatti qabachuun
yoota’u,siinqeen kan dubartoonni akka mallattoo isaanitti itti fayyadamaniif yeroo waa
eebbisan akkasumasi waa abaaratan kallattii isaanii gara waan eebbisaniif waan abaaranii
sani qabuun ittiin raawwatani dha.akkuma jaarssi tokko murttii kennuu dhaaf itti fayyadamu
dubartoonnisi siinqee murttii isaanii ittiin dabarfachuuf kan ittiin gargaaramani dha

4.5 Walaloowwan garaa garaa Ateetee Falaa

Ateetee falaa keessatti dubartoonni gamtaadhaan yommuu faarfataa deeman faaruu isaanii
kana keessatti walaloowwan ergaa isaanii dabarsuu danda’uu afaanii qofaan ittiin faarfataa
deemu.walaloon kun akkaataa barbaachisummaa isaatiin sagantaalee garaagaraa irratti itti
fayaadamu. “akka odeef kennaa afgaafii “ E” irraa aragametti

dubartoonni yommuu ateetee falaatiif yaa’an walaloo garaa garaa yeroo sirna garaa
garaa irratti kan raawwatani dha. sagantaalee yookiin sirni isaan itti walaaleessan
keessaa,yeroo abbaan warraa haadfha manaa dhaane,yeroo waandhi osoo hin roobin
ture waaqa isaanii kan ittiin kadhataniif yeroo araara garaa garaa buusan kan itti
fayyadamani dha.odeef (kennaa E caamsaa 2009)

Akka yaada kana irraa hubatamuu danda’amutti walaaloon faaruu ateetee falaa keessatti
dubartootaan faarfamtu bakaa saditti akka qoodamtu dha.isaanisi faaruu yeroo araaraa,faruu
yeroo abbaan warraa haadha manaa isaa irra dhiibbaa geessise jedhamtu,walaloo yeroo waan
roobuu dhabe waaqayyoon ittiin kadhatani dha.
4.5.1 WalalooAteetee falaa yeroo abbaan warraa haadha manaa isaa reebe jedhamtu

Ateetee jajjaboo morkaa

yoo jabaattellee maaltu naan morkaa

jette ateeteen
Ateetee hanfalaa teephaa

hanfalaa teephaa

ani falaaf deema

jette ateeteen
ateetee hanfalaa biyyaa
ani falaaf iyyaa
hanfalaa tiyyaa
jette ateeten
ateetee ee morkee tiyyaa
ee morkee tiyaa ani simaaf iyyaa
jette ateeteen
ateetee mucaan ani dahee
mucaan ani dahee dettuu na dhahee
fafaan nagahee jette ateeteen
ateetee waraana qabuu
waraana qabuu
warwaadhu dhabuu
jette ateeteen
ateetee ee morkee tiyyaa
ee morkee tiyyaa yoo guyyaa morkaa
finnillee ormaa
ani qaraa qaroo ee morkee tiyyaa
ee morkee tiyyaa yoo guyyaa morkaa
finnillee ormaa
hanfalaa teephaa ee morkee tiyyaa
ee morkee tiyyaa
ani falaaf deemaa ee morkee tiyyaa
yoo guyyaa morkaa finnillee ormaa
haadha aayyoo eemorkee tiyyaa
galtillee laayyoo ee morkee tiyyaa
siinqee siriiree ee morkee tiyyaa
ee morkee tiyyaa yoo guyyaa morkaa
finnillee ormaa
dhiilgeen direeree eemorkee tiyyaa
yoo guyyaa morkaa finnillee ormaa
 haadha duulaa eemorkee tiyyaa
cancoo tuulaa ee morkee tiyyaa
haadha diiramuu ee morkee tiyyaa
hin jijjiiramuu ee morkee tiyyaa
waraana hinqabuu ee moorkee tiyyaa
warwaadhu dhabuu ee morkee tiyyaa
(odeef kennaa “ B”caamsaa 2009)

4.5.2 Walaloo Ateetee falaa yeroo lolaa faarffamtu

Ateetee gadaan nagayaa

biyyaa nagayaa,biyyaa dhagayaa
jette ateeteen
ateetiyyoo ta waaqaa buutee
tawaaqaa buutee
gurbaan maraatee biyyaan nu kutee
jette ateeteen
ateetee ateeteen ta biyyaa qorsaa
tabiyyaa qorsaa
lammiin walidhabee akkamiin obsaa
nageenya buusaa jette ateeteen
ateetee sardoo qabadhee,
sardoon tawaaqaa waqaan si kadhee
jette ateen
ateetee ee haadha waadoo
gumaan ta rabbi nubaasi gadoo
jette ateeteen
ateetee utubaa darguu ,utubaa darguu
nageenyi bu’ee,waldhabbii arguu
jette ateeteen
Ateetee bunaaf nagayaa,bunaaf nagayaa
arsii dhagayyaa ,waraana kaayaa
manatti dacha’aa
jette ateeteen
ateetee waraana hinqabuu
waraana hinqabuu si kadhee dhabuu
jette ateeten
ateetee nu walii waadaa,nuwallii waadaa
waraanni badaa,dacha’ii ardaa
jette ateeteen
ateetee nagayoo tiyyaa,nagayoo tiyyaa
nagaayaaf iyyaa,nagayoo tiyyaa
dhagahii biyyaa
jette ateeteen.
 ateetee gaynaan si bahee
ganyaan sibbahee,afoo sibayee
jette ateeteen
ateetee rabbiin kadhadhee,rabbiin kadhadhee
simaaf faladhee irraa argadhee
jette ateeteen

(odeef kennaa “A”caamsaa 2009)

4.5.3 Walaloo Ateetee falaa yeroo Roobaaf waaqa kadhatan jedhamtu

Ateetee sinqee tiyya lookoo qabadhee

siinqee tiyya lookoo qabadhee
rabbi kiyya mootii kadhadhee
jette ateeteen
Ateetee rabbiin naafaarsii
rabbiin naa faarsii,rabbiin ani faarsree
roobee lolaasee
jette ateeteen
Ateetee roobee lolaasee
roobee lolaasee,garaa nu jiisee
jette ateeteen
ateetee saayyaan elmadhee
sayyaan elmadhee
rabbiin kadhadhee,irraa argadhee
ateetee waaqoo na kiisii
waaqoo nakisii,roobii lolaasi
sayyaan obaaasii.
Ateetee nu firii rabbi
nu furii rabbi,nu jiisi qalbii
jette ateeteen
ateetee odaan ta roobaa
odaan taroobaa,harkaa olqabaa
rabbi siqabaa jette ateeteen
ateetee gigissii roobii
gigissii roobii sayyaan dhaqabii
jette ateeteen
Ateetee roobii lolaasii,roobii lolasii
sayyaan obaasii,garaa na jiisii
jette ateeteen
ateetiyyoo rabbi waa hundaa
rabbi waahundaa roobii hin qabdaa
jette ateeteen.
Ateetee rabbiyyoo mootii
 rabbiyyoo mootii,nuhunduu keetii
nu furii atii jette ateeteen
Ateetee coqorsii gogee
coqorsi gogee rabbi si wagee
roobii lolaasii garaa na jiisii
ateetee waaqaa caqasii
rabbi caqasii,dachii nuu jiisii
(odeefkennaa” G” caamsaa 2009)

4.6 Sadarkaa Ateeteen falaa yeroo ammaa irra jirtu

Ateeteen falaa hawwasa aanaa kofalee biratti daraan beekkamtuu taatusi haalli yeroo ammaa
isiin irra jirtu yoo hubatamuu daraan gadi bu’aa dhufuu isii agarsiisa.Akka odeef kennitoonni
marii garee yaada kanaan walqabatu ibsanitti

Ateeteen falaa hawaasa aanaa kofalee biratti yeroo bara dheeraa kaasee beekkamtuuf
jaalatamtuu dha.dubartoonni heeroman gamtaa dhaan ta’uun yeroo dhimmoota garaa
fakkeenyaaf roobaaf waaqa kadhatan,aaraara buusan,akkasumasi yeroo dubartoota
irra miidhaan garaa garaa ga’e isaaniif birmaachuu jecha walaloo garaagaraa
faarffachaa kan ittiin yaa’ani dha.kanaaf dubartoonni yeroo fala akkanaatiif bahani
kabajni isaaaniif kennaa daraan ol’aanaa dha.dubartoonni yoo ateetaa falaa kana
bahani namni fuundura isaanii dhaabbatu hin jiru.yoo waan dhaabbatusi taate
iltee’innaa jechuun dhiifama gaafatan.haata’uu malee yeroo ammaa kanatti kabajniif
olfinni dubartootaa fi ateetee falaatiif kennamaa jiru daraan gadi bu’aa
dhufeera.sababni gadi bu’iinsa isaasi inni guddaan babal,achaa dhufuu amanttiilee
garaa garaati.amaantileen naannoo kanatti hedduun isaanii sochii ateetee falaa kana
kan balaaleffatu malee kan jajjabeessu hin jiru.inumaa ateete falaa akka hujii seexanaa
godhee amantiin ilaalu ni jira.haalli kun immoo dhaloonni haeawaan aadaa ateeetee
falaa kana akka hin hordofne waan godhaaruuf ateetee falaa kana irra dhiibbaa
guddaa kan geessaaru dha.gama birootiin ilaalchi dhaloonni ammaa ateetee falaa
kanaaf qabu daraan gadi aanaa ta’uu isaati.kunisi dhaloonni ammaa kun ateetee falaa
kana akka aadaa boodatti hafaatitti ilaaluun irraa fagaatanii jiru haalli akkanaa
egeree duudhaa kanaatiif daraan sodaachisaa dha.kanaaf aadaa kanaaf aadaan
daraan barbaachiftuun tun akka hin banne hawaasa naannichaaf namoota dhimmi
ilaalu mara shoora guddattu irraa eegama.keessumattuu dhaloonni ammaa aadaa isaa
akka hin banneef jecha manguduuta isaanii irraa waa guddaa barachuu
qaban.(odeefkennitoota F,G,H,I,Jcaamsaa2009)

akka yaadaa armaan olii irraa hubatamuu danda’amutti ateeten falaa aadaa hedduu
barbaachiftuuf hawaasa naannoo kofalee biratti daraan jaalatamtuu yoo taatu,akkataa kanaan
garuu kunuunsi isiif godhamaaru daraan gadi bu’aa dha. kunisi keessumattuu gama
amantiilee garaa garaatiin dhiibbaa guddaa irraan kan gahaaru ta’uu isaati.gama birootiin
immoo dhaloonni ammaa kun hubannoo ateetee falaa irratti qabu hedduu gadi bu’aa
dha.kanaaf dhaloonni harawaan aadaa isaa kunuunsuu dhaaf daraan cimee hojjachuu akka
qabu yaada isaa kan kaa’e dha.
Haala adaan ateetee tun yeroo ammaa irra jirtu ilaalchisee akka odeef kennaa afgaafii irraa
hubatamuu danda’etti,Ateeteen falaa tun hanga ammatitti dubartoota gara dulluummatti
dhiyaatan qofaan kan raawwataaru malee dubartoonni dhaloota ammaa hirmaannaan isaan
aadaa kana irratti qaban daraan laafaa dha.dubartoonni dulloomaniyyuu gama waajjiraalee
siyaasattin yeroo hundi waamichi godhamaafii durgoo dhaan walgahii irratti waan
hirmaataniif faaydaa garaa garaa baratuu irraa kan ka’e,bu’a qarshii malee aadaa kana
raawwachuu dhiisaa kan jirani dha.haalli kun hatantamaan yoo hin fooyya’in aadaa tanairra
kufaatiin jabaan gahuu danda’a.(odeef kennaa” E” caamsaa 2009)
 Boqonnaa Shan

5 Cuunffaa,Argannoof Yaboo Qoranichaa

5.1 Cuunfaa

Qorannoon kun qaaccessa Walaloo Ateetee falaa Godina arsii lixaa aanaa kofalee irratti kan
xiyyeeffatu dha.ateeteen falaa aanaa kofalee tun hawaasa aanaa kofalee biratti daraan
beekamtuuf jaalatamtuu yootaatu,yeroo mirgi dubartoo hawaasa keessatti qaamolee addaa
addaatiin sarbamu dubartoonni gamtaadhaan yaa’uun qaama ishii reebe san irratti adabbii
garagaraa kan keessati fudhatani dha.ateeteen falaa yeroo hundaa dubartootaan yookiin
haawwotii gaa’ela isaanii raawwataniin raawwatama.haawwonni kunniin gandoota garaa
garaa keessaa walitti yaa’anii yeroo waandhi roobuu dhabe fi loolli addaa hawaasa naannoo
sanaa quname araara kan buusani dha. dubartoonni ateetee falaa tunniinn yeroo gamtaadhaan
yaa’an sani faaroo garaa garaa bifa walalootiin faaraffataa ummatoota waldhaban kan
araarsani fi waaqa osoo hin roobin yeroo dheeraaf bone akka roobuuf jecha kan keessatti
kadhatani dha.

kaayyoon gooroo qrannoo kanaa walaloof ateetee falaa aanaa kofalee xiinxalluun qaaccessuu
yoo ta’u,kayyoon gooree isaa immoo ;-maalumma ateetee falaa ibsuu,faaydaa ateetee falaa
tarreessuu, wantoota ateetee falaa tanniinif barbaachisan ibsuu,walaloof sadarkaa ateeen falaa
yeroo ammaa kan irra jirtu addeessuu dha.kaayyolee goroofi gooree kanniin galmaan gahuuf
immoo meeshaaleen funaansa raga kanneen akka afgaafiif marii garee dhimma itti
bahameera.haaluma kanaan odeeffannoowwan karaalee kanneeniin sassabaman walduraa
duubaan boqonnaa sfur keessatti kan qaacceffamani dha.wantoota boqonnaa kana keessatti
qaaceffamni hedduu keessaa wantoonni akka ijootti kaa’aman ateeteen falaa tun duudhaa
dubartoot heerumanniin yookiin haawwotaan kan raawwatamu ta’uuf isaanisi gamtaadhaan
yeroo yakki garaa garaa dubartoota irratti raawwatamu kan ittiin dhooganiif akkasumasu
yeroo balaan hongeen dhuftu hammattu araara waaqaa itti kadhatani dha. kana malessi yeroo
waraanni addaa wayii hawaasa naannoo mudate kan ittiin araara buusani dha.faayidaan
ateetee falaa isaan eeraman kun osoo kanaan jiru yeroo ammaa kana haalli ateeteen falaa tun
itti jirtu sodaachisaa dha.kunisi kan ta’eef amantiileen garaa garaa hwaasa kana keessatti
argamani aadaa kana akka hin babal’anneef dhiibbaa guddaa irraan gahaa jiru.kanaaf
qaamonni dhimmicha irratti hojjatannif hawaasni naannoo kanaa aadaan kun akka hin bannee
gochuu irraatti gahee mataa isaanii bahuu akka qaban qorannoo kana keessatti dhiyaateera.

5.2Argannoo Qorannoo Kanaa

Qorannoo kana gaggeessuuf bu’aa bahii hedduu keessa kan darbame yoo ta’u,bu’aan
dadhabbii isaa immoo haala gaariin kan argame dha.haaluma kaanaan cuunfaa armaan olii
irraa ka’uun qorannoo kana irraa argannoowwan armaan gadii argameera.

 Walaloon ateetee falaa afaan qofaan dhalootaa dhalootatti kandarbaa dhifte ta’uu
isheetiif walaloon kunis dubartoota qofaan kan qaacceffamtu ta’uu ishii.akkasumsi
walaloon ateetee falaa tun yeroo abbaan manaa haadha manaa dhaane,yeroo waraanni
 addaa hawaasa jiddutti uumame araara buusuu fi yeroo roobni osoo hin roobin turuun
hoongeen dheeratu waaqa ittiin kadhachuuf dubartoota Ateetee falaatiin faarfamti.
 Ateeteen falaa hawaasa naannoo kanaatiif ta’ee hawaasa oromoo garaa birootiif aadaa
boonsaa ta’uu ishii beekameera.kunis walaloon afaan qofaan dhalootaa dhalootatti
waan darbuuf walaaloo barreeffatiif akka bu’uuratti fakkeenya ta’uu
wandandeetuuf,akkasumasi aadaa mirga dubartootaaf dhaabbattu keessaa adda
durummaa dhaan fudhatamuu kan dandeettu dha.
 Ateeteen falaa dubartoota qofaan waan raawwatuuf hirmaannaa dubartoonni hawaasa
keessatti qaban daraan kan cimsu ta’uuf dubartoonni ifaaf ifatti aadaa isaaniitiif akka
mormatan waan jaajjabeessuuf aadaa kunuunfamuu qabu ta’uu ishii
 Ateeteen falattif walaloon ishii tunisi yeroo ammaa kan keessatti sababbii babal’achuu
amantiiwwan garaa garaa irraa kan ka’e tajaajilli ishiin hawaasaaf kennitu daraan gadi
bu’aa jiraachuu ishii tiif dhaloonni haarofni yeroo ammaa hubannoof ilaalachi isaan
ateetee falaa irratti qaban daraan gadi bu’aa ta’uu isaa.
 Dhabilee mootummaa dhimma kana akka hin badne godhuu irraa dhimma siyaasattif
oolchuu isaanii,akka fakkeenyatti guyyaa hundeeffama dhaaba siyaasaa irraatti
dubartoota ateetee falaa affeeruun durgoo guddaa kafaluun dhimma kan itti bahani
ta’uu akkasumasi ayyanotaaf fistiivaalota magaalaa irratti qarshii argachaa akka isaan
hirmaatan gochuuni dha.haalli akkanaa kun immoo dubartoonni faayidaa durgoo
argatannif jecha qofaa ateetee falaa akka raawwatan ta’amaa jira.dubartoonni aadaa
ateetee falaa raawwatan tunniin safuu isaanii gatuun durgoof jecha magaalaa tokkoo
gara magaalaa biroo akka isaan naannawan taasisaa kan jiraniif kun immoo aadaa
duraani jiru irraa garaa hin taanetti waan jijjiraaruuf waan fooyya’uu qabu ta’uu isaa
qorannoo kanaan bira gahameera.
 Dubartoonni adaa ateetee falaa kana irratti akka hin hirmaanne warriin dhiirotaa
yookiin abbaa warraa ta’ani dhiibbaa irratti gochaa jiraachuu isaaniitiif
dubartoonnummanuu fedhiin isaan ateetee falaa irratti qaban daraan gadi bu’aa ta’uu
isaa qorannoo kanaan kan bira gahame dha.
 kunuunsi naannoo yookiin ittifni biqilootaa uumamaatiif godhamu jiraachuu dhabuun
mukeen gaadisaaf oolani akkasumasi mukkeen faayidaa dubartootaaf oolan kanneen
akka muka seeraa,muka siinqee barbadaa’uu isaanii rakkof isaan saaxiluu fi kkf
qorannoo kanaan bira gahameera.
 Qaamoleen dhimmi ilaalan kanneen akka aadaaf turiizimii aadaa kana gadi bu’ee
kunuusuu irratti gahee isaan irraan eegamu bahuu dhabuu isaantiif warren ganda
keessatti angoo qabaniyyuu ilalchi isaan ateetee falaatiif qaban gadi bu’aa ta’uu isaa.

5.3 Yaboo qorannoo kanaa

 Qaamonni caasaa mootummaa kanneen akka aadaaf turiziimii aanichaaf sadarkaa

olaanaa irra jirani aadaan ateetee falaa tun akka hin banne yeroo hunda hawasa
naannichaatii leenjjii garaa garaa kennuun hawaasichi hubannoo isaanii cimsachuun
aadaa ateetee falaa tanaa eegumsaaf kunuunsa osoo godhaniif heedduu gaarii ta’a.
 Dhaloonni harawaan keessumatuu naannoo ateetee falaa tun itti argamtutti jiraatan
aaadaan ateetee falaa tun hawaasa isaanii bira darbee kan biroo biratti akka
 beekkamtu ofii isaaniitii qorannoo adda addaa irratti gaggeessuun waan hubatan san
irratti yaada ijaarsaatiin hawaasa isaanii osoo cimsuun aadaan tun daraan akka
mul’attu godhanii gaarii ta’a.
 Dhaabbileen siyaasaa mootummaa aadaa ateetee falaa kan dhimmuma isaanii qofaaf
jecha dubartoota baadiyaa gara magaalaa fiduun dorgoo kafaluun gaarii akka hin
taane beekuu qabu.dubartoota ateetee falaa tanniinf yeroma walgahii adda adda qofa
itti fayyadamuun ateetee falaa tana gonkuma guddisuu hin danda’u.haalli akkanaa
dubartoonni faayiddaa dura hin beenne barachuun akka isaan aadaa isaanii irratti
dammaqinnaan hin hirmaanne taasisa.kana malessi ateeteen falaa safuu ishii osoo hin
eegatin manneen hooteelaaf magaalota keessa deemaa akka oolaniif kabajni hawaasni
aadaa kanaaf qabu akka gadi bu’u waan taasisuuf kun gama waajjiraalee dhimmi
ilaaluutiin xiyyeeffannaan itti kennamee osoo sirraheen dhaamsa kootti.
 Qorataan qorannoo kanaa ergaa waraqaa qorannoo kana xumureen booda,kooppii
yookiin garagalcha isaatitti fayyadamuun hawaasa sanaaf hubannoo kennuun waraqaa
hafe immoo osoo waajjira aadaaf turiizimii aanichaa galchuun akka irraa barsiifamu
taasisee hedduu gaarii ta.
 qorataan gara fuunduraa qorannoo kana irratti qorachuu barbaadan immoo waraqaa
qorannoo kana akka ka’umsatti fudhachuun haqinnotaaf wantoota akka ciminatti
ilaalamman irraa barachuun erga gadifageenyaan qorannoo irratti gaggeessanii
booda hawaasa isaanii osoo barsiisanii heedduu faayyee fiduu danda'
 Wabiilee

Adunyaa barkeessaa.(2011).Akkamtaa yaad-rimee Qorannoo,Finfinnee Oromiyaa.

Beekan Gulummaa Irraanaa.(2015).Dimdimoo.Finfinnee.Oromiyaa.

Berhanu Mathewos.(1999).Fundamental of Literature 2nd edition.Addis Ababa Unniversity

Alpha printer.

Finnegan Ruth.(1970).oral poetry;its natural and significance and social

context.cambridge:Cambridge University press.

Geetaachew Rabirraa.(2008).Furtuu.seerluga Afaan oromoo.Kuraze International publishing

interprise.

Melakneh Mengistu.(2003).Fundamentals of Literature.Addis Ababa.Commercial printing

Enterprize.

Misgaanuu Gulummaa (2011).Dilbii.Bu’uura Afoolaa,Og-afaaniif Af-walaloo oromoo

Finfinnee.

Tafarii Ayyaanoo.(1998).Afaan Oromoo kutaa 7-10.Finfinnee.Dhaabbata Manxassaa Asteer

Gannoo.

T.schaefer(2006).Sociology 9th Edition.R.R Donnely and Sons.USA.

Wasanee Baashaa.(2001).Seer-Luga Afaan Oromoo.10th edition.Finfinnee.

 Dabalee A

Yuunivarsiitii Dillaa

Kolleejjii Saayinsii Hawaasaa fi Namummaa

Muummee Afaaniif Og-barruu Oromoo

Af-gaafii odeef kennitootaaf dhiyaate

Kabajamtoota odeef kennitoota af-gaafii,dhimma mata duree qaaccessa walaloo Ateetee falaa
irratti hubannoo fi beekumsa qabdan irraa ka’uun odeeffannoo qabatamaa anaaf kennuuf
eeyyamamtan hundinuu,duraan dursee gaafilee isin gaafadhuuf eeyyamamaa taatanii
argamuu keessanif isin galatoomfadha.kanatti aansuun gaafailee isinii dhiyatuuf odeeffannoo
sirriif qabatamaa akka naaf kennitan kabajaadhaan isin gaafadha.

Af-gaafiin dhiyaate afagaafii banaa yoo ta’u,gaafilee armaan gadii akka fakkeenyatti kan
dhiyaatani dha.

1 Ateetee falaa jechuun maal jechuu dha?

2 Walaloon Ateetee falaa hoo maal fa’a?

3 Fayiidaan Ateetee falaa maal fa’a?

4 Ateeteen falaa yoomiif eessatti raawwatti?

5 Walaloo ate falaa mee naaf jedhi?

6 Ateeteen falaa tun yeroo ammaa maal irra jirti?

7 Qaamonni aadaa ateetee falaa gargaaru jiraa?

8 sababbiin ateeteen falaa tun gadi buuteef maal?

9 kunuunsi Ateetee Falaatiif godhamuu qabu hoo maal fa’a?

 Dabalee B

Yuunivarsiitii Dillaa

Kolleejjii Saayinsii Hawaasaaf Namummaa

Muummee Afaaniif Ogbarruu Oromoo

Gaafilee Marii odeef kinnitoota Aanaa kofalee ganda gomooraa shiinatoo fi Qoomaa
bitaachaatii dhimma mata duree qorannoo ateetee falaa irratti hundaa’uun odeef kennitootaaf
dhiyaate.

1 Maalummaa Ateetee falaa irratti mee yaada keessan kaa’a?

2 Yeroo ammaa kana Ateeteen Falaa tun haala akkamii irra jirti?

3 Walaloon Ateetee Falaa Maal fa”a mee tarreessaa?

4 Wantoonni raawwii ateetee falaatiif barbaachisan maal fa’a?

5 Aadaa Ateetee falaa tana kunuunsuun ga’ee eenyuuti jettanii yaaddu?

6 Faaydaan yookiin bu”aan walalootiif ateetee falaa tun maal fa’a?

7 Ateetee falaa tanaaf walaaloo ishii tana akka hin bannee gochuuf hawaasa irraa maaltu
eegama?
 Dabalee D

Gabatee Odeef Kennitootaa

T.L Maqaa Bakka Saala Umurii Ganda Gahee

Bu’iinsa Hojii
1 Faaxumaa A Du 77 Gomooraa Manguddoo
galchuu shiinatoo manaa
2 Koortuu B Du 45 Gomooraa Qonnaan
Badhanee Shiinatoo bulaa
3 Bassaa C Du 55 Gomoora Qonnaan
Dotii shiinatoo bulaa
4 Shaggituu D Du 80 Qomaa Mangoddoo
Daddafoo Bitaachaa
5 Rahimaa E Du 56 Qoomaa Haadha
Waaqoo Bitaachaa Manaa
6 Sittiinaa F Du 48 Qoomaa Haadha
Waaqoo bitaachaa Manaa
7 Anshaa G Du 60 Qoomaa Haadha
Haajii Bitaachaa Manaa
8 Bariitee H Du 38 Gomooraa Haadha
Jaarraa Bitaachaa Manaa
9 Saafayee I Du 34 Gomooraa Qonnaan
Guyyee shiinatoo Bulaa
10 Usheexaa J Du 43 Qoomaa Qonnaan
Garunee Bitaachaa Bulaa
 Ibsaa Mirkaneeffannaa

Ani kan maqaaf mallatoon koo armaan gaditti argamu yoo ta’u,qorannoon kun hojii koo
ta’uuf hanga ani qorannoo kana dalagutti kanaan dura kan hin dalagamneef haala kamiinuu
yuunivarsiittii kamittuu kan hin dhiyaanne ta’uu koo mallattoo kootiin nan mirkaneessa.

Maqaa Mallattoo Guyyaa

_________________ ______________ ______________________

Ani maqaaf mallattoon koo Armaan gaditti argamu qorannoo kanaaf gorsaa ta’uun
barreeffamoota sirreessaa turuuf akka hubannoo amma jirutti hojiin qorataa kanaa qormaataaf
akka darbu taasiseera.

Maqaa Mallattoo Guyyaa

________________ __________________ ___________________

 Yuunivarsiitii Dillaa

Kolleejjii Saayinsii Hawaasaa Fi Namummaa

Muummee Afaaniif Ogbarruu oromoo

Miseensota Boordii Qormaataa

Maqaa Gorsaa/Gorsituu Mallattoo Guyyaa

_______________________ _________________ _________________

Maqaa Qoraa Mallattoo Guyyaa

________________ __________________ __________________

 Galata

Duraan duraan dursee qorannoo kana nagayaan jalqabee nagayaa akka xumuru yayyaa naaf
kennuudhaan har’aan kan nagahe waaqayyoo koo guddaa abbaa samiif ardii galani isaaf
qabu dacha dha.isatti aansuun maatii koo osoo nahin hifatin jalqabaa kaasee hanga xumuraa
kallattii garaa garaatiin kan nagargaaraa turan hedduu galatoofachuu barbaada.hiriyyoota
tiyyiin kan yeroo ani waan garaa garaa dhabu deegarsa naaf godhaa turan,hunda isaaniituu
osoo wali hin caalchin galatoomaa anaaf jiradhaa jedhaan.xumura irratti osoo hin
galatooffatin kan bira darbuu hin barbaanne gorsituu koo Horrumee Dagafaa waa hunda
caalaa naaf jiraadhu horii buli siin jechuu barbaada.
 Axeeraraa

Kaayyoon guddaan yookiin gooroo qorannoo kanaa qabiiyyee walaloo Ateetee Falaa Godina
Arsii Lixaa Aanaa Kofalee xiinxalluun qaaccessuu yoo ta’u,kaayyoon gooree qoranichaa
immoo maluummaaAteetee falaaf walaloo isii ibsuu,faayidaa ateeteen falaa hawaasa
naannoof qabdu tarreessuu,yoomessa ateetee falaa addeessuu,wantoota ateetee falaatiif
barbaachisan ibsuu,walaloo ateetee falaa qaaccessuu fi sadarkaa ateeteen falaa irra jirtu
addeessuu dha.haaluma kanaan kaayyoowwan kanneen galmaan gahuuf mala qorannoo
akkamtaa yookiin qulqulleeffatatti kan dhimma bahame yoota’u,iddattoon odeefkenntoonni
ittiin filaman immoo iddattoo miti carraa keessaa iddattoo keeyyafataafi eeruutitti dhimma itti
bahuun gandoota aanaa kofalee keessaa gandoota kaawwan bakka bu’uu ni danda’an
jedhamanii kan filataman kanneen akka ganda qoomaa bitaachaf gomooraa shiinatoo keessaa
namoota kudhan filchuun odeeffannoon meeshaalee fuunaasa ragaalee af-gaafiif marii
gareetiin sassaabamuun erga funaanamaan booda boqonnaa afur keessatti
qaacceffamaniiru.Maddeen odeeffannoo qorannoo kanaatisi madda odeeffannoo sadarkaa
lammaffaa kanneen akka barruulee garaa garaa mataduree qorannoo kanaatiin walqabataniif
madda saddarkaa tokkoffaa namoota dhimma mata duree kana irratti hubannoo gahaa qaban
kallattiin gaafachuun odeeffannoon erga sassaabameen booda boqonnaa lamaaf afur keessatti
qaacceffameera.Argannoo qorannoo kanaa immoo:walaloon ateetee falaa tun afaanii
dhalootaa dhalootatti daddarbaa dhufuu ishii,Ateeteen falaa aadaa dubartootaa mirga
dubartootaaf kan dhaabbattu ta’uu ishii,Ateetee falaa tana dhiibbaan amantii garaa garaa
balleessuuf qarqara irra gahuu ishii,deegarsi gama caasaa mootummaatiin godhamu laafaa
ta,uu isaatiif dhablee siyaasaa mootummaa yeroma faayidaa isaanii qofaa durgoo adda
addaatiin haawwuta afeeruun safuu jiru badaa jirachuu fi kkf dha. yaboon qorannoo kanaa
immoo:qamoleen dhimmi ilaaluuf hawaasni aadaan kun keessatti raawwatu ga’ee isaanii
osoo bahanii hedduu garii ta,uu isaa boqonnaa shan keessatti balbaloomeera.
 Baafata

Galata--------------------------------------------------------------------------------------------------------i

Axeeraraa--------------------------------------------------------------------------------------------------ii

Boqonnaa tokko

1 Seensa----------------------------------------------------------------------------------------------------1

1.1 Seenduubee qorannichaa----------------------------------------------------------------------------1

1.2 Ka’umsa Qoranicha----------------------------------------------------------------------------------1

1.3 Kaayyoo Qoranichaa---------------------------------------------------------------------------------2

1.3.1 Kaayyoo Gooroo-----------------------------------------------------------------------------------2

1.3.2 Kaayyoo Gooree------------------------------------------------------------------------------------2

1.4 Daangaa qorannoo------------------------------------------------------------------------------------2

1.5 Hanqinna qoranichaa---------------------------------------------------------------------------------2

Boqonnaa Lama

2 Sakatta’a Og-barruu------------------------------------------------------------------------------------3

2.1 Hiika Afoolaa-----------------------------------------------------------------------------------------3

2.2 Faayidaa Afoolaa-------------------------------------------------------------------------------------3

2.2.1 Barsiisuu---------------------------------------------------------------------------------------------4

2.2.2Ibsuu--------------------------------------------------------------------------------------------------4

2.2.3 Cimsuuf Dabarsuu---------------------------------------------------------------------------------4

2.2.4 Too’achuu-------------------------------------------------------------------------------------------4

2.2.5 Miliquu----------------------------------------------------------------------------------------------4

2.3 Amaloota Afoolaa------------------------------------------------------------------------------------5

2.3.1 Ummatummaa--------------------------------------------------------------------------------------5

2.3.2 Lufummaa-------------------------------------------------------------------------------------------5

2.3.3 Jijjiiramummaa-------------------------------------------------------------------------------------5

2.4 Gosoota Afoolaa-------------------------------------------------------------------------------------6

2.5 Maalummaa Ateetee Falaa--------------------------------------------------------------------------6

Boqonnaa Sadi

3 Malleen Qorannichaa---------------------------------------------------------------------------------7

3.1 Mala Iddatteessuu-----------------------------------------------------------------------------------7

3.2 Madda Ragaalee-------------------------------------------------------------------------------------7

3.3 Meeshaalee Funaansa ragaa------------------------------------------------------------------------8

3.3.1 Af-gaafii---------------------------------------------------------------------------------------------8

3.3.2 Marii Garee------------------------------------------------------------------------------------------8

3.4 Adeemsa Qaaccessa Ragaalee----------------------------------------------------------------------8

Boqonnaa Afur

4 Dhiheessa,Qaaccessaaf Hiika ragaalee---------------------------------------------------------------9

4.1Maalummaa Ateetee---------------------------------------------------------------------------------10

4.2 Faayidaa Ateetee Falaa ----------------------------------------------------------------------------11

4.3Yoomessa Ateetee Falaa---------------------------------------------------------------------------12

4.4 Wantoota Raawwii Ateetee Falaatiif Barbaachisan-------------------------------------------13

4.5 Walaloowwan Ateetee Falaa----------------------------------------------------------------------14

4.5.1 Walaloo Ateetee falaa yeroo Abbaan Warraa Haadha manaa reebu--------------------15

4.5.2 Walaloo Ateetee Falaa yeroo lolaa Faarfamu-----------------------------------------------16

4.5.3 Walaloo Ateetee Kadhannaa waaqaa yeroo hoongee-------------------------------------17

4.6 Sadarkaa Ateeteen falaa yeroo Ammaa irra jirtu--------------------------------------------18

Boqonnaa 5

5 Cuunfaa,Argannoo fi yaboo qoranichaa---------------------------------------------------------19

5.1 Cuunfaa--------------------------------------------------------------------------------------------20

5.2 Argannoo-------------------------------------------------------------------------------------------21

5.3 Yaboo---------------------------------------------------------------------------------------------22

Wabiilee------------------------------------------------------------------------------------------------

Dabaleewwan------------------------------------------------------------------------------------------
 Yuunivarsiitii Dillaa

Kolleejjii Saayinsii Hawaasaaf Namummaa

Muummee Afaaniif Ogbarruu Oromoo
Qaaccessa Qabiiyyee Walaloo Ateetee Falaa Godina Arsii Lixaa
Aanaa kofalee

Ulaagaa Digirii jalqabaa Guutachuuf Kan Qophaa’e

Qorataa Boonaa Hirphatoo

Gorsituu Hurrumee Dagafaa
Waxabajjii 2009
.