SAADI SHIRAZI - Gjylystani Dhe Bostani

Jftit
/
Gjylistani dhe bostani
IIKA /\
choilii) “Saadi m6 i madli dlic më >its Pirdcusit. Ai ka 4 1203-1208, nc
iicndiëncrajonittë nil, Saadiu i lilloi vlllt 1220-1221 dhe h në vcndlindjcn c
153.
lloMlani", rc/ultat i i| turislikc dhe 'ilimr në visc tc karaktci i/uar nga cdukalivc që tc niëmirë,
inmla nëpër hotë c i në një mcndimtar msi m mcndonlc pcr c ntik mja(\ohcj të mc Irnnin, Sundiu cvc 1201 I204 dhc tclinc Shlra/lt,
SAADISHIRAZI
GJYLISTANIDHE BOSTANI
Wl!filLll'L. ' ' ................... . ~ " ' "** |
i 1 Pl L I O 7 £ * |
s. XHA.FF.Hi SARAND^.
Shqipëroi: Vexhi Buharaja
Saadi Shirazi & Onufri
Redaktoi: Xhevahir Spahiu
Kompjuteri & kopertina: Elton Lila
Botim i fondacionit kulturor “Saadi Shirazi” dhc shtcpisë botucse Onufri
Ky libër bolohet në kujdesin e familjes Buharaja
ISBN 978-99927-53-43-9
Fondacioni kulturor “Saadi Shirazi”
Rr. “Asim Zeneli” Nr. 1, Tiranë, Tel. 04 240 317 Fax. 04 243 460 http://www. iranalbania.ir E-mail: iranalbania@gmail.com
Shtëpia Botucse Onufri
Rr. “S. Pasha”, Tiranë/lcl & Fax 04 220017 / 270399 http://www.OnulVi.com E-mail:oiuifri@abissncl.com.al
RTYJEN SAADTU NE ST IQIP
“Gjylistan e Bostan” kthehet në shqipërimin e shkëlqyer të onentalistit të mrekullueshëm Vexhi Buharaja
1 xtërsia klasikc pcrsc ka qcnë me shumë fat në mënyrën si ka ardhur tck lcxuesi shqiptar. Personalitete të shkëlqyer të fjalës së bukur, si Fan S. Noli, HafizAli Korça c
Vexhi Buharaja, bënë që I )octët c mëdhenj pcrsë me farnë botërorc të vijnë shqip thuaja si të ishin shkruar shqip. Ata hynë në shpirtin e kulturës perse-iraniane dhc të
mjcshtrave të saj jo për të përkthycr, por për të rikrijuar k rycvcpra të gjenisë lctrare njerëzore.
Kanë kaluar mbi katër dckada që prcj botimit të parë shqip 1 c nj ë jorcj i nonumcntcvc të kulturës së nj erëzimit, ‘ ‘Gj ylistan e B ostan11 lë Saadi Shirazit. Që nga ajo kohë,
sikurse kam mundur të mësoj gjntë qëndrimit në Shqipëri, shumë lexues shqiptarë i mësuan pci mendësh një pjcsë të madhe të gazeleve të mrekullueshme të Saadiut. Poczia
c tij hyri në mcndjet dhcshpirtërat eshqiptarëvc )',ali si në bolën c vct. Edhc psc tirazhi i botimit të parë u rrallua sluimëshpcjl dhc njëbotim tjctër nuk pati për njëkohëtëgjatë (aq
sa pcr ribolimin c tanishëm bashkcpunëtorëvctë Fondacionitqë mban cmi in c* Saadiut iu dcsli të kërkonin nga një bibliotckc në Ijclicn pcr lc j’jclur njc kopjc), kryevcpra c lij
ishtc përhcrë c pninishmc udci lcxucsit c vcndit. Ajo rccitohcj dhc madjc rccitohct
6 Saadi Shirazi Gjylistani dhe Bostani 7
cdhc sot si këngët popullore shqiptare dhe si vargjct c poctëve klasikë shqiptarë.
Në të vërtetë, Saadiu ka ardhur në botën shqiptarc shumë shckuj para se të shqipërohcj. Numërohen tëpaktën 12 dorëshkrime që ruhcn në Shqipëri, në të cilët, në kohë të
ndryshmc, intclcktualë vcndës, për qëllime shkollore apo thjesht për kënaqësinë e tyrc, kanë kopjuar në persisht “Gjylistan c Bostan” dhe e kanë ruajtur në bibliotekat c tyrc. Ka
të ngjarë që, gjatë shekujve kur në Ballkan funksionontc Pcrandoria Osmanc, clita shqiptare të kctë qcnë c prirur dhc madjc c oricntuar që vlerat kulturore t’i zgjidhte diku më
tcj, në traditën c ndritur klasike persc. Kjo cdhe për faktin sc letërsia modcrnc laikc osmanc kalcndarikisht lindi shumë më vonë, cdhc ajo vetë e ndikuar prcj kulturavc më të
hershme.
Poeti kombëtar shqiptar Naim Frashëri, në njëprej libravc që shkroi për shkollat shqipe, që sapo ishin hapur, përshtati në prozë tri poezi të Saadi Shirazit, që u dha trajtën
c copave të këndimit, duke trcguarjo vetëm ndcrimin që kishtc për poczinë e tij, por edhe një vlcrësim të lartë për këshillat moralc që pënnbanin dhc që duhej të përcilleshin te
brczi i ri.
I krahasuar mc Shekspirin si autor i sonctcve të famshme, madjc i mbiquajtur “Shckspiri i Lindjes”, Saadi Shirazi, mc gazelet c tij, c pasuroi lctërsinë pcrsc dhe atë
botërore mc një poezi jo vetëm artistikisht të arrirë, por cdhe moralisht të lartë. Prandaj fuqia c kësaj poezie nuk vdcs kurrë, ashtu si mbijetojnë në rrjedhat e kohëravc të gjitha
krycvlcrat universale.
Vexhi Buharaja, shëmbëlltyra më e shquar e oricntalistit të lindur, diti të maj ë bashkë dhe në sinkretizëm të gj itha vlcrat c poczisë së Saadiut: jo vctëm frymën, shpirtin
dhe klimën e kohës e të vendit të origjinës, jo vctëm artin dhemjeshtërinë, jo vetëm fuqinë dhc thellësinë e mcndimit, jo vctëm mistikën dhe shumëkuptimësinë c tckstit, por
edhe vlcrat etike.
REZA KARAMI Drejtor i fondacionit kulturor “Saacfi Shirazi”
pati mbështetj en e nj ëzëshme të bashkëpunëtorëve të F ondacionit, ishtc c natyrshmc të diskutohcj nësc do të rcspcktohej bcsnikërisht teksti i botimit të parë, i cili qe rcalizuar
para sc gjuha lctrare standardc shqipe të kodifikohej, apo duhej ndërhyrë në anën gjuhësorc, dukc sjellë në nonnën e njësuar një pjcsë të tckstit.
Në përfundim të diskutimit shkencor që u zhvillua për këtë çështje u vcndos që gjuha c shqipëruesit të mos preket, përveç rastcve të n'alla të ndonjë gabimi teknik në
shtypshkrim. Ky qendrim u mbajt jo vctëm për të respektuar vullnetin dhe zgjedhjcn c shqipërucsit, klimën e kohës së përkthimit, por edhc për arsyen themelore, që në shqipcn
c Vexhi Buharasë çdo Ijalë ka lezetin c vct, dukc përfshirë persizmat e oricntalizmat, të cilat janë trajtuar mc lcdhati prej tij.
Për ribotimin e këtij libri punoi një grup redaktorësh, nën drcjtimin e orientalistit Gazmend Shpuza dhc të poetit Xhcvahir Spahiu, të cilët gjcj rastin t’i falënderoj
publikisht, për dcdikimin, dashamirësinë dhc gjithë përgjegjësinë e trcguar.
I uroj udhë të mbarë Saadiut të rikthyer në botën e lexuesve shqiptarë pas një mungese mjaft të gjatë. I uroj lexuesit shqiptar lcxim mc shijc.
Ribotimi i “Gjylistan e Bostan” ishte një përgjegjësi c Fondacionit Kulturor ”Saadi Shirazi”. Ishtc njëdctyrim jo vetëm ndaj poetit klasik pcrs Saadi Shirazi, por cdhc ndaj
shqipërucsit lë paharruar Vcxhi Buharaja. Nësc vcndiini pcrribolimin ckësaj vcprc
MBI VEPREN E SAADIUT
Saadiu cshtc njc nga pcrfaqësonjësit tnë të çquar të asaj lctërsisë artistike—kiycsishtpoctike-pcrsianc, osc mc të
drcjtë, f asaj letërsietë shkmar në gjuhën pcrsiane, c cila fillonmckrijonjësit c saj, Rudcgjinë (taxhikas) dhc cpikun
gjcnial, Firdcusinë, c që i nharon mc Xhaminë (vdckur më 1492).
Shkaqct c fenomenit të lindjes së poc/isë persianc nuk duhen kërkuar - siç bcjnë jo pak studjonjës iranologë — as
në natyrën I iymëzonjësc f Iranit, as në, «scntimentalizmin c thcllë» c në «gjcninë k i ijonjëso> të pcrsianëve, por nc
kushtct spccifike të zhvillimit historik
f Iranit të kohës së mesme.
I brcjtur nga kontradiktat c brëndëshmc shoqërorc dhc i i mnditur nga një luftë e gjatë klasash, në njëqindvjetin e
VII Irani u I )i ishtua nga arabët. Trëndafilat c Iranit u vyshkën nga cra c nxchtë c shkrelëtirës arabc. Në vëndet c
pushtuara arabët futën gjuhën, kullurën dhc ideollogjinc c tyrc fctarc. Omcjadët arabë ndoqën polilikën c arabizimit
mc forcë dhc të rritjcs së hegjemonisë •fclcmcntit arab mbi popujtepushtuar. Politikës arabizonjëse të pushtonjësit
pcrsianët i kundërvcpruan, vcçtëtjcravc, cdhcmelufiën pci ruajtjen dhc lëvrimin c gjuhës së tyrc. Përpjckjapër lëvrimin
e gjuhcs pcrsianc ishtc pjcsë c pandarëc luflës për pavarësinë c Iranit.
Vdekjanë lillim lënjëqindvjctit të9-lëtëkalifitAbbasidHarun nl Kaslnd i cili u Ircgua mc i
rreplcseOmcjadët kundërsynimcvc tcpcisiancvc pci pavmvsi shenoi lillimincicnëjessëKhalilit
arab
10 Saadi Shirazi Gjylistani dhc Bostani 11
dhc pikënisjcn e lcvizjcs pcr pavarcsinc c Iranit dhe pcr krijimin c lctcrsisc sc tij kombctare. Qëndra c kcsaj lcvizjcjc u bc krahina e Khorasanit. Në qytctin Merv të kësaj
krahinc (gërmadhat e Mervit gjëndcn sot në Turkmcninë sovjetikc) një farë Abbas vargëzoi me 809 të parën poemë në pcrsishten c rc. Kur, si pasojë c përpjekjeve të
pcrsianëvc për t’u shkëputur nga pushtcti qëndror i Khalifatit, u formuan në njëqindvjctin e IX-të të dinastisë gjysmë të pavarur pcrsiane të Safaridëvc dhc të Tahiridëvc,
n’oborrin c sundimtarëve të rinj pcrsianë grumbullohen krijonjësit c parë të vjershërisëpcrsianc, e cila për këtë arsyc, ka karaktcr të thcksuar oborri. Format e poezisë së re
mirren nga poezia arabc, që është shumë c punuar.
Dalja në shcsh c dinastivc sundonjësc turkc n’Iran c në vëndet përqark dhc frika sc mos gjuha turke përhapej gjërësisht n’Iran në dëm të persishtes, i shtyti pcrsianët që
t’i shumëfishonin përpjckjct c tyrc për lëvrimin e mëtejshëm të gjuhës së tyre dhc zhvillimin c traditës poetikc. Njëndihmë të madhc në vcprën c krijimit të letërsisë artistikc
pcrsianc japin poctët taxhikas, të cilët shkmajnë në pcrsishte dukc qënë kjo një gjuhë relativisht më c punuar. Krijimet e bukura mc pënnbajtj c didaskalikc dhe mc lirizëm të
plotë të taxhikut Rudegji, shënojnë kalimin përfundimtar në letërsinë artistikc persiane. Rudegjiu është gjcniui parëklasik i poezisëpcrsianc. Vazhdonproccsi i rritjes së
poczisë pcrsianc në punimct e Dakikiut, i cili i vë vetcs si dctyrë të pasqyrojë në shkrimet e tija kohët legjendare t’Iranit. Vcprën c Dakikiut c vazhdon dhe e kryen gjeniu
botëror i Iranit, Firdeusiu (934-1020 osc 1027) me Shahnamc-në c tij të pavdckshme, vepër monumentale e gjuhës dhe e poezisë persianc. Burimi nga u muarr lënda c
Shahname-së ishte folklori. Poczia pcrsianc-proza zhvillohet më mc ngadalë dhe përdoret kryesisht në punimet shkencore e historikc - i kapërxeu kufiret c Iranit. Tipar i
poezisë së pcriudhës së Firdcusit është se brënda kësaj poezie vlon shpirti i popullit pcrsian, i vcndosur të rrojë i lirë gjcr në fund.
Pasardhësit c Firdcusit, Attar, Omcr Khajjam, Nizami (azcrbaixhanas),Xhclalcdin Rumi c Saadi c zgjcrojnë tcmatikën c poezisëpcrsiane mcclcmcntc (ë rcja. Poczia
pcrsiane tashti zë vëndin c ndcrit në të gjithë lindjcn c mcsmc c t'aicnnc. Ajo dallohct për larminë e formës, të përmbajtjcs, të drcjtimit të saj. Një tipar i vcçantë i lctërsisë së
kësaj periudhe është sc tashti është bërë një mënjanim i ndij ëshëm nga vij a e luftës - c vcndosur nga Firdeusiu - për ruaj tj cn c gjuhës kundër vërshimit të Ijalëve arabc.
Arabizmat zënë një vënd të dukshëm në fjalinë e gjuhës lctrarc pcrsianc. Kjo duhct të shpjcgohct mc avantazhin që kishtembipcrsishtcngjuha arabc, c cila kishtc fiksuarme
kohë në fjalët e saj koncepte filozofikc-mistikc, konccptc të cilat trajtohen tashti gjërësisht në krijimct c kësaj pcriudhe. Vazhdonprcsioni i mistikës islame (Xhelaledin Ilumi)
dhe i rrymavc të ndryshme të mendimit arab. Kështu, në mbrujtjcn c botëkuptimit filozofik f OmerKhajjamit, ka ndikuarjo vctëm shkolla c dijctarëve atcistë të Grcqisë së
lashtë, por cdhc rryma atcistc c mcndimit thjesht arab, sidomos nëpënnjct poctit të vcrbër rebcl, al Maarri, annik i të gjitha fevc. Një tipar tjctër, pra, i letërsisë së kësaj
pcriudhc është, sc në kundërshtim mc pcriudhën c Firdcusit, k u në letër zotërontc mcndimi thjcsht pcrsian, tashti është gërshctuar këtu shpirti i Iranit mc shpirtin arab t’
Islamit, dcizmi mysliman me pantcizmin pcrsian, morali mc fcnë, mistikamc filozofinë. Sidoqoflë kjo lctërsi në themcl mbctct pcrsianc, gjcrsapasqyron jctën dhc mcndësinë
e shoqërisë persiane në këtë fazë të zhvillimit historik I ’ I ranit.
***
Një meritë shumë c madhc në zhvillimin c lctërsisë artistike I icrsianc i takon kryeqytetit të krahinës së madhc iranianc të Farsit osc të Farsistanit, Shirazit. Përhir
tëpolitikës së sundimtarit salgarid I ibubckr ben Saad Zengji, Shirazi qe i vetmi qytet i madh i lindjes së mosmc që nuk pësoi pasojat c invazionit mongol të fillimit të çerekut
lë parë lë njëqindvjctit 13-të. Duke lënëpërgjithmonë qytctet ctyrc gërmadha, mijëra zanatçinj c qindra artistë c dijctarë u vcndosën në Shirazin c qctë. Ndodhjac Shiraz.it në
nyjënc kryqëzimittërrugëvc Iregtnrci siguruan këlij qylcti njëpozitëtëvcçantënëmarrëdhënijet ckonomiko trcgëtarcbrëndadhejashtc Iranit. Tëgjithakëtokushte pcrcakluan atc
lulczim lc nuulh ckonomik kulturorqcnjohuShirazi nc njcqiiulvjclcl I 1 lcc M tc. Shirazi u bc kcslilu njc Iruall shumë
i bcgatshcm pcr lëvrimin c lctërsisë pcrsianc. Përfaqësonjësit mc të çquar të lctërsisë persiane të Shirazit janë Saadiu dhc liriku i madh Iiafiz Shiraziu (1300-1389).
Saadiu është figuramëpopullore c lctërsisë persianc klasike. Me cmrin c Saadiut është i lidhur zhvillimi i një anc shumë tipikc të letërsisë persiane, letërsia didaskalikc, që
mbështctct n ’ idenë c fisme të 1 uitës për të bërë që të fitoj ë në botë c vërtcta dhcjeta c dlirtë moralc. Në krijimtarinë artistikc të Saadiut pasqyrohcn jeta dhc intcrcsat e
shtrcsave kryesorc të qytctit e të fshatit f Iranit feudal. Krijimtaria c Saadiut dallohctpër gjcrësinë c tematikës dhc për larminë c çuditçme të çështjcve që trajtohcn aty, gjë që
nuk ndodh tc bashkëkohësit c tij, të cilët kanë një tcmatikë më të kufizuar, më të spccializuar. Ai c paraqct më gjerë epokën c tij historikc.
***
Saadiu u rrit dhc u mbrujt mëndësisht në dy pcriudha kontradiktore, nga fizionomia c përmbajtja c tyrc- e historisë politike të lindjes së mcsme, në përgjithësi, dhc t’Iranit
në vcçanti. Vitct e para të djalërisë së Saadiut bashkëtakojnë mc pcriudhën c rritjcs së qytctcvc n’Iran dhc n’Azinë c mesme, si pasojë c zhvillimit të vrullshëm të jctës
ckonomikc të këtyre vëndcvc n’atë periudhë. Mongolët e Xhcngiz-Khanit shlcruajnë me gjak atë pjesë të historisë së tyrc që lidhct mc lindjen e mesmc. Kryqzatat vazhdojnë
me zcll vcprën shkatënimtare në Palestinë. Fshihen nga faqja c dheut qytete të lulëzuara, digjcn brënda ditës thcsarë të kulturës që ka krijuar njcrëzimi mc punë të përbashkët
gjatë kaq shckujsh, njcrëzit ngrysen c nuk gdhihcn, osc gdhihcn skllevër, shkatëirohen forcat prodhonjëse të shoqërisë. Zhvillimi i lindjcs së mesmc ka ngrirë në një pikë të
vdckur. Rritet numuri i lypësvc, shtohet më tcpër çthurja morale në klasët c larta të shoqërisë, hipokriziabëhct mjcti më i lehtë c më i përdorshëm për të rrojtur. Këmbëngulja
parimorc dhc dlirësia moralc janë vetëm fjalënëpcrlibra. Një goxha vczir e «dijctar» si Ibni Ilkimiu, për f u ahmarrë më khali fin c fundit abbasid, që s’na qcnkcj partisan i
Aliut, si vcziri, por sunnit, nxit dhc i bën mongolët që të hyjnë në
Bagdad, dhc tëfshijnëpërgjithmonënga faqja c dhcut këtë qëndër të madhe të kulturës arabc.
Të gjitha këto ngjarjc lënë gjumiat c tyre më parë në vctëdijën c Saadiut dhc pastaj në vcprat e tija. Dhc janë këto rrcthana që kanë përcaktuar përmbajtjcn
shoqërorc-morale të krijimtarisë së gjerë të poetit të madh persian. Në disa vargjc të vcprës së tij « Bostani» Saadiu thotë me krcnari se nuk i pëlqen të këndojë «syçkat c
bukura, buzët e kuqc dhe nishanin c zi të faqcvc» (tcma krycsorc c lirikës s’asaj kohc), por gjëra më të fismc, më të larta, gjëra që i vlejnë shoqërisë. Saadiu c vuri artin në
shërbim të idcsë së lartë të ngritjcs së ndërgjegjcs moralc të shoqërisë. Domosdo, nc s’mund lë pajtohcmi mc jo pak pikpamjc të tija, nc s’kcmi si të pajtohcmi disa hcrë mc
mendimin c tija lidhur mc shkaqct e sëmundjcve shoqërore të kohës së tij dhc aq më tepër me reçctat që porosit ai. Por nc nuk mund të mos ndcrojmë atë cilësi të rrallë të
Saadiut: çilt ërsi në c fj alës së tij të urtë, ndj cnj ën c lartë humanitarc të dashurisë për njcrëzit, që vë në lëvizjc mcndimin dhc vcprimtarinë krijonjësc lë poctit.
***
Emri i plotë i Saadiut është Ebu Abdull-llah Musherrefeddin Ibni Muslihaddin Saadi Shirazi. Viti i lindjcs së Saadiut nuk është cakt uar në mcnyrë të prcrë. Po të
gjykojmë në mbështctje tc disa të dhënavc të vcçanta, ai duhct të kctë lindur midis vitcvc 1203-1208 i >c qytctin Shiraz t’Iranit jugor. Në këtë qytct Saadiu kaloi femininë dhc
të ritë c tij dhcmori arësimin fillcstar. I jati i poetit, Muslihaddini, ishlc klcrik i vogël, që s’kishtc as pozitë të çquar në shoqëri, as lokë, as pasuri. Ai vdiq andcj nga viti i 10-të
i njëqindvjctit të 13-të, (luke lënë fcmitë c tij në mcs të katër udhëvc, pa asnjë mbështctjc ckonomike.
Vëllai i madh i poctit të ardhëshëm, mbas shumë vuajtjcsh nuindi të çclë një dyqan lë vogël në Shiraz. I mbctur jctim në një moshë lë njomë 12 14 vjeç, Saadiu duhct lë
kclë vuajtur shumë, qollë nga mungesa c mjelovc lë iTojtjos,qo(lënga qcndrimi tashmë
«Bostanit». Jcta c rcndë e jctimit lcvron tc Saadiu ndjcnjën e dashurisë dhc tc mëshirës ndaj jetimcve, ndjenjë që do të jetë e ngrohtë gjatë gjithë jetës sëpoctit.
K di se sa heqin mitarët e shkrelë,
Se hahën kur humba mitar isha vetë...
thotë ai në një nga copat e «Bostanit».
Mbas shumë rropatjesh «dukc pirë kupën e fatit të përmbysuD), Saadinë c takojmë në Bagdad, kur sc si ai gjcn anën dhe hyn si nxënës në Mcdresenë c famëshmc
Nizamije, shkollë e lartë, e tbcmcluar në gjysmën c dytë të njëqindvjctit 11 -të ngaNizam- cl Mulk, vcziri i çquar i mbrctit Melekshah të Sclxhukëvc t’Isfahanit. Saadiu shkoi
në Bagdad andcj nga viti 1220, dukct për shkak të dyndjcs së hordhive Mongolc n’Azinë c mcsmc c n’Iran. N’atë kohë Bagdadi ishtc qëndra më c madhc c kulturës në lindjcn
myslimc. Mësucsi i Saadiut në Bagdad, siç dcl nga vcprat e tija, Xhcmaleddin Hbulfcrcxh Ibnelxhuzi II (1186-1257). Si mësucs të dytë të tijnë Saadiu quan Sufiun dhc
14 Saadi Shkazi Gjylistani dhc Bostani 15
shkrimtarin c çquar Shchabcttin Suhnrevcrdi (1144-1234), themelonjësi i urdhërit mistik mysliman të Suhreverdinjëve. Nëqoftëse mësucsi i parë c cdukoi nxënësin c tij si një
mysliman-sunnit, Suhrcvcrdiu u mundua ta edukonte Saadinë në frymën c dashurisë më doktnnën mistike të sufinjve dhc mc idealet askctikc të braktisjcs së të mirave të jctës
tokësore. Por asnjëri as tjetri, nuk lanë gjurmë të thella në karaktcrin c Saadiut. Sikundër vë rc me të drcjtë akadcmikusovjetik A.E. Krimskij,«... vargjet, të cilat, simbas
tiparcvc të tyre, janë shkruarnga Saadiu n’atë kohë, fiymëzohcn nga dashuria dj aloshare mc j ctën dhc mc gëzimet e saj»'. Animi i Saadiut nga misticizmi duhct të ketë
ndodhur më vonë, nën ndikimin c ngjaijcve tronditësc që suallën varferimin c njcrëzve dhe, simbas mendimit të tij, dcgradimin moral të shoqërisë; botëkuptimi mistik i
Saadiut - që ndryshon nga ai i sufinjve të tjcrë, si do ta shohim më poshtë - duhct të jctë mbrujtur mbi bazën c qëllimit lisnik të poctit për t’i kundërvcpmar- siç dukct të kctë
bcsuar ai - «çthurjcs morale» t’epokës.
Për ndonjë shkak që s’c dimë, poctit iu desh ta lerë Bagdadin pa mbaruar, si dukct, studimct.
Në këtë kohë ai shkon për haxhillëk në Mckë. Tashti fillon njëpcriudhë shumë intcrcsante ejctës së tij - ajo c udhëtimcvc, që zgjati gjcr në vitin 1250. Në vcprat c tija ai
na jcp cmrat c qytetcvc që ka brcdhur ai. Vcç Mckës, në të cilën ai ka qënë shumë hcrë, ai, ka shëtitur Damaskun, Tripolin, Baalbekun, Alcpin dhc qytctc të tjera të lindjes së
mcsme. Gjatë më shumë sc njëzct vjetësh ai ka sl lëtitur më të shumtën e viseve që ngaTurkcstani lindor dhc Hindia, në lindje, gjcr nëAfrikën c Vcriut, nëpcrëndim,
qëngaAzcrbajxhani, në vcri, gjcr në Jemen, nëjugë. Në faqct c Gjylistanit, të Bostanit na ilalin përpara si në film çastc të ndryshmc tëjctës së tij gjatë këtyrc shlcgëtimeve. Ka
diçka komikc, diçka për t’ardhur kcq dhc diçka që dukct aventureske në këto udhëtimc të Saadiut. Ai ndryshon për (Iilë vcshjen c tij, mënyrën c jctcsës së tij, humorin c tijë.
Kështu pra, sot i qeshur, ncsër i zymtë; këtu serioz, atjc hokatar, më tutje rrihct mc haxhinjtë, kaluar në Jcmen, në këmbë në shkrctëtirën c arabisë; mysafir i ndcruarnë
Dijaribekr, zbathur në Kulc; mysafir i mbrctit Abak n’Azerbaixhan, rob c punëtor krahu në Tripoli të I ibanit; hoxhë në Damask, dcrvish në Basra, Shch në Halcp, prift I
hahman - siç na trcgon ai - në Somcnath t’Ilindisë; i grabitur nga cubat në Bamjan c kështu me radhë... Kjo duhet të shpjcgohct mc rrcthanat qëkrijoheshinpërparatij gjatë
udhëtimeve të tija. E rëndë ka qënë jcta c poctit sidomos gjatë kohës kur, i zënë rob nga kryqtarët në Jcrusalcm, ai u vu me forcë të punontc bashkë mc çi lutët në kanalin
cTripolittë Libanit. Kjo duhet të ketëndodhurnë kohën c kryqëzatës së Vl-të. Ajo që na trcgon Saadiu në një rrëfcnjë në Bostan sc qënka bërë prift-oshënar brahman, nga e
keqja, në Somcnath të 1 Iindisë, cdhc në mos c përjashtoftë mundësinë që ai lë ketc shkuar gjcr në Somcnath, nuk duhet të jctë c vëilctë: së pari, sc vctc rrëlcnja c lij mbi
«ngjarjcn» c Somcnathittrcgon sc ai nuk duhct la kctc njolmr idcologjinc hrahmanc, gjcrsa ngatërron hiahmani/min mc /oroaslriani/.min dukc identilikuar librin cshënjtë
16 Saadi Sbirazi Gjylistani dhc Bostani 17
tc brahmancvc mc Zendavcstcn c iranasvc tc vjetcr; së dyti, s’mund tc bchct oshcnar c prcdikucs nc njcrcn prcj tcmpujvc mc tcmcdhcnj tc Hindisë njc udhctar i panjohur
cdhc sikur ky t’i lcetc tc gjitha kushtct c ncvojcshmc. Pocti duhct ta kctc krijuar vctc këtë ngjarje pcr tc rritur mc tcpcr forccn bindcsc t’idcsc thcmclore qc përmban rrëfcnja:
dcmaskimi i sharlatanizmit të klcrit mashtronjës. Në qoflëse ngjarja c Somcnathit do të jetë e krijuar nga pocti - dhe ashtu duhct tëjctë - asohcrc puna është bjeri pragut të
dëgjojë dera- çckani duhct të rrahë tc klcri mashtronjës i Iranit, pozita mc përgjcgjësi c të cilëve e dctyron nga ndonjëhcrë poctin-i cili zakonisht e godit hapur - që në luftë
kundër tyrc të përdorë gjuhën c aluzioncve.
Mbasi kishtc shëtitur pjcsën më të madhc të lindjcs së mesme, më në tund, nga Azcrbaixhani, nëpërmjct Damaskut pocti u kthyc në vëndlindjcn c tij, në Shiraz. Nc nuk
kcmi të dhëna të mjafta mbi shkaqct që duhct ta kcnë shtyrë poctin që të ndryshojë vazhdimisht vëndbanimin c tij. Këto mund të jcnë 1) në radhë të parë shkaqc objcktivc,
gjëndja c tij e vështirë ckonomikc dhc 2) shkaqct subjektivc, që lidhcnmc dëshirën c poctit për të njohur nga afër botën dhc njcrëzit c saj.
Sikundër kuptohct nga shumë rrëfcnja të tij, Saadiu duhet të kctë qcnë një dcrvish-shtegtar tipik, i cili rrontcmc dhuratat që i jcpnin banorët c viscvc të ndryshme, të
vilëvc pocti u lexonte vjcrshat c tija osc u mësontc virtytin, nëpër rrugë, nëpër shcshe, ose nëpër faltorc. Prcdikimct c tij ai i forcontc mc shcmbuj konkrete e mc rrëfcnja
tërheqësc, lëndën e të cilave ai c mirrte nga realiteti i jetës. Midis këtyrc rrëfenjave ai gërshetontc vjershat c tija me formë të bukur dhe me brendi të shëndoshë morale. Vargjet
dhe irëfenjat që krijonin më tepër mbrcsë emocionalc te dëgjonjësit pocti i shkmante, mc qëllim që f i përdortc në vëndc c në qytctc të tjera. Këto shkrime u bënë thcmeli mbi
të cilin u ngrit më von vepra e tij c famëshmc «Gjylistan». Një njeri, që e nxjcrrbukën c gojës në këtëmënyrë, nuk mund të qëndrojë gjatë në një vënd. Mc të parë scju mbarua
rcpcrtori i prcdikimcve, ai c lë atë qytct dhc nisct në një qytct tjetër.
Gjatëudhëtimcvc tëtija dukctsc pocli ka pasurmc vcteedhc familjcn c vct. SigLtrisht jo mc tcpcr sc g,i uan dhc ndonjë fcm ijë.
Vctë ai, në një rrëfcnjë në «Bostan» na trcgon se në Jemcn i ka vdckurnjë djalë-ndoftadjali l vctëm-të cilinpocti e vajtonme ca vargjc shumë mallëngjcnjëse. Gjatë kohës së
shtegëtimcvc të tija Saadiu takoi mc njcrëz të të gjitha shtrcsavc shoqërorc dhc të të gj i tha bindj evc fetare. U nj oh mc botëkuptimin e tyre, mc zakonin c tyrc, mc jetën e tyre,
me kulturën c tyrc matcriale. Ai mblodhi kallinj «nga çdo lëmë». Këtë lëndë të pasur dhc përvojën që grumbulloi andej ai do ta shfrytëzojë më vonë në vcprat e tija, të cilat mu
për këtë shkak çquhen për rcalizëm të pashok për kohën c tij.
***
Saadiu e nisi krijimtarinë e tij artistike që kur ishte djalë i ri.
I ’or ncve na kanë arritur vctëm vargj ct c pcriudhës së fundit të dj alërisë së tij, ato qëjanë shkruar midis vitcvc ’30-’40 të njëqindvjetit të 13-të. Këto vargjejanë kryesishtmc
përmbajtje lirike. Këto janë «Këngët» ose «Gazclct» e tija të hijëshmc. Mc Saadinë gazcli pcrsian i krijuar nëbazë të gazelit arab, përsosct dhcbëhct fonma shprehëse krycsorc
c lirikës persiane. Gazclct c Saadiut çmohcn shumë nga njcrëzit c letërsisë botërore. Ato janë të thjeshta, plot krahasimc, cmocionale, me përmbajtje dhe plot muzikalitct.
Mcgjithë atë, gazclct c Saadiut nuk u vlerësuan sa duhct nga ata që c hiqnin veten si «k ritikë me shije». Ato u cilësuan «novacionc jo të urta», se s’kishin asnjë fjalë lavdërimi
pënnbi «trimërinë» dhc «bujarinë» c njerëzve I ë çquar të klasave sundonj ëse të vëndit. Saadiu na ka lënë edhe nj ë trumbë gazelesh të bukura në gjuhën arabe.
Por momentin kulmor të krijimtarisë artistikc nuk e paraqesin gazelet, por dy veprat c tija të pastajme, që i dhanë poetit lavdinë c përjetëshme«Bostani» («Kopshti i
pcmëve» ose«Pemishtja») dhc «Gjylistani» («Kopshti i trëndafilave» osc «Trëndafilishtja»). Autori nisi ta shkruajë «Bostanin», në Damask, qytcti i fundit ku ndaloi pocti
përpara sc të kthehcj në Shiraz mbas mbarimit të pcriudhës së shtegtimit të tij të gjalë. Në hyrjcn c vcprës autori na thotë se e shkroi «Bostnnin» pcr f ua çuar miqvedhc
bashkëatdhctarëvc të tij shirazas si njc «dluiratc modcslc>> «nga aq kopshlc që.Rishtc parë c bredhur ai» - Rostani u sos së shkruari nc vitin 1255, domethënë pcrpara sc pocti
tc kthchej në Shiraz.
«Bostani» është një pocmë c vëllimtë që përmban dhjetë kapituj («mbi drejtësinë», «mbi dashurinë», «mbi modcstinë» etj.) Çdo kapitull vështjcll rrëfcnja dhc copa të
bukura, që ilustrojnë mcndimct e autorit, të cilat çfaqcn ose në kiyc të rrëfcnjavc, osc në vargjet c tyre. Me daljcn në dritë të «Bostanit», ai qahct sc vjcrshat e tija nuk çmohcn
në Farsistan ashtu si nuk çmohct myshku në «Hotan», në hyrjcn c vcprës së dytë, «Gjylistanit», ai thontc mc gëzim sc «hunnanë c hidhur» të rrëtenjavc të tija e hanë si t’ishte
kjo shcqer, se vcprat e tija përhapen si t’ishin shkronja të arta ctj. Pocti tashmë ka bërë cmër të madh. Mbrcti i vëndit c fton poctin që t’i japë një punë të madhc në pallat. E
vërteta është se Saadiu e çmontc shumë sundimtarin e Farsit, Atabck Ebubckr Ibni Saad Zcngji (1223-1258) si një sundimtar të zotin, që kishte mundur- i vctmi nga
bashkëkohësit c tij - të shpëtonte Farsin dhe «popullin» c tij nga furija mongole. Por që të bëhcj «duaxhi» i tij, këtë s’e honcpste dot pocti. Ai i njihte mirë intrigat c njerëzve
të pallatit. Pastaj, ai nuk është «sqifter» - le të mendohct mirë kuptimi i kësaj Çale! - që ushqehct me stërlina, por simurg, zog i qiejve, që pasqyrohet në vetëdijen c poctit si
mishërim i dlirtësisë morale. Pra, arsycja e vërtetë, që c shtyti poctin t’i bënte bisht ftesave të mbretit, nuk është ajo që bijc ai - sa për të hcdhur hendekun - në hyrjcn c
«Gjylistanit». Arsycn c thcllë të kësaj c ka treguar vetë poeti në kaq visc të veprave tëtija:
«Më mirë buk’c kripë c zot në shtëpi, se sa me brcz t’artë te mbreti si shërbenjës duaxhi».
Pak kohë mbas botimit të Bostanit, Saadiu shkroi veprën e tij të dytë të madhe «Gjylistani» (maj 1258). Ashtu siç e pamë më sipër «Gjylistani» ishtc prcgatitur që më
parë në vijat e tija të përgjithëshme. «Gjylistani», që ngrihct si kiyevcpra e poctit, përbëhet nga tetëkapituj («mbi sjelljenmbrctërore», «mbi dervishëtjereminj», «mbi
përkorjcn» ctj). Shtatë kapitujt c parë përmbajnë rrëfcnja të shkurtëra, që s’kanë unitct subjckti midis tyre. Kapitulli i fundit përbëhct prcj aforizmasli escnlcucash tc
shkurtcra, i|ë pcnnbajnë këshilla morale, të nxjcrra nga përvoja c jctës s’autorit. Proza c rrëfcnjave, e cila, si proza klasikc arabe, shumë hcrë është c rimuar, gërshetohet me
vargjc, nga më të larmit e metrikës pcrsianc. Morali i rrëfenjës si edhemendimet c autorit jepen në vargjc. «Gjylistanin» vënde vënde e përshkon një humor plot kripë, që është
tipik për Saadinë. Autori ka gërshctuar këtu elemcntë të larme të thurjes për të mënjanuar, mc sa duket, monotoninë. Gazelct dhc vargjet e tjcra lë poetit mbi gjinitë - gjini
ngamë të ndryshmet- c vjershërisë I icrsianc, janë rcnditur në një pënnblcdhjc të vëllimit të vcçantë, që mban cmrin «Kul4ijjat». Shqipëronjësit i vjcn kcq qës’mundi të
gjente nga Kul-lijjati i Saadiut vcçse ato 5 pjcsë që janë përkthyer e janë vcndosur në fund të kësaj përmblcdhjcjc shqipe. Shqipërimi i disa pjcsëve nga gjinitë c Kul-lijjatit,
sidomos nga satira, do të na i H 1 ihmontc për ta njohur më thcllë botën mcndorc të poctit.
%%
Të gjithë krijimtarinë c gjcrë të Saadiut e përshkon fund e inajë idca e lartë humanitare c dashurisë për njerinë. Dhe nuk gabojmë nëqoftëse thcmi se mu kjo është idca
qëndrore e veprës : ;ë (i j. Të gjitha idctë që përmbajnë shkrimct c poetit dhe të gjitha I HTgjigjct qëbën ai nëpër veprat e tija synojnë një qëllim të caktuar: që njeriu të bëjë
një jetë të dlirtë moralc, të rrojë i qetë nga ndjenja i (iikcs sc mos shtypctnga më të fuqishmit; ky qëllim i lartë i poctit I i ymëzohct, pa tjctër, nga dashuria c ngrohtë që ka ai
mc njcrëzit. I \ )oti mcrr qëndrim kundër fenomenit të dallimit artificial të njerëzve «nga pikëpamja c krijimit» të tyrc. Ai thotë:
Si pjes 'e një trupi mbi dhë njerëzit janë,
Se brumn 'e krijimil lë njëjtë e kanë.
1 )he në dy vargjct që vijnë më poshtë:
Kitr koha një pjesë godet me tërbini,

As shotfct më s ’kanë pastaj ngazëllim,
Ai mhron parimin e larlë !c solidarilclil midis njcrc/.ve.
Sjmdi Shiiazi 20Gjylislani dhc Bostani 21
Saadiu e çmon shumë rolin cdukonjcs tc shkollcs. Ai flet pcr epcrsinc e pakundcrshtuarshme tc «ustajt» (mcsucsit) mbi atc të Sufiut. Kjo është një gjë c madhc po të
mcndojmë se n’ato kohë Sufiu mbahcj si një njeri që kishtc në dorë çclësin e përparimit shpirtnor të njeriut. Saadiu e mat vlcrën e njcrëzve jo me gjëndjcn shoqërore të klasës
së cilës i përkasin ata, por mc shkallën e zhvillimit të virtytcvc të tyrc të brëndëshme, me shkallën c diturisë që kanë ata dhc mc cilësinë e punës që bëjnë ata për t’i shërbyer
të tjcrëvc dhe për të rrojtur si njcrëz të lirë, të ndcrshëm.
Dukc goditur mënyrën c rrojtjes që ta rrëzon ndcrin përdhë
Larggjell 'e fituar me nderin q ’u vdir!
Kusia bymehet, por vlera bën fir.
Ai lëvdon bukën që fitohet mc djersën e ballit, dukc nxitur kështu punën c ndershme të njeriut, si një burim që i jcp njeriut, bashkë mc mjctet e jctesës, cdhe gëzimin c
brëndshëm moral:
Më mirë shkon sallata, pem ’e mundit,
Se buk’ e mish ’ i beut të katundit,
Dukc folur për rëndësinë c madhe të diturisë, Saadiu porosit që kjo të mos mhctct sinjë stoli c thatë c njcriut por të përdorct për qëllimc praktike, të ndihmojë në
përmirësimin e gjëndjes morale e materialetëllauzit.
Personazhc ncgative të veprave të Saadiut janë mbretërit, që rëndojnë popullin me taksa c xhelcpe për tu rritur salltanetin c tyre; janë emirët dhe zyrtarët e mëdhcnj që
shtypin vegjëlinë; janë trcgëtarët e babëzitur me nga «150 dcve plaçka», që mendojnë dif e natë për të shtuar kapitalin; janë kopracët që lënë veten dhc çiliminjtë pa ngrënë për
të shtuar thcsarin; janë dcrvishët hipokritë; janë klerikët mashtronjës; janë memurët «ashikë të shtypjes», janë pleqtë rozganë që martohen mc vasha të rcja; janë dashnorët
kapadainj të fëlliqur të dylbcrëvc; - sa gabojnë ata që, dukc mos njohur disa vcçanti të stilit të Saadiut, mcndojnë sc pocti pajtohet mc këtë praktikë të shëmtuar f Iranit t’usaj
kolic .
Shumë i urrcn poeti cdhc kadinjtë, gjykatësit c pandërgjcgjshëm të kohës, që marrin ryshfctc dhc shtrëmbërojnë ligjct:
Pesë tranguj m ’i dhe ti kadiul ryshfet,
Dhjetë ara me pjepra t ’i jep me senel.
Pcrsonazhe të tjcrë, gjithashtu ncgativë, por që mcritojnë mëshirën c poctit janë dcrvishët c murgjërit jcrcminjë që, sa për të mos vdckur për bukë, shtrijnë dorën c lipjcs;
janë të rinjtë çapkënë qc c harxhojnë «kapitalin c jctës» nëpër tavcma c ahcngjc kohë c pa kohë; janë njcrëzit duarlëshuar, që prishin më shumë sc sa fitojnë, ctj.
Njcrëzit që gëzojnë simpatinë c poctit, pcrsonazhet pozitive lë vcprave të tija, janë njcrëzit c varfër, fukarcnjtë, që vdcsin dhc i mk bëhen «skllevër duaxhinj të bujarit
Taj», janë zanatçinjtë c qytetit, «që i kanë duart flori» dhe që c shtyjnë përpara zhvillimin c qytctit; j anë njcrëzit që mbrojnë «me vcpra, mc fjalë ose të paktën mc zcmër»
1 1 ilcrcsa të vegjëlisë; janë njcrëzit e thjcshtë c barinjtë që u mësojnë mbrctcrvc artin e mirësjclljes në shoqëri; janë njcrëzit c ditur që i nbrojnë me guxim parimct c larta të
drcjtësisë; janë ata dcrvishë të varfër që nuk pranojnë dhurata nga mbretërit, që nuk ngrihen në kcmbë «kur kalojnë mbretërit përpara, gjersa nuk u kanë ndonjë I )orxh këtyre»
dhc që goditin pa frikë sundimtarët që shtypin llauzin.
UiTcjtja që ka poeti mc shtypësit e llauzit c shtyn atë disa herë kur ai bindet sc këta janë të pandrcqshëm - të tepërojë rolin e dhantive anatomike - fiziologjike në trajtimin
c karakterit dhe I i /.ionomisë morale të njeriut.
Saadiu nga fcja është mysliman. Mirëpo pse është i këtillë, k|o nuk c ndalon atë që të kritikojë profetin Abraham -rrëfenja i u lodhct në këtë pënnblcdhjc - i cili ngrc nga
sofra dhc nxjerr jashtë mysalirin plak, për të vctmc arsyc sc ky nuk na besuakësh Zotin c Abrahamit (qc është cdhc Zoti i Saadiut) porZaratustrën. Kjoështë n|ë gjë c madhc po
të dimë sc Islami mëson sc profctët janë «të pagabuarshëm», prandaj odlic «të pakritikuarshëm» dhc sc
dhc mjctctepunës.
Sido që të jctë, veprat c Saadiut nuk shpëtojnë nga knndërthënict. Veç lcësaj, ai ngandonjëhcrë mbron cdhc disa çështjc lc enkUiara shoqërorc. Ai mundohet të mënjanojë
shtypjcn, mjcrimin dhc padi'cjlosinëshoqërorcmc mjctc paqësorc, mc vcprimc pasive, dnkc n bërc slnuuc licrë thirrjc ungjillorc bujarcvc dhc klasave sundonjëse qri li; kcnc
mcshirc për vcgjclincc lij. Ai s’c njch dot
profetë dhe si krycgjysh 1 familjes sc profetit Muhamed. Kjo është një gjë e madhe në Lindjen e kohës së mcsme që ka vuajtur nga luftrat konfcsionarejo më pak se Pcrëndimi.
Nuk mund të thcmi sc Saadiu s’ka qënë mistik-sufi. Ai nuk mund t’i shpëtonte ndikimit t’ideologjisë fetare zotëronjësc të kohës, dhe aq më tcpër duke qënë edhe fctar i
vcndosur. Vctëm se mistika që mbron Saadiu ndryshon nga ajo c bashkëkohësve të tij. Ai nuk c njch mistikën si njëmjet që duhet të forcojë tc njcriu prirjcn e mohimit
t’idealcvc të jctës tokësore; gjithashtu ai nuk i vë mistikës — si Xhelaleddin Rumiu—qëllime spekulative, për të njohur «të vërtetën clartë» tëkozmosit. Sofizmi i
Saadiutndjckqëllimcpraktikc. Saadiu është nga ata mistikë, i cili jcton ndjenjën c gëzimit vetë asohere kur c di sc si fjala, mcndimi dhe vcpra e tija u shërbejnë njerëzve,
popullit.
L vërteta është sc Saadiu është i lidhur ngushtë me ambientin e qytctit, ai përfaqëson dhc mbron pikëpamjet dhe interesat e zanatçinj vc dhe të trcgëtarëvc të vcgjël të
qytctit që përbëjnë shtresën kryesore të popullsisë së qytetit persian. Mësimi i tij i drejtohet kryesisht kësaj shtrese. Mcgjithatënë krijimtarinë artistiketëpoetit pasqyron në
shkallë të gjërë edhe jeta, intcresat, dëshirat dhe përpjekjet e fshatarësisë s’Iranit. Kryqëzata mongolc e vitit 1220 e kcqësoi shumë gjëndjen c fshatarësisë. Fshatarsia iu
nënështrua një shfrytëzimi të dyfishtë: të pushtonjësve dhe të feudalëve vëndës. Pocti i dcl zot simbas mënyrës së tij, masës së shfrytëzuar fshatarc dhe godit shkaktarët c
varferimit të popullit Diku në «Bostan» ai thotë:
Anniku gomarin, xhelepin merr mbreti,
Shkëlqimi ifronit ahere ku mbeti?
Në një vënd tjetër të «Bostanit» ai thotë:
Muzdver2 i çpenguar shlon gjënë mbi dhë...

A nuk trcgon kjo sepocti i madh i Iranit fcudal të njëqindvjctit të 13-të mbron idcnë - megjithësc një idc c papërcaktuar mirë - c
Muzdvcn (shntnr qc miiTie mc ijirn njii copi ; lokc nj>;i (iilli},1;m (Sluiip), heqjes së marrëdhënëjeve feudalc nga fshati, si një masë që do të ndihmonte shtimin e
prodhimit bujqësor?
Për të menduar drcjt mcndimet kontradiktorc të Saadiut, para së gjithash, duhet të dimë se kujt i drejtohct ai. Qëndrimi i poetit në të njëjtën çështjc përcaktohet nga tipi i
njcriut, të cilit i flct. Kështu kur ai thotë sc «jcta nuk vlcn gjë» ai ka përpara njcrëzit c pasur, të babëzitur, që c kuptojnë jetën vctëm si një mjet për t’u pasuruar sa më shumë.
Kur pocti pohon sc arësimi nuk mund të ndryshojë atë qc është «e amëshuar» tc njcriu ai c ka fjalën tc shtypësit c llauzit, për thycrësit c parimevc morale, të cilët për poctin
janë si «degët c ihata që s’mund të lakohcn e tëmarrin formën c dëshëruar». Kur predikon mëshirë për fajtorët, «ka parasysh njcrëzit e vegjël që bëjnë l'aje të rastit dhe në dëm
të një njeriu të vctëm»; përkundrazi, kur kërkon ndëshkime të rënda për fajtorët, c ka fjalën për kcqbërësit «profcsionistë», që dëmtojnë një popull të tërë. Pa njohur këto i
rclhana, shumë herë nuk mund të kuptohen drejt kundërthënict c Saadiut. Dukc studjuar shkrimet e Saadiut duhct të dimë cdhc një vcçanti tjctër të mctodës së tij edukonjësc;
shumëhcrë ai i trëmb keqbërësit mc ndëshkimct c ardhëshmc të fcrrit se u zoton njerëzve lc mirë parajsën. Saadiu nuk është një misionar fetar, por një 1 1 icsonjcs zëmërçiltër
i parimevc morale. Ai nuk i mëson nj crëzit të inos bëjnë keq që të mos bjenë në ferr, osc të bëjnë të mira që të litojnë parajsën. Përkundrazi ai çfrytëzon bcsimin që
kanënjerëzit e kohës së tij mbi jetën e ardhëshme për t’i shtytur këta që të largohen nga lë 1 igat dhc të bcjnë vcpra të mira. Kcmi të bëjmë këtu vctëm inc njc nga format
dhcmjetet e punës së tij që synon të lëvrojë te n j crëzi t vi rty tet c 1 arta dhe mu ky është qëllimi që përcakton format
24 Saadi Shirazi Gjylislani dhc boslani 25
aksionin e vullnetshëm kryengritës të masave si të vetmin mjet të çdukjes së padrejtësisë shoqërore.

Kundërthëniet që gjejmë në veprat e Saadiut duhet të shpjegohcn mc kushtct historiko-shoqërorc t’epokës së tij.
Sidoqoftë, në vija të përgjithëshme Saadiu është një poet i madh përparimtar për lcohën e tij. N donëse i çqctësuar nga ngj aij et e zymta të kohës së tij dhe ndonësc në
kushtc shumë të rënda jetese, ai mbeti bcsnik i parimeve të tija dhe i ruajti gjer në fund tiparet e forta që cilësojnë, më shumë nga të gjitha të tjcrat, karaktcrin e tij, jctën e tij,
mendimin e tij: poet humanitar, armik i padrcjtësisë shoqërore, luftëtar i palodhur për ngadhnjimin e së vërtetës dhe të jetës morale në botë (të paktën ashtu siç c kuptontc ai).
H4 ^ H 5
Porma artistike c krijimtarisë së gjërë të Saadiut është n’ unitet të plotë me përmbajtjen c pasur të kësaj. Proza c Saadiut ka një gjuhë të gjallë, të thjeshtë, të kuptuarshme,
lakonikc. Saadiu është mjeshtëri i pakapërxycr i prozës poctike persiane. Teknika e vargut të tij është e përsosur. Duke i njohur mirë dhc duke i përdorur mjcshtërisht
elementet e vargut, ai krijon kadcnca ritmike të një bukuric të rrallë. Intonacioni dhc luhatja ritmike e vargut ecin bashkë mc gjëndjen shpirtërorc tëpoctit. Vargu jeton jetën
c brëndëshme t’autorit të tij. Kur është fjala për të goditur shtypjen dhe padrcjtësinë shoqërore, vargu i Saadiut merr tonin rcbcl të vargut Khajjamian. Saadiu ka përdorur të
gjitha llojet e vargjeve të metrikës persiane të kohës dhe në të gjitha format c tyrc. Ai i përdor me mjeshtëri mjetet stilistikc. Zotësi të madhe tregon pocti sidomos në
individualizimin e gjuhës: personazhct që janë njerëz me pozitë të lartë shoqërore flasin këtu mc një gjuhë zyrtare, të rëndë, me zbukurimc të jashtme, por të varfër nga
përmbajtja; kurse njerëzit e thjeshtë në veprat e tija flasinnjëgjuhë tëlchtë, tëgjallëdhcmcpërmbajtje. Saadiukrijon tabllora të gjalla ngajeta c përditëshmc mc një vërtetësi të
pashoqc për kohën c tij. Shumë nga aforizmat dhc mcndimct c tija kanë hyrë dlie pëiclorcn nëjctcn praktikc tëpopullit.
Krijimtaria artistikc c Saadiut mbështctct mbi folklorin cpasur pcrsian, mbi krijimtarinë popullorc.
Si anë të dobta të formës artistikc të krijimtarisë së tij shënojmë: ngarkcsën e rëndë figurativc në disa vëndc, përdorimin pak a shumë lë dëndur të perifrazave (ai shkruan:
këmishëkaltër për dervish- jcrcmi) dhe sidomos aluzionct: në vcprat c autorëvc të ndryshëm osc në figura të çquara historikc. Këto c dëmtojnë gjcr diku 111 jcshtësinë tipike
të stilit të Saadiut.
Një tipar tjctër që dallon krijimtarinë e Saadiut është uilësia c shprchjes që përshkon vcprat c tija.
Krijimtaria e Saadiut është një ngjarjc e madhc në historinë c k 1 1 1 turës së popuj vc persianë c taxhikë, aj o ka ushtruar nj ë ndilcim shumë të madhjo vetëm në zhvillimin
c mëtcjshëm të letërsisë së k ëtyre popujve por edhc n’atë të lctërsisë së Hindisë myslimane që nga Hkberi gjertcpocti gjcnial iHindisëmodcme, Ikbali.
Saadiu është shumë i njohur në shumë vëndc të botës. Atë e çmon shumë Gëtja, c citon Pushkini. Në një nga trcgimct c tija të pnra mc subjekt lindor nga historia c lindjcs,
Gorki c quan «gojë- mjalti Saadi», dhc midis dy vijash, si Ijali ndënnjetëse shton: «Shumë nga tjalët c tijai shkuam në vcrgun e inxhivc tona». I ndijëshëm t • .1 itë ndikimi
i Saadiutnëpoctët turq të pcriudhës klasike (Ncdim,
I iuki) dhc n’ata të pcriudhës së lctërsisë së rc (Namik, Kemal, Abdulhak Hamid c sidomos Mchmct-Akif- Shqiptar nga Peja-).
Nuk është e tepërt të përsërisim cdhc njëhcrë ndikimin që ka palur Naimi ynë ngaSaadiu.
Shumë është çmuar Saadiu edhe në Rusi, ku vcprat c tija I anë lërhcqurvëmëndjene shkencëtarëverusët’oricntalistikës. Që i u i ljëqindvjetin e XVI-të qc përkthycr në
gjuhën msc «Gjylistani»
1 11 1 . (ijatë njëqindvjetit të kaluar qenë bërëpërkthimc të ndryshmc I«• vcpravc të tija. Vcprat c Saadiut u popullarizuan më shumë sidomos mbas
fitorcssërevolucionittëmadhsocialisttëTetorit. Më 1922 qc botuar në gjuhënrusc një përmbledhjc mc pjesë të zgjcdhura np,a «(ijylistanb). Nëvitin 1957
nëBashkiminSovjetikubotuai gjillio «(jjylistani»i Saadiut. Nëkuadrincjubilcuttë700 vjetorittë bolimit lë«()jylistnnit» shlypi sovjetikshkroi gjat’ cgjërëmbijctën
26 Saadi Shirazi
dhc vcprat c poetit tc madh persian. Vcç kcsaj, para disa kohc u vu nc qarkullim nc Bashkimin Sovjetik cdhc njc pullë postarc që përmbantc portrctin c Saadiut.
Dukc ndcruar kujtimin c Saadiut shumë vëndc paqëdashësc të botës - bashkë me to cdhc vcndi ynë - ndcruan kujtimin e një gjcniu të madh humanitar në zcmrën dhc në
vcprën c të cilit vlon ndjcnja c një dashurie të zjarrtë, humanitarc: ndjenja e dashurisë për njcrinë.
Ky botim i ri i veprës madhore të Saadiut “Gjylistani dhe Bostani”, i treti, pas atyre lë viteve 60’ dhe 90’, mbështetet tërësisht në botimin e parë,
redaktuar nga Eqrem Biba, Ali Ilashorva dhe Pal Doçi. Teksti botohet i plotë, pa ndryshime, sipas origjinalit të përklhimit lë Vexhi Buharasë; janë bërë
vetëm disa ndreqje ortografike duke menduar se janë thjesht gabime shtypi, si bie jjala, njësimi i të njëjtës fjalë, harrimi i ndonjë shenje pikësimi etj.
B OTUESI
Shqipcronjcsi
GJYLISTANI
PjliSii Tli ZGJliDIIURA
HYRJE
Erës që fryn nga lindja dhe që shtron rrafsh livadhin, Ai' urdhër i ka dhënë që të shtrojë qilimin e
gjelbër si smeraldi dhe rcsë si mëndeshë të pranverës, i ka thënë që të mëkatojë bimët c njoma si fëmijë, në
djepin e tokës.
Drurët i ka veshur për bukuri me rrobat e gjetheve të hlcrta, si rrobat me stoli, që veshin njerëzit ditën
e nevruzil. Me l 'ardhur stinapranverë, u vë degëve mbi krye kësula lulesh me crë. Lëngu i kallamit të
sheqerit, mefuqinë e tij, bëhet mjaltë si qclibar i larë, ndërsa bërthama e hurmasë, me kujdesin e tij të
/utndarë hedh shtat dhe bëhet pemë me uratë.
PSE U SHKRUA GJYLISTANI?
Një natë po mendoja mbi ditët që më kishin shkuar dhe jctën, që kisha humbur më kot, po kujtoja i
lënduar. Me elmazin c lotë’ve lë mipo thyeja gurin e kolibes së zëmrës dhepo ligjëroja këto vargje që më
përputheshin mirëpër atë kohë:
Çdo ças nga jeta ikën një thërrime;
S’më mbeti veç se pak nga jeta ime,
Ti, që pesdhjetat mbushe dhe dremit, Së paku pesë ditët i vërtit!
Sa lurp kush shkoi dhe punën s ’e mbaroi! Daullja raj ky plaçkal s ’i ngarkoi. 1
1 'Zotl.
32 Saacli Shirazi Cljylistnni cllic Bostnni 33
I ëmbël është gjumi në mëngjes,

Por udhëlarin e këput në mes,
Kush lindi një shtëpi fiiloi me gas,
Por shkoi shpejt dhe tjetri erdhi pas.
Dhe ky, si ipari, trutë shumë i lodhi,
Shtëpis ’ asnjëri kulmin dot s ’i hodhi.
Dëborë është jeta dhe korriku
Po e shkrin, por agai s ’po zbret nga fiku.
Ti, që në treg po vete duar-bosh!
S’më ngjan ta mbushësh torbën sa një kosh.
Kush bimën ha të njomë që në arë,
Në kohë lëmi mbleth kallinj pa farë.
Pasi mendova thellë përmbajtjen e këtyre vargjeve, m ’u duk si më mirë që të tërhiqesha dhe të hyja nëskutën e vetmisë, të mënjanohesha nga rrethi i
shoqërisë, të mos dërdëllisja paskëtaj më kot dhe të mos flisja më fjalë të shëmtuar e dhembjeplotë.
Gjuhëpren i tërhequr në një skutë si fole
M’i mir ’është nga një burrë që s ’i ve dot gjuhës fre.
Një ditë prej ditësh, ashtu si ngaherë, m ’erdhi në shtëpi një nga nuqt ’e mi, të cilin e kisha pasur shok kur udhëtonim me karvane dhe kur mësonim në shkollë.
Sadoqë u mundua të më bëntepas vetiu me fjalë t 'ëmbla dashurie dhe sadoqë i zbrazi të gjilha ojnat dlie falël që të bëjnë për të qeshur, s ’i dhashë përgjigje dhe
as që e ngrita kokën nga gjuri, duke qënë i dalldisur në mendim.
Rcncja c daullcs sc karvanit, pas njcpushimi shum’ a p ak tc gjatci, lajmcrontc karvanin sc pushimi kishtc mharuar dlu: sc kurvani duhcj lu hclicj gali pcr impc
(Shi|ipcronjcsi)
Më shikoi në sy zëmërthyer e më tha:
Tashti që në gojë më ke mijëjjalë,
Ti folmë vëllako me mall, dashuri!
Se nesër kur vdekja përpara të dalë,
Ty goja të kyçet edhe në s ’do ti.
Njëri nga të afërmit e mi ja sqaroi atij çështjen duke i fliënë:
Saadiu ka vendosur që, alo pak ditë, që i kanë mbetur nga jeta, t’i kalojë në skutën e mënjanimit dhe të mosflasë me njcri. Prandaj edhe ti, në je i zoti, mblidhe
mëndjen dhe zër rrugën e largimit nga bota.
Asohere miku im i tha:
Për madhërin ’ e Zolit të vërtetë dhepër dashurinë që kemi IIU’ vjete, s’do ta ndjej vetën të qetë clhe s’do të luaj që këtej, vctëm se kur të më kesh folur ashtu
si ngaherë me dashuri të vycr. Ti e di mirëse, tëzëmërosh miqtë, është njëpunë epështirë, </(: e bëjnë vetëm njerëzit e pamësuar, dhe sa për benë që paske bcrë,
këtë mundesh ta thyesh lehtë duke e shpaguar sipas ligjit tc fcsë. Është pun ’ e padrejtë dhe s ’përputhet me gjykimin e njcrëzvet të mënçëm që palla e Aliut të
ndryshket në myll dhe yjuha e Saadiut të myket në gojë.
E di ç ’është gjuha në goj ’, o njeri?
Një Jcyçpër thesarin e çdo mjeshtërie;
Kur dera rri mbyllur, asnjëri s ’e di
Je shitës prej rruazash, a shitës inxhie.
Vërtet heshtjci për të urtët është nder, virtyt i rrallë,
32 Saacli Shirazi Cljylistnni cllic Bostnni 33
Por Jcur lipset thënë flaia, çoje zërin pa përtuar!

Vcç dy gjëra Jca në botë, që ta bëjnë mëndjen dhallë:
S flet sa ngrilur rri lcuvëndi, flet lcur bota Jca pushuar,
Kur dhe pci mua puna vete mbroth,
S ’më lca lezet që gojën Jcot ta loth;
Por kur të verbër drejt nga pusi pashë Dhe s ’nxora zë, mëkatit not i rashë.
Të inos e zgjasim, nuk m ’u ndëjt pa ifolur dhe asqë m ’u duk e hijëshme që të largoja fylyrën nga ai, se ishte me të vërtetë shok që më vinte pas vetiut dhe njeri i besës,
shpirt njeriu.
Ti vetëm asohere përfytesh me njeri:
Kur nuk të hyn në punë, o kur ke mëri.
S’më mbeti tjetër vetëm që tëflisja me shokun, dhefola; pastaj, duke shëlitur, duallëm jashtë qytetil. Jshte pranverë, të ftohtit e furishëm kishte rënë dhe kishte ardhur
koha e mbretërimit lë trëndafilave.
Këmisha gjethe drunjt na kishin veshur Si rrobe në bajram te djeml’e qeshur;
I vilit Xhelali ish buzëprilli,
Nga degët lart ja thosh bilbili shtruai;
Ndrij vesa si inxhi te trandafili,
Si djersa faqes vashës zëmëruar.
Natën vendosëm ta kalojmë në kopshtin e njëshokut tonë. Ishte një vënd i hijshëm me drunj çudiplotë qëgërshetonin majat gardh. Sikur t 'ishe atje do të thoshje se
dheu është shtruar si mozaik me copa qelqi të thyer dhe se. hardhitë lart në drunjtë janë mbërthyer si shënjëzat në qiell.
Një kopshl ku ujët ndrinte si pasqyra,
Në py/lth ku zogjt ’ këndonin melodi;
Ai kciq lule kishte ngjyra ngjyra Dhe /çy kaq pemë mbante mu në gji
Në hije drunjësh era e hazdisur Qilim kish shtruar ngjyrash të qëndisur.
Të nesërmen në mëngjes kur c pamë sc na vinte më mirë të kthcheshim në 'shtëpi. sc sa të rrinini kctu, vura rc sc s/ioku iin kishte mbledhur një prehër me trandafi/a
e borzilog, me zymbyla e jasemina tog dhe po priste të niseshim për në qytet. Duke e parë kështu, i thashë:
- Trandafil’i lulishtes, ashti si e di ti vetë, s’do të mbetet përjetë dhe nuk duhet t ’i zësh edhe aq besë trandafilishtes.
T’urtët kanë thënë: «për atë që s ’rron gjithmonë, të mos lcktiset zëmra jonë!»
- Po çfarë të bëj? - tha ai.
- Për tëjoshur ndjenjat e leçitësve dhe për të zgjeruar zemrat e tyre, — ja prita unë, — e kam në dorë që të shkrucij librin «Gjylistan»3. Fletët e kësaj do mos
dëgjojnë nga era e rrëmbyer e vjeshtës, as koha që vërtitet si rrotë do mos ta kthejë në dimër të stuhishëm pranverën e saj ëndjeplotë.
Ç’të duhet trandafili ty me vesë?
Ti nga «Lulishtja» ime merr njëfietë;
Se trandafili s ’rron veç ditë pesë,
«Lulishtja» ime çelur rripërjetë.
Me të thënë unë këtofjalë, ai derdhi përd/ie prehërin me trandafda dhe më mori në gji duke thënë: «zëmërbardhi e mban fia/ën e dhënë».
N’ato pak ditë u shkruan nja dy kapituj që flasin se si diiliel shkuar mirë me shokë dhe si duhet kuvënduar ëmbë/ me la. Kapitujt u shkruan në njëformë që t ’u vlejnë
atyre qëjanë tc zotët e gojës dhe t’u ndihmojë shkrimtarëve që shkruajnë bukur dhe rrjedhshëm. Fund’ i fialës, kur u mbarua së shkruari «Trandafilishta», në kopsht
kishin mbetur edhe ca trandafila.
Por e vërteta është se «Trandafilishta» quhet e mbaruar kur tëpëlqclict n 'oborrin e mbretit që ruan botën... drita e ndezur <• bu/arisë së zotit ushqimdhënës, kaso/lja
ku njerëzit rrinë të çkujdcsur nga brengat... fanari i polemit dritëbardhë si nur... Saad it, të birit t’Atabekul të madh... t’alij që është mbret i mbrctcrvc t'Arabisc c t’lranit,
mbrct' i tokës dhe i detit,
1 ((jylhliin (pciMslil) ImiHliililiditr OMC IIIII.HIIU' (Slu|ipilroujësi).
trashëgimiar i mbretërisësë Sulejmanit, Muzaffercttin Ebu Bekr- it, i biri i Saad Zengjiut... Libri quhet i mbaruarpo t’i hyjë në zëmër këtij dhe po të dojë që të na bëjë një të
rnirë, duke e vështruar me bishtin e syrit mbrelëror...
Por prapë, nusja e mendimit tim, libri, duke mos qënë i bukur, do mos ta mbajë kokën lart dhe do mos t ’i ngrejë sytë dhëmbjeplotë, që i ka ulurpërdhe e turpëruar.
Po ashtu do mos vezullojë si drila në rrelhin e njerëzve zëmërdlirë, vetëm se kur të zbukurohet me pëlqimin si stoli l’Emiril të math... që është mbështetja efronit të
mbretërisë... lavdia e shtëpisë mbretërore të Persisë, krahu i djathtë i mbretërisë, Ebu Bckrit, birit t’Ebu Nasrit, të cilin e mbajnë në gojë për të mirë njerëzit e mëdhenj, ku
janë e ku sjanë, dhe është një njeri që ka pështjellënë vetë vete virtyte të gjëra pa anë.
PSE NUK SHËRBEJ TE MBRETI DEIE PSE PËLQE VA VETMINË
Arësyeja pse jam larguar dhe pse s ’para dukem për të shërbyer andej nga oborri i madhërisë së tij mbretëror është kjo:
Një ditë disa njerëz të ditur të Ilindisëpoflisnin për vetijat e bukura të Buzurxhmihr-it. Si e shoshitën mirë punën, më në fimd, tjelër lë metë nuk i gjetën, vetëm se këtë,
që është i përtuar nëtëfolur, dua lë them, kur kuvëndon, mendohet shumë, kështu që tjatrit i duhet lë presë një kohë të gjatë gjersa ai ta ketë mbaruar të gjithë jjalën. Kur
i vajtën në vesh këto fjalë liuzurxhmihrit, tha: «Eshtë më mirë të mendohem se çfarë do të thcm, se sa të pendohem dhe t’i bije kokës me grusht duke ihënë: «ç 'pata
qëfola»
/ urti i rrahur mc uthull, mc vaj,
Mcndohct pcrpara, hap gojcn pastaj:
Pa qënë thelluar, mos nxirrni ju zë!
Dhe thoni të mirën, pse vonë s ’ka gjë.
*
Ti rrihe mendimin, pa frymën lësho,
Pusho, sa pa thënë të tjerët «pusho».
Nga goja mbi kafshët u bëre i parë,
Më nder ka një kafshë në s ’fole ti mbarë.
Po vaj ha/li përpara madhërisë suaj mbretërore — bëfshi lart e më lart, që jeni vëndi ku mblidhen njerëzit me zëmër si drita dhe të diturit me dituri të thellë si deti.
Në qoflë se do të guxoja e tëflisja përpara jush, asohere do të bëja një punë të pahijëshme epa lezet dhe do të bëhesha si ai njeri që do të sillte një plaçkëzë pa kimet
përpara Azizit. Urupi nuk vyen as sa një thërrime elbi në tregun e xhevahirëve, as bën dot dritë qiriri përpara diel/it dhe minareja e /artë duket e vogël dhe e rrëgjuar
përpara Elbrusit.
Atë që ngriti kokën si i madh,
Armiqët e rrethojnë si një gardh.
Azal mbi dhe ka rënë ky Sadiu,
Në luft’ azatin, jo, s ’efton njeriu.
Në thursha lule, s ’thur si në bostan,
Në jam i bukur, s ’jam si në Kanan.1
Lukmanin e urtë e pyetën një herë:
- Nga e mësove urlësinë?
— Nga të verbërit, - u përgjigj ai, - se këta, pa njohur mirë vëndin nuk e hedhin këmbën.
Arabët thonë: më parë mendo da/jen, pastaj hyrjen!
Njëherë provoje nëje bërë burrë, plot. goja, paslaj çap e martohu!
1
Kannm rslilo nklheii i lusulii osc .losclit le bukur ll ; Biblcs dhc pikërisht Isëtu c ka Ijulbti pooti. (Shqipci'onjiisi)
38 Saadi Shirazi
Ndonëse në luftë shkrifet gjelkokoshi pehlivan S’i krekoset dot petritit, që ka thonjtë si çelik,
Kur zë minë, macja jonë është trime si luan,
Por si miu do të trëmbet kur ka tigrin si armik.
Me gjithatë, duke ditur se sa të gjerë janë nga shpirti njerëzit e mëdhenj, të cilët bëjnë sikur nuk i shikojnë turpet e atyre që kanë nën vete dhe nuk i zbulojnëfajet që
bëjnë njerëzit e vegjël, muarëm guxim dhe mblodhëm në këtë libër në formë të shkurtër disa nga gjërat e rralla, nga ato qëjanë shkruar më parë, nga rrëfenjat, vjershat
dhe nga jeta e mbretërve të kaluar, duke humbur në këtë punë njëpjesë të mirë nga jeta e dashur që s 'blehet meflori. Ja, kjo është e tërë historia e Gjylistanit.
Shekuj do rrojnë vargjet edhe shkrimi Por unëpluhur dheri n ’hapësirë;
Desha që pas të mbetet veç kujtimi,
Se shpejt, po, vjen e shkon, ah, jet ’ e vdirë;
Një zëmërmirë tretur nga lendimi Për murgjët nesër ndofla lyp mëshirë.
KAPITULLI I PARË MBIJETËN E MBRETËRVE RRËFENJË

Njc nga mbretërit e Ilorasanit na paska parc n’ëndër Sulltan Mahmudin, të birin e Scbuktcginit, nj ëqind vjet pas vdekjcs së tij: i tërë trupi i ishtc zbërthyer dhc bërë dhc. Vctëm sytë
ishin gjallë, vërtitcshin në gropëzat dhe vështronin vërdallë. Të mënçurit nga të katër anët c botës dhan’e muarën dhe s’mundën t’i jcpnin udhë ëndërës. Më në fund, një dervish i ra në ‘të
ëndrës dhe tha: «mbreti shikon i dhëmkosur cdhe sot e kësaj dite se si mbretërin’ e tij po e gëzojnë tëtjerët».
Sa njcrëz emëmdjerë në dhe varrosën thellë,
Sa shënjë gjallërie mbi dherin më s’u mbeti,
Stërvinën që ja dhanë sot dheut posi shpellë,
Aq shum’ c hëngri dheri, sa eshtërën ja trcti;
Nushirevan’i mirë me emër rron në botë,
Dhc pse ka shumë kohë që jete perëndoi...
Ti jetës shtrydhja lëngun dhe bëj të miraplot;
Kam dëgjuar se një bir mbreti kishte pasë qcnë i shëmtuar dhe i rrëgjuar në trup, kursc vëllezërit e tij: të pashëm dhe me shtat lë gjatc si sclvia. Një herë i ati e kishtc vështruar me
çpërfillje, si njcri qc s’ngre kandar. I biri e kishtekuptuar mc sqojtësin’ c tij të mprehtc dhc i kishte thënët’ct: «dijc, o baba, se tëjesh i shkurtër dhe i mënçëm, ëshlë më mirë sc sa lë jcsh
i gjalëdhe lui gardhi nga
RRËFENJË
Përpara se të thonë: «akcili sot mbaroi»!
mëndja. S’mund tëthemi sc ajo qëkashtatintëgjatësi selvia, duhet të ketë cdhe vleftën të shtrenjtë si inxhia». Arabët thonë: «dclja është c vogël, por e pastër bylyk, ndërsa clcfanti është i
madh, por i përlycr».
Si mal ’ m’i vogël është Turi,
Por pranë Zotit ndrin si nuri.
Do ta kesh dëgjuar; i urti i tretur Trup ’ c - mëndj e trashit si i tha nj ë hcrë:
«Kal’ i arabisë dhc në s’ka vërtik,
Mbi kope gomarësh të madh c ka nderë»
Mc të dëgjuarkëto fjalë, i ati kishtc qcshurdhc tëmëdhenjtë e mbrctërisë i kishin pëlqycr shumë, kursc të vëllczërit ishin bërë zj arr nga zcmërimi.
Gjersa ti fjalën thënë s’ke ndër nc,
Jc kallp a jc flori, s’e dimë ç’jc,
Çdo pyll mos thuaj është vënd i shkrctë,
Sc ndofta tigri brënda po na fle.
Kam dëgjuar sc n’atë kohë e sulmoi mbretin një armik i fortë. U përlcshën të dy ushtritë. I pari që ngau kalin nga fusha e luftës ishte ai djali. Dukc u nisur përnë luftë, ai tha:
S’jam i tillë që në luftë të më shohësh ti kurrizin,
Jam ai që pluhri, gjaku kokën time do stolisë;
Kush vërsulet në betejë, los mc kokëzën e tia,
Kush kërcet nga fush’ e luftës, los me kokën e ushtrisë.
Vetëm kaq tha dhc u hodh mbi ushtrinë c armikut. Si rrokullisi përdhc disa nga trimat e sprovuar, i doli t’ct përpara, dhc pasi i hëri nderimet c duhura, duke i puthur dorën, i tha:
O ti, që syrin tënd s’ta mbusha unë!
Mos thuaj: sc trupi qënka ndcr, lavdi!
Në luftë kal’i lchtë hyu nëpunë,
Jo kau barkuir fryrc si lubi.
Thonë se ushtria c armikut ishtc si mizë lisi, kursc këta të tj crët ishin pak. Prandaj një tabor nga këta po matcj që t’ua mbathtc këmbëve. Asohcrc djali lëshoi një britmë të fortë dukc
thënë: «mbahuni, bre burra, dhc mos i vishni rrobat c grave!». Mc të dëgjuar këto fjalë, ataundczën nëkulm dhc aty për aty uhodhënnjëhcrësh në sulm. Kam dëgjuar sc po atë ditë korrcn
fitorc mbi armikun.
Mbrcti, i gëzuar, c puthi në ballë të birin dhc c shtrëngoi në gji me dashuri. Që nga ajo ditë ai filloi ta dontc më shum’ c më shumë, aq sa c bëri cdhc trashëgimtar të fronit. Mirëpo të
vëllezërit sa s’plasën nga rcsa dhc i hodhën një ditë hclm brënda në gjcllë. Kur djali u ngrit që të hante bulcë, c motra që kishtc parë çdo gjë nga çardhaku, i bëri shënjë të vëllait dukc
përpjckur flegrat c dritorcs. Djali c kuptoi dhe c hoqi mc një hcrë dorën nga tava dukc thënë pastaj: «S’është punë që bëhct që të vdcsin njcrëzit e ndjerë dhc në vënd të tyrc të rrijnë ata që
janë vulëhumbur, pa vlerë».
Kur i thanë mbretit sc çfarë ki shtc ngj arë, ky i thirri të vëll czërit c djalit dhe i qërtoi si duhcj. Pastaj, çdonjërit, kokë më kolcë, i caktoi një krahinë ngambrctëria c ti. Mc këtë punë
kështu furtuna kishtepushuar dhczjarri i grindjcs midis vëllczërvcishtc shuar. S’c s’kanë kot t’urtët: «Dlrjetë dcrvishë të varfcr në një qilim flcnë për bukuri, kurse dy mbrctër nuk i nxë një
mbretëri».
Dhe në martë ky dcrvishi një kafshatë,
E ndan gjysmën ndër të varfcr si dhuratë.
Dhc një mbretëri n’i zëntë dora mbrctit,
I qan zëmra për një tjctër vënd të shkretit.
RRËFENJË
Tc porta c pallatit t’ Ugullmishit kam parë një herë një djalë oficcri. Ishtc aq i zgjuar dhc mëndjchollë, aq i mprchtë dhc gjykimlhellë, sa s’mund të rrëfehct mc gojë. Ndonësc i vogël,
i shkclqcnin nëballëshënjalcmadhcrisësërrallë.
Mbi kryc lart nga mënçuria,

Si yll i shkreftc lumturia.
Tc mos c zgjasim, ky djalc i hyri nc zëmcr mbretit, se ishte i bukur nga shtati dhc i lartc nga shpirti, dhc t’urtct kanc thcnc: «1 pasur bchcsh mc dituri, jo mc flori dhc i madh bchcsh
mc mcndjc, jo mc moshc». Shokct c tij plascn nga rcsa, c paditcn pcr tradhcti dhc u munduan mc kot qc ta humbisnin nga kjo botc.
Ç’do tcbcjë ty armiku,
Kur mbas tcjc shkrihct miku?
Një ditë mbreti c pycti:
- Psc vallë këta nj.crëz të duan të ligën?
-Në hijcn c madhërisë suaj, -upërgjigj ai, — jam munduar dhc i kam kënaqur që të gjithë, përvcç rcsëtarëvct, të cilët s’ngopcn vctëm sc po të rrczohem në grcminë.
Të mos thycj zëmër njcriu, vctëm kaq kam në dorë,
Nakannadhit s’kam ç’ti bëj, ai vctë digjct zjarr.
V dis po deshc të mos vuash, ziliqari mc këmborë!
Sc nakari - është lëngatë, që shërohet veç në varr.
...B ç’faj na paska dielli syndriçuar,
Sc s’shch syr’ i lakuriqit të mjerë?
Më mirë njëmijë sy të tillë shuar,
Sc sa diclli sipër faqc - stcrë.
RRËFENJË
I thanë një herë Hurmuzit kryestolisur me kurorë: - Çfarë kuptovc nga vczirët c babajt tënd që dha urdhër t’u hcdhin prangat?
- Nuk kuptova ndonjë gjë për të qënë, - u përgjigj ai, - vctëm pashë sc u ka liyrë thellë në zëmër firika që kanë nga unë dhc s’para u zënë bcsë zotimcve të mia. Më shkonte mëndja sc
mos këta vcndosnin lë më vrisnin nga frika sc mos u bëja unë mlnnjc lë lccqe. Prandaj shko'va pas Ijalëssë l’urlëvc, qëkanëthëiu;
Ki frikë nga njëri që frikën ta ka,
Sikur dhc të thycsh dhe njëqind posi ky! Apo nuk c shch sc kur kcq ka maçoku Mc thonj ’ ia nxj crr tigrit sytë që të dy. Ndaj gjarpri barinë në këmbë c kafshon, Sc trëmbct sc mos ky i
shtyp kok’ c sy.
E di ç’ i tha nj ë Zal Rustcmit trim?
Mos thuaj është miz’annikuim;
Sc po të shtohct ujët në burim,
Përlan dcvc c barrë mc rrëmbim.
RRËFENJË
Një mbrct arab na u sëmur në moshë të thycr. Në një kohë kur ai e kishte prcrë shprcsën që të rrontc më, hyri pa pritur nga dcra njëkalorës dhc i dha lajmin egëzuar dukc i thënë:
«nëhijc të madhërisë suaj pushtuam aksh kala, armiqtë u zunë robër dhc të tëra ato visc, mc ushtri, mc popull, hynë nën urdhërin c madhërisë suaj».
Kur i dëgjoi këto fjalë mbrcti, pshcrëtiti thcllë i dhëmkosur dhe tha: «Ky lajm s’është për mua, por ndoshta për armiqt’ cmi. Dua të them për ata që do të trashëgojnë mbrctërinë time».
Në këtë të vetme shpresë më shkoi jcta si flori:
Të më kryhcj çdo dëshirë që m’u ndez në kraharuar;
Ja, dhc shprcsa sot më qcshi, por më kot, sc unë c di Që s’kam shpresë të më kthchct jcta që ka fluturuar.
'k 'h -k
Ja, vdckja i ra daulles për të ikur,
Shëndctn’i lini kokës, syt’ emi!
44 Saadi Shirazi
Gjylistani dhe Bostani 45
O duar, ilër’ c krahë, ju tëgjithë Puthuni sot mcmall cdasluiri!

Armikti i shprescs, vdckja, ra mhi mua,
() shok, knjtoinc mu në vaii lë zi!
Nc gjum’ e shkovajctën aq lc dashur, Ndaj, shok, lc thcm si unë ti mos fli.
RRËFENJË
Një herë më një kohë i pata shërbycr varrit të profetit Jahja që ndodhct në xhaminë c Damaskut. Një ditë takoi që të vinte për zijarct njëmbrct arab, i cili njihej mcgishtpërpadrcjtësin’
e tij. Me t’ardhur aty filloi të falcj c të iutcj dhc pastaj i thirri Zotit që t’i plotësontc atë që i dontc zcmra.
Si mbaroi nga lutjet, u kthyc nga unë dhc më tha:
- Si dcrvishë të mirë e të dlirë që jeni, kujtomëni ngadonjëhcrë dhe vështromëni mc dhëmshuri, sc, bcsa, s’më zë gjumi kur kujtoj armikun që s’do të dijë farc për mua.
Dhcun’ japrita:
-- ICi mëshirë për popullin c varfër e të pafuqishëm, që të mos hcqësh kcq nga armiku i fuqishëm.
Me krahun e fortë çelik, me llërën që shëmb edhe murë,
N’i thcve ti krahun të mjcrit, ti rëndë gabove, o burrë;
Në frikë të rrojë scicili, që dhëmbje më s’ka për të varfër
Sc pakëzë këmba t’i shkasë, njeri s’i jcp dorën, jo, kurrë.
Të ligën si farë kush mbolli dhc priti të vjclë të mirën.
Mc ëndër ka rojtur budalli, ka lodhur dhe trut’ c sëmurë.
Pambukun ti hiqe nga veshi dhe jepi të drejtën njcriut!
Në mos, po do vijë një ditë dhe e drejta shpërthcn si një
gurrë.
***
Si pjesë c një trupi mbi dhc njcrëzit janë,
Se brumn’e krijimit të njcjtë c kanë.
Kur lcoha një pjesë godet mc tërbim,
As shoqet më s’kanë pastaj ngazëllim.
O ti, që s’dhëmkosc, kur tjctri hcq zi,
Më kot ty të quajn mc cmrin njcri!
RRËFENJË
Në Bagdad pat ardhur një hcrë një dervish jcrcmi, të cilit i dëgjohcj lutja tc Zoti. Mc ta marrë vcsh Haxii -xhaxhi Mizor i Jusufit, dërgoi c thirri dhe i tha:
- B ëna nj ë lutj e p cr të m i rën time, o d ervish!
Dhc dervishi ngriti duart duke thënë: — O Zot, mcrri shpirtin!
-E çfarë lutjeje ështëkjo, nëkcperëndi? — i thaHaxh-xhaxhi.
- Kjo është një lutje që është c mirë cdhc për ty cdhc për të gjithë muslimanët, - ja priti dcrvishi.
O trim, që shtyp kaq shpirtra nënë vctc!
Gjcr kur kështu: shkrcto c përvëlo?
Ç’të vlcn sc qënkc zot mbi tok’e detc?
Më mirë vdis dhc botën mos lëndo!
45 Saadi Shirazi
RRËFENJË
Një mbrct, që i binte më qafë njcrëzisë, pyeti një hcrë njc njcri të pcrëndisë sc, nga të gjitha faljct që bëjnë njcrëzit çfarë do 1 ’ishte më e mirë te zoti.
- Po - iu përgj cgj nj criu i mirë, - falj a më c mirë është aj o që ti lë flesh gjcr në drckë, kështu që gjatë kësaj kohc të mos mundësh t’i bësh kcqbotës.
Pashë një mizor që flinte gjer në drckë.
Thashë: «qoftëjet’emotnëgjum’i shtrirë»!
Çdo njcri që ka më nder fjetur se zgjuar,
Ç’c do jctën? Vdckja është camë mirë.
RRËFENJË
Kam dcgjuar sc njc mbrct piu një natë gjcr në mëngjcs. Si hodlii qelqin c liindil, kcndoi kcto vargje:
46 Saadi Slutazi Gjylistani dhc Bostani 47
S ’ka pcr mua mbi dhc lumtcri si tashti,

Jct’a vdckjc s’mcndoj, frikc s’kam nga njeri.
Njc dcrvish i varfcr, qc flintc lakuriq jashtc nc tc flohtc, i dcgjoi kcto fjalc dhc ja priti:
O ti mbret, qc mbi dhc si ti fat s’ka njeri!
Thcrn zi s’paskc ti, po dhc nc s’kcrni zi?
Mhrctit i crdhi rnirc kjo fjalc, mori njc qcskc mc florinj dhe ja nxori nc dritare tc varfcrit dukc i thcnc:
- Dervish, hapc prchrin!
- E ku ta gjcj prchrin? Unë skam rrobc nc trup, - iu pcrgjcgj i varfcri.
Mbrctit i crdhi mc tepcr kcq kur c pa ashtu nc ditc tc pikcs; shtoi mbi qeskën me florinj cdhc njërrobë dhc ja dërgoi të varfcrit. I varfcri i mori rrëmujë këto para dhc i prishi brënda pak
kohe. Si i mbaroi të gjitha, crdhi prapë nën strchën c pallatit të mbretit...
S ’u qëndron para në dorë Frclëshuarve çapkënda,
As durimi ndër daslmorë,
As dhc ujt në shoshë brënda.
Mëndjefyellin, që mban ndczur Ditën llambën me fltil,
Shpcjto lcini për ta parë Pa vajguri në kandil.
*
S’i shohim kurr’ arabët buzëtharë,
Të pijnë ujt’c krypur si shëllirë;
Por ujin si ergjendi me ta parë.
Vërsulen zogj enjerës ctjc-shkrirë.
RRËFENJË
Një hcrë qc pushuar nga puna një vczir, i cili pastaj hyri në rrethin e jcrcminjvct t’urtë. Ndëjtja mc këta njcrëz t’uruar la vragë të thel 1 ë në shpirtin c vczirit.
Më vonë mbrcti na u zbut dhe urdhëroi që të mirrcj sërishmi nc punë. Mirëpo vcziri nuk dëgjoi dhc i tha: «Më mirë i pushuar sc sa lcapicë mc punë ngarkuar».
Ataqë jetën në një skutë c kalojnë,
Kaq gojë njcrzish mbyllin, dhëmbë qensh dërmojnë. Sc sa deftere grisin, ç’lapsa copëtojnë,
Dhc dhëmbjc më nuk ndjcjnë, sharjc më s’dëgjojnë.2
- Mirë, - i tha mbreti, - por ncvc na duhct një njcri i mënçëm si ti, që të mundct ta qeverisë vëndin.
- Njcriu i mënçëm ka një shënjë, që tregon se mc të vërtctë ësht’ i këtillë, —ja priti vcziri, - kjo shenjë është që ai të mos hidhct farc në këto punë plot mc andralla.
RRËFENJË
... -Punajote-i thashë, - është si ajo përralla e dhclprës:
Dhclprën e panë një ditë që po bridhtc me vrap, hcrë bintc përdhc, hcrë ngrihej. Dikush e pyct:
- Ç’të ka gjetur që je trëmbur kaq shumë?
- Më zuri vcshi - iu përgjegj dhelpra, - sc po zënë dcvetë angari.
2
Sc sa i molcpsur duhct tc kctc qcnc ambicnti shoqëror n’Iranin c kohcs sc Sadiut, kjo kuptohct nga I'akti se pocti, i cili nc parim ka qënë kundrajctës së mbyllur të
kallogjcrëvc, është i shtrënguar disa hcrë të predikojë jetën c vctmisë. Natyrisht mcndim ct c Sadiut duhct të kuptohcn në suazën e kushtcvc shoqërore politikc të kohës në të
cilën rroi ai. Kur prcdikon doiëhcqjen nga vcpi imtaria shoqërore c politikc, ai ka parasysh kohën c lij, MC li : i'ilcii cshlc vështirc l’ushlrosh njc vcprimlari të kctill ë pa
rrczikuar pcrsonalilctin illic karaklcrin vctjak. Dhc pocti cshlc shumc moralisl. (Shijipi I O I I | C M )
- Moj shushkc, po ç’ke të bcsh ti me devenë? Pastaj hanc ti, hancdcvcja!

- Pusho, - tha dhelpra, - po sikur tc ngrihcn ata qc s’më duan dhc të thonë mc qëllim të lig sc kjo është deve: pastaj, si të më zënë, kush plasi të më shpëtojë dhc të pycsë sc si vajti
puna imc; sa të vijë tirjaku1 nga Iraku, ka mbaruar ai, që c kafshoi gjarpëri.
Kështu është cdhe puna jotc: është c vërtctë sc jc njeri i ndershëm, bcsimtar, i mirë, zëmërdlirë, njcri i bcsuar, mirëpo ç’të bësh sc rcsëtarët kanë zënë pritën, kursc ata, që duan të
bëhen kështu apo ashtu, janë tërhequr nënjë skutë dhepresin ditën... E kush do të guxontc të hapte gojë dhc të flistc mirë për ty, sikur këta njcrëz të ngrihcshin dhc të shtrëmbëronin sjelljen
tënde të bukur dhc pastaj të hyjc në gojën c mbrctit, të qortohcshc rëndë dhc të hiqjc njëmij ë mundimc?
Prandaj, më dukct sc është më mirë për ty që të mbash përkorjcn, që është mbrctëri më vctc, dhc të hcqësh dorë nga dëshira për t’u bërë këndes mbi të tjcrët.
Dcti ka të mira, visarc në gji,
Por në deshe jctën, anës shlco c rri!
Ja anës inxhi rnc dy duart Do mblcdhë agai mc gas,
Ja vdekur një ditë në brcg E hcdh ky i rrëmbyeri tallas.
A nuk e di sc pranga sheh në këmbë,
Kur fjalën c të urtit hcdh për dhc?
Në s’c duron dot thumbin që të dhëmb,
Mos ngit ahcrc cfurkun në folc.
Sa është njcriu i madh kapcdan,
Mc dorë në zëmër c mburrin si mbrct; Por dita në ardhtë që këmba t’i shkasë, Të gjithëi japin tështymën nëdct.
Nuk vjen tc fakiri njcri që t’i thotë:
«Për vrcsht c për tokë ti jcpna vergjinë»!
RRËFENJË
Tregojnë se nj ë ditë po i piqnin në hcll nj ë mish Nushirevanit lë Drejtë, që kishte dalë për gjah. Mcqcnësc s’kishin kripë, dërguan një sejmen në fshat që të mirrte ca. Kur po niscj
djali në fshat, Nushirevani i tha: «kripën blije me lekë! që të mos bëhct zakon grabitja dhe të mos shkatërrohet fshati».
- Çfarë do t’i bëhej fshatit për kaq gjë? -i thanë njerëzit e tij. Dhe aiupërgjegj:
- Thcmeli i mizorisë në fillim është i ngushtë dhe i cekët, mirëpo kushdo që erdhi pastaj i shtoi nga një gur, gjersa ai u trash dhc u bë kaq sa është sot.
Nga kopshti i popullit mbreti njëmollë kur fut në gunnas,
E çkulin nga rrënjët drurin sejmenët c tija nga pas;
N’i ardhtë mirë njëmbreti tri vczë tëhajë pa ligj, l Jshtria njëmijëzë pula si varg në shtiza përplas.
1
(jnztorci: komikc ic tuicntuar c|c mbnnin nc pnllalc mbretcril c lindjcs pcrt’u tlcliyci (Slii|ip(!ionjc'ii).
Qëndro krenar dhe nderin mos ja rrëzo ti shtatit! Shakatë ua lër-o gaztorve1 të pallatit.
Ose rri i qetë me dert e mc lotë,
Osc shtroja korbit përpara mëlçinë!
Më kot mos të sillcsh kur thirrur s’të kanë - Në dcrë të mbretit, cmirit, vezirit!
Se qcni dhc rroja të huaj po panë:
E zë njeri jakës dhe tjctri pëqirit.
1
I n jnk (pcrsislil) kiuulciliolm (SlK|ipcconjcsi).
S’do rrojë, jo mizori jctë fcrrë,
Por nëma do t’i rrojëshckuj sterrë.
*
Vdiq Karuni, s’la nishan,
Me dyzct odaflori;
Po nuk vdiq një Nushinvan,
Sc la cmër si inxhi.
*
Nga e drejta mal i bëhct zemra zotit të vërtctë. S’kam dëgjuar të humbasë një njcri pse qe i drejtë.
MËNÇURI
Thonë sc i pari mbi të gjitha kafshët është luan krenari dhe më i humbur nga gjëja e gjallë është gomari. Mirëpo, po të pyesësh njcrëzit e urtë, gomari, që mban ngarkesë në kums,
është më i mirë nga luani që c çqycn njcrinë e batërdis.
Pse s’qënka gomari mc mënd pchlivan...
Gjersa më mbar drutë, e kam kapedan;
Gomarët dhc qetë që barrën durojnë,
Lëvdohen mbi njërzit që njërëz mundojnë.
*
Dhc në paskc krah të fortë dhe në je i madh nga shkalla, Mos ha gjën’e fukarasë ti krenar c me dajak!
Kock’e fortë mund të hidhet mun në fyt, por ke andralla,
Scpsc barkun do t’ta shpojë sa të shkojënë stomak.
*
Nuk më dalin mëndjes vargjet që më tha Një bari që mantc lila anës Nili:
«Nënë këmbën tëndc mizat ashtu vuajnë,
Si do vuajc ti nën këmbën c një fili».
RRËFENJË
Një hcrë iku edhc mori arratinë një nga skllevërit c mbretit Amr Ibni Lcith. Njcrëzit c mbrctit, dukc i rënë pas gjunnës, c zunë dhc c prunëpërpara të zot. Vcziri, i cili ushqente ndaj
skllavit një iarë armiqësic të fshehtë, kërkoi. që të vritcj skllavi i shkrctë, sc po të vcprohcj kështu, thoshte ai, nuk do tëmermin guxim skllevërit c Ijerë të bënin atë që bëri ky.
Asohcrc skllavi i varfcr iu fal Amrit duke vënë lcokën në tokë dhctha:
Atë, që zot pëlqeve ti
E kam mbi kokë-a hclm a lot -
Ç’dava tëbëjë skllav’i zi
Kur gjyq, ferman i ka imzot?
Mirëpo, me që jam rritur me bukën c kësaj shtëpije hanedanc, nuk më vjcn mirë që të vuash ditën e gjyqit për shkakun tim.
Po të jctë sc c keni bërë tet’e dy dhjctë që të humbisni një copë skllav të shkrctë, asohere, të paktën, më vrisni brënda ligjit të sheriatit, që të mos vuani ditën c arcsatit1.
I mahnitur mbreti i tha:
- E si u bëka pas ligjit të shcriatit?
- Lcj omë, - iu përgj cgj skllavi, - që ta vras vczirin, pastaj urdhëro që të më vrasin mua; asohcrc do tëmë kesh vrarë me të drejtë.
Mbrcti dukc qcshur u kthyc nga vcziri c i tha:
-Eç’thua?
- O zot’ i im, - u përgj cgj vcziri, - për shpirtin e atit tuaj mbretëror që po prchct në varr, lcrc të shkojë ky i paudhë, që të mos më hcdhë cdhc mua në grcminë. Faji është i imi që nuk
moraparasysh Ijalën c t’urtëvc të lashtë:
N ’i shpallc luftë burrit që vërtit qysqinë,

Ti kokën tëndc thcve, sc nuk patc kokë;
1
Diiu c uicsutil: Dilu o Kiyqit mc jcliiii c porjclmc, simbus Islamizmil (sh(|ipilmiij»‘si)
52 Saadi Shkazi Gjylistani dhe Bostani 53
Armikut shtizën drejt n’i hodhe vetëtimë,

Kujdcs, nishan mos rri, se viik të shtriu për tokë!
RRËFENJË
Një njcri zëmërzi, siç c trcgojnë, na paska pasur zakon që t’ua blinte drutë me të përdhunë dhc për pesë para druvarëve të varfër dhe t’ ua shiste shtrënjtë njerëzve të pasur, po me të
përdhunë.
Kur ka kaluar aty pari një i urtë zëmëmdritur i paska thënë:
A mos gjarpër je ti, që kafshon
Kur shikon nj ë nj cri?
Apo je kukuvajkë e rrënon
Ku vajton ekuni?
*
Dhc psc shkuaka foca sot te ne,
S ’të shkon tc zoti ynë syrrufe;
Në s’do që nëma qicjsh të dcgdisct,
Ahere mos mundo njeri mbi dhë!
Mizori zëmërzi na qënka zëmëruar nga këto fjalë, paska rrudhur fytyrën dhe asqë e paska shikuar fare njcrin’ e mirë...
Por, ja, njënatë na i paska rënë zjarri në gjelltore dhe që këtej paska marrë edhc qilari, që ishte mbushur plot e përplot me dru. Zjarri kishtebërë shkrumb e hi jo vetëm dmtë, por edhe
të gjithë pasurinë e tij, duke e bërë që të lante duart nga shtresat e buta si mëndafshi dhet’ulej paskëtaj mbi hirin enxehtë.
Se si paska qëlluar që të shkonte afër tij po ai njeri i mirë dhe t’a dëgjonte mizorin që po u thoshte njerëzve të tij:
- Nuk e di nga më ra ky zjarr në shtëpi!
- Nga ahu i zëmërës së fukarasë, - i paska thënë njeriu i mirë.
U ruaj nga ahu i zemrës me plagë,
Se plaga në fund shpërthcn për lcbet!
Sa mund mos goditni një zëmër njeriu,
Se ahu një botë përmbys si tcrmct!
Nuk dj eg flaka aqë shumë,
Kur në barin bij e zj arr Sa djcg ahu i njcriut,
Q ë j a b ënë j ctën varr.
*
Ndaj zogu i quajtur huma
Mbi zogjtë shkëlqen ai madhështor,
Se vctëmë eshtëra ha,
S’godct mu në zëmër frymor.
MËNÇURI
Mbi kurorën e Kajkhosrovit ishin shkruar këto vargjc:
Sa jet’ e breza pa mbarim dhe nj erëzia,
Mbi cshtrat tona do të shkojë përmbi dhc;
Ashtu siç erdhi, bir pas biri, gjer te nc,
Ashtu do shkojë ndër të tjerë mbrctëria.

RRËFENJË
Tregojnë sc njëri një herë ishte aq i zoti n’artin e mundjes sa ua kishtc kaluar që të gjithëvet. Dinte në majëtë gjishtrinj ve trcqind e gjashtëdhjetë stile të përsosura dhe për çdo ditë
ndeshej me një stil të vcçantë. Duket se në mes të aq nxënësve që kishtc ai, zëmra e tij kishte anuar nga një nxënës i dashur dhe i bukur si drita, të cilit i mësoi
treqindepcsëdhjetëenëndëstilccmarifetendeshjeje. Vetëm një marifct nuk po ja mësonte, e shtynte i përtuar me sot me nesër.
Të mos c zgjasim, nxënësi u bë i përsosur në mjeshtrin’ e mundjcs dhc në forcën truporc, aq sa asnjcri nuk mund t’i dilte përpara. Mirëpo iu rrit mëndja, sanjë ditë i thambrctit:
«nëqoftë se unc e nderoj dhe i bëj udhë ustait tim, këtë e bëj psc është më i madh nga moslia dhc pse më ka mësuar, por, po lë jclë për fuqi, s’jam m’i pakël nga ai dhc n’arlin e mundjes
jcmi njësoj». Mbrctit
nuk i erdhi mirë kjo sjellj c c papëlqycr e nxënësit dhc urdhëroi që të dy bashkc, nxënës c usta, të ndeshcshin në dyluftim. Për këtë punë zgjodhën një vënd të gjerë, ku bashkë me
mbrctin, crdhën cdhe parësia si cdhc njcrëzit e mëdhcnj të mbretërisë.
Djali dolli në fushë si ndonjc clcfant i ndërkrycr dhc mc një hijc të rëndë, saqë mund të shkultc cdhc malin, sikur cdhc prcj hckun të ishtc ky.
Ustai c pa sc nga fuqia nxënësi e hantc atë, prandaj iu vcrvit dukc përdorur atc marifctin c rrallë që c kishtc mbajtur të fshehtë nga nxënësi. Djali e pa pisk këtu dhc asoherc ustaj e
ngriti me të dyja duart nga toka, c çoi pcshë n’ajr, mbi kokë dhc pastaj e përplasi në tokë. Të gjithë ata që u ndodhën aty lëshuan një britmë të madhe.
Mbrcti urdhëroi që t’i jcpcj ustait një rrobë ndcri si edhe të darovitej në tëholla. Sa për djalin, ai urdhëroi që të qortohej rëndë.
-Ti na u kapardisc pa turp sc do të vijc poshtë ustanë tënd, që të ka hapur sytë dhc më në fund as kësaj nuk ja dollc në kryc, e qortoi mbreti.
— O imzot! — i tha djali, - ustai im nuk fitoi kundër mcjc se ishtc më i fortë nga unë në trup, jo. Ai fitoi sc, kush c di, mundct që në artin c mundjcs të kctë ndonjë lloj stili që unë s’e
kam mësuar dhc ai c ka kursyer e s’maka dhënëmua. Dhcja, sot ai dolli me atë lloj stili dhc më rrëmbeu fitorcn.
Kur i dëgjoi këto fjalë mjcshtri, u hodh mc njëherë:
- Po, c kam ruajtur për këtë ditë, sot, sc t’urtët kanë thënë: «Mos i jcp mikut aq fuqi sa, po të prishet pastaj e të të bëhct armik, të mund të të bëjë të keqen». Apo nuk e ke dëgjuar sc
si ka thënë ai, të cilit i panë sytë keq nga këlyshi i tij!
O besë fare s’ka në botë,
Obotabesëneharroi;
Kush nxuri me f hcdhë shtizën
Që pastaj shtizën s’më dcjtoi?
RRËFENJË
Një jeremi po rrinte një hcrë i vetmuar në një skutë në shkretëtirë. Një mbret goditi që të kalonte afër tij, mirëpo jcrcmiu s’e ngriti fare kokën dhc as që c vcshtroi në sy sc, domosdo,
njcriut të vctmuar nuk i qan zëmra për ndonj ë gjë.
I ndczur shpuzë nga zcmërimi, ashtu sikundër ndizen ata që kanë në dorë forccn dërmëdhënëse të mbretërimit, mbrcti i tha: «këta njcrëz që mbajnë mbi trup rrobën c varfërisë
janë si kafshët, që s’kanë përse të rrojnë mbi faqe të tokës». Vcziri i mbretit, nga ana e tij, dukc iu kthycr dcrvishit, i tha: «Afër teje kaloi mbreti i gjithë tokës, e përsc nuk vcprove ashtu
siç c kërkon edukata?». - Dhe jcremiujapriti:
—I thuaj mbrctit që shërbimin ta prcsë nga ai njeri që prct lëmoshë nga mbreti, pastaj të dijë cdhc këtë sc mbrctërit janë bërë mbrctër që ta ruajnë popullin c tyre, kurse popullin nuk
e shtyn njcri që t’u shërbcjë mbrctërvet dhe të bëjë si thonë ata.
Sot njërin buzëqeshur sheh mbi dhe Dhe tj ctrin zëmërvrarë në mundim;
Por prit dhe ca, kur dhcri do të tresë Çdo kafshë që u lodh në ëndërim!
Kur vjen ferman i qiellit shkronj ’ amshimi,
Më s’ka më mbret, s’ka qolc në vajtim,
Hap vami’ c një njcriu dhc më thuaj:
Nj ë - i varfër fle këtu a nj ë zengjin?
Fjala c të varfcrit i la vragë në zëmër mbrctit, i cili sa kaq i tha:
- Kërkomë të të jap ndonjë gjë!
-Kërkoj këtë që tëmos më turbullosh më,-japriti i varfëri.
— Së paku jcpmë një këshillë! — i tha mbreti.
Dhuroni sa kini visarin nëdorë, Sc nosër ju ikin flori ilhckurorc.
Këlyshin c ujkut dikush na ushqcu, Posa ky u rrit, të zotin c shqeu.
Asohcrc i varferi foli këto vargjc:
56 Saadi Shirazi Gjyfistani dhc Bostani 57
Njcri nga djcmt c Harun Rashidit hyri njc ditë tck i ati zjarr nga zemcrimi dhc i tha: «1 biri i aksh çaushi më shau rëndë më nënën». Haruni mblodhi njcrëzit e mëdhcnj të
qcvcrisë dhc i pycti sc si duhej të dënohej guximtari. Njeri sish tha që të vritej, tjctri që t’i pritej gjuha kurse një i trctë kërkoi t’i mirrcj ç’kishte e ç’nukë kishte dhe pastaj të degdisej
syrgjyn. Asohere u hodh Haruni: «Or bir’i im! në kc për të pyctur për gjcrësinë c shpirtit, gjcrësi shpirti është që ta falësh atë që të shau, por, në është sc nuk jc i zoti ta bësh këtë,
asohcrc shajc dhe ti më nënën, vctëm ruhu se mos kapërxcsh kufirin, sc pastaj ndryshon puna: Kundërshtari kthehet e bëhct paditës dhe ne, mc që kaluam kufirin, bëhcmi të
paditur».
Nuk është trim ndaj nesh vërtetë,
Kush filn’c dchur na sulmon.
Plot goja trim ai do jctë,
Që s’flet çapraz as kur gufon.
Një cipëplasur shau një njcri,
Dhc ky duroi c tha: «0 fat flori!
M’i keq jam unë nga ç’më thua ti,
Sc turpin brënda farc ti s’ma di».
RRËFENJË
Nj ë vczir paska shkuar nj ë ditë tc Zenuni i Egjyptit dhe i qënka lutur që ta ndihmontc me forcën e shpirtin të tij duke i thënë:
- Nat ’ e ditë j am i mbytur gj er në grykë me punë pranë mbretit, dukc shpresuar të mirat e tija, por duke rrojtur në frikë sc mos ai zëmërohct kundër meje.
Zenuni paska qarë dhe i paskathënë:
- Sikur të kisha pasur unë frikë nga All-llahu, sa ke ti nga padishahu, do t’isha bërë që moti nga ata njerëz që fluturojnë mc krahë tc Zoti.
Sikur parajs’ c ferr të lcr ’ i shkreti, Dcrvishi lart do ngjitej përmbi rctë; Të kish nga Zoti frikë sa nga mbreti; Veziri ëngjëll do të qc me flctë.
RRËFENJË
Një mbrct dhaurdhër një hcrë që të vritcj një njcri i pafajshëm. Njcriu që do të vritcj u hodh dhe i tha mbretit:
- Mos merr vctcn tëndc më qafc dukc më bcrë mua këtë të ligë!
- E si c marrkam më qafc vctcn timc? - i tha mbrcti.
- Ta thcm unë, - iu përgj cgj i pafajshmi; vdckj a imc do t’ ishte sa të çelësh c të mbyllësh sytë, kursc ti do të vuajc mot c jetë, sc do kcsh bërë një vcpër të ligë.
Dhe jcta shkon si cra c Sahras,
Kalojnë drit’ e hije, hclm e gas;
Shtypsi kujton se shtypjen la mbi nc,
Jc, iku ncsh dhc - atij iu përplas.
*
Sa mund mos thyej zëmër njcriu Se këjo udhë ka gjëmba plot!
Vështro të varfcrin që dcrti - e shkriu,
Sc do kcsh dertc dhe ti në botë!
*
Sa njcrëz fjetën të pangrënë Dhe nuk i njohu bota dot!
Sa vctë vdiqën mun në gjëmë
Dhc njcri fare s’dcrdhi lot
*
Atij mbrcti qëcshtypi vegjëlinë dhc s’iudhcmb,
Edhc miqtëdo t’i sulenkur t’i vijë fcstjarrotull,

Jc nc paqc li mopopull! Nga armiku mos u trëmb!
Sc pci inbrot qc csl'ilë i drcjtc, ushtcri cshtë njc popull.
58 Saadi Shirazi ( Ijylishmi dhe hoslsmi 59
Nuk bcn mbrcti mbi popull gjaksi, S’vihct ujku bari pcrmbi dclc;
Por njc mbrct qc na bcn mizori, Fronin vct e shkallmon nc thcmcle.
RRËFENJË
Na ishin dy vcllczcr. Njcri shërbcnte nc pallat tc mbrctit, kurse tjctri rrontc mc djcrsën cballit. Një ditë, i vëllai i pasur i paska thënë atij tëkëputurit:
- H psc nuk vjcn t’i shërbcsh cdhc ti mbrctit, që të shpëtosh nga vuajtja c kazmës, që të këputi shpirtin?
- Po ti, - i qënka përgjigjur i vëllai, -psc nuk punon me kazmë që të shpëtosh nga poshtërsia c shërbimit? Apo nuk c di sc si kanë thënë t’urtët: «Më mirë një kothcrc bukë dhc
shtrihu e bëj pallë, se sa ngjcshur në mcs brcz floriri dhe në shërbim të cmirit».
Gëlqcren c nxchtë më mirc gato,
Mc dorë në zëmër tc beu mos rro!
*
Kështu më humbi jeta, o vëlla.
«Çdo vcsh në dimër, vcrës ç’do të ha?»
Mc një kothcrc ngopu - i shkreti bark,
Dhc shpinën time mos përkul si hark!
*
Mos u trcmb c mos dhëmkosu
Në s’të qcshi jcta ferr!
Sepsc uj ’ crgj ënd i jetës
Mburon brënda mun në terr.
RRËFENJË
Dikush i paska prurë njchcrc Nushircvanit lë Drcjtcnjc lajm lc gë/.uardukc i Ihënc:
Aksh armik tuajin Zoti, mc të madh të tij, c përlau nga t'aqja c dhcut.
Por, kush të tha, mor’ i shkrctë sc mori atë dhc më la mua pëi jclë, — i qënkapërgjegjurNushirevani.
Dhc në vdiq annik’i jonë,
T’ia thcm këngës s’kam përse,
Sc dhc nc pcrgjithëmonë,
S’do të mbetcmi mbi dhc.
RRËFENJË
Alcksandrin e Maqcdhonisë c pyctën njëherë:
- Si arrite të pushtosh botën tck lind c tck perëndon? Mbrctërit qc kanë ardhur para tcjc kanë pasur më shumë sc ti thcsarë c fuqi, 11 K >shë më të madhc dhe ushtri,
megjithatë, nuk mundën të kormin litorc si tëtuat.
- Ma zgjidhi zoti që, në çdo vënd që pushtoja, popullin nuk c I ëi idoja dhc pastaj kur bintc fjala për mbrctëri t c tyrc, flisj a gj ithmonë mirë.-upërgjcgj ai.
Nuk është i mirë për t’urtët e dlirë
ICush mbajti në gojë të mënçmit e mirc.
*
S’qënka gjë kur do t’u shkrikërkan si vcsë:
Fat e fron cdhe ferman e fuqi mbrcti;
Në se do që cmr’i mirë të mos vdcsë;
Mos shkcl cmrin c të mirit që dhcu c treti!
KAPITULLI I DYTË
MBI SJELLJEN E DERVISHËVE JEREMINJE
Nc shtcpinc c njc jcrcmiu tc mirc hyri njc hcrc njc hajdut. Sadoqc s’la vrimc pa rcmuar, nuk gjcti gjc. Mc zcmër tc thycr dolli nga shtcpia. Kur c mori vcsh kctë jcrcmiu, për të
mos lënë që hajduti t’ikte mc zëmër të thyer, nxori mc vrap qilimin që c kishtc si shtrojë dhc ja hodhi hajdutit përpara në rrugë, nga do të shkontc ai.
Të lartët nga shpirti - kështu kam dëgjuar- as zëmër armiqësh të thycjnë më s’dinë; Ndaj kulmcsh ti vallë si kc për të shkuar, Kur grindcsh mc miqtë si macja me minë?
Dashuria c njcrësve zëmërçiltër është njësoj, cdhc kur i ke përpara në sy cdhc kur s’i kc aty. Nuk është një dashuri gënjcshtarc.. prapa krahëve të të thonë pcsëqind e në sy të të
thonë se janë gati të vdesin për ty.
Përpara dele të rri më këmbë,
Por prapa ujk që shqyen me dhëmbë.
*
Ai trim që të erdhi në dcrë Dhc s’la gjë pa mos thënë për të tjerë Dijc mirë sc më vonë po ky Do të shajë ndër tjcrë edhc ty.
RRËFENJË
Disa nga ata që shetisnin nëpër botë, vendosën një licrë lë udhëtonin bashkëdhe lë hiqnin po baslikc tc mirë e lë keqc. Këi kova
që t’u bëhcsha cdhc unë si shok n’udhëtimc. Mirëpo ata nuk më pranuan. Asoherc u thashë: «Mua më dukct sc nuk përkon mc shpirtmadhësinë dhc urtësin’e njcrëzvc të mëdhcnj
nga zemra që të mos afrojnë si shokë njcrëzit e varfcr dhc të trcgohen aq të ngurtë në një punë që është e mirë për të gjithë. Unë c ndjcj vctcn mjaft të zotin e të shkathët që t’u shërbej
shokëvet, jam një shok i mirë, që vrapoj si flutur mc këmbët c mia dhc nuk i bic më qafc të tjcrëvet.
Dhc poqë se s’shkoj kaluar
Plaçkat tuajambaj në duar.»
Kur dëgjoi fjalëz e mia njcri nga ata, u hodh e tha:
- Mos u zëmëro psc të thamë ashtu! Arsycja është se ka ca kohë që na erdhi njëkusar, i cili u hoq si dcrvish i mirë, por që kishte qënë zuzar nga sjcllja. Erdhi dhc hyri në rrcthin
c shoqërisë sonë.
S’e dimë se ç’burrë fshihct nën pctka.
Ai që e shkroi c di se ç’ka lctra.
Si jcrcminjë zëmërçiltër, qëbcsojnë më çdo gjë, nuk bcmë zë dhcepranuam.
S’i shohim murgut vcç xhyben e vjctër
Dhe bota tj ctër s ’ do, j c murg, pa tj ctër.
*
Puno veç mirë e vish ç’të duash, s’të ngas,
Kurorë mbrcti mbaj, flamur nga pas!
Sc mbajtke sukuj, s’je dcrvish me zëmër,
Dcrvish u bëj, pa vish edhc atllas!
*
Shcnjtorit thuaj të shtypë cpshin flakë;
Jo rrobën si mëndafshi tej ta flakë!
Këmishë tcli trimi vcç na mban,
Pcr lcpur s’shkon pisqoll’ejatagan.
Tëmos e/gjasim: njëditëkishim udhëtuar gjcrnctcngrysur dlu\ lc lodhm siç ishim, mmë për !c Ijctur në rrë/.ën c mur it t ë nj ë
kalaje. Ndcrkohc, hajduti i pabcsc mori ibrikun e njc shoku tonc dhc u largua dukc thcnc sc po shkontc pcr tc dcrdhur ujct; po c vcrtcta cshtë sc ai shkoi pcr tc vjcdhur.
Ja, si guncn c uruar vcshi murgu lozanjar!
Shih, qilimin c Qabcsc bcri çull-o pcr gomar!
Si humbi nga sytc, hyri nc njc kullc tc kalasc dhc pcrlau aty një kuti xhcvahiri. Kur fcksi drita, hajduti, zëmërstcrrë si nata, ishte larguar, kursc shokët c varfcr flinin cdhc, pa
ditur gjë. Në mëngjez të gjithë shokët i prunë në kala dhc i rrasën në burg.
Që nga ajo ditë c prcmë që të mos shoqërojmë më njeri dhe zgjuadhëm rrojtjcn në vctmi.
Në të ligë një shok n’u marros,
Sy c faqe të tjcrët më s’kanë;
Kur një ka hyn në misër, njollos,
Tërë qct’ c katundit sa janë.
*
Në rrcth po të hyjënjë kufkë, pa mënd,
Në zëmër goditcn të urtët mc vënd;
Mc uj ’ trandafili një pcllk mbushc plot
Do ndohtct në rëntë zagari më not.
RRËFENJË
Njëri nga ata që mhcn nga mëkatct u thirr një natë në gosti te mbreti. Kur u shtrua sofra, hëngri më pak nga ç’c kish zakon dhe, kur u ngrit për t’u falur, u fal më tcpër nga ç’falej
nga hcrë. Këtë e bëri që të bindeshin më shumë sc ishtc njeri i mirë dhc pa mëkatc.
Në Qabc, frikë kam, do mos vcsh babaxhan,
Sc kjo rrug’ o xhanan, të çon drcjt Turqcstan.
Kur crdhi në shtëpi të tij kcrkoi që f i shtronin sofrcn për të ngrënë bukë. Kur c pa kclc i biri, një djal’ i zgjuar, i tha:
- Mirë, o baba, por a nuk paske ngrënë gjë tc mbrcti?
- Dije se në syf c tyrc nuk hëngra gjë për të qënë, - iu përgjegj ijati.
- Po tëjetë kështu, - u hodh i biri, asohcrc falu cdhc nj ë hcrë sërishmi, sc s’paskc bërë gjëpër të qënë!
O ti, që vctëm zulrnën na trcgon!
Dhc ç’është turp nën sqctull c mbulon!
Ç’do blcsh në ditë zie, o lcvend,
Me kallpin që të dukct si crgjënd?
RRËFENJË
Më kujtohet sc kur isha farc i vogël, mirresha mc faljc c të 11 ltura, gëdhij a nctët pa gjumë dhe digj esha zj arr nga dëshira për f u falur sa më shumë dhe për f u ruajtur sa më
tcpër nga mëkatet.
Një natë pata ndcnjur mc tim atë, për f i shërbyer këtij. S’mbylla sytë tërë natën c natës dhe shtrëngoja fort në gji librin c shënjtë. Disa njcrëz po flinin rrotull ncsh.
- Sa çudi, - i thashë tim ati, - asnjeri nuk c ngrc kokën që të lalct sadopak. Kur i shëkon kështu në gjumë të thcllë, thua sc kanë shkuar në botën c përjctmc.
Kur i dëgjoi këto fjalë im atë, më tha:
- Shpirt’i babajt, do t’ishtc më mirë që të flijc cdhc ti sc sa të lcndojc dhc të mbaje botën në gojë.
Vcç vetcs mëndjcmadhi tjctër s’sheh,
Pandehëm ka në sytë si perdc;
Por po të kishtc sy qiellor, më plch
Sc vctcn s’do të shihtc përmbi dhc
RRËFENJE
N jë hcië po lëvdonin në një kuvcnd një njcri lë shquar. Ala i luirën luvdi vclijuvc të lija lë miru nq sluiinë sa cdhc c lcpcruan.
Njcriu i lavdcruarngnti kokcn etha: «S ’ka ncvojë pcr lavdërime, c njoh vctc mc mirc vetcn time».
Sa dhcmbjc në zcmcr më dhc!
64 Saacli Shirazi 65
Kur zulmct m’i thurc ti varg,

Ti vctëmë gunën më pc,
Nga zëmra si jam, më jc larg.
*
Mun në sytë c polcmit jam pëllumb i zbukumar Por un’ ulur c mbaj kokën, sc kam zëmrën si katran.
Thuren lavdepcrpalloin, ësht’ i bukur pëndëshkmar,
Por ai rri kokulur se ka këmbët si tigan.
RRËFENJË
Dukc udhëtuar në shkrctëtirën c Mckkesë, një natë, nga që isha i gjëfqycr për gjumë, nuk po më bënin këmbët që t’udhëtoja. Prandaj u shtriva për tokë dhc i thashë të zotit të
devesë, që kisha marrë mc qira:
-Ti vazhdo udhën, por mua më lër!
- Dijc, o vëlla, - tha ai, - sc përpara ke Qabenë si dritë dhe prapa ke kusarin në pritë. Po rënde, shpëtove, por, po fjcte, mbarovc.
E si do t’ecë këmbë udhëtari,
Kur lodhja e këputi dhc devenë?
Gjersa të liget tmpi si hambari,
I dobti dhëmbjcsh e ka zënë dhcnë.
*
Ësht’i ëmbël gjumi natën Nëpër mrriz, në shkretëtirë PornëÇete, udhëtar,
'fhuajjetës lamtumirë!
Gjylistani dhe Bostani RRËFENJË

Një herë një udhëtar, kryezbuluar c këmbëzbathur, dolli nga qytcti i Kufes bashkë me karvanin tonë, që shkontcpër Ilixhaz dhc na u ngjit prapa si shok n’udhëtim. Ectc më
këmbë dukc u tundur dhckëndonte:
As mi dcvc s’jam kaluar As si mushka s’jam ngarkuar;
Nuk jam zot i par’ i shtctit As dhc rob zuzar i mbretit.
S ’ c vras mëndj en të kem gj ë,
As c qaj në jam pa të.
I çpcnguar matT ftym’ unë,
E shkoj jetën pa furtunë.
Një nga ata që kish hipur kaluar mbi dcvc i tha: «E ku vete, o dcrvish? Kthchu, sc kc për të vdckur si mos më kcq në shkrctëtira». Mirëpo ai nuk c dëgjoi dhc iu përvesh
shkrctëtirës.
Kur mbrijtëm në vëndin Nable-i Mahmud, të pasurit, që na udhëtontekaluar mi deve, i erdhi fundi dhc vdiq. Sakaq i varferi i vajti tc koka dhe tha: «Nc mc kaq vuajtjc e
mundime s’vdiqëm, kurse ti, ndonësc kaluar mbi dcvenë e shëndoshë i mbylle sytë».
Tërë një natë dikush vajtoi.,
Një të sëmurë mbi dhe të shtrirë,
Por kur ra drita ay mbaroi Dhc i sëmuri u bë më mirë.
Sa kuaj si vctëtimë udhës mbcnë Dhc viska c çalë mu në fshat u sos!
Sa difa shpatullgjërë zunë dhcnë Dhc trupi plagërëndë s’u gropos!

RRËFENJË
Njcmbrct thiri njc hcrc nc pallat një jcrcmi qc falcj natc, ditë. Jcremiu mcndoi me vctc: «përpara sc të vetc te mbrcti, do të jetë mirë të pi një bar që të ligem nga trupi, ashtu siç
janë njerëzit e shënjtë. Kështu mbrcti do ta shtontc më shumë besimin ndaj meje».
Thonë sc bari kishtc qënë i fortë për vdckjc. Me ta pirë jcrcmiu, vdiq në vënd.
E mora për fcstëk thelpinjë ngjeshur,
Por ah, më dolli qcpë shtrcsë, shtresë;
Shënjtori që i mban sytë drcjt nga mbrcti,
Kur falct shpinën na i kthcn Qabcsë.
RRËFENJË
Një njeri i mirë pa n’ëndër sikur një mbret kishte hyrë në parajsë, kurse një njcri i pcrëndisë, në fcrr. I çuditur për këtë, pycti shokët sc ku ishtc puna që mbrcti të ngrihcj në atë
shkallë sa të rrintc mc pcrëndinë - dhe jcrcmiu të katandiscj në greminë, «kurse nc», - tha ai, - «shprcsonim të kundërtën».
Dhc shokët iu përgjigjën:
- Mbreti, psc kishtc dashuri për dervishët c varfcr, fluturoi në parajsë, ndërsa dervishi, psc dontc t’afërohej tc mbreti, në ferr u përplas.
Ç’i do gunë dhe lccka—c tespije zinxhir? liapi syt’ e mos bëj siç na bën një zuzar!
S’thcm karrule prej gjcthesh1 nambaj mcpahir,
Zcmrën ndrit, pa po vër dhe kalkun tartar!3 4
RRËFENJË
Ndonëse Shehu i madh, Shemsetin Ebul Ferexh Ibnel Xhuzi, inc pat urdhëruar kaq herë që të hiqja dorë nga dëfrimet nëpër saze dhc më pati porositur që të mbyllesha brënda
në shtëpi i mënjanuar nga bota, më mposhtëtc hovi djaloshar dhc më shtyntc në dëfrimc dëshira që më ndizcj përbrënda si zjarr. Isha i shtypur nga forca c brcndëshme që të veproja
farc ndryshc nga ç’mcndontc edukatori im: dëfrchcsha dukc brcdhur nëpër shclgje dhe duke u përzjcrë mc çfarëdo njcrëz.
Kur më vinin në mcndjc këshillat e Shehut, thoshnja:
T’ish me ne, do f i përplastc
Duart kadiu mjckërrosh,
Po të pintc dhe xhandari
S’do të ndiqtc më sarhosh.
Vazhdova këtë udhë gjersa një natë takoi që ramë në një rrcth shokësh, ku gjctëm një sazcxhi,
Damarin c zemrës matanë
T’a hidhtc mc zërin c ngj irë;
Ai që do qante babanë,
Do qantc mc zë më të mirë.
Shokët e varfër e vinin gjishtin hcrë në vcsh, herë në buzë, dukc dashur të thonë me këtë të fundit: pusho!
Njcri nuk dëfrchet se bëke ti; «hej»
Ahcrc dëfrcjmë kur t’ikësh këtcj,
*
Kur avazin filloi ta qajë mc lot,
Zë të zotn’ c shtëpis’c i thcm: «në ke Zot;
3
Dcrvishët iranas mbanin në kokë kaukë gjethesh, të cilët i bënin duke thurur njëra me tjetrën purtcka të holla me gjcthe. Me këtë ata donin të trcgonin më shumë sc sa modcstinë, dëshirën
e tyre për t’u kthycr në natyrë. (Shqipëronjësi).
4
Nën cmrin tartarc, iranasit kuptojnc mongolct që bcnë rrcmujënc lindjcn c mcsmc në njcqindvjclin c XIII. Këla, lë paktcn iulhëhcqësil c lyrc->
70 Saacii Shirazi Gjylistani dhc Bostani 71
*>ushlnrakc, inhiuiin ni : kokb kuukc clcgtiiilc prcj lcshi lc punuiu' mirc tc NIOIISIII iur guii ; lc (,’muiu (Slnppi'ionji'si)
Engj crvi hidhmc ti mu në vcsh lc humbas,
Osc dcrcn ma hap qc me vrap tc kërcas»!
*
Pas këngëve dalldisin dhe zëmrat bëhen crë,
Sc këngët kanë tingëll të ëmbël, të rrëmbycr,
Tijc këngëtor, që vctëm asohcre
Kur ti të iinjc këngën, do të na kcsh dëfrycr.
Sidoqoftë, nuk u ndava nga shoqëria dhc e gëdhi va natën pa gjumë mc pcsëqind mundimc.
Mëngjczin pa kohë thirri myczini,
Sa ka vajtur nata ai nuk c di,
Më pycsni qepallet! natën do ta dini,
Scnjë drcmkë gjumi s’panësyt’ emi...
*
Në mëngjez, në shënjë përgëzimi, hoqa çallmën nga koka dhc nxora paratë nga brczi c ja vura përpara këngëtorit dukc c rrokur në qale dhc dukc i thënë kaq hcrë sc i isha
mirënjohës.
Mirëpo kjo sjcllje, që tregova unë ndaj atij iu duk shokëve të mi si diçka që s’ckishapasur zakon ta bëja në jetën timc: atamcnduan sc unë këtë gjë c bëra nga mëndjelchtësia imc;
prandaj zunë të qcshninmënj’anë.
Njcri nga ata c zveshi pallën e sharjcs dhc zuri të më fliste rëndë duke më thënë:
-Bëre një gjë që nuk c bëjnë njerëzit c mënçëm: sharkun e njcrëzve të mëdhenj të shpirtit ja dhc një sazcxhiu, të cilit kurrë në jetë të tij s’i ka zënë dora para dhe s’i karënë
kacidhe në def.
Asoherejaprita:
- Bën mirë që ta shkurtosh gjuhën e goditjcs. Mua më dolli në shesh ajo që kishte parashikuar ai me mprehtësin’e shpirtit të tij të lartë.
“ Ea më thuaj cdhe mua! - tha mc kureshtjc ai - që të t’afrohemi dhc të kërkojmë ndjcsë për shakanë që bëmë mc ju pakëzmë parë!
Dhc unëcsqarova:
— Ja se ku është puna: Shehu më kishtc porositur sa herë që të 1 1 H | ja dorë nga xhumbushet, dukc më prurë cdhc shëmbuj të bukur plot urtësi. Mirëpo këto as që më hynin
në vcsh. Sontc, në këtë vënd lcëtu më ndihu fati i bardhë dhc i uruar që bëra kthesën përgjithënjë: sc nuk do të vctc nëpër ahengjc më dhe nuk do të I >crzihcm këtej e tutj c mc ndonj
ë.
Larg sazexhiu nga ky pallat crgjënd
Dy herë mos c pafshin në një vënd!
Kurhapi gojn’ nxori zën’c shkretë,
Lesht si gjirpërë na u ngrit përpjctë.
Nga tmcrri zog’i drunjtë’ jashtë krisi,
Mënt na i mori, fytn’c tia grisi.
Nga goj’ cbuz’ c ëmbël një zë për bukuri,
- E drcdhkc a s’c dredhkc - në zëmër të dëfrcn;
Tëjctëmclodia- Isfahan e Iiixhazi;
Kur dcl nga gryk’ c ngjirur, c ëmbël nuk të vjcn.
RRËFENJË
—Nga c mësove mirësjclljcn? — i thanë një hcrë Lukmanit.
68 Saadi Shitazi Gjylistani dhe Bostani 69
-Nga ata që janë të pasjcllshëm - u përgjcgj ai. - Kur shikoja sc çfarëdo vcpër qëbënin ata ishte e shëmtuar në syt’ c mi, hiqja ilorë prcj saj dhc nuk c bëja.
Dhe për shaka n’ u zu fj alë me gojë,
Këshillë shtrydh prcj sajakush kamënd,
Njëqind kapituj shkence të dëgjojë.
Për gdhërin s’janë vcç shaka pa vënd.
1
/,og’ i drunjlë (pcrsishl)l munrg-i cjvan); dycrt c nicdha c tc pasuianc 1 cisi i /bukuronin qoshc|Ct c lyrc mc ligurina tc punuara nc dru, qc paraqitnin /ogj tc bukui lc kopshtcvc pcrrallorc
pcrsiunc. Kcmi kctu njc hipcrbolc tc tcpcnmi, lc cilcin c* ndcshini jo njc hcic nc shkriincl c Sadiul. (Shcnim i pvi kthyiv.it)
*
Gjcr ku cio të mc qahcsh: «çpifsi c restari Kcrkojnc të më bëjnë kot si laxyngjer;
Sot ngrihen dhc mundohcn gjakun të ma derdhin Dhc nescr duan të vuaj jctë posi ferr;»
Më mirë shpirt-shcqer dhc hcim në syt’ c botës, Sc helm në shpirt dhc bota thotë «jc shcqcr».
RRËFENJË
Një ditë u qava para një shehu dukc i thënë:
—Aksh njcri ka bërë bc c rrufc sc unë qënkërkam i lig!
- Asohcrc - m’u përgjcgj shehu - që ta bësh atë të turpëruar, bëhu i mirë.
Që shteg mos të gjcjë për sharjc zuzari,
Floriji ngazëmra, si ç’ështënjeriu!
Kur tingujt c ëmbël të nxjcrrë jongari,
Për veshi, jo, kurrë, s’eheq sazexhiu:
RRËFENJË
Një herë, kur udhëtoja për në Hexhaz, kishja mc vctc, si shokë shpirti dhc shokë rruge, disa të rinjë të lartë nga zëmra. Herë-pas hci e të rinj të këndonin me zë t’ ulët c të mbytur
dhe ligj ëronin vj ersha mcpërmbajtjc të thcllë mistikc. Bashkë mc nevc udhëtontc edhc një sofi. nga ata, që falen nat’e ditë. Ky njcri s’linte gjë të ligë pa thënë për dervishët
jcreminj, ndonëse nuk dintc gjë fare sc sa vuajnë përbrënda këta nj erëz.
Kur mbrrijtën në vëndqëndrimin Beni Iiilal, nga një fis arab aty afër dolli një djalosh zezak dhe zuri një këngë aq tëbukur sa mund të ndalontc nga fluturimi cdhc zogjt n’ajër...
Në këtë ças vështroi sc dcveja c sofiut guxoi nga brënda, përplasi lë zotin për dhc dhc mori shkrctclircn.
- O shch, - i thash’ unë - a shikon sc si kënga i dha zjarr devcsë, kursc ty s’të tundi fare?!
Ç’më thabylbyli sot ti vallc a e di'?
«Ç» nj cri më qënke ti, që s’ paskc zj arr në gji? U tund, vallzoj devcja, këngënkur dëgjoi,
Bisht kafsheje kur s’kc për këngë dashuri».
*
Kur dchet dcvcja dhc digjctë zjarr,
Dhc s’dchct njcriu, vcç qoftë gomar.
*
Kur fryn vcriu livadheve, lëkundet Dhcjcpct dcg’c shclgut, guri s’tundct.
RRËFENJË
Dikur qcshë mërzitur nga miqt c mi të Damaskut dhc pata marrë shkrctëtirën e Jcrusalemit. Për një kohë jctova bashkë mc kafshët, gjcrsa, më në fund, rashë rob në dorë të
frankëvc1. Këta 1 1 lë hodhën prangat dhc më çuan në Kanalin c rl 'ripolit, për të gatuar I laç baslikë me çifutët.
Një ditëkaloi këtej një nga krcrët e parisë së Ilalepit, me të ulin njihcsha që më përpara. Posa mc pa, më njohu dhc më tha:
- Ç ’ të ka gj ctur kështu dhe si j a shpic këtu?
Dheunë iupërgjcgja:
70 Saacii Shirazi Gjylistani dhc Bostani 71
Braktisa njerëzinë në mal’ c fusharashë,

Njcri t’i qajadcrtin vcçZotit tjetër s’pashë;
Mcndo në këtë ças sa dhëmbjc po heq unë:
Kur bashkë mc tëhuaj po rri mc të përdhunë!
*
1
l'slilr fjnln për kohën c kryqëzatavc; tii para. F.mri «l'rank» pcrdorcj pcr lindoii1! pi;i li- lu'i’.imi ovropjaiu’l r kiislUoro, qolshin ki;la Irancczc, anplczc, '.piinjolli' i’l j (Shihiiin i
SlK|ipilroiijr:>il)
72 Saadi Shimzi Gjylistani dhc Bostani 73
Mc mirc prangat hedhur dhe mc miq,

Sc sa në kopshtc lulesh mc armiq.
Ju dhimbsa kur mc pa n’atë gjcndje; nxori e dha 10 dinarë dhc mc shpctoi nga prangat c frankcvet. Pastaj më mori mc vctc nc I lalcp. Kctu mc hodhi kurorc mc njc çupcn c
tij duke dhcnc 100 dinarc si para kurorc.
Si kaloi njc farc kohc, dolli sc çupa c tij napaskish qcnc njc grua zuzarc, nopranc, xanxarc, c padcgjucshme.
Papo zun ta nxirrtc njc pashc gjuhën, aq sa s’më vintc më për të rrojtur, ashtu si kanë thënë:
Kur burr’i mirë ka në vatër gruan ferrë Dhc psc jcton në botë, digjct në skëtcrrë;
Larg, larg ngashok’i lig! Na ruaj ti o Zot,
Nga zjarri i skëtcrrës dhëmbje-e ahe plot!
Një ditë, dukc c lëshuar frerin c gjuhës, më goditi rëndë me këto jjalë:
- A nuk je ti, që të shpëtoi im at nga pranga e frankëvet dhe të blcu për 10 dinarë?
- Po, - iu përgjcgjaunë - më blcu për 10 dinarë, por më bëri skllavin tënd për 100 dinarë.
Një hcrë një njcri i madh zyrtar Sbpëtoi nga goj ’c ujkut një manar;
Ndaj natc - i vuri thikën në gurmas,
Rënkoi manaija, thirri mc maras:
«Më hoqc ti nga ujku faqczi,
Tashti po shoh se ujk më qënke ti».
RRËFENJË
Një ithtar që kishtc marrë dorë, i tha një hcrë shchut të tij: Plasa nga njcrëzit, që po më vijnë për ditë në shtëpi. Po humbas kohën c shtrënjtë dukc pritur c pcrcjcllur botën
— Të mësoj unë - i tha shehu: - atyrc që s’kanë, jcpu borç, kursc të pasurvct, lypundonjë send. Po tëbëshkështu, s’kcpër të parë njerinëderë.
Sikurkallaus lypaniku T ë ish mbi t’Islamit hordhinë,
Nga frika c lypjcs armiku Do shkontc mc vrap gjcr në Kinë.
RRËFENJË
Një i pirë, që s’e kishtc vctcn në dorë, ishtc shtrirë dhc po flintenëkrye tënjëudhe. Njcri nga ata, që falennat’editë,kaloi afër tij dhc vështroi ashtu si vështrojnë një gjë të
shëmtuar. Djali sarhosh i shkrctë ngriti kokën përpjctë dhc tha: «Kur të kaloni afër dlic të shikoni njëpunë të pështirë, kaloni dhe vështroni si njcrëz të mirë!»
Sofi, fytyrën mos c hiq nga mëkatarë Bujar, mc gaz në buz, ata ti m’i vështro!
Në s’jam bujar më ler, pa drcqi të më marrë Ti vctë si buj arët afcr më kalo!
RRËFENJË NË VARGJE
Një murg na la murgadën, në shkollë crdh’c ra,
E thcvi kështu bcsën që shokëve u dha.
I thcm «të ndar’ a kanë dituri dhc murgu Që sgjodhc ti ustanë»‘, ahcrc i tha:
«Një murg nulc nxjcrr nga dcti po vcç qilimn’ctij.
I Jstaj lufton tënxjcrrëatëqë n’ujëra».
1
t Jstii (nrnh) mc kiitii cmi‘r thirivj /.nkonishl miisucsi nc visci c lindjcs sii mcMiic (Slu|ipi‘miijr‘ii)
74 Saadi Sbkazi Gjylistani dhc Bostani 75
Dcgjo sc ç’ngjau nc Bagdat qc kuri:
Mc ijal’u thcrcn pcrdja dhc flamuri.
I lodhur, pluhur-mbyturn’udhctim,
I tha flamuri pcrdcs, mc qortim:
«Nc njc pallat nc rrojmc qc tc dy Njc zot na mban si skllevcr mua, ty. Frymë s’po marr, nga puna po pëllcas, Jam mir’a s’jam në fusha luflrash ngas.
Ti s’njch mundim, as murc, as mejdan5.
As pluhur, as këmallc, as tufan Mbi dhc nga ti më shumc unë vuaj,
Ti psc më ndcr të kcsh nga unë, thuaj.
Mbi skllevër faqchënë ti më ndrin Dhc rri me çupa cra jascmin.
Në dorë të kalorvc sa hcq unë Shpirt-plasurjam aty ku hën furtunë». Thaperdja: «kokënpragut i kam vënë Mc dorë qiellin po si ti s’kam zënë»!
Fundi, kishin qcnë të shtrënguar që t’i hidhnin kurorë mc një lë vcrbër.
Thonë sc n’atë kohë paskish ardhur një mjek nga Cciloni, i cili paskish qcnë i zoti t’u kthcntc dritën të vcrbërvct. Posaishtc marrë vcsh, kjo paskish shkuar tc dijctari
dhc i paskish thënë:
- Psc nuk c shpic ta mjckosh dhëndërin?
- Kam frikë - qënka përgjcgjur ai - sc i vijnë sytë dhc pastaj mëlë çupën.
Gruaja e shëmluar është më mirë ta ketë burrin të verbër.
Ca tufa trandafilash faqedritë
Diku me barin lidhur shoh një ditë.
«Si bëhct» thashë «bari? Si kështu?
Mc trandafllin bashkë gju për gju?»
Qau bari mc të madhc, tha: «pusho!
S’haiToni miri shoqërinëjo.
Sc s’paskam cr’c bukuri mc nam,
Po bar’ i kopshtit tij a nuku jam?»
5
Mcjdan (arab.) = shesh-lufte (Shqipëronjësi). •’Slcrron nxin pcrsc lcpcrmi (Shqipcronjcsi).
75 Saadi Sbkazi Gjylistani dhc Bostani 75
Kush kokën ngrc në qiell se diç kujton, Mc kokë do këputct mun në hon.
Një dor’ c dashur mua në banjë nj’hcrë Mc dha ca baltë cra turfanda.
I thashë: «ç’je? parfum a myshk me crë? Sc mënd në kokë cra nuk më la.»
Tha balta: «unë baltëz qcsh’ c mjcrë,
Mc trandaiilin ndejta ditë ca,
Si vctja yll mc bëri shok’ i ndjcrë Pa |c tlo l’isha bnllc siç u lha.»
RRËFENJË
Një dijetar na paska pasur një çupë shumë të shëmtuar, e cila ishtc bërë për t’u martuar. Mcgjithësc, ai që do ta mcrrte, do të kishtc prik’ c pasuri, nuk i ishtc afruar
njcri.
Stcrroir mëndafshi, tyli s’ka lezet Mbi nuscn e shëmtuar për lcbet.
Gjylistani dhc Bostani 77
pa cmër cnishandhct’u vërë zemravc dhcmbjcplotë ballsam. Po të jctë sc ai mcrr vesh se si jekatandisur ti, do ta kctë përnder t’i japë ç’i do zcmranjë njcriu të vycr, kështu si ti.
KAPITULLI I TRETE
- Mbyllc gojën - tha jercmiu - është më mirë të vdcsësh në varfcri sc sa të kërkosh gjë kafshë tc nonjë njcri.
MBI LAVDIN’E PERKORjES
Jetonin n’Egjypt dy djem emiri. Njëri sish nxuri dituri, kurse tjetri mbështolli pasuri. I pari u bc njcriu mc i ditur i kohës së tij, ndërsa i dyti u bë mhret i Egjyptit.
Një herë i pasuri c pa të vëllanë mc syiin e çpërfilljes dhe i tha:
- Unë arrita në shkallë të lartë c në lumturi, kursc ti mbete aty ku ishjc, në vuajtjc c në varfcri.
- O vëlla, ja priti i dituri. -1 qofsha falëTimzotit të madh që fitova trashëgimin e profetërvct, dua të thcm, diturinë, kurse ti fitove trashëgimin e Faraonit dhe të Hamanit;
t’ Egjyptit mbrctërinë.
Jam miz’ e bota mbi mua shkon,
E nuk jam grcrëz që thumbon;
Paskam një fat të madh flori;
Që s’kam fuqi të shtyp njcri.
RRËFENJË
Kam dëgj uar sc nj ë j crcmi i varfcr rronte në zj arrin e varfcrisë që po c përvëlontc dhc gunat njëra mbi tjctrën i andronte. Për t’i dhënë zcmër vctes, këndontc këto vargjc:
Mc bukë thatë le të rrojmë Dhc zhele veshur mu në trup,
Mc mirë vuajtjcn të durojmë,
Sc tjctrit barrë përmbi sup.
Dikush i paska thënë njëhcrë:
Pscrri! akciji nëkëtëqytct ëshl'ënjcri mcshpirt tëdlirëc zcmcrmirë, ai s’kn I jctër punë vclëm sc tëshikojë li : vm lch ii (|i; janë
Më mir’ andër hidh mbi andër dhc zër skutën c durimit, Sc sa për një copë rrobë t’u bësh shkrcsa zotërinj vc! Dhe parajsa ngjan si fcrri po të qc sc në parajsë Nuk na hyn mc
këmbt’ c tua, por mc këmbëtë të fqinjvc.
RRËFENJË
Disa njcrëz t’urtë c të ndcrshëm nga qytcti i Vasitit i kishin pasur ca para borxh një kasapi. S’kishte ditë që kasapi të mos ua kërkonteborxhin duke i goditur mc fjalë të rënda.
Shokët qcnë mërzitur ngakjo sjcllje c tij c ashpër, por s’kishin ç’të bënin tjctër vcç sctëduronin.
Nj cri nga ata që ishte i ngritur nga shpirti, paska thënë: «Është inë c lchtë të mbash mc ujë të ngrohtë vcten tëndc dukc i zotuar kësaj ushqim, se sa të mbash kasapin dukc e
shtyrë mc sot mc ncsër borxhin qc i kc për t’i larë atij».
Më mirë mos kërko, nga bën derman,
Sc sa të hash të shara nga bevapi1.
Më mirë vdis me shprcsën e mishit dhjam
Sc sa pcsqind të vuash nga kasapi.
RRËFENJË
Në kohcn c dyndjcs së mongolëvct, u plagos për vdekjcnë lullë një njcri që kishtc qcnë zcmcrbardhë. Dikush i tha:
1
Bcvnp (nrab.) I KIV vap) quhcj trimi, qi ; rriutc tc porla no shtcpitc c p.isuui U l limlji'M, (Sluppi'ionjcsi)
- Aksh tregëtar ka një ilaç të ëmbël. Po t’i kërkosh, thcmi sc mund të të japë pakëz.
Thonë sc tregëtari paska qcnë i njohur si njcri dorëmblcdhur.
Mu në sofcrën c vct Sikur hukë të qc dielli,
Botagjcrnëkijamct Do mos shihtc dritë qiclli.
Njcriu zcmërbardhë iu përgjcgj:

- Po t’i kërkoj ilaçin, mundct që c jcp osc s’c jcp; të themi se cjcp, prapë nuk c dimë në do më bëjë dobi apo jo. Nga do ta zësh, çdo gjë që të lypësh nga ai, është helm i
zi.
Mc të lutur gjë lamashit n’i kërkove,
Fryvc barkun, por në shpirt u varfcrovc.
Dhc të diturit kanë thënë: «Sikur të shitej uji, që të mban gjallë, mc ndcrin c vctes, njeriu i mcnçëm nuk do ta blinte, sc është më rnirë vdckja mc ndcr, sc rrojtja mbytur në
lerë».
M’i ërnbël kungulli kur c ha Nga dor’c shokut shpirtsheqcr,
Sc ëmbëlsira, po ta dha Një vctullngrysur posi fcr.
RRËFENJË
Njëri nga njcrëzit c ditur kishtc një tufc mc çiliminj, që të gjithë të bukës, kurse nga vakti ishtc hollë. Prandaj iu qa dhe i kërkoi ndihmë një njeriu të ndjcrë, i cili kishtc
gjithënjë mendim të mirë për të diturin. Njcriu i ndjcrë, kur paska dëgjuar lutjen e njcriut të ditur, paska kthyer kolcën mënjanë i mërzitur dhe c paska parë si një gjë të pahijëshmc
që të lypin njcrëzit c ndcrshëm.
Buzëmvrojtur nga mjerimi mos m’i dil shokut në udhë!
Sc dhe sholcut ia bën jctën hclm c vrcr si në mynxyrë Po i shkove t’i qash hallin, të mos kcsh në ballë rrudhë!
Sc po patc ballin hapur, kc dhc rrugën si pasqyrë.
Thonë sc njcriu i madh ia paska rritur pakëz rrogën, por c I »aska pakësuar shumë dashurinë për të. Pas disa ditësh, kur i dituri r paska parë sc nuk ishtc më ajo dashuri c parë,
paska thënë:
Larg gjell’ c fituar mc nderin që vdir!
Kusiabymehetpor vlcrabën fir1
Buka m’u shtua, ndcri m’u shtcr,
Më mir’i varfcr sc sa pa ndcr.
RRËFENJË
Një i varfcr një hcrë kishtc lakthin në grykë. Dikush i tha:
- Aksh njcri ka pasur pa hcsap. Po ta mcrrtc vcsh që ti kc icnë ngushtë, pa tjctër nuk do tabëntc fjalën dy, por do të tahidhtc hallin përtcj.
1
K y varg - si edhc pak të tjcrë tc Gjylistan - është arabisht. Ca të paktë kntikc të Sadiut duan të thonë se poeti i ka dëgjuar këto vargjc gjatë mlhëtimcvc të tija nëpër shkrctëtirat c Arabisë
dhc pastaj i ka shtënë në vcprën c tij. Kjo s’duhet të jetë c vërtctë. Vargjct arabisht që ndcshim tck- luk në Gjulistan duhct të jcnë të vetë poctit, për këto arsye:
I Sadiu c ka njohur mc rrënjë gjuhën arabc, pasi cdhc studimct c larta i ka k i ycr nëpërmjct gjuhës arabe.
I’ocli ka shkruar në këtë gjuhë qindra vargjc lirikc që përfshihennë vcprën v tij të trctë. Kul-lijat.
] Megjithc përmbajtjen c tyrc të thcllë dhc formën c tyrc elcgantc, vargjet ni nbisht të Sadiut nuk kanë forcën c vargjcvc të poctëve të njohur arabë. l'octi ndofla i ka gërshctuar këto vargjc
në vcprën c tij për të thycr monotoninc c trcgimit. Mc këtë duhct të spjcgohct cdhc larmia c vargjcvc të (ijiili.Htimit. Shëmbullin c ustait do ta ndjckin cdhcpoctët pasardhcs, tëcilët, dhc
kcln do lc kryqëzojnë vurgjcl nrabishtc mc uto pcrsishtc(I lalr/.i, Shiraziu,
Xlinmiu clj.). (Shi|ipcroiijcHi)
- Mirc, - i tha i varfcri, — por nuk e njoh kctc njcri.
- Tc çoj unc - iu pcrgj cgj shoku.
Sakaq ç mori pcr dorc tc varfcrin dhe c shpuri gj cr tc shtcpia c njcriut tc pasur. I varfcri pa sc nj criu i pasur ishtc njc njeri me buzë të trasha e qc rrinte rëndc dhc i mvrejtur.
Pa i thënë asnjë fjalë, u kthyc nga kish ardhur.
E ç’bërc - c pycti shoku.
- Dhuratën që do të më jeptc, ja kam falur surratit të tij -u përgjcgj i varfcri.
Ti mos kërko nga vctullngrysuri gjëkafshë!
Sc kur shëkon të mvrcjtur zëmra hclm të mblcdh,

Çë brcngë kc nc zëmër, mund f ja thuash rrafshë
Një shoku që të josh, vështrimin kur f a hcdh!
RRËFENJË
Njëmot n’Aleksandri mori një thatësirë cmadhc, sa që njcrëzia nuk kishin më fuqi për të qëndruar në këmbë. Dyert c qiellit u mbyllën dhe s’po dcrdhnin bcgati më tokë dhc
britma e frymorëvct të dhcrit u ngjit në qicll, por më kot.
S ’ mbcti kafshë, shpcz’ c miza cdhc pcshqc mu në uj ë
Që s’i vajti klithma qicjsh ngamundimi që i shkriu;
Çudi, vallë si nuk mblidhej tym’i zëmravc në kujë,
Që të bëhcj rc e dëndur edhe loti pika shiu?!
Në këtë kohë jctontc një njeri që me ndcr shokëve- s’kishte ndcr në trup. Të flasësh sc ky njcri ishtc kështu apo ashtu, do të ishtc një gjë c shëmtuar dhc aq më shumë përpara
njerëzve të mëdhenj. Mirëpo edhe të kalosh ashtu pa thënë gjë për këtë, nuk është e mirë, sc disa do të thoshin sc kallëzonjësi ka hcshtur sc nuk ka qcnë i zoti të na thoshte gjë.
Prandaj po cpres shkurt mc këto dy dyvargjëshc. Dhc ç’do mc tcpër, sc c pakta të tregon të shumtcn dhc një dorë drithc të rrëfcn sc si është hambari i gjilhë:
Nuk duhet vrarë një mongol xhelat
N ë vrau këtë rospoll, zuzar pa fis;
E di si ish? Si ura në Bagdad:
Posht’ ujët... sipërnjcrëzmbikurris...
Pra, një njcri i këtillë i pështirë kishte në këtë kohë të vështirë pusuri të madhc. Ai ujcptc ar dhc argjënd njcrëzvct dhc shtrontc k aq sofra për mysafirët.
Disa dcrvishë jcrcmij, që kishin shkuar në fund nga varfëria 1 1 lizorc, po mateshin që të shtroheshin në sofrën e tij. Këtë punë e I)lcqëruan edhemc mua. Unë nuk epëlqcva
aspak dhc thashë:
Nuk ha luani gjysmën që la qëni,
Edhe në vdiq në guvë në uri;
Më mirë rro i varfër dhc pa bukë,
Dhc dorën ti lamashit mos ja shtri!
Dhe Feridun të jctë nga thesarët,
Po qc zuzar, e ç’ma thërret njeri?
Atllasi dhc mëndafshi mbi zuzarin
Më s’janë veç shkëlqim në mur të zi.
RRËFENJË
E pyetën një hcrë Hatem Tajin:
- A kc parë osc a ke dëgjuar ndonjë nj eri në faqe të dhcut që të jclë më bujar nga ti?
Dhcai u përgjcgj:
Pata therur një ditë dyzet dcvc dhe dolla bashkë me krerët c liscvc arabcdiku në një kënd të shkretëtircs. Ndërkohëpashënjë njeri që irontcdukeprer’cshiturdriza. Kurmësolli
pranënjëkrahë di iza, i thashë:
Pcisc nuk shkon nc gostin c I Inlcmil, nc solicn c lëcilit janë shtmai kaq njeië/,?
82 Saadi Shimzi Gjylistani dhc Bostani 83
Dhe ai më tha:
Kush e nxjciT bukën me krah të tij, S ’i bëhct Tajit duaxlii.
RRËFENJË
•Kam parc një hcrc njëbcduin, tc cilin e kishin vënë në mes argjcndarët c Basras dhc po dëgjonin prcj tij kctë ngjarje:
- Njëhcrë pata hmnbur rrugcn nc mcs të shkretëtirës. Ushqimi m’ishtembaruar; po prisja fundin. Kur, papandehur, gjeta njëtrastë me margaritarë. Nuk e harroj sa të vdcs
gczimin dhe flladitjen që ndjcva nc shpirt dukc kujtuar nc fillim sc trasta do tc kishte bollgur. Por nuk c harroj po kështu cdhe dëshpërimin c madh që ndjeva kur c pashë sc trasta
s’kishtc bollgur fare, por margaritarë.
Nc shkretëtim’ c thatë, në kërmallë,
Kush ka ct, s’do scdcf, inxhi që ndes;
Kush mbcti rrugës kcq pa buk’e dhallë,
Ç’i do florinjf e kupën mu në bres6.
RRËFENJË
Një arab me buzë të thara nga ctja po thoshte në shkrctëtirë këto vargjc në gjuhën e tij:
Ç’të qënkej para sc të vdcs, - T ë shuaj a zj arrin që m ’ u ndcs!
Një lmn të dilte gjcr në gju,
Ta mbushja qelqin plot këtu!
RRËFENJË
Po kështu humbi një herë një udhëtar në një shkretëtirë të I >aanë, pa pasur më këmbë për të ccur dhc ushqim për të ngrënë. Vctëm kishte disa para në brcz. U vërvit një kohë
të gjatë dukc k ërkuar nëpër shkretëtirë, por nuk gjeti rrugën dhe mbaroi si mos inc kcq.
Pas pak vijnë aty disa njerëz, c gjcjnë ashtu të vdckur mc IKiratëpërpara syvc dhc shohin sekashkruar mbi dhekëto vargjc:
Pse paska kaq florinj ë nj ë nj cri..., Pabukë, nënë këmb’i dridhet vëndi, Në shkretëtir’i varfri kur heq zi, Rcpkë të pjekur do, jo cop’ crgjëndi.
RRËFENJË
Kurrë nuk qeshë qarë nga rrotullimi i kohës në botë dhc nuk . 1 1 \s I lë mvroj tur nga fati posi rrotë, vetëm sc nj ëherë kur pata mbetur I mthur dhe s’isha i zoti të blija një palë
këpucë.
Mc zemër të vrarë pata ardhur në xhamin’c Kufës. Këtu pashë n jëri n që s’kishte këmbë farc. Kur e pashë këtë, iu fala ndcrit Zotit <|ë lë paktën i kisha këmbët dhe vendosa
ta duroja jetën ashtu, '.Imthur1.
S’do zog të pjekur barku që u ngop,
Sallat’ c sofrës zogut ja kalon;
Por për atë që ovull s’ka në xhcp,
Një rcpk’c pjckur zogut ia shkon.
Nnk duliel kupluni nga kjo rrclcnjc sc pocti pajtohct m c mjcrimin. Prapa Iviiplmiil Ic miivlillct li : iivlcnjcs Ishihct njc nkuzc snrknstikc kundcr sistcmit lntqnoi ic
kolu's, iië lc cilin ni qi' hn njc copc luiki ; thatv c qunn vctcn tc liimlui ii}',n ni qr s'kn liirc (ShqipcroiijëNi)
RRËFENJË
Kam njohur një Ircgtar qc lcishtc njcqind epesëdhjctë devc plaçkë dhc dyzct skllcvër c shërbëtorë. Njc natë, kur ishin n’ujdhëzën e Kishit, më mori në dhomën e tij dhe
s’mbylli gojë tërë natën, dukc folur përçail:
- Aksh ortak c kam në Turqistan, aksh plaçkë ndodhct në I lindustan; kjo lctër është scnet për aksh tokë, kursc për këtë apo për atc, garant kam akcilin.
6
Dervishct shclitcs l’I.ranit mhanin nc hrcs lugcn, kupcn dhc gotcn c ujit (Shcnim i Shqiptironjcsit),
84 Saacli Shirazi Gjylistani dhe Bostani 85
- Herë thoshte:
- Kam ndënnend të shkoj n’Alcksandri, sc ka ajër të mirë.
Kurse tjctër hcrë thoshte:
- Jo, s’po vctc se dct i Perëndimit bën furtunë.
Më në fund tha:
- O Saadi, kam përpara një udhëtim tjetër, sikur ta bëja këtë, jctën që më ka mbctur do ta shkojapastaj i mënjanuar në një çcp dhc do të hiqja dorë nga trcgëtia.
- Pa të shohim, çfarë udhëtimi kc, - i thashë unë.
Dhe ai vazhdoi:
- Do çoj në Kinë squfurin c Persisë, se më kanë thënë atjc shkon shumë, që këtcj do të marr farfurinë kinczc dhe do ta shpic në Bizant, pa do të marr mëndafshin e
Bizantit dhc do ta çoj në Hindi, çelnikun e Hindisë në Ilalcp, qelqin c Halepit në Jemen dhe pëlhurën c Jcmenit në Pcrsi. Si t’i kcm bërë këto, do tële tregëtinë në vënde të largëta
dhe do të hap një dyqan.
Aq shumë u lodh duke grirë të këtilla ëndra me sy hapur, sa nuk fliste dot më.
- O Saadi,—më tha, — na thuaj edhc ti ndonjë fjalë nga ato që ke parë dhe ke dëgjuar!
Dhc unëjaprita:
A s’kc dëgjuar ç’tha në fushën Gar.
Kur ra nga dcvja trimi tregëtar?
«Syrin qëka Zcngjin’ i babëzitur
E ngop përkorja osc dhcu në varr».
RRËFENJË
Pashë një ditë një idiot të ngjallur, veshur mc rroba të fisme dl ic kaluar mi një kalë arab; nëkryc kishte ngjeshur një çallmë pëlhure t’Egjyptit.
Dikushmëtha:
Si të dukct, o Saadi, ky mëndafsh i purpurtë që të vrct sytë mi këtë shtazë kokëzbrazur?
Dhe unë iu përgjegja:
- Shkrim i kcq i zbukuruar mc ar.
Njcriut f i shëmbëllcjë vcshgjati ka scvda,
Nga trupi dukct viç, por pallmën nxjerr si ka.
*
Mc njcri s’ka shëmbëllim,
Ky vctij ’ haj van halldupi,
Veç nga rrobat kerruvim,
Dhc nga çallma dhc nga trupi.
RRËFENJË
...Ibiriitha:
- O baba, domosdo, pa vuajtjc c lot, thcsar nuk gjen dot; pa hcdhur vctcn në rrezik, s’këput fitore mi armik dhe po nuk hodhe l'arë, s’korr gjë n’arë. A nuk c shikon se me pak
mundim c brcnga ç’visar të solla dhe rnc pak thumb blcte që hëngra, sa rnjaltë mbështolla?
Kush zhytct n’ujë për inxhi Frikë po pat prcj krokodilit,
Kurrc s’do mblcdhë ky njcri Inxhi të vycrnga fund’i Nilit.
86 Saacli Shirazi Gjylistani dhc Bostani 87
MËNÇURI
Mokn'a c poshtëme e mullirit s’luan c rri nc vënd, prandaj duhct të durojë barrën c rëndë.
Në shpellë nuk i vjen luanit gjah,
E ç’do të hajë, hiç, fajkoi pa krah?
Kush prct t’i vijë gjahu në furrik.
Si mcrimangë mbetct pa vërtik7.
RRËFENJË
Pata parë njëherë një jeremi që rrintc në një guvë, i mënjanuar dhc i ndarë fare nga bota. Si njeri i fortë nga shpirti, nuk i hynte fare në sytë madhështia e mbrctërvc dhc c
njerëzvet të pasur:
Kush dcrën c lypsisë mbyll mi dhc,
I shcmbur rron, i pasur sa të jetë;
Lër babëzin’c rro si mbrct sa jc!
Sc zcmra që s’lakmoi çan përjctë.
Njcri nga mbretërit c atyrc viscvet përqark i dërgoi lajm dukc i thënë:
-Nc e lusim zotërinë tuaj që si njeri i shënjtë që jini, të kini mirësinë dhc të pranoni që të vini e të rrojmë bashkë duke ngrënë buk’ekripë.
Shchu e pranoi flesën se, sikundër dihct, t’i përgjigjcsh grishjes në gosti, është një punë që e porosit Profeti.
Të nesërmcn mbreti shkoi drejt e te jeremiu, kinse për t’i bërë nonjë shërbim2. Me taparë mbrctin, jcremiu brofi në këmbë, c rroku
I>ër mczi dhe i foli duke i krchur bishtin. Si u larguambreti, njëri nga shokët i tha shehut këto fjalë:
- Këto lajka që i bërc sot mbrctit, ti s’i ke bërë asnjë herë në jctën tëndc. Ç’të shtyri ta bësh?
Dhe ai upërgjcgj?
-A s’c ke dëgjuar sc të lashtët kanë thënë:
Dikujt në sofcr këmbëkryq n’iu ulc,
Posa të ngrihcsh, vrap i bëj shërbim!
Në s’mund t’i rrish më këmbë mc pckule,
Ahcr’ i thuaj: «s’vij dot, o miku im»!
*
Mundct veshi të durojë sa të jetë Pa dëgjuai' dcf e fycll dhc gëmetë;
Edhe syri pa soditur kopsht në prill Edhe hunda pa nuhatur trandafil.
S ’ke përkresë puplash zogu mbushur shumë?
Kokën vënë përmbi gur bije në gjumë Dhc në s’patc mun në shtrat shoqcn ergjënd,
Nuk prish punë, dorën hcdh në gjirin tënd.
Por ky barku zorrëdredhuri kular, Nuk duron c s’vclct gjëjc ky zuzar.
7
Në kuptim që merimanga nuk c kërkon gjahun, por pret që t’i bjcrc nc cergën c saj. (Shqipëronjësi).
Për të filuar uratën e jcrcminjve, mc qcllim qc t’u laheshin gjynahct qc s’i lanlc as ujët c dctil mbrctcrit çfuqcshin sikur ishin gnli l'u shcibcnin->
Gjylistani dhe Bostam 80
> jciciiimj vc. duke ti shli imi mc doic lc lyrc poslihi mbi lë cilcn lalcshin al;
dj, (Nhqipcit>ii|c-.i)
KAPITULLI I KATËRT
MBI HESHTJEN RRËFENJË
Një herë i pata thënë një miku tim:

- Arsycja që nnk Jflas dhc aq dëndur është se më të shumtën e herëvc në të folur c sipër mund të dalin edhe fjalë të mira, por edhe fjalë të liga. Mirëpo syri i annikut nuk vcte
vetëm se në të ligën.
- O vëlla - më tha ai - është më mirc që armiku të të mos të shohë gjën’emirë.
Anniku sheh të mirin mc nakar
Dhe thotë: «ësht’i lig e gënjcshtar».
*
E diellit drita që qjcjt ndez në gji,
Për lapurakun nxin si hon i zi.
*
Qoftë fatos sado njeriu,
Në sy t ’ annikut nuk ka nder,
Një trandafil është Sadiu Por për armiqtë gjemb që thcr.
RRËFENJË
Një tregtar humbi një herë një mijë dinarë në tregëti. Fill pas kësaj, thirri tëbirin dhe i tha:
— Nuk duhet t’i thuash njeriu gjë për gjëmën që na gjeti:
— O baba, — i tha i biri, — do të bëj ashtu, si më urdhëron zotrote, nuk i them njcriu. Vetëm më thuaj të marr vesh se çfarë dobic do të kishim dukc e mbajtur të fshchtë
atë që na gjeti.
Dliei ati iupërgjcgj:
I )obia është që të mos bëhen dy gjëmabashkë: humbja e II* »i m.jvc dhe gëzimi i fqinj ëve.
Mjerimin ti fshihja atij që s’të do!
Se shpirti i gëzohet kur thot’ «obobo».
RRËFENJË
Na ishte njëherënjëdjalosh i mençëm, qëkishtc njohuri të ilu'llu mi degë të ndryshmc të moralit dhc që ishte i dashur c hpi i liulritiir, sa rallë ja gjëje shokun. Ndonëse rrinte
me njerëz të tlllm në gjithëfarëkuvcndesh, nuk flistc asnjë fjalë. Prandaj na c i i-.hi* pyeturnjëditëijati:
() biri im, psc nuk thua cdhc ti ato që di?
I )hc i biri i ishtc përgjigjur:
Kam frikë sc mos më pyesin për një gjë që nuk e di dhc i > i i, 1 1 1 nbctcm i turpëruar.
A e ke dëgjuar? një ditë dcdeja I ’ër bela ea gozhdë nguli në një nallë,
I ’ër grykc e zuri një zabit, tha: «eja,
I ë më mbathësh mushkën që po prct në shtallë!»
*
Sa Ijalën s’kc thënë, njcri nuk të ngct,
Por Ijalën po nxorc, provojc! eç’pret?
RRËFENJË
')() Saadi Shkazi Gjylistani dhc Bostani 91
I )i jetai i (Jalcn pa një ditë një budalla lë krisur qckishtezënë p> i )',iyke një njcri tëditurdukc i Ihënë Ijalëtëpështira. Galeni, me u pmë kclë gjo, tha:
Sikm ky t’ishlc njeri i dilur, uuk e shpinte puncn gjer këlu nn n|r U; pmlilur, pa Im.
ngiirc.
Çfarë bij drcqërish qënkan këta-bërtiti vjcrshëtori. - Gurët
() nj ci i i urlë, kcr komc ndonj ë gj c , qc lc la j ap.
I )ua Sbar kun ti m, iu pcigj cj \j vj cishotori, po ma
S’pcrlcshcn kuirc dy zotcrinj mctru,
As dhe i mcnçmi mc njc mcndjchu.
I krisuri nc shan c flct bajat,
1 mënçmi cmbcl zemrcnja tulat.
Dy t’urtc nuk kcpusin njc till pc,
Shkcmb n’u bc njcri, tjctri bchct dhc;
Por nc qcllofshin qc të dy mc brirë:
Icrhiq, tërhiq, këpusin dhc zinxliirë.
RRËFENJË
Sahbani Vaili ishtc i njohur si një njeri që s’e kishte shokun në zotësinë për të folur rrjedhëshëm dhe bukur. Mund të fliste një vit të tërë përpara popullit pa thënë dy herë
një fjalë. Edhc sikur të qëllonte po ai mcndim që ai c kishte çfaqur njëhcrë, c futtc me kallëpe të tjcrë. Dhc kjo është një nga kushtct që duhet të kcnë njerëzit që rrinë nëpër
oborret c mbrctërvc.
Dhc qoftë c ëmbël, sheqer fjala juaj,
E drcjtë, c thcllë, c bukur, c ndjerë,
N’c folc një hcrë, sërish mos c thuaj!
Se gjëja e ëmbël nuk hahet dy herë.
RRËFENJË
Patën dëgjuar në një kohë një njcri t’urtë, që po thoshtc:
- Asnjcri nuk c nxjerr në shcsh paditurinë c tij. Vctëm e nxjcrr ai njcri, i cili, fillon të flasë, kur tjctri është dukc folur dhc s’ka mbaruar cdhc. 8
I urti i mençëm që kurrë nuk shkct,
S’hap gojëpaparë qëtjctri s’po flct.
RRËFENJË
1 )isa nga skllcvërit c Sulltan Mahmudit c pyctën njëhcrë I Iasan Mcjmcndinë;
Ç’të tha sot Sulltani për aksh gjë?
S’do mbctet e fshchtë as cdhcpër juvc-u përgjcgj ai.
Ti jc Vcziri i mbretërisë- i thanë ata, -- atë, që të thotë ty, iuik c bën vctcn aq sa t’ua thotënjcrëzve si ncvc.
Po, tha ai - sc c di mirë që unë s’i thcm njcriu. Po asohere, I tsc më pycsni?
Çdo gjë që di në iTeth s’c flet,
Ai që mëndjen ka mc okë,
Për një sckret që ka një mbret Rphu, mos bëj shaka mc kokë!
RRËFENJË
Një vjershëtor një hcrë dolli pëipara kapcdanit të cubavc dhc . Icvdoi mc vjcrsha. Ikapcdani urdhëroi që t’i mirmin sharkun dhc l,ii lëbonin nga fshati. Sabëri për t’ikur
8 mënçëm! Çdo fjalë ka kokë dhe fund, ICur flasin të tjcrët, pusho ti sa mund!
Gjylistani dhe Bostam 80
vjershëtori, IU derdhën prapa qcnlë. Dcshi tërrëmbcntcnjëgur, mirëpo s’mundi, setokakishtc

i kimë lidhur, kursc qcntë i kanë zgjidhur.
Kapcdani i cubavct, që po c vështrontc nga dritorja, ngapas, i dcgjoi këlo Ijalë, vuri buzën mcgazdhci tha:
bcrc
Siiiuli Shini/i 92 C ijylisi.u n dlic Bostani 93
Njcriu lc mira lc shikojc Nga tjctri shumc shprcsc ka,

Nga ti tc mirc unë s’prcs,
Kcq mos mc bcj tc kam rixha!
Kryetarit tc cubavc i crdhi kcq, dha urdhcr qc t’i kthchcj sharku duke i dhcnc si thclc mbi bisht cdhc njc kaftan dhc ca tc holla.
RRËFENJË
Njcri qc mirrcj mc vrojtimin c lcvizjcs s’yjcvct, kur u kthyc njc ditc nc shtcpi, pa se një buir’i huaj po rrintc mc gruan e tij. Nisi ta shajë c ta qortojë dhc të nxjcrrë ç’i crdhi
në gojë. Krisi një potcrc dhc një gurgulc asohcrc. Një njcri i ngritur nga shpirti, kur e mori vesh sc si kishterrjedhur puna, tha:
Se ç’ka në qicje, ku c di ti
Kur s’ditkc cilin ke në shtëpi?
RRËFENJË
Një hatib1 që kishtc zë shumë të vrazhdët kujtontc sc këndonte bukur. Dukc pasur këtë bcsim të plotë, ai bërtiste më të kotë. Po ta dëgjojc kur çirrej, do të thoshje se në
grykën e tij të zënë po krakavit korbi.
Kurpallmën çon gomari, ky asllan
Që larg lëkund Istahrin në Iran.
Populli i fshatit, dukc qenë sc ky ishte njeri mc pozitë, ishtc i shtrënguar ta duronte dhc nuk c shihte t’udhës që t’i binte më qafë.
Hatib (aiab.) quhct klcriku mysliman i cili predikon këshillat qc janë posaçërisht për ditën c premte. (Shqipëronjësi).
|Vi i 1 u|' iliU' i crdhi në shtëpipërtatakuarnjëtjctcrhatib, i cilimc
..... ..... •ililc mmik i tij dhcitha:
h kiun parë n’ëndër!
Il.in c bëftëZoti! Posimëpe?
| r knm parë sikur kishc zë të bukur dhcbota ishin shkrirë M,..I vn yl,
l Uilihi u mcnduacazëdhctha:
'.,m uicr t ’uruar paskc parë! Mc këtë ëndër më zgjove dhc i,11 .1111 U’ k u p t o j një të mctë qëkam unë. U muar vcsh se paskam , i, |. ,H| dhc sc botaqenkannëhall
kur më dëgjojnë që këndoj. i, ml„ m \o, që sot ctutje, nuk do tëkëndoj vetëmscmczët’ulët.
Ymërohem mcmiqtë, sc vcsin M.i shckojnësiylliqëndrin.
11 ii p i n 1 i m ma vështrojnë si ndcr I iII u' j>jcmbin zambak,jascmin.
I- III csht’ armiku pa shpirt e pa turp:
IV mc lliotë të mctën që nxin?
RRËFENJË
Njëri, qc kishtc zë shumë tëkcq, po këndonte Kuran, dukc u . imii NM kishtcnëkokë. Njënjeriimirë,qëkaloi alcrtij, itha: QYrogë lë paguajnë përkëtë punë?
Asnjc ovulI - u përgjcgj njeriu mc zë të keq.
Asohcrc, vazhdoi i miri,-pse i jcp vetcs kaqmundim? Pcr hir të Zotit-upërgjegj ai.
Po tc jclë kështu, cdhc unë të thcnr. për hir të Zotit, mos
I ëiutnl
11 fcn’ islamccbën katran Po tc kcudosh kcshtu Kuran,
KAPITULLI I PESTË
MBI DASHURINË DHE MBI KOHËN E DJALËRISË
Pata parc njc hcrc njc jcrcmi, qc kishtc rënc diku nc dashuri. H fshehta c kishtc grisur perdcnc dhe kishtc marrc dhcnc. Ndonëse hante tc shara nga njcrczia dhc ndoncsc
vuantc njcmijëmundime, nuk hiqte dorë nga dashuria dhc thoshtc:
Jo, dorën s’ehcq, moj, nga gjitë c tua,

Goditmë po dcshc me pallën siikëndi,
Vcç tcjc s’ka strehë, folczë për mua,
Në iksha prej tcje, do vij po tc ti.
Një hcrë i pata folur rëndë duke i thënë:
— Si u katandisc që du( ’i dëshirës së shfrcnuar të mposhtë mëndjcn e fisme e të kulluar?
Ra një copë hcrë në mcndim pastaj tha:
Atjc ku fronin ngriti mbrct’i dashurisë,
S ’pi ujë drojtjc fcje, shënjtëri e naltë;
Ç’i thuakot tëmjcrit: «prchrin mos bëj pisë!»
Nuk shch sc si ka rën’ i tëri mun në baltë?
Do shkoj, s’më slikon më forca as dhe pak. Mc hark të shtjcrë o pallën gjak,
N’i zënçadot pëqirin, lumthi unë!
Në s’munda, do të shkoj, t’i vdcs në prak.
Sa kcq! Se mjcku thotë të pi farmakun vrcr, Por zcmr’ c babëzitur nga brënda do shcqcr.
lisht’ c madhe një çudi:
'l cjcmunëkurjeti Të guxoj etëthem ijalë,
ICur flct ti me mall të valë.
*
Para kolives së mikcshës Në vdiq dashnori, s’ka çudi,
Çudi do t’ishtc të mos vdiste I klhe të rronte si njeri.
Aq dalldisur jam pas tcjc, moj krijesaditëplot,
Sa s’mcndoj për vctcn timc, jam a s’jam vërtct mbi dhc;
Pa taparë ty fytyrën, syt’c mi s’durojnë dot,
I )hc sikur përpara shtizat të më vijnë si rrufc.
RRËFENJË
Më kujtohet se një natë m’crdhi një mik i shtrcnjtë. Mc ta
I ii1 1 c, u hodhanë këmbë me aq vrull, sa, pa dashur, shova qiririn mc
I I in i) »ën c këmishës sime.
«M ’crdhi ai që e shkëlqcn mc dritë crrësirën e natës» si thonë III ,il)ët. U ul dhc nisi të më gjykontc dukc më thënë:
Dua tc di, psc c shove dritën posa më pc që hyra brënda? Për dy arësyc, -u përgjegja unë, - së pari, m’u duk sikur liv1 1 hrcndadielli dhc, së dyti, m’ukujtuan vargjct
qëkanëthënë ii)i iiv.it mcndjenjatëholla:
Te drita në lë ra një gjë si baltë,
Ngrchu, në vcnd ma zhduk si të huaj!
Por n’është vash’cqcshur gojëmjaltë,
Ahcro ma pushto dhc dritën shuaj!
Saacli Shirazi <h»Gjylistani dhc Bostani 97
RRËFENJË
Dikush i tha njc shoku të tij, qc kishtc kohc pa e parë:
- Ku jc, orc, sc rac mori malli? Dhc ai u përgjegj.
- Eshtë më mirë të të marrë malli, se sa të më shohësh përherë dhc të thuash: «oh, ç’më mërziti djalli!»
Moj mikc, m’crdhc vonë si furtunë,
Ndaj shpcjt nga dora s’të lëshoj as unë;
Të dashurën që rrallë vjcn në dcrë,
S’cdo më fort nga një që e shch përhcrë?
Një mike, që pa të s’e bëke dot?
Në të mundoj, duro, mos qaj me lot!
N ’i dhc dashnorcs zcmrën, o i gjorë,
Dijc se plagën tënde ka në dorë.
Kur kapistall në qalc ka sorkadhja,
Nuk ka si ccën vctë hallemadhja.
Një dit thash: «c lashë, s’do vuaj më»,
Por shpcjtë u pendova: nuk c lë.
Nga mikja s’ndahet miku, një thërrime,
Si do ajo më rreh dhe zëmra ime.
Më shpoiT a më thërret me mall të valë,
E di ajo, nga unë nuk ka fjalë.
Në viset arabc thonë: «grusht’i bandilles, mor’i ngratë, është imsh i thatë».
Më mir’ është, o moj trime Grushtin tënd të kcm në dhëmbë,
Sc të ha me dorën timc Bukën që më mban në këmbë.
RRËFENJË
I i pyetën një herë një dijetar:
Në qoftë se dikush mbyllet në një dhomë me një vashë
I iu |chënë dhc dyert i ka të zënë, kundërshtarët në gjumë të kenë n i ië dhc ai vctë tëjetë pushtuar nga lakmia për të shfrycr dhc nga iluli i dëshirës së shrenuar të jetë thycr,
mc një fjalë, kur tëjctë me ii|t kojë si thot’ arabi: «Hurmaja është pjekur në ‘të dhc kopshtari
I H ) I iën zë», pra, një njeri si ky, psc të jetë njcri i ruajtur nga mëkatct, ,i lluia sc do të shpëtontengakjo bukuroshe?
I )hc dijctari u përgjcgj:
Nëqoftë sc do të shpëtonte nga faqchëna lozonjare, nuk do
II ■ ihpëtontc nga gojët e Hga zuzare.
Nga c lig’ c vetëvctcs në shpëtoi i mjeri burrë,
Nuk shpëton nga goj’ cbotës, qëmc shpifje s’ngopet kurrë.
*
I'i mund tërrish mënjanëpunë plot,
Shkoi koha c shkrirjcs dashnorc S ’c çmoka njcriu qyqar:
Sa - c ëmbël ngjan jcta gazmorc Pa ardhur rrcbcshet vardhar!
RRËFENJË
(iugulUinëcmbyllën një p.m pëi ililë soirën e shëmluai
licrënë një kuvli mc njësorrë. Dukc , j'iuj',uniija \ uaule i- di ilhmuar dhe
llioshledilke i|ilië <>(j'eshle ky lal si /eudan dhe ky slilnl si kal
i. 111
Por botcs gojën kurrë s’ja zë dot.
100 Saadi Sbirazi Gjylistani dhe Bostani 101
RRËFENJË
Më kujtohct sc kur isha nc vlug të djalërisë, po kaloja në një lagjenjë ditë dukc soditurnjë vashë faqcdritë. Ishte korrik. Vapa përvëlonjësc të thante pështymën në gojë dhc
cra c nxchtë mc afshin c saj si zjarr bëntc të vlontc palca brënda n’eshtër. Duke qënë i dobët, ashtu si janë njerëzit, nuk munda të duroja të nxchtit prush të dicllit dhc kërkova
strchë në hijcn c njc muri, dukc pritur se mos vintc' nonjë njcri që të më shuantc me pak ujë të ftohtë zjarrin që më ndeste në gji c korrikut zagushi.
Kur ç’të shikoj? Nga hijct e thella të komdorit të një shtëpic, llamburiti një dritë shkrcpëtimtare: ndriti një bukuri mc aq njomësi sa nuk e thotë dot as gjuha c mprchtë c
shkrimtarit të nxehtë. Ajo shkrcpi, si shkrcp agimi nga gjiri i territ, shpërtheu, si shpërthen uj’ i jetës nga thellësitë e dhcrit. Mbantc në dorë një qclq me ujë dëborc, ku kishte
derdhur sheqer me djcrsë përzjcrë. Nuk e di në e kishte trazuar mc uj ë trandafili, apo kishtc pikuar ca sumbulla bukurie nga faqja c saj si trandafili.
Ç’ta zgjas më tej? Rrëmbeva shurupin nga dora e saj plot dashuri dhc e vërvita në gojë me aq ëmbëlsi, sa m’u duk sikur fitova sërishmi jctën që më kishtc humbur.
Kam një etje përbrënda në vctc
Që nuk shuhet dhc në prfsha kaq dctc.
Lum ai me fat të ndritur posi yll me uratë,
Që sodit për çdo mëngjes moj, këto faqe me kimet!
Kush u dej nga ver’e rrushit, vjcn në vete në mesnatë;
Por kush dehet nga sakiu, sgjohct vcç në Kijamet.
RRËFENJË
Njç dcrvish i varfcma pat shoqëruar një herë në karvanin që shkonte në Hixhaz. Ca ditë më pdrë, një cmir arab i kishte pasë dhënëatij njëqintdinarë përtë mbajlur çiliminjtë.
Kur karvani vazhdontc rrugën, u sulmua befas nga cubat c
II a I axhe-së, të cilët c ropën dhc c bënë patë karvanin. Tregëtarët 1 1 11 uan të bërtisnin e të dcrdhnin lot duke thirrur më kot.
Sc bije ti më gjunj ‘a qan mc zë,
Florin’ e çvatur cubi s’ta jcp më.
Vetëm dervishi në këtë mcs nuk c bëri qcjfin qcder, as që u pi ish në fytyrë. Dukc c parë kështu i thashë:
—Amos vallë nuk t’i muarën ato para që di ti dhe unë?
- Po, - u përgjegj ai, - m’i muarën, vetëm sc unë nuk isha
I idhur aq shumë me këto para, sa të më vijëkcq tashti që m’i muarën.
Mos lidhu kaqë shumë në një gjë;
Sc s’ndahesh kaqë lchtë sojc më.
- Atë që më thc ti -u hodha unë, - e kam hcqur vetë:
Kur isha djalëkisha zënë shoqëri mcnjë djalosh tëri. Aq e 1 1 1 ; i (111 c i shtc dashuria e p ërzëmërt që lcisha për ‘ të, sa që bukuri a e
III ishtc altar për syt’ e mi dhctakimi mc ‘të ishtepasuria dhcburimi i jclëssime.
Vctëm ëngjëjtë në qiell mund të jcnë si ky nur,
Nëmos qofshin dhekëta, shokmi dhc s’i shchme sy;
Po të them: për dashurinë, që kam pasur c s’do kcm:
Do mos lindin nënat kurrë bir të dashur po si ky.
Por pa pritur e pa kujtuar, jeta e tij ra dhe u mbyt nëbaltën e
I I u xsgjësë. Sakaq, nga far’e fisi i tij u ngrit përpjctë klithma vajtonjëse e ndarjcs. Pas disaditësh i shkova te kokanë varr dhe nga vargjet i|ë kcndova plot zjarr dukc vajtuar
ndarjcn e tij, ishin edhckëto:
Ah, ç’të qënkej q’atë ditë gjcmb’i vdekjes kur të çpoi,
Pall’ c jiilit të mëçantc, scpastcjc, jctë s’dua!
Nga që zemra s’më bën sot-o pa ty botën ta shilcoj,

Sipcr dhci il lc kam ardhur, o ti dhc i zi mi mua.
Atij që nuk i rrihcj pa shpcradarë I pari lul’ c trandafij ndër shokc,
Ja vyshku koha faqcn lule-e larc, Shiko, sa gjembasipcr ka mbi kokc!...
Do t’ish mircjct’ c dctit, por pa dallgcn e zcmrimit hsht’ i mirë trandafili, të mos ish gjcmbi zuzar;
Si palloj tundesha mbrcmë në lulishten c takimit, Sot nga ndarja c mikeshcs po zvamitem si bullar.
Ç’të vlcn sc puthkc mikcn ti mc gas,
Kur sojc do të ndahcsh ças pcr ças?
Nga miqt’ do jctë ndarë molla në pyll,
Ndaj nj ’anë c ka të kuqc, tjetrën dyll,
*
Po s’vdiqa ditn’ e ndarjcs zcmërplasur,
Më thoni: «dashuri ky s’paskapasur».
RRËFENJË
Një mbrcti arab po i flisnin një hcrë për punën c Lcjlasë e të Mexhnunit. Po i rrëfcnin sc si Mcxlinuni kishte humbur dhe ishte bërë vcri pas Lejlasë, aq sa, mc gjithë virtytin
c tij të përsosur dhe megjithë zotësin’ e tij për të shkruar c për të folur bukur, kishte marrë shkrctëtirat dukc lëshuar nga dora frcrin e vullnctit të tij.
Kur dëgjoi këto ijalë, mbreti urdhëroi që t’jabinin përpara. Kur erdhi Mcxhnuni, ai zuri ta shantc rëndë dukc i thënë:
- Çfarë gjë të ligë zbulove ti në shpirtin e ndritur njerëzor që pëlqcve zakonin shtazëror dhe braktise jctën që i ka hije njcriut?
Mexhnuni psherëtiti thcllë dhe tha këto vargjc arabisht:
Të gjith’ ata që po më shajnë,
- Se pas asaja jam bër’erë -
Sikurta shihnin do të thoshnin:
«Paska të drcjt dashnor ‘i mjerë».
Ata q’i bjcnë mc kot këmborës,
Sikur tc shihnin, vashë moj, njc hcrë:
Jo portokallen, por gjishtrinjt’ c dorës Si të shushatur kishin për t’i prerë. 1
Po, do të prisnin gjishtërinjtë dhe asohcrc do të diltc e vërtctë Ijala c Mcxhnunit; ashtu si flitct në Kuran: «Ja, tck është ai, për tc cilin kamngrënëkaq të sharangaju, moj
shoqc! Ky nuk ështënjcri, ky është ëngjëll kerrubi.2
Si c pa Mexhnunin, mbrcti dcshi që të vështrontc edhc bukurinë c I .cjlasë, qëtëshikontcscçfarëkrijcscdo t’ishtekjo, qës’ikishtc lcnë mënd në kokë të dashurit të saj. Prandaj
dha urdhër që ta k ërkonin dhc t’ia sillnin përpara. Njcrëzit c ngarkuar për këtë punë u vërvitën sa andej e kctcj nëpër fisc ku rronin arabët, gjcrsa c hodhën në dorë. E prunë dhc
c lanë në shcshin përpara pallatit, që I; i vështrontc mbrcti. Dhc ai i hodhi një sy që nga koka gjer tc lcëmbët;
I)i>r ç’tcshëkonte: një arapk’ c zczë, cpakët nga trupi. Mcnjë ijalë, mik i mbushi synë. Më e humbura c allajkavc të tija ja shkonte I cj lasë nga bukuria dhe stolia.
Mcxhnuni c kuptoi aty për aty sc ku rrihte çckani dhc i tha mbrctit:
- O mbrct, në do të zbulosh të fshchtën c dashurisc simc për I .cjlanë, shikojcbukurinëc saj ngadritorja c syrit të Mcxhnunit!
Psc vuaj un’ asgjc ty s’do të tretë;
Një shok mjcrush më duhct si jam vctë Pcrralla t’i rrëfcjanat’ e ditc,
Kur vë në zjarr dy drunj, do kcsh më dritë.
Për trup-difat dhcmbj’c plagës csht’ c huaj,

Vcç tc mjcrit do f i qahem që po vuaj;
Atij qc s’ka parë kurrëthumb prej grcthi, llshtc kot l’i thuash pcrgrcthin, moscluaj!
1
Sliili m shëiiimct Ijnlon lusiil',
1*01*11 i hrii nhi/ioii l|.ili's st* /oleikiis si* bukui p(*i lo/.eIin e I gjyplil (SI u | ipdrt >i flpM i)
Gjersa dhëmbjc ju nuk keni posi ne Dhcmbj ’ejon’ cshtë përrallë në sy tuaj;
Tjetri kripën ka në dorë, unë plagën,
E si qënkemi njësoj? pa më thuaj!
*
Ato fjalë mbi bandillin që më rroku-i shkreti vcsh Sikur t’i dëgjonin turtujt, bashkë kishim për të qarë. Shokë, — i thoni gëzimplotit që s’ka rënë në rrebesh:
Ti s’e di sc ç’fshihet brënda mu në zëmërën e vrarë. *
Më doli para shtatsclvia yll Zëmrën ma mori, jcta m’u bë pyll,
Zëmrën në hark çapkëni sy ma vuri,
Në do të rrosh i lirë, syt’ i mbyll!
*
Po më thanë se sevdaja Mund të mbytet mc të sharë,
Një gënjeshtër do dëgjoja,
Që c shpifin ca zuzarë.
GËZO JETËN!
Sonte duket se pa kohë këndoi gjeli tc qymezi,
Se dashnorët s’janë puthur, s’janë rrokur as për mezi.
Ndrin fytyra c mikcshës në mcs flokësh dredha-dredha Posi sumbull c fildishtë në bastun prcj abanezi9
Gjersa syri i intrigës po dremit në gjum, ti çohu!
Gëzo jctën, të mos digjct si një flakë që nuk ndezi. Gjcrsa s’ke dëgjuar daullcn në pallat të atabegut, 2
Osc lart nga minareja gjersa thirrur s’ka mëngjezi: S’është punë mençurie të largosh të nxchtat buzë Që ngabuz’ e sy-këndczcs, pse këndoka kot këndezi,
H'
Na ish një djal’ i pashëmshpiitflori Një vashë dashurontc si pcrri.
Thonë, në Dct të madh3 e pa kufir Një ditë brënda ranë në një ngjir.
Kur vjcn dctari që t’i japë dorë,
Në vorbull të mos vdcsë si i gjorë,
NgadaUgëtthirri djali: «lcmëmua,
I )hc dorën as m’i jep asaj që dua?»
Kështu kur fliste hijet c mbuluan,
Kur jcptc shpirt ca fjalë i dëgjuan:
«Flct kot për dashuri, c ç’ma dëgjon? - Kush mikun në furtunë c harron».
I Dashnorët, mik, kështuzë kanë rrojtur Në do të dish dëgjo njcrin’ e vuajtur!
Sc ligjn’ e dashuris Sadiupër fat E di si dijnë arapçen në Bagdat 4
Kirtu1 jn e ilaullcs në mcngjcs nc pallntin rnbrctcror f Alabcgëvc f Iranit idilc Mlu-një e zgjimil nga j'jmni (Shqipëronjësi)
I )cli i mmlli < )(|eiini 11 11ulian
9
Ahanos (në pcrsisht tingëllon si abanoz), dru i zi i vëndeve tropikale prej të cilit bëhen artikuj luksi. Mjeshtërit arabë dhc pcrsianë ngjisnin një copë fildishi në formë sferike. Sadiu e
çfrytëzon këtë rrcthanë për të na dhënë një laahasim të mrekullishëm. Në të vërtetë këtu s’kemi një, por pcsë krahasime: janë krahasuar njëherësh trupi i vashës (bastuni), fytyra e saj e
bardhë (fildishi), forma e fytyrës (sumbulla), flokët c zinj (abanozi) dhe tërthorazi cdhe format dredha-dredha, si cilindër, c (lokëvc (në dorezën e basluncvo gdhëndshin ornamentc në
formc cilindrash në pozicion horizontal. (Shqipëronjësi).
106 Saadi Shirazi
' Nc Knln nr Smlml niiibi.-ililin Iblei sluunr bukm m Mugdiit. (Slu|ipëmiijësi).

107 Saadi Shirazi
KAPITULLI I GJASHTË
Nc kc dashnorc zcmrcn aty mbaj!
Gjc tjctcr mos shiko mbi dhc pastaj!
I c qcnc sot Mexhnuni mc Lcjlanc,
Pas librit tim do shkruanin mbi scvdanc5
MBI DOBËSINË TRUPORE DHE MBI PLEQËRINË
RRËFENJË
Njc herc nc xhamin’ c Damaskut po hahcsha mc disa njcrcz lc ditur pcr njc çcshtjc dituric. Ndcrkohc, hyri brcnda njc djal’ i ri dhctha:
- A ka kctu ndonjc qc di pcrsisht?
I thanc pcr mua.
- Ç’ka ngjarc? - i thashc.
-Njcplak njëqindepesëdhjctcvjeçar—upërgjcgj ai- është dukc vdckur dhc xhcç po thotë në gjuhën pcrsiane, që nc nuk po c kuptojmë. Në do të kishc mirësinë
dhc do të mundohcshc gjcr atjc, kishc për të pasur një shpërblim të vycr; kush e di, mundct që lë ndonjëporosi.
Kur i vajta tc koka, dëgjova që po thoshte:
Mcndova që lrymë të mcrrja si dcsha,
Por fryma m’u zu, në gryk ‘u mbështoll;
Në sofrën e jctës mc shumë të mira,
Si hëngraca kohë, pastaj thanë: «boll!»
Thelbin c këtyrc vargjcve ua thashë sirianëve në gjuhën arabc. Ic gjithë u çuditën: ndonësc paska rrojtur shumë, prapscprapë i dhëmbkajcta. Pastaj dukc u kthycr
nga ai, i thashë:
Si c ndjcn veten në këtë ças?
Ç’të thcm? u përgjcgj ai.
Thuhct sc Mexhnuni ka qcnc cdhc vjcrshëtor i tnlcntuoi (Slu|ipëmnj'ësi).
Ti vallë as’keparësadhcmbjendjcn njcriu Mc darë kur i çklilin nga goj’ c tij një dhëmb? l ashti mciulo li koliën kurshpirlin slicli i ziu I c lcrë lui pn' c dii'.liui, si vallc
nuk i dhëmb?
I thashë:
- Nxirc vdckjcn nga mcndja dhe mos lcr që të të mposhtë pandehma, sc filozofct kanë thënë: «sado c fortë që të jctëzëmr’ e njcriut, nuk mund të thuhct se jcta është e
përhcrëshme dhc sado e tmcrëshmc që sëmundja të jetë nuk do të thotë që të humbasësh përjctë».
Po urdhërove, mund të thërrasim një mjck që të të shikojë, ndofta bëhcsh më mirë.
-Kurrë! - tha ai,- ç’do gjë ka mbaruar!...
Zotnia do ballkonin të stolisur
Por nuk shikon shtëpinë murgremisur.
Doktor’i shkathët duart i përpjck
Kur të sëmurin fryrë shch kacck.
Një plak rënkontc vdckja po - c rrëmbcnte
Më kotë plaka mc sandall10 c lyentc.
N’u prish shëndeti -- c mori tatëpjctë,
Më s’ vlcjnë nomati, as bar’ i shkrctë
RRËFENJË
Një plak trcgon këtë ngjarjc:
- U martova një hcrë me një çupë. Dhomën c dhëndërisë e kisha stolisur mc trandafile. Naf c ditë nijame të bashkë. Zemrën c kisha lidhur aty dhc sojc s’i çqitja të shkrctët sy.
Gdhija netët e gjata pa gjumë, dukc bërë shakara dhc lodra të bukura shumë. Të gjitha këto i bëja mc shprcsë se ajo nuk do të mërzitcj dhe se do të mësohej që f afcrohej më tcpër
tek unë. Një natë i thashë: «Të ndihu fati dhc paskc lindur me yll në ballë që re mc nj ë plak të pj ekur, të sprovuar, që ka parë dynja mc sy, ka shijuar t’ëmbël c të hidhur, qç ja di
kimctinjctësbashkëshortorc, qëbën ashtn siç e kërkon dashuria c vërtetë, që është zëmënnirë, vetijë-naltë, i dashur, gojëmjaltë.
Në dorë sa të shtijc, vashëz unë,
Asfare s’të mundoj psc bëlcc dhunë.
Në do shcqer të hash si papagall,1
Thcror të qoftë shpirti im mc mall...
Dhe nuk rc në dorë të një njcriu mendjemadh sallatop,2 këmbëlehtë c kokëtop, që në çdo ças ushqcn një dëshirë, që i ndryshon mendimct si mbrcti gratë, që për çdo natë gjcn
nga një vcnd që lle dhc për çdo ditë zë nga një kokonë të rc.
Të bukur gojëëmbël dhc pse janë,
Të rinjtë bcsë farc nuku kanë;
S ’u zihct bcsë dj cmvc sy bilbila,
Çdo ças kërkojnë tjcrë trandafila.
Ndryshc është puna mc pleqtë: këta rrojnë mc mënd dhc ashtu siç c kërkon edukata, jo si thotë mëndja c rrëmbycr djalosharc.
Një shok më të mirë nga vctja kërko
Se po qe si ti; atë s’kc ç’e do.
Në një kohë kur unë kujtoja - vazhdon plaku - sc pas kaq Ijalësh të ëmbla, ja kishahedhur në dorë zemrën dhc c kisha zënë lakth gjahun, pa pritur dëgjova se ajo nxori një
psherëtimë të ftohtë i lga thcllësia c shpirtit dhc tha:
- Të gj itha këto që më thc ti, po të vihcn në kandarin e arsycs simc, nuk pcshojnë aq sa peshon ajo njëzë fjalë që pata dëgjuar njclicrë nga goj ’ c mëndeshës, që më ka rritur:
«nusja c re më mirë lc kotë shtizën një pash në brinjë, sc sa afër plakut rrongash3 të ninjë».
1
I )yert e mëilhajn n’lnin i ushqenin me sheqcr papagnjet (Shqipëronjësi). Sullntop Pjepëi i Ibrlë, i papjekur (Slu|ipëronjësi).
' Hrongnsh (Meral) plnk i Ihyci npa inoslia, ijë nuk është aspnk simpnlik (Shqiprn)l\|ësi)
10
Sandall - Njc lloj brumi qc përgatilcj dukc shtypur koki ral c një bimc dhc qc pcrdorcn pcr tc lycr Irupin c lc scmiu il (Slicnim i Sliqipiaonji sit)
......... Fundi i fjalcs s’qe puncqcbchej qctëjctojabashkcmc tc

dhc çcshtja mori fund me ndarjc.
Si kaloi koha c pritjes, sipas ligjit, i hodhcn kurorc mc një djalc tc ri nopran4 c fytyrcmvrcjtur, shpirtlik c pa njc metclik në xhcp. Ndonëse hiqte kcq c mundohej shumë prej
tij dhe ndonëse vuantc ngamospasja dhc uria, ja dintcpër të mirë Zotit dhe thoshte: «Qoftë lavdëmar Pcrëndia që shpëtova nga ajo vuajtjc e nxehtë si furrë dhc rashë në këtë
lumturi që nuk vdcs kurrë».
Dhc psc më jc i ashpër, zëmërgur,
Të kam mi kok: o djalë sc jc nur.
Më mirë lc të digjcrn mc ty në zjarr të fcrrit.
Sc sa mc tjcrë njerëz të jem në paradis;
Mc dashur er’ c hudhrës nga goj ’ c trirn shcqerit
Sc sa një trëndafilc nga dor’ c plakut pis.
RRËFENJË
Një djal’i gjallë dhc i dashur, gojë-mjaltë dhc i qeshur, pat jctuar kaq kohë në rrcthin e shoqcrisë sonë. Gjatë kësaj kohc nuk pat pasur as cdhc një brengë në zcmër dhc nuk
i qe mvrojtur buza kurrë.
Mirëpo, ca kohë humbi nga sytë tanë, kështu që nuk na qc bërë mbarë që ta takonim. Më në fund e takova: ishtc maskuar dhc ishtcbërëme çiliminj, rrënja e hovit djaloshar
ishteprerë dhe trëndafili i dëshirës së tij të zjarrtë që kish njëherë, i ishtc vyshkur.
- Ç’të gjeti që je katandisur kështu? - c pyeta unë.
- Sapo u bëra mc çiliminj, - tha ai, - hoqa dorë nga punë që bëjnë çiliminjtë dhc s’patamë ngë që të dëfrej mi dhc.
Ç’rnë duhct gazi djaloshar
Kur flokt m’i zbardhi pleqëria?
Mjafion për mua lajmëtar,
Ndryshim’ i ditëvctëmia.
A
Nopran kryclartc dhc vclullngrysur (Shqipcronjcsi).
*
A u mplake ‘or i ngratë?
Mos bëj më si çiliminjtë!
Sa për nazct dhc shakatë,
Lëri f i bcjnë të rinjtë.
*
Gëzim të riu tc plaku më nuk gjcn,
Sc ujt që rrodhi poshtë prapa s’kthcn; Kur për f u korrur bëhct bima n’ arë, Nuk tundet më si tundcshc më parë.
M’iku koh’ c djalërisë, ah nga dora, Mjcri unë humba kohën që s’kish lot!
Iku krahu posi panxha c luanit
Mc një copë djath’ si qënkënditcm sot!
Pashë plakën që po nxintc flokn’ c saj, Thash’ o nënë, që kc rrojtur motc plot!
«Themi flokn’ c katranosc mc të nxitë Por kurrizin si një gungë s’e ndreq dot.»
RRËFENJË
Njëherë pata rënë mysafir në shtëpin’ e një plaku në Dijari ff'kir, i cili kishtcshumëpasuri sidhcnjëdjalëtëpashëm.
Një natë plaku më trcgoi këtëhistori për djalin:
Në jctën timc s’kam pasur vetëm sc këtë shkëndijë. Në luj’inën lonëështënjë pcrn’cshcnjtë, ku vijnënjcrëzia,përgjctur du man. Nctëtë tëra qesh 1 utur në rrëzë të kësaj pcmc,
gjersa Zoti, i i|olshim falë,më fali këtëdjalë.

Ndërsa i ati trcgontckëtëhistori,dëgjovasci biri pouthoshtc i I I I /c I ulël shokcvc të tij: «Ali, sikur ta dija sc ku gjcndct ajo pcmë,
• I*’ të shkojn të lulcshn i|ë lë mc vdistc bahaj».
112 Saadi Shitrazi Gjylistani dhe Bostani 113
KontrasV. Zotcria thotc i gczuar: «im bir cshtc mcndjc c gjallë»,kurse i biri tallct dukc thcnë: «tim eti i janë tharë trutë».
U bë një koh’c gjatc qc s’kc dalë Andcj nga varr’i babcs që u vdir,
Ç’të mirë bërc pcr tët at ti vallc,
Që shprcsën mban më kotë yt bir?
RRËFENJË
Një ditë, i dchur nga krenaria djaloshare, kisha bërë shumë lTugë dhc ndaj natë pata gajasur dhc pata mbctur gjunjëprerë në rrëzën c një kodre. Njëburrë me moshë
të thycr më tha:
- Çfarë bën? ngrchu, sc nuk ështc koha c gjumit!
-Simundt’ecë? S’kam gjunjë,-iupërgjegjaunë.
-Po a s’ke dëgjuar-tha ai - si kanëthënë t’urtët: «ështëmë mirë t’ecësh c të çlodhcsh nga pak, sc sa të ngasësh lingthi dhe pastaj të mbctcsh në vënd».
O ti, që mall të madh ke për shtëpi!
Duro, të them mos bridh si një shtcrngatë!
Doriu arab dy vrape shkon veri,
Dcvcja shkon ngadalë ditë, natë.
RRËFENJË
Një ditë me mëndjelehtësinë time djaloshare i pata bërtitur nënës sime. Me zemër të thyer, ajo qe tërhequr në një skutë dhc më pat thënë me sy të përlotur:
«Dukct sc e hamove kohën kur ishe i mitur, qc po më mundon sot si i shqitUD).
Sa mir’i tha plaka të birit, aq trim
Sa mbystc dhc tigrin dhc filn’ c ndërkryer:
«Sikur tëkujtojc, o li, biri im,
Kur ishe i mitur në gjoks tim mbërthyer, Ti sot s’do mëjepje, o bir, kaq mundim, Psc qënke si difi dhc unc c thyer».
RRËFENJË
Një njcriu të pasur, por dorërrudhur, iu sëmur djali. Miqt’ c I i j, që i donin të mirën, i thanë:
- E shohim t’udhës që për hir të djalit, osc të lexosh të gjithë K iiraninnga eparagjcrnë fund, ose të thcrësh njëkurbandhc t’ua ndash atyre që s’kanë. Kemi shprcsë qëZoti
i qicllit pa kufir t’a shërojëtëtbir.
Njeriu i pasur u mendua një copë hcrc dhc pastaj tha:
- Do tc jctë më mirë leximi i të gjithc Kuranit se thcrja c kurbanit, se bagëti nuk gjen këtu afer.
Një njcri i shenjtë c dëgjoi këtë dhc tha:
- Arësycja që zgjodhi këndimin c Kuranit është sc Kurani i ulodhct në majë të gjuhës, kursc floriri cshtë mu në mes të shpirtit.
Si gjylcqafës bëhcj faljapër njerinë
Sikur me faljen tok t’i lypnin dhc florinë,
Për një flori posi gornari ngcc në lerë,
Në dcshc një Kuran njcqind këndon pa prerë.
RRËFENJË
I thanë një hcrë një plaku:
- Pse nuk martohe?
Nuk kam shkuarjcmcgratëplaka-upërgjegj ai.
Asohcrc mcrr një grua të rc — i thanc.
114 Saadi Shirazi
Dhcai u përgjcgj:
Kur unë, që jam plak, nuk kam shkuarjc mc ato që janë plaka si unc, po ajo që ëshlë e rc, si bëhcl që tëshkojë c lë mëdojë mua plakun?
h'uqi do zonjn, nuk do lloi i
RRËFENJË
Dëgjova ca ditc mc parë një xhaxhos me moshë të thyer Ju shkrep që një nuse të marrë si t’ishte një djalë i ri.
Kërkoi një vashë të bukur, që emrin ja thoshin «Inxhi»,
Nga bota e mbante të fshehur, si t’ishte inxhi në kuti.
. Siç është zakon i dasmës, bandilli dhëndër u mbyll,
Por, ah, që në sulmën e parë u thyc rozgani i zi...
Po harkun zavalli c shtriti; por kot sc nishani s’goditi; Gjylpyer i çelniktë e shpon njërrobë të fortë, sargji.
Pa zuri ndër shokë t’ankohej dhe mëndjcn t’u mbushte mundohej:
«Ah, zuska çapkëne më prishi, gjë fare s’më la në shtëpi».
Që ditët e para tc çifti e madhc pëllciti furtuna.
Në gjyq tc kadiu shkoi puna, pa foli i mjeri Sadi:
«Pas kaqë rrëmujc dhe turpi, s’ka faj kcjo vashëz e shkrctë. Ty dora të dridhet purtekë, si mundct të shposh ti inxhi?»
KAPITULLI I SIITATE
MBI NDIKIMIN E EDUKATËS NË SJELLJEN E NJERIUT
RRËFENJË
Një i ditur një hcrë po u jcpte këto këshilla djcmve të tij:
-Ojudjemt ebabajt, qëjuduasashpirtintim! Nxini ndonjë injeshtëri, se nuk është mirë të mbështetcni në pasurinë dhe në I icgatinë c kësaj jctc. Pozita nuk kapërxen as prakun
e shtëpisë ku I ini lcrë, crgjëndi dhc arinërrezikjanëpërhcrë, seegrabitnjëherësh kusari, osc c ha i zoti ca nga ca. Kursc mjeshtëria është e 1 1 ; ishtcrëshme, - një gurrë dhe një
lumturi që nuk vdes kurrë. Po të jclë sc mjeshtri bijc nga shkalla, s’ka gjë, nuk heq andralla, sc 1 1 1 jeshtëria është shkallë e lartë në vctë vctc. Kudo që shkon ai që k ,id uart flori,
gj cn nder në shoqëri dhe rri në krye të vëndit. Ai që .' k a zanat kudo që shkon dorën e zgjat dhe vuajtje e mundim shikon.
E rëndë është zgjcdhapas jetës mc shkëlqim:
Q’i rrituri mc lajka të tretet në mundim.
*
Rrëmuj ’ c madhc u bë në Sham njëhcrë,
Një vrimë zu sccili në shkretirë,
Të bijtë mëndjcndritur të fshatarvc
Të gjith’u bënë mu n’oborr vczirë.
I )hc bijtë kokëzbrazur të vczirëvc
Në fshatra lypsa u bënë faqenzirë.
*
I )o trashëgirnin c babajt?
Po si yl at nxër dituritë!
b'loi in1 ebubës, shpirl i vllajl
K i v m u j ' c bën nc dhjotëdilë
RRËFENJË
Pata parë njëhcrc njc mësucs në visct c Pcrëndimit.11 Ishte nopran e gojëvrer, shpirt-katran, për njcrëzit trner; varfanjak si shtrig, njcri shumë i lig. Me të dalë ky përpara, jcta
e myslimanëvet turbullohcj mcnjëhcrë e bëhcj lcrë, kur këndontc ky Kuran me avaz, njcrëzit më s’kishin gaz. Ca djcm si pëllumba dhc ca si vasha të qashtërta kishin rënë si
skllevër në dorën c tij mizorc. Nuk guxonin të nënëqcshnin, osc të hapnin gojën për të thënë fjalc. Hcrë godiste mc gmsht turirin si crgjcnd të njcrit, herë vinte në fallaka kërcirin
si bylyr të tjetrit.
Fund’i fjalës, pata dëgjuar se populli i atij vcndi jakuptoi gjer diku mësucsit këtë tradhëti. Prandaj i hoqën një dru dhc c dëbuan nga qytcti, duke ja dhënë shkollën një mësucsi
tjctër.
Mësucsi i ri ishte njënjeri zemërgjërë, delc c perëndisë, shpirt njcriu, burr’i mirë, i butë. Nuk haptc gojën që të flistc, vcçsc kur e dontc puna, nuk thoshte fjalë që t’i thyente
zemrën tjctrit.
Fëmijët, dukc parë sc ustai i ri ishtc si ëngjëll, c haiman dërmën që u kishtc dhënë ustai i parë dhc u bënë dreqër të paudhë për njeri tjetrin. Dukc përfituar nga butësia e këtij,
ata i lanë mënjanë mësimct dhc shumë hcrë mblidheshin dhc ja fillonin lodrës duke thyer në kokë të nj erit tj ctri t pllakat c zcza pa mbamar mirë dctyrat mc shkrim.
Po qc si qëngj një arsimtar.
Fëmitë lozin në Pazar.
Pas dyjavësh pata kaluarpërpara derës së kësaj xhamie dhe pashë se e kishin ndrequr punën mc ustan’ c parë dhe e kishin sjellë prapë në vendin e tij. Të të thern të drcjtën,
s’më crdhi mirë dhe duke tundur kokën si ai që kërkon të shporrë nga vctja një të ligë, thashë: «pse epaskan vënë përsëri djallin usta mbi ëngjëjt?» Një plak i sprovuar, që kishte
bredhur shumë nëpërbotë, dëgjoi fjalël e mia, vuri buzën në gaz dhe tha:
-Amos vallë ke dëgjuarkëtë rrëfenjë:
Djalinnë shkoll’ c çoi mbrct’ i vëndit, Në sup ja vuri pllakën prcj ërgjëndit; Mc ar shkroi sipër: «dufi i ustajt»
Të vlen më fort nga puthja c babajt».
RRËFENJË
Të birit të një njeriu të perëndisë i ra në dorë një pasuri c 1 1 nidhc si trashëgim nga xhaxhallarët e tij. Po mc të zuri nga punët c 1 1 j ',a dhc vcprat e shëmtuara që bëjnë
çapkënët. U mësua të prishtc I tara mc të dy duart. Fundi i fjalës s’lamëkate e të ndotura pa punuar (II ic s’ la pije pa shijuar.
Një ditë dcsha t’i jepja mënd duke i thënë:
- O bir, pasuria që të ra në dorë është si ai ujët që rrjedh e '.I ikon dhcgazi edëfrimi i shëmbëllcn njëmulliri që vërtitctgjithmonë.
I )uu të them se mund të prishë vctëm ai njcri që ka një t’ardhur të përhcrëshme.
Kur s’kc burim, mos prish vcç mcngadalc Sc ja, si thuhet kënga ndër detarë:
«Një vit po mos të bjcrë shi në male,
ShterrohetTigri, mbetet pellg i tharë.
Vër mënd në kokë dhc sillu si njeri, hiq dorë nga lodra dhc tlcTrimi i kotë, sc po të sosct ajo qëke sot, vuan e heq si mos o zot dhc asoherc pcndohesh më të kot».
Mirëpo djali, i dchur nga zëri i xhurasë dhe nga shija c vcrës, mik vuri vëth në vesh lcëto fjalë dhcm’uhodh si këndcs dukc më Ihcnc:
llshtë në kundërshtim më mcndimin c njcrëzve të mënçur që gr/imin c së sotmes ta mbyllësh me vuajtjct e së ncsërmcs.
Atë c|(‘ rron l'allum si tlesh mi illic,
F, psc ta Ircsc brcng’e vuujljos, pscV...
11
Me viset e Perëndimit (arabisht Magrib) duhcl tc kuptohcn vcndct cACrikcs vcripcrcndimorc, duke qcnc kcto krahinat pciëiulimorc lë Kalifalit lë dikurshcm. (Shqipcroi\jësi).
Ndaj ngrehu, jctcn shtrydh, o gczimplot,

Mjcrimin që vjen nesërmos vuaj sot!
Sidomos unë që kam zënë kryct c vëndit për zemërgjërësi dhc c kam përndarë anembanë buiarinë, aq sa bota s’më ndan nga goja për shpirtmadhësinë që kam.
Ay, q’i doli zëri si bujar,
Nuk mundct që t’i kyç’ ergjënd c ar;
Kur emri i mirë dolli në mëhallë,
Kush mundct tëjambyllë dcrën vallë?
k pashc sc nuk kishtc sy për qabc dhe sc fryma imc c nxehtë nukc shkrintc dot hckurin e tij të ftohtë. Prandaj hoqa dorë nga të dhënat këshilla, i preva tjalët dhe shikovapunën
timc duke pasur parasysh fjalën c të urtëvct: «Thuaj atë që të takon të thuash: po të jctë sc nuk të dëgjojnë, s’kanë pastaj sc si të të qortojnë».
Këshill’e urtësi na thuaj sa di
Dhc psc s’ta varin torbën, nuk prish punë!
Se shpejt’ allçakun do ta shohësh ti,
Dy këmbët mu në pranga dhc nën dhunë:
Ahere duart përplas-o me fuqi:
«fë urtin psc s’dëgjova? mjeri unë».
Pas një kohe e pashë me syt’ e mi mjerimin e tij që pata parashikuai mc mëndjc: andronte rrobat duke vënë amë mbi amë dhe lyptc bukë, një kafshatë këtu, një atjc. M’erdhi
kcq kur c pashë ashtu në ditë të pikës dhe nuk c quajta punë burri që t’i lëndoja plagën e zcmrës duke e qortuar dhe dulce e rëmuar me fjalë.
S’mcndon një-i dehur mëndje leshtë Ditën kur dhëmbja—e tret si ethe;
Psc pcma kokrrat fal në vjeshtë,
Në dimër mbetct cung pa gjcthc.
RRËFENJË
Kam parë një ditë njëbcduin që po i thoshte të birit këto fjalë: - O bir’ i babajt, Ditën c Gjyqit të madh do të pyesin: «ç’visar të mirash lcc vënë» dhe s’të pycsin «i kujt ke
qenë», dua të thcm se do të thonë: «ç’ke punuar, o vëlla?» dhe jo «cilin kc baba».
Rrob’ e mëndafshtë mbi Qabcnë dritë S’emori namin nga një krymb i mjcrë;
Me shok të fismë ndëjti pakëz ditë:
S’do mcnd, si shoku na u bë i ndjerë.
RRËFENJË
Në veprat e shkruara nga njerëzit e ditur thuhet: «Cfurku nuk lcn ashtu si lejnë të gjitha gjërat c gjalla. Cfurqet hanë plaçkat e brendëshme të nënavet të tyre, u shpoj në këtyre
barkun dhe marrin (iishën. Ciflat clëkurës që vërejmënë folcn’ e clurkut, janë shenjat c këtyre plaçkave që ka grirë ai».
Një ditëja thashë këtë hollësi një njcriu të shquar.
— Më thotë mëndja — u përgjcgj ai — që kjo fjalë të jct c vërtctë dhe s’ka sc si të jctëndryshe: ashtu si ua kanë punuar këta prindërvet të tyre kur ishin të vegjël, ashtu do t’ua
punojnë këtyre kur të rriten, edhe fëmijët e tyre.
Të birit mënd i jcpte një baba:
«0 ti djalosh, këshillës vëri vesh!
Kush dashuri për prindër nuku ka,
1 dashur s’bëhet, ylli nuk i qesh».
FJALËZ E URTË I ibanë njc hcrë cfurkut:

Psc nuk lëshohim tëdalësh përjashtn nëdimcr?
- Sc mos mc bëjnc nonjë nder tc madh në vcrë, që të dal cdhe në dimër—u përgjcgj ai.
RRËFENJË
Një dcrvish c kishtc gruan shtatzënë. Erdhi koha që ajo do të lindte. Dcrvislii nuk kishtc parë ndonjë djalë prcj bclit të tij gjatë gjithëjctës. Prandaj uzotua:
- Po të jctë se Zoti, mc të madh të tij, do të më faltc një djalë, përveç këtij sharku që kam mbi trup, ç’do gjë tjctër që kam do ta ndaja si dhuratë ndër dcrvishët.
Goditi që c shoqja lindi djalë. Dcrvishi u bë pasha nga gëzimi. Pa më thirri shokët në gosti, sipas Jfjalës që kishtc dhënë.
Kur u ktheva nga Siria, ku isha mërguar prej disa vjetësh, shkova në lagjcn ku jctonte dcrvishi dhe pycta se si shkonte ai.
- Eshtë në burg - më thanë.
- Pse? - u thashë unë i çuditur.
- Sepsc i biri - u përgjcgjën ata- piu një ditë verë, pastaj bëri potcrë dhe në këtë zhurmë vrau një njcri dhc u arratis nga qyteti. Për këtë shkak i hodhën t’ et zinxhirët në
qafe dhe prangat në këmbë.
Kur 1 dëgjova këto, thashë:
- Këtë bela c kërkoi vetë nga Zoti me dua.
Sikur shtatzënat nëna për llahtar
Të lindnin gjarpërinjtë gjuhëvrer.
Do t’ish më ndcr-po pyete një mentar-
Se sa të lindnin djcm pa turp c nder.
Trajtë njcriu do të marrë pik’ e ujit Ditë dyzct po ndëjti mu në bark;
Po s’pati mënd c nder dyzetvjeçari,
Nga rreth’i njerëzisë është lark.
Njcriu s’është, porzëmr’e bardh’edrilc, Nuk ështëjo, fytyra qësheh li.
Ustamë ji nga shpirti! pa stolitë Ja dcrdh çardhakut lchtë kuq e zi.
Kur s’ka njcriu shpirt c ndcr mbi dhc,
Nga lulkat përmbi mur ndryshon? më thuaj? Fitokc gjithë botën, famë s’kc,
Sa mund fito nj ë zcmër dhc na duaj!
RRËFENJË
Një herë pat plasur një grindje c madhe në mes të haxhinjve, që shkonin në këmbë për në Qabe. N’atë udhëtim në këmbë ndodhesha cdhe unë i varfëri. Të të them të drcjtën,
u përfytëm mc njcri tjctrinmc thonj cmc grushte dukc c paguar shtrcnjtë të ligën qc kishim në zcmër dhe zënkën që bëmë pak më parë.
Ndërkohë që njcri udhëtontc, dulcc qcnë në koshin c devcsë, po i thoshte këto fjalë shokut të tij, që i mbantc anën në koshin tjctër.
- Është për t’u çuditur; këmbësori prcj eshtre1 në lodrën c shahut, kur i kalon të gjitha katrorct c fushës, bëhet kalorës, dua të Ihcm: bëhet më i mirë nga ç’qe përpara. Kursc
lccmbësorët haxhinj I )ërshkuan gjithë hapësirën c shkrctëtirës dhc mcgjithë këtë... u bënë më të liq sc ç’qcnë.
Thuaj nga unë haxhiut që kafshon c dcrdh vrcr,
Që shtyp njcrëz pa faj cdhc ndcrin u mcrr!
Haxhi, jo, nukje ti, por devejame nam,
Sc kjo gjëmba kullot, por kaq barrë na mban.
RRËFENJË
Njc hindian po stërvitcj në mjcshtërinë për të hcdhur sukuj të lycr mc naltc c të ndczur. Kur c pa një i urlc, i Iha:
1
IVisinncl lij'iuuii i' ICHIIVN SC sluiliut i hruin prt i l'.orki* (,slu|ipcronjcsi).
122 Saadi Shurazi Gjylistani dhe Bostani 123
- S ’të duhct kjo lodër ty, gjcrsa kasollcn ma kc prej kallami. Mos nxir fjalcn gjcrsa s’di n’csht’e drcjtc sa s’kamc!
Dhc kur di sc do tc tallin, asohcre mos nxir zc!
RRËFENJË
Nj c burrcc mcndj crrotc na u scmur njc herc nga syri. Prandaj shkoi tc pajtari12 dhc iu lut qc ta shcrontc. Edhe pajtari i hodhi nc sy po atc bar qc u hidhtc atyrc mc katcr kcmbc
kur sëmureshin nga sytë. Allçaku u vcrbua. Ndërkohë pajtarin c hodhën në gjyq.
Kur cmësoi çështjcn gjykatësi, tha:
- Pajtari nuk do të paguajë asnonjë dëmshpërblim, se i dëmtuari, po të mos ishtc gomar, nuk do të shkontc tc pajtari.
Mc këtë rrëfcnjë duam të thcmi këtë: kushdo që i ngarkon atij, që s’është mësuar, një punë mc rëndësi, jo vetëm që do të pcndohet, por do të quhct cdhe i lehtë nga mëndja
ndaj njcrëzve t’urtë e të mënçëm.
Kush mëndjcn ka fanar që e ndriçon,
S’i jcp allçakut punë që do mënd;
Psc thur rrogos ustaj, njeri s’c çon
Mëndafshin për të cndur n’avlëmënd.
RRËFENJË
Një njcri i shquar na kishte pasur një djalë për kokë të djalit. Pas ca kohe djali i vdcs. Kur e kishin pyctur se çl'arë duhej të shkruanin mbi qivurin c tij, kishte thënë:
- Vcrsctct c librit të Shenjtë janë aq të vlerëshme dhe të ndershme, sa nuk është mirë që të shkruhen në këso vendesh, sc mc kalimin e kohës shkrimi fshihet e humbct
farc, c shkclin njcrëzit me këmbë dhe c përmjerin qentë. Në qoftë se e quani të domosdoshmc që të shkruani ndonjë gjë, asohcre janë mjaft këto katërvargje:
Ah, kur shpërthcntebari në bostan,
Sa fort më hidhej zëmra, sa gëzim!
Por shko këtcj në prill të vrcjsh o xhan, Sc ç’bar ka mbirë sipër varrit tim! 1
RRËFENJË
Një hcrë udhëtoja nga Belhi në Bamjan. Rruga ishte c i rczikëshme nga siikaku i cubavc që vërtitcshin n’ato visc. Si kallaus për të më rrëfyer udhën kisha një djal të ri, i cili
c përdortc mirë mburojën dhc armët c shtinte bukur mc hark. Ishte aq i fortë sa dlijetë vctë të fuqishëm mczi c ngrinin harkun c tij dhc s’kishte burrë i |ë ta vintc poshtë. Vetëm sc
ishtc i përkëdhelur dhc i rritur me pckulc, s’kishteparëbotëme sy dhes’kishtcmarrërrugëtëlargët. S’i kish dëgjuar vcshi gjëmimin e daullcs së kreshnikëvet dhc nuk kishte parë
kordhat si vctëtima të kalorësve në luftë.
Armiku në luftë si rob s’e kish zënë,
Për rreth tij shigjctat si shi s’kishin rënë.
Qëlloi që unë dhe ky djaloshi të udhëtomm gjurmë për gjunnë. (,'do gërmadhë që mund të na dcltepërpara, si c rrëzontc mc forcën e k rahut të tij dhc çdo dru të madh që
shihte në këmbë, c shkultc mc duart c tija të forta. Duke u mburrur thoshtc: 1 Saadiu bcn kapcrximc tc pcmjëherëshme: nga një kohë, një vënd dhc njc velc, nc njc kohë, nc një vënd dhc
nc një vctc tjctcr, nga një gjëndje shpirtërore në I jclrën. I'c tlukcl sikur katcr vargjct c sipënnc s’kanë lidhjc inidis tyrc. Miivpo, po lc shikosh mirë, këtu kcmi një antitczë: gc/imi i kaluar
dhc dhcmbja • ■ solmc. I idlija midis vaigjcvc nuk bchcl ncpërmjcl formcs, gramatikës, por uëpcrinjci përnibajljcs, cmocionil. I.shtë pra, një lidhjc cmocionalc. (Slu|ipëronjëHi)
Ku csht’ fili të shikojc kctc krahun që të shkund?
Dil, luan, dhc shih një hcrë grusht prcj burri që të tund!
Ishim dukc ccur kështu, kur dy hindjanë zgjatën kokën prapa një shkëmbi dhc u bënë gati të na vrisnin. Njcri mbantc në dorë një hu të trashë, kurse tjctri kishtc në sup një
çomange të rëndë.
- Ç’prct? - i thashë djaloshit.
Rrëfc ç’kc mc vctc fuqi, trimëri!
12
Pajtar- kështu quhcj nc vcndct c I indjcs sc atcrmc, vclci inci i qc kish tnc shumc praktikc sc shkollfi (Sluiipcronjcsi).
Në varr crdh’ armiku mc kërnbët e ti.

Pashë sc djaloshit i ranë nga dora harku e shigjcta dhe po i dridheshin gjunjët.
Psc prct qimcn një trim djalë Mc të mprehtin jatagan,
S’do të thotë që t’i ndalë Sulmin tiimit pchli van.
S’nambcti shtegtjatër: lamë aty plaçkat, armët errobat dhc shpëtuam kokën.
Në një punë shkëmb të rëndë dërgo burrin c sprovuar!
Sc luan noprani bijc mu në lakun mc litar.
Qoft’ i riu llërë-fortë dhc nga tharku sa nj ë fil,
Do të dridhcj ky nga sulma c annikut luftëtar.
Trim13 i rrah ur ndër betej a e di luftën si luftohet Siç c di një çështjc ligji burr’i pjckur dijetar.
RRËFENJË
Një herë pashë një djalë të pasur, që po nintc tc guri i vanit të të jatit dhc po hahesh me tjalë mc të birin c një të varferi.
Ja se ç’i thoshte:
- Im atë e ka qivurin prcj guri, mc shkrime shumë ngjyrash qëndisur e mc plisa lazuliti' stolisur, dhc shtruar mc pllaka mermcri.
N uk është si varri i tyt cti ky: dy plisa mbledhur kokë më kokë dhc 1 1 jë dorë dhe hedhur përsipër mbi tokë.
Kur i dëgjoi këto ijalë djali i të varfcrit i tha:
-Mbylle gojën! se sa të rrokullisë yt atë nga trupi gjith’atë gur lë rëndë, që ka përsipër, im atë ka fluturuar në parajsë.
Kur nuk ngarkohet gomari rëndë,
Në rrugë bëhct i lchtë pcndë.
*
Një i varfcr që ka mbajtur barm’c skamjcs aq mizore.
I shkon vdckjcs mu në dcrë sy patrembur, këmbëlchtë;
Po kush uoi si s’ka më mirë, i shkujdcsur, i gëzuar Nuk do mënd se si fuilunë do t’i dukct vdckje c shkrctë; Skllavin që shpëtoi nga prangat më të lumtur të ma dini Nga emiri
zulmëmadh, kur në pranga ky të jctë.
13
Lazulit njc lloj guri i bukur nc ngjyrc jcshilc. (Shciipcionjiisi).
KAPITULLI I TETË
MBI MIRËSjELLJEN NË SHOQËRI
Malli dhc gjëja janë për ta bërë jctën më të mirë, por vctë jcta nuk është për të vënë mall e gjë.
E pyctën një hcrë njc të mcnçëm:
- Kush është i lumtur dhc kush është i mjcrë?
Dhc ai upërgjegj:
- I lumtur është ai që hëngri dhc hodhi farë, kurse i mjerë është ai që vdiq c la thesarë.
Mos lyp mëshirë pëimbi varr Për një njeri që s’bën para!
Jctën e shkoi duke vën’ar,
Por gojës farc gjë s’i dha...
*
I miri Moisi... i dha këtë këshillë Karunit:
- Bëju mirë të tjcrëvc ashtu si të ka bërë Pcrëndia ty!
Mirëpo ai s’ja dëgjoi fjalën dhc... se si mbaroi, këtë e di fort
bukur.
Kush s’fitoj të mira shumë mc kaq ar e kaq crgjënd,
Kokën kanë për t’ja ngrënë ari e argjëndi që të dy,
Ti po deshe të gëzosh si florin’e mallin tënd,
Bëji mirë njcrëzisë, si të bëri Zoti ty!
*
Arabi thotë: «Xhud we la temnun, feinnel faide ilejke a ’ide»\ që do të thotë: «Fal dhc mos e përfol, se c mira c bujarisë që bëre ti, te ti ka për të ardhur përsëri».
Kur drur’i së mirës hedh rrënjët c ti,
Si shtatin dhc dcgët mbi qicll i vërvit;
Po deshe që pemë të hash sojc ti,
Me thikn’e përfoljcs në fund mos c prit.
Dy farë njerëzish punuan më kot dhc u këputën dhëmbjc - plol: ai, që grumbulloi pasuri dhc s’hëngri vctë dhc ai që nxuri dituri ilhcs’cvurinëjctë.
Dhe psc mësokc dituri mc thasë,
Kurbrenda c mban të mbyllur, jc dërrasë;
Psc paska kafsha libra mbi kurris,
E ditur s’bëhet, mëndjcn s’e stolis.
E ku ta dij ’i gjori kokëbrokë:
A libra a kërcunjë ka mbi kokë.
Të shesësh nder c dituri për ar,
Kjo është: mblidh një lëm dhc vëri zjarr.
1 dituri që nuk ruhet nga të ligat, s’është tjatër vcçsc një i vei bër, që ka në dorë një vravashkë: botës rrugën i rrëfcn, por për vclc rrugës’gjcn.
Ai që jctën kot c shkoi:
Dcrdhi flori, por gjë s’fitoi.
*
Tri gjëra nukjanë të ngaherëshme; kapitali patrcgëti, dituria pn n ahjc mendimesh dhembretcriaqë s’përdor forcën. Të kcsh ihpirt c dhëmbj c për të liqtë, do të thotë dhëmbj
c për të mirët dhc, 11 I)ërtypësh mizorit’ c gjakpirësit, do të thotë të shtypësh njcrëzit e vni lcr.
Kur zuzarin ma ferkon I )hc mbi kok’ c mban zambak, Vcndin vct’c shkatërron Dukcqcnë si ortak.
Saadi Shirazi I 2KGjylistani dhc Bostani 129
*
Nuk tiuhct mbcshtctur mbi miqcsinë e mbretërvet dhc nuk duhet tc mbahcsh mc tc madh pcr zërin e bukur qc kanc tc rinjtë, psc miqcsia c mbr ctit ndcrrohct pa arcsyc, vctcm
pcr një mendim tc gabuai qc mbcshtjcll si hijc trurin c tij, kursc zcri i bukur prishct vctëm mc një takim dashurie n’ëndër'.
Mos ja fal zcmrën njc mikcs Mc njc qind jaranc pas!
Poja, dhc nga zcmra jotc Do tc ndahcsh mc maras.
Mos ja thuaj mikut çdo tc fshctë qc ke me vcte! Se ku mund ta dlsh? ~ një ditc ai mund tc tc bchet armik. Po ashtu, mos i bcj armikut çdo tc ligë qc kc në dorë, sc ndofta një ditc
ai bëhct mik.*
I c fshchtën, qc dëshëron të mbctet c mbyllur, mos ja thuaj njcnu cdhc sikur ky tcjctë i bcsuar, se s’ka njcri, qc tc përkujdeset për të fshchtën tëndc më tepcr sc ti vctc!
Më mirc zcmrën tjctrit mos ja çil!
Se sa t’i thuash: «ç’dëgjove, mos thuaj gjë!»
Qc në burim zër ujt’ o karafil,
Sc po të bëhct lumë s’zihct më.
-1'
Një fjalë, që s’c thua dot në shesh,
Ki mëndjen, mos e thuaj as prapa nesh!
Po tëjetë se të vjen dhc të ul kokën armiku, qc s’ka ftiqi dhe tc rrëfcn dashuri; këtë nuk e bën për gjë tjctër, por vetëm që të bëhct i fuqishëm. I ë lashtët lcanë thënë: «Kurnuk
i zihct bcsë disa
octi, sigurisht, i bcn aluzion moshcs së pubcrtctit, e cila shoqcrohct nga n ryshime te dukeshme anatomo-fiziologjikc t’organizmit. Shfrimi i hovevc seksuale ne gjumë në fomiën e
rrjedhjes së spcmiës, si rczultat i bashkimcvc... të ëmbla të paqcna, tregon, sipas poctit, sc njcriu ka hyrë tashmë uë moslicn c pubertetit, c cila ka si fenomen shoqcrucs vcç lc t jcrnvc, cdhc
ndryshimin c zërit. (Shqipëronjësi) hcrc dashurisë së miqvet, ç’ do të prcscsh nga lajkat e armiqvet?» Ai qc s’e fut farc nëhesap armikun c pafuqishëm, i shëmbëllen
njc njcriu, që s’i jcp rëndcsi zjarrittë vogël, sanjë shkcndi.
Ma shuaj zjarrin sot sa ke vërtikun Se botcn djeg kur flaka i vete larg!
Kur mc shigj etc ma mbërthcn armikun,
Nc dorc pse m’i jep të fortin harg?
*
Kur kuvendon vcç c vcç mc dy vetc qc janë armiq me njeri l jcirin, folë n’atë mcnyrë qc, po tc jctc sc ata ncscr pajtohcn c bchcn i niq, të mos mbctesh i turpcruar.
Si zjan' ështc zcnka qc bcjnc dy vetë,
Fatkeq kush çon fjalc, mban shkarpa vëitctc,
Se hasmët pajtohcn dhc zcmra u qesh Ky mbctct nc mcs - o mc turp sylesh.
Nuk ështc i mënçëm kush zj anin uvc Dy miqve, pastaja përvlohet në të.
%
Kur me shokët kuvcndon m’u fol ngadalc,
Të mos mundet të dcgjoj ’ hasmi rrebesh!
Ki kuj dcs kur para murit thua fj alë,
Sc pas murit mund të ketë nonjë vesh!
*
Atij, që pajtohct me armikun c miqvct tc tij i është tekur që të /cmbcrojëmiqt’ etij.
Kur miku tc rrijë me hasmct e tu, l liq dorë prcj tija, o burri mc tru!
*
Kur njc puno c kc më dysh: ta bësh, apo jo, zgjidh atc anc qc mund la krycsh dukc i hcrc mc pak kcq holcs!
Botcs foli ëmbcl, mos i fol mc thumb!

Atc që do paqcn, mos c prit me plumb!
*
Mos ki dhëmbshuri kur c sheh armikun pa fuqi, pse, po t’i zenë këtij këmbët dhc, do mos ketë dhcmbshuri për ty.
Kur si pulë c shch annikun,
. Fjalë trimi mos na flit,
Sc çdo eshtcr ka një palcë,
Çdo këmishë një pctrit.
*
Ai që vrct të ligun, shpëton nga rrebesh’i tij; shpëton edhe atë vctë nga ndëshkimi i Perëndisë.
Psc qënka faljamirë, mos i vër Mclhcm mbi plagë shtypës faqcziut!
Kush mëshiroi gjaipin gjuhëvrcr,
S’mcndoi salotcdhembjc-i dhanjeriut.
T’ i bësh mëshirë tigrit dhëmb-hanxhar,
Për bagëtinë thuaj: tmerr, llahtar!
*
Është gabim të marrësh këshillë nga armiku dhe të punosh sipas kësaj, por ta dëgjosh, nuk bën faj, që të vcprosh ndryshe nga ç’të tha ai pastaj, se mu këjo ësht’ e vërtetë.
Mos bcj si thot’ armiku, mos u qas,
Se duart përmbi gjunj, pastaj përplas:
Kur udhën ta rrëfcn si shtizë drejt,
Këthehu, udhën tjatër zëre shpejt!
*
Dëgjovc Jjalën e annikut Dhe theve besën q’i dhc mikut!
Shëko, nga cili u këpute Edhctckushna vajtc u futc!
*
Zëmërimi përtej kufirit është cgërsi, dhc butësia kur s’është k < )ha, të rrëzon çdo rëndësi. Mos u bëj aq i fortë sa të marrin datë picj tcjc dhe as aq i butë sa të të shkclin mc
këmbë.
Të jesh dhe i butë dhe—i ashpër, s’të shaj,
Si rnjeku që çan e melhem vë pastaj; l mcnçmi nuk bëhet i ashpër skëtcn'ë,
Por as edhe dele sa nderi t’i bjcrë;
As ngrihct përpjetë krenar pa lezet,
As ulet të bëhct servil pa kimct.
*
«0 i urt’»-i tha tëjatit njëbari, - «Një fjalë pleqërishte thuajna ti!»
Tha plaku: «Shko, mos bëhu aq bujar,
Sa trim të bëhct ujku gjakatar!»
*
Mbreti nuk duhet të shfrejë kundër armiqvet aq, sa të mos kcnë më besim tck ai as miqtë.
S’ka hije: njcriu i mbmjtur me dhc,
132 Saadi Slurazi Gjylistani dhe Bostani 133
Të bëhet i rëndë, i mvrejtur si re;

Mc dufin dhc hundën që paskc, o djalë,
Nga dhcri a zjarri, trcgo, nga kc dalë? 1 *
Në Bcjlekan takoj një murg të ndritur, l thashë: «ndritmashpirtin,mëpërsos!»
Më tha: «duro si balta, o i ditur,
Përndryshc, gjithë libratm’i groposb)
*
1
Sip;is mosimcvc li' l'cxc, iijcriu cshlc krijuar np.a balta, kursc djalli nga zjarri, prmulaj njci m cshtc i Iniic si dlicu, kursc djalli cslilc j’jaknxclitc c krcnar si jnni
(Nhëiiim i Slu|ipi l roujcsit),
Dhc nc qiell të vej ’i ligu duke bredhur nga shtëmgata,
Në shtëmgatë rron përhcrë nga që shpirti i nxin si nata.
*
Kur e shikon që ushtria e armikut është ndarë e përçarë, bashkohu! Po tëjctë se ata e gjejnë fjalën dhe bashkohen, asohcre mendo të keqcn që mund të të bëjnë ata!
Kur sheh rrëmuj’e luftë ndër armiq,
•Bëj pallë, shko c shtroja ti me miq!
Por kur shikon që fjalën një e kanë,
Shtrij harkun, hidh dhe gurë mbi kalanë!
*
Kur e sheh armiku se nuk i dolli dot në krye me të gjitha drcdhitë qëpërdori ai, asohere, tund zinxhirin emiqësisë; pastaj, dukc u shtirë si mik, bën atë punë që s’e bën dot një
annik.
Mos rri fjctur ditn’e zjarrit
Nga armiku i dobt’i butë!
Sc kur shch që po i shkon vanit
Dhe luanit ia derdh trutë.
*
Kur e di se lajmi, që do të bjesh, u lëndon zemrën të tjerëve, mos e sill ti, le ta sjellë një tjetër njeri.
Ti lajmn’e prillit, o bilbil, më bjer
Mandatën kukuvajkës më ja ler!
Ai që i jcp mënd egoistit, ka ncvojë vetë për mënd.
*
Gënjeshtrën c annikut mos e gëlltit, as lëvdatat e lajkatarit mos i blc! Ai, i pari, ka ngritur kalthin e dredhisë, kurse ky, i dyti, ka hapur gojën e lakmisë. Atij që s’japret mëndja
shumë, i vjen mirë kurdëgjon lëvdata; ai i shëmbëllcnkufomës që, po t’i ffyshnë noçkë, mufatct c duket e ngjallur.
Levdatn’ e lajkataritmos dëgjo!
Pa shpresë, o ti mik, s’të mbun më kotë;
Një ditë po s’i dhe atë që do:
Në ke nj ë ccnë, shpejt dyqind të thotë.
*
Gjersa fjala c kuvëndonjësit tëmos jetë rrahur e situr mirë për !ë zbuluar nonjë të metë, vlerë do mos kctë.
Pse folke aq bukur, krenar mos na rri!
Pse gdhëri të mburri, o pse thua ti!
*
133 Saadi Slurazi Gjylistani dhe Bostani 133
Çdo njerit i duket e sosur mëndja c tij dhe i biri yll ngabukuria.
Scç u therënë mc fjalë Një çifut e një islam,
Më zu gazi kur dëgjoj Njeri tjctrin si e shan:
Tha Islami bërë shpuzë «Ky senet që unë kam,
Në mos qoftë i vërtctë,
Çifut shkofsha pa iman».
- «Të betohem për Tevratin»
Tha çifuti - «s’ llas j allan,
N ë gënj cj, u b ëfsha unë
- Zot na maj - mysliman!»
Sikur mëndje të mos gjcje Përmbi dhc as për nishan,
Njcri kurrë s’do të thoshte:
«Mënd në kokë unë s’kam».
*
I )hjcte vetë hanë bukë pun’e madhe në një sofër, kurse dy qcnno njo konno s’obojno dot. I babczlturi odhc botcn të tcro tc
kctë, i urct sc i urët është, kurse njeriu i përkorë ngopet cdhc me një copë bukë thatë.
Zorr’e zbrazur mund të velet mc një copë bukë thatë,
Sa për syn’cbabëzitur: s’i dcl bota gjcr’e gjatë.
*
Kur rrcthn’e jctës mbylli, ah, babaj,
Kaq gjë më la mc goj £e shkoi pastaj;
«Lakmia është zjarr e tmer, u ruaj!
Veten më kot mos hidh në fcrr, u dmaj!»
Në s’ta duron lëkura zjarrin dot;
Mc ujin e durimit shuajc sot!
*
Një sy i babëzitur nuk mbushet sa të vdesë,
Ashtu si nuku mbushct një pus i madh mc vcsë.
*
Kushdo që s’bën mirë sa c ka gjën’ e forcën në dorë, do t’i shohin sytë kcq kur do të mbctct i gjorë.
Më s’ka si mizori njcri jetëzi,
Sa ditën c keqe s’i dcl zot njcri.
*
Çdo gjë që bëhet me nxitim, shpejt do të ketë mbarim.
Në viset tej në Lindjc14 -kam dëgjuar—
Të bëhct një çini do vjct dyzctë,
Një qind në ditë bëjnë në Bagdat;
Se ç’vleftë këto kanë e di vetë.
*
Posa dcl zogtlii nga veja,
Sakaq kërkon ushqim;
Por femija fcrishteja S ’ ka mëndj e, s ’ ka gj y kim.
Zogu që me vrap u ngrit,
Ndonjëtëmirës’pa Çilimiu mc drit’u rrit:
Ndaj kafshët pas i la.
Qelqin në çdo vend c kini,
Ndaj shumë s’ka kimct.
Me mundim gjendct rubini,
Ndaj është gur për mbrct.
Punët mbarohen mc durim: ai që nxiton, rrokulliset në hon.
Me syt’ e mi kam parë në këmallë Të shpejtit ja kaloi kush shkoi ngadalë;
Doriu mbeti pas se brodhi vrap,
Deveja shkoi ngadalë, hap me hap.
*
Për njcrinë c paditur s’ka gjë më të mirë sc heshtja. Po ta ntc ai këtë të vërtetë, nuk do t’ishtc i paditur.
14
Saadiu ka pcr qëllim Kincn qc ishtfe pSrmondm pci puniiiiin nrlistik !ë porçclanil (Shqipcronjcsi).
136 Saadi Shitrazi Gjylistani dhc Bostani 137
Kur gjoks e dituri të thellë s’ke Më mirë hesht dhe gjuhën mbajc fshehtë!
Njerinë gjuha e rrëzon përdhe,
Ashtu si arrën kufkë pesh’ e lehtë.
Gomarit gjuhn’ i msonte një allçak, - Kështu e shkonte jetën or c ças;
I tha një i urtë: «Ç’bën, o tarallak?
Kij turp c nder, kët’ mëndjc flakc pas!
Nuk nxë të flasë kafsha as dhc pak,
Ti hcshljcn nxër nga kafsha! Kaq të flas».
*
Kush jep përgjigjcn pa incndim,
Tëslunnlal Ijal' i ka gabim;
O fol si 11 ct njcriu mc mcnd,
O hesht si kafshct, rri nc vënd!
Kur njc njcri, cilido qoftc, hahet pcr punë diturie mc një, që është më i ditur sc ai, duke dashur të thotë mc këtë se është njeri i ditur, asohcrc, ata, që c dëgjojnë, c kuptojnë sc
është i paditur.
Kur flet një që është m’i mirë se ti,
Dhc në di më shumë, hovin mos japri!
*
Kushdo që rri me të liqtë, s’ka për të parë gjë të mirë.
Kur ëngjëlli rri mc djallin nuk mëson,
Vcç tradhëti, drcdhi e gjë që s’vyen;
Të mirë nga të liqtë nuk fiton,
Nuk qcp gëzof dot, ujku që të shqycn.
*
Mos ua nxir në shesh të tjerëve turpin e fshehtë, pse, edhe ata i turpëron, cdhe vctcn tëndc c dëmton duke mos lënë shtcg që të bcsojnë më.
*
Kush nxuri dituri dhe nuk nxori në shesh, është si ai njeriu që pcndën c ngau, por farën s’epërndau.
*
Nuk ësht’e vërtctë që, kush është nga goja brisk e i shpcjtë, të jctë domosdo edlie në punë i drejtë.
Shumë shtate, vlastar, thua brënda ka tënda,
Pa zbuloje vcç pak: gjyshen tënde gjcn brënda.
Sikur gjithë gurët t’ishin mbin nur,
Një pazar do kishin mbin edhc gur.
Nuk ësht’ c vërtctë që kush ësht £i bukur në pamjc! është, pa I jclër, i bukur cdhe në vctija, scpscpuna ështëbrënda në shpirt, jo nësipërfaqe.
Dukc vrcjtur mir ’ burrin, c zbulon brënda ditc:
Sc gjcr ku i ka arrirë shkall’ e dituris’ atij;
Por nga zëmr’c tija ruhu, mos u rrej, kujdcs më kij!
Sc c liga që fshch shpirti, nuk zbulohct as mc vitc.
*
Të hahcsh mc duar mc luanin dhc t’i dalësh përpara pallës velëm mc grushtc, nulc është punë të urtësh.
Si mal të dukct vetja? Thonë drcjt:
Sc njërën dy e shch një vëngërash;
Të thyer ballin do ta shohësh shpcjt O ti, që don të rrokcsh mc një dash.
137 Saadi Shitrazi Gjylistani dhc Bostani 137
*
Cilido që nuk dëgjon këshillë, jaka kënda që të dëgjojë qortim.
Kur fjalën timc vëth në vcsh s’c vë,
Në të qortoj, rri urtë, mos nxir zë!
*
Ata që janë të pazotë, nuk i shikojnë dot me sy njcrëzit c /otë. Atajanë si qcnt’ e pazarit. Shohin zagarët c gjahtarit, lehin prapa tyrc, pa guxuar që t’u dalin përpara.
*
Kur i ligu nuk i dcl dot tjetrit me zotësi, i hidhct në grykë mc ligcsin’ ctij.
Zë të shan nga prapa ty Cmirëziuqës’i cc,
Sc kur është sy ndër sy,
Goja i mcrretsi mcmcc.
*
Saadi Shirazi IGjylistani dhc Bostani 139
I’° ^ mos ishtc dcrti i urisc, asnjc zog nuk do të bintc nc lak, ndofta gjahtari nuk do tc ngrinte lak aspak.
*
...Mircpo disa t’urtckanc pëlqycr udhën tjctër. ICëta thonë sc përpara sc të vrasësh robërit, është më mirë të mcjtohcsh thcllë, se vrasjcn apo mosvrasjcn e njeriut c kc nc dorë
kur të duash: në do e vrct, në do s’c ngct. Mirëpo kur e vrct tjctrin pa mcnduar mirë, mund të të dalë nga dora zogu dhc do mos ta gjesh më pastaj.
Të gjallit jetën jarrërabcn kollaj,
Por kush u vra, nuk ngjallct më pastaj;
Lypset durim për shigjctar në zë,
Sc shtiza që del harkut s’kthehet më.
Një dijetar që përzihct mc të paditurin1, i duhet të mos prcsë që të ndcrohct. Në qoftë sc një i paditur e mund mc fjalë dijctarin, nuk është për t’u çuditur: ai është gur që thyen
inxhinë.
N’iu mbyt bilbilit zëri s’ka çudi,
Kur bashkë rri mc sorrën në kuvli.
*
N u munduaburr’i zoti dhc i ndershëm nga zuzari,
Mos të rrijë buzëmvrejtur, zëmra mos t’i njedhë gjak!
Dhc psc thyen gur i rëndë bukuroshen qclqi ari,
Vicft’ c gurit nuk u shtua, as c arit nuk u mpak.
*
Mc cpitetin «të paditur» nuk duhct të mcndohct kurrë se është fjala për «njerëzit e thjcshtë», që s i kanë pasur mundësitë për të marrë kulturë. Pocti ka dashuri të vcçanta për këta njcrëz dhe
i ka bërë personazhe simpatikë të n'ëfenjave të tia. Mc fjalën «të paditur» duhet të kuptohen pa tjctër njcrëzit me rytbc me në krye mbrctin, që «nuk dijnë» as abetaren e moralit njcrëzor dhc
që s’kanë vesh të dëgjojnë të urtët gojëmjaltë, të cilët si Saadiu, flasin për dashurinë ndaj njcrëzimit. Shckulli i Saadiut është plot mc «të paditur» të këtillë, të kulturuar. Pocti, që nuk është
aspak krycngritës, shumë herë u shmanget mc takt situatave që mund ta kompromctonin hapurpcrpara kctyrc të «paditurve», të cilët dijnë aqë sa t’ja mbyllin gojën poctit (Sliqipcronjcsi).
Nc qoftc sc njcriut lc urtc s’i bcn ijala dritc në njc ncth i iztircsh, mos u çudit sc zcri i cmbcl i lahutcs s’ja dcl dot gjcmimit tc ilaullcs dhc cra c parfnmit mbytct prcj
kundcrmimit tc hudhrcs!
Allçaku zc-gj cmim, ja! qafcn ngriti,
Pa turp tc urtin tutjc c vcrviti;
Nuk di semclodinc hixhazi,
E mbyt mc zc daullja si lufgji.
*
Xhcvahiri, cdhc nc sqoll të vjcrc, cshtc i vycr si ngahcrc, kursc pluhuri, cdhc nc qicll tc vejc, vlcftc do mos gjcjc. Aftcsia c vclcvetijcshme pa arsim cshtë mjcrim... Ndonësc
hiri është i lartë iipn lisi, sczjarri digjet si shpirti dritë,mcqës’ka vctëngabrenda 11 icri lë, është nj ë mc baltën. Vlcfta e sheqerit nuk vj cn nga kallami, por është një vctijë që cka
vctë shcqcri brënda.
Psc ishtc vulëhumbur një Qcnan,
Dhc pse një bir të miri s’mori nam,
Ki mënd, o fis! Nga gjëmbi trandafili Dhe ngaAzeri dcl Brahim Halili.
*
Myshk është ai që vjcn crë dhc s’është ai që të thotë shitësi i H ëiavct të mira. I dituri është si dyqani i parfumcve: i hcshtur dhe p l o l crë që tëjosh, kursc i padituri është si
daullja c luftëtarit: zën’ e k a lc lartë, por brcnda është bosh.
*
Një mik, qëpërtashtënënëdorëudcshnjcjet’ ctërë,nuk duhct lënduarbrënda një hopi të vctëm.
1 )o vitc që të bëhct rubin një gur që s’vycn, Kujdcs, sc mos mc gur për njëzë ças më thycn!
140 Saadi Shirazi Gjylistani dhe Bost.am 141
Pak nga pak, bohct hnnc. Kjo di> lc Ihotë sc ala që s’kanë hup mbulojnc nc xbcp guriçkcn që u vcrvil mi/.oi i qc, km i u \ i jC
ujcl në vijc, tc shfrejnc dufin dukc i hedhur atij trutc n’crc me një të goditur të vctmc.
Kur mblidhcn pika pika, lum buçct Kur lum’ c lumë mblidhen, bëhct dct
*
Ja pak c pak përzihcn: shumë gjë Dhc kokrra... kokrra tharku nukmen*më.
*
Lc të dalë nga cilido, e liga është e shëmtuar, por, kur del nga njcrëzit c ditur, është cdhc më e shëmtuar.
M’i mirëi paditur jctëshkrumbi Sc sa ustaj pa droj ’ e pa namus.
Ai s’pat sy, ndaj udhës na e humbi,
Ky mc dy sy në ballë ra në pus.
Xhandari gojëmjaltë qës’lëndon M’i mir’ nganjc i ditur që mundon.
Jusufi- qoftë i uruar në kohën e zisë, që pat rënën’Egjypt, nuk hante sa të ngopcj, që të mos harrontc t’uriturit.
Shijen e rrushit c di gruaja e ve, jo i zoti i pemës.
Kush iroi pa furtun’ e pa tallaz S ’di dhëmbjc të pangrënësh, s’ka mëshirë;
Veç kush në gjëm’ c vuajtje u pcrplas Ai e di sc ç’hcq skamnor’ i vdirë.
O kalorës mbi dorinë, pa hidh syt’ e shih një herë,
Sc në lcrë është mbytur, ah, gomari që mban gjëmba!
Mos lyp zjarr, sc nuku gjcn-o në shtëpi të fqinjit mjcrë,
Sc ai, që dcl çatisë, është tym që nxori zëmra.
Mos i thuaj «si jc?» në ditë të kcqc të varfërit të këputur! M und t’i thuash vetëm në qoftë sc i vë melhem mbi plagën.
Kur gomarin c ngarkuar mu në balt’ c shch rrëzuar,
Në s’mund tjctër, qaj mc zcmër! cdhcrrugës mbaja drcjt!
Por n’cpyctc: si rabrëndamu në baltë i mjcruar,
U përvish si burrë ahcrc dhc nga bishti zëma shpcjt!
*
I pasuri është një qysqi c larëmc flori, kursc i mjcri shpirt- shcqeri ështënjë bandill bukurosh i pluhurosur. Ky është sharku i andruar i Moisiut, kurse ai, 1 pari, është mjckra
c praruar c Faraonit. Varfcria c tëmirëvct ccën drcjt shpëtimit, kursc lumturia c të liqvct, (Ircjtmjerimit.
*
E pyetën njërin njëherë:
- Kujt i shëmbëllen njcriu i ditur që nuk e vë në jetë diturinë?
- I shëmbëllcn grerës që s’bënmjaltë-upërgjegj ai.
Thuaj grcrës zeher, q’është shterp’ e pa ndcr!
Mcqc mjaltë s’më jcp, as thumb mos më bjcr!
*
Dy farë njerëzish do ta kcnë përherë plagë zcmrën dhe do mos dalin dot nga pendimi që i mbyt si baltë: një trcgëtar, të cilit i është thycr anija dhc një trashëgimtar pasuric që
pat ndënjur mc i ijerëz të varfer c të leckosur...
Mu në këmbët e të mjcrëve m’u vrafsh!
Bukën tënde në s’ta pa me sy njcri;
O hiq dorë nga këmishë-kaltërti1,
O shtëpis’ i shko të kaltërt si nëzi2!
1
Ki'mishc kallcrl jcrcminjtc c varfcr, tc cilct mbanin kcmishë të gjatë mc iij^jyrc lë kallëi i (Shqipcronjësi)
Ni; Pcrsi ishlc /akon (|i;, ktir vdislc mlonjc njcri, l'aicrmit tlhc miqësia c tij, 111 ■ shcnjë /ijc, lycnin inmcl dhc orcndilc c shli:pisc mc nj’jyrc tc kaltcrt, mc V ivit.
Osc lcre miqcsinc me filaiin,

O mc bcj njc vcnd pcr filin nc shtcpi!
*
Ndoncsc iToba c ndcrit qc tc jcp mbrcti cshtc e vycr, rroba e vjctcr, qc c kc tcnden, nga ajo cshtc cdhc më c vycr c mc c pclqyer. Ndoncsc sofra c tcmcdhcnjvc... ësht’
cshijeshmc, kotherja, qëma kc në torbën tëndc, është cdhc më c shijëshme.
Më mirë shkon sallata, pcm’ cmundit
Sc buk’ cmish’ i bcuttëkatundit.
*
Është fare c gabuar dhc është në kundërshtim me sa thonë të urtët që të pish barin mc dyshim c havadan, pa pyctur më parë dhc të shkosh pa karvan në një rrugë që farc s’c
kc parë.
Prijësin e ndritur, Muhamcd Gazali, e pyetën një ditë:
— Si ja arrite kësaj shkallc të lartë në diturit’ e ndryshme?
— Ja arrita mc këtë: — u përgjcgj ai—nuk c kisha për tuip që të pycsja për çdo gjë që s’c dija.
Vcç ahcrc mund të thuash: «shpresë kam sc do shërohcm»:
Kur ti pulsin, për ta parë, jajcp mjckut shkencëtar;
Pyct për gjërat që s’i di dhc në ulcsh, nuk prish punë,
Sc ndaj kulmcsh dituric këtë ulje c ke fanar.
*
Mos nxito të pycsësh për një gjë, çfarëdo qoftë, kur e di se kjo gjë do të të bëhet e njohur pa tjctër, se asohere ul shkallën c mençurisë satc!
Kur pa Lukman’i mënçëm se Davidi
Çdo hckur bëntc dyll -një mrekulli15 -
«Kjo si bchet?» s’pyeti, sc c dijti
Qc shpejt do ta bcntc dhc ai.
*
Njc ngakushtct, qc kcrkohcn nc shoqcri, cshtc qc, osc tc tlalcsh nga shtcpia farc, osc tc shkosh mc tc zotin c shtcpisc mirc ilhcbutcsi manarc.
Pcrrallën thuaja tjctrit si ta dojc!
- N ’ c di që zcrit tënd j a ka sevdanë -
I mençmi me Mcxhnunin po tc rrojë,
Gjë tjatër s’ka në gojë, por Lcjlanë.
*
Sc sa c urtë është dcveja, dihct nga të gjithë: cdhc një çilimi ta zcrë për kapistalli dhe ta shpjerë dhjetë ditë udhë larg, ka borxh të mos i ndërkrehet. Mirëpo, po t’i dalëpërpara
një lumë, që tëmcrr liika kur e shikon dhc po të jctë sc i vogli, nga që është axharni, ngul kcmbë që ajo të kalojë lumin, asohcrc dcvcja c këput kapistallin dhc s’i nënështrohet më,
sc urtësia në kohë rrcziku është punë që goditct kcq nga të gjithë. Dhc t’urtit kanë thënë: «Pse c fërkon iu i nikun mc urtësi, nuk bëhct mik, ndoftabëhet cdhc më i babëzitur
dhcmëilik».
*
Një hcrë më kishtc dalë një plagë në një vënd në trup, që e i nbulonte rroba. Shchu i ndritur- pastë ndjcsën c Zotit-më pycstc pcr ditë dulcc më thënë: «Si e kc plagën?» dhe
s’më pati thënë mlonjëherë: «Ku c kc plagën?»
15
Mrekulli nc vështrimin teologjik tc fjalës do tc thotë kryerja c një veprc duke kapërxyer ligjet e natyrës, pra e njc vcprc që nuk mund të vërtetohet në botën c fenomcnëve të jetës fizikc,
ku sundojnë ligje të caktiiara c të përhcrëshmc. Teologët bcsojnë sc Davidi, profeti mbrct i Judcsë, paska qcnë i pajisur nga Zoti mc zotësinë që ta përkulto mo doiv hckurin dhe t’i jcptc
atij formën që donto, sikui f ishtc një copc dyllr I )|ic krU* nta c quajnc->
144 Saadi Shirazi
Kuptova sc ai druhej nga që nuk bën të zihet në gojë siç do } * jyi ntyrë c trupit dhc t’urtit kanë thënë: «ai që c thotë fjalën pa pcshuar, nga përgjcgja c tjctrit ka për t’u
lënduar».
>mrekufli. Kn sliumc mundcsi qc lë kcmi tëbëjmë këtu mc fillimin c shkrirjes dlic lë pcrpunimit lë hckurit në mbrctërinë c vjctër të Judcsë. Mcqënëse l );ividi ndcrmirrlc dëndur lushata
pushtonjësc, dukct sc vcglat luftarakc i prodhontc fshchlazi, të cilat mund l’i dintc vclëm ai dhc bcsnikët c tij. ICëtu duhcl li1 kctë bm iinin lcj'jcnda mhi «zotcsinc hyjnorc» të Davidil për
ta bërë hckui in tlyllë, (Shqipëronjësi)
Dcri sa nuk e di ka a s’ka fjala ccnc,
Sa tc flascsh jallan, më mir’ hesht, o fatlum,
Tc vcrtctcn tc thuash dhc tc rrish në bodmm,
Ke mc ndcr sc tc dalësh nga prangat me rrcnc.
E folura gcnjcshtcr i shcmbcllcn goditmës vragëlënëse: edhe të shërohct plaga, prapë sc prapë ka për të lënë shenjë. Mu ashtu si vëllczërit e Jusufit: Mc qenësc këta u vulosën
me vulën e gënjcshtrës, cdhc kur thoshnin të vërtetën, s’u bcsontc njcri... Kur i shpunë Jakovit këmishën c gjakosur të Jusufit, ai tha:
- Puna nuk duhct të kctë ndodhur ashtu si thoni ju. Ndofta është një drcdhi, që c ka ngrchur vetja juaj c ligë; por... durimi është i mirë'.
Një faj dhe në bëftë, s’i thonë zuzar Atij që ka bërë të drejtën zakon,
Por kujt i dcl nami si një gënjeshtar,
Dhc drcjtënë foli, njcri s’cbcson.
Njcrëzit c mbarë marin shëmbëll nga veprat dhe ngjarjet e paraardhësvet të tyrc përpara sc të katandiscn n’atë gjendje sa të marrin shembëll sish paraardhësit e tyre.
Nuk qaset zogu tc thërrmia, jo,
Kur shokun mu në lak e sheh të mjcrë;
Kur psojnë tjcrët, shëmbëll merr, në s’do Të marrin shëmbëll tcje njcrëz tjerë!
Një i varfër të cilit ylli do t’i qeshë, është më i lumtur se një mbret që do të mbarojë në rrebesh...
Një brengë që ncsër do sjellë gas:
Më rnirë nga gazi që brcngën ka pas.
*
Qielli i fal tokës begati, kursc toka i dërgon qiellit pluhur të zi. (jdo enë tonit 2 atë që lca brënda».
Një vetijë timcn në s’pëlqeve ti,
Mos c hidh matanë tënden si flori!
Zoti... shch çdo gjë dhc mbulonpabërë zë, kursc fqinji nuk •ilieh gjë farc në shesh dhe tundct para ncsh.
Zot na ruaj! Sikur të fshehtat përmbi dhc njcriu të dinte,
Asndonjënë hall të tija pa trazuar s’do të linte.
Ari nga mina dcl mc të gërmuar, kursc nga dor’e njeriut të .hlrënguar s’del, vctë sc n’i daltë shpirti.
Lamashi s’han, po ruan vcç sa mund,
«Nga ngrënja» thot «Shprcsa ca më mirë»;
Ashtu si do amiiku c sheh në fund:
Floriri: slrkrctë, vctë: dhe-përpirë.
Kush nuk ka dhëmbshuri për ata që ka nënë vctc, do tc shohë I >; 1 1 ërdi nga ata që ka. mbi vete.
Pse paske krah të fortë si fatos,
Mos thycj krah të mjerash si trimosh!
Zcmrë të dobti, ruhu, mos plagos
Sc vuajtjc nga i forti do shijosh!
*
145 Saadi Shirazi
Një dcrvish, në lutjet qëi drcjtontc Zotit, thoshte:

O Perëndi! Ki nrëshirë për të liqtë, se sa për të mirët ke pjisur gjërsa i kc krijuar të mirë.
*
I pari njcri, që ka vënë flamurnë rrobcdheunazënëgisht, ka qcnë Xhcmshidi. Njëditëkëtij i tlianë:
Iniiit pikon, iix jfl'l jiislilr pikr p'ikO (Shi|ipi4i »■>!)jd.Mi).
146 Saacli Sbirazi Gjylistani dhe Bostani 147
- Ç cshtë arësycja që të gjithë stolinë dhc bukurinë ja dhc dorës së mëngjër, kursc c djathta është më c ndershme?
—Të djathtës i mjaiton stolia që ka si dor’ c djathtë,—u përgjcgj ai.
Piktorëvc kincz’ u tha Fcrduni
Që tendës këtë brcz t’i shkonin lehtë:
Të mënçëm: ju të liqtë më shikoni!
_Pa t’urtët ndcr c drit’ i kanë vctë.
*
Mbrctërvct mund t’ujapë këshillë vctëm ai njeri, që s’ka frikë të vdcsë dhe që s’rron me të floririt shprcsë.
Mbreti është vënë mbrct për të zhdukur mizorët, polici për të çfarosur gjaksorët dhe gjykatësi për të gjyrmuar c përtë prurën’udhë kusarët. S’c ka dhënë Zoti që të
dalinpërpara gjykatësit dy vetë, që tëjenë që të dy të kënaqur nga çështja për të cilën ata hahen.
Kur e di sc ty e drejta do t’tëjepetë pa ijalë,
Me të but’ c merr më mirë, jo me luftë që prish punë!
Në s’ejep dikush vergjinë me të mir ’ e mengadalë,
Asohcre vjen kapteri dhe ja merr me të përdhunë.
*
Çdonjcrit i mpihen dhëmbët nga thartira, kurse gjykatësit i mpihcn nga ëmbëlsira.
Pcsë tranguj n’i dhe ti kadiut rryshfet:
Dhjctë ara me pjepra t’i jep me senet.
*
Një grua publike që mplak, përgjërohct e zotohet se nuk do ta punojë më zanatin e vjetër. Domosdo, çfarë të bëjë tjetër? Ashtu edhc xhandari i pushuar nga puna, që
zotohct se nuk do t’i bjcrë më më qafebotës.
Kur e zë çipin një djalosh', 1 Zëncja c cipil do tc thotc tc rrojturil nc vclmi mc (|ëllim që lr IVcnohen si thonc mislikcl dcshiral cpshorc, scksimlc (Slu|ipi loiiji'si)
1 thonë asllan si do një Zot;
Sc sa për plakun bukurosh,
Ky rri në çip se s’ngrihct dot,
*
Nuk vlcn pendim kusari në një ças,
Kur harkun më nga qoshku dot s’ c shtrin;
Të gjatit thuaj: «pemës mos iu qas!»
Pa slitat’ i shkurtë dcgën s’c arrin.
*
Një dijctari i bënë këtë pyetjc:
- Nga gjithë këta drunj me cmër, të lartë c pemëdhënës, që k.i krijuar Zoti, asndonjërit nuk i thonë «i lirë», vctëm se selvisë që cslitë pcmë pa kokrra. Çfarë gjëjc të
thellë do të ketë këtu vallë?
— Çdo dm—u përgjegj ai — ka disa kushte të caktuara dhe nj ë kohë tëmatur gjallërimi. Kur janë këto, druri çel c gjclbëron dhe k ur këto mungojnë, ai vyshket e
mbaron. Kursc selvia nuk ka asnjë i iga këto, ajo rri çelur ngaherë. Dhc mu këjo është shcnja c jetës së lirëctëçpenguar.
Mos u lidh ku nuk ka jetë, sepscTigri pas kalifit...
Shumë shckuj do të rrjcdhë në Bagdatin pa u vdirë!
Dora tcj po të arriti, si hurmaja ji bujar!
148 Saadi Shirazi
Po nuk munde, asohere si selvia jij i lirë2!

1
I ,e lc vihct re sc si poeti u predikon, pothuajse fare hapur, njerëzvet të hckullil të tij njëjetë morale, të lirë e të pavarur nga khalifët e Bagdatit, të cilël nukjanë të
përhcrshëm. IChalifët shkojnë njeripas tjetrit,kursejeta dhe njcrczimi, si lumi Tigër, do të vazhdojnë ecjcn e tyre të pandalëshme drejt I H'i jclësisë. Nuk pcrjashtohet
mundësia që prapa kuptimit thjeshtësisht moral lë vargjevc, lë kcmi cdhc një paralajinërim për një ngjarjc të madhe politike. përmbysja c velc Khalilalil arab, që mban ncnc
zgjedhë, vcç të tjcrave, — mcgjilhësc loniialishl edhc Iranin, bir i !c cilil cshtc edhe Saadiu. Dhc me lë vëricic pëimbysja c Khalilalil ndodhi nc vilin <* bolimil lë (ijylistanil (I
(Shqipëi'onjësi)
149 Saadi Shirazi
FJALA E MBYLLJES
Mc ndihmcn c Zotit, libri «Gjylistan» u mbarua. Nc hartimin e kctij libri nuk mora hua, siç c kanc zakon të bcjnc autorct c tjcrc, ndonjc vjcrshc nga ato tc
paraardhcsvet.
Më mir’andrim’i sharkut tcnd të vjctër
Sc marrja hua petka nga një tjctër.
Thënëjet e Sadiut, më të shumtën, janë asosh që sjellin gas dhc hare nga pas. Prandaj ata, që e kanë dritën e syve të shkurtër, do të marrin shkas dhe do ta zgjasin
llapën për të më goditur e për të më sharë dukc thënë sc është pun’ e pahijeshme për mentarë që të lodhësh trutë për gjëra bosh dhe vajt e kandilit më kot të harxhosh.
Por sytë depertonjës e të ndriçuar të njerëzve me shpirt të lartë - të cilëvet u drejtohet edhe Libri - nuk kanë se si të mos të shikojnë sc këtu inxhitë e derdhur në
kartë dhc bar ’ i hidhur i këshillës është përzjer’ memjaltin e të folurit të fismë e të zjarrtë...
T ë madhen porosi në vënd e çuam
Dhe humbëm jopak-kohë që e shkruam;
Ndonjë në s’e pëlqeu, s’më lëndon:
Vcç lajmin sj cll lajmtari dhe... mbaron... 16
BOSTANI
PjESË TË ZGJEDIIURA
16
Fjalc me dy kuptimc: 1) mbaron dctyra c lajmëlai il, por cdlic ?,) mbaron libri «Gjylistan». (Shqipcronjcsi).
HYRJE
Pcrqarkazi botcs kaq lcohë i rashë,
Si shok iu bëra çdonjërit që pashë.
Çdo skutëmë vlejti, zbulova flori,
Nga lëmi në lëm-o mbështolla kalli.
Si bijt’ e Shirazit1 tëbutë si dhc, Nukpash’ ubekoftë i yni atdhë! -
Veç malli për burrat, që mban vëndi im, Nga Sham’e Bizanti më hoq me rrëmbim.
Nga Egjypti, mendova, nuk vijnë duarthatë, Por sjellin për miqtë sheqer si dhuratë.
Nga kaqë bostane si turp m’erdhi mua,
T ë vija duarzbrazur te miqtë që dua.
Në s’paça në dorë shcqerin për ty,
Kam fjalët e mia më t’ëmbla se ky.
Nuk është sheqer ky që hahet vërtetë;
Nga mëndjet e larta ky shkruhet në fletë.
Në prehër më mbetën të shkrctat inxhi,
S l i i i i i / . i i - '. l i i t ' v 011111111. 11. i ' 'i . i i i i l i u l , ( S l u |i | K ; r o n j t ' ; s i )
Prcj lurpitngadheus’pongresyt’ cmi.
Inxhira ka dcti, por ka dhc gujatc Dhc kopshti ka drunjë rrcgjak’ e tc gjatë 17
O burri i mënçur, nc shpirt i uruar,
S’hcdh gurë i miri, s’e kcmi dëgjuar.
Mëndafsh qoftë pctku, atllas c xlicnfcs, Nuk bëhct pa pasur pambukun në mcs.
Në s’gjetc atllasin këtu, mos gufo!
Ku shpirt dhe shëmtimet sakaq m’i mbulo!
Për brum diturie mc mbunj e nuk flas,
Si lypës i varfër, ja, dorën po zgjas.
Në ditën e ankthit18, Bujar’ i empirit19 E falka të ligun për hir të të mirit.
Si Zot’ ikrijimitm’ubëj edhc ti,
Të ligë në gj cte në vargj et c mi!
Një varg në pëlqcve nga mijë që kam, Prano dhc të tjcrët, ty lutës të jam!
Në dhe të Persisë ky shkrim shëmbcllen, Mc myshkun pa vlerë në vëndin Hoten 20
Që larg si daullja ky zëri më ndihet,
Por turpi i fshehtë asfare më dihet.
Kok’ - ulurc solli i mjcri Sadi,
Nc kopsht trcndafila dhc bath’ nc Hindi21.
Nc sytc tc dukct hurma qc tc vcl22 23 24 25 26 27 28 29 30,
Por hape njc hcrc: njc kockc tc dcl.
Sadi, mos na thuaj atë qc s’e ndjcn!
Pocti cshtë modest: ai thotc sc vepra c tij ka cdhc tc metat e saj, ashtu si deti që bashkë me inxhitë, ka edhe guaskat që s’kanë ndonjë vlerë të madhe ose si kopshti që krahas me
drunjtë c gjatë, lca edhe kaçubet dhc shkurret që s’bëjnë hije farc. (Shqipëronjësi).
18
Dita e gjyqit në botën c përjetëshme sipas mësimcvc t’Islamit. (Shqipëronjësi).
3
Bujari i cmpirit: Zoti. (Shqipëronjësi).
20
Pocti i bën aluzion ftohtësisë mc lë cilën u prilën vargjel c lia të para lirikc
në rrcthct Ictrarc të kohës. Mcgjilhë origjinalitelin e madh qc kishin vargjet,
mc gjilhë njomësinë dhc mu/jkalilclin c lyrc, me gjilhc ln i/miii c liiqisliëin->
->që përshkonte këto dhc, sidomos, megjithsc Saadiu mc këto vargjc futtc
në lirikënpersianc një element të ri, këngën osc ga/.clin pcrsian-- i cili amti
përsosurinë c tij artistikc mc lirikun c pavdckshëm Ilafiz Shirazinë - pocti
nuk mundi të korrtc lavdinë që prittc. Këto këngë kishin gjithëçka, «por gjersa nuk përmbanin mënçurinë, nuk kishin asgjë». Kështu mcndonin
kritikët e kohës. (Shqipëronjësi).
28
Duket se n’Iiindi mbilleshin shumë bathë. (Shqipëronjësi).
29
D. m. th. vjcrsha inrc të dukct si hurma, por po ta hapësh të dcl bërthamë. Poeti është modcst. Shënojmë këtu se Saadiu shumë hcrë nuk c përsërit krycfjalën dhc kjo e vështirëson
të kuptuarit e vargut (Shqipëronjësi).
30
Më kot dhe vctëm dukc u mbështctur në këtë varg, disa të paktë biografc të Saadiut (më drejt: komentues të veprave të tij) duan të thonë sc mbrcti, që sundontc në Shiraz në
kohën c Saadiut, paska qënë ithtar dcrvish i poctit, duke u munduar të shpjegojnë me këtë guximin e poetit, që arrin - si do shihet në vargjet që vijnë më poshtë - gjer n’atë pikë sa të
godasë, pothuajse hapur, mbretin dhc duaxhinjtë c tij sahanlëpirës. Mirëpo një prctcndim i këtillë mbetet pa bazë, gjcrsa nuk provohet historikisht as që mbrcti Atabck të kctë qënë
dishcpull mistik i poctit as cdhc vetë hipotcza që poeli të kctë thcmcluar ndonjë shkollë ose rreth mistik në kuptimin c ngushtë të fjalës, ndërsa ai vetë duhet të lcctë qënë që në të ri të tij
dishcpull i mistikëve të mëdhenj të kohës, sikundër mund të kuplohel nga shkrimct c tij. Nc mcndojmë dhc kemi bcsim sc i kcmi rënë në të, sc guximi i poctit që përshkon sidomos vargjct
e flllimil lë «Boslanil» duhet kërkuar në popullaritctin c madh që gëzon poeti në innscn c gjërë të zanatçinjvc të vcgjël të kryeqytctil dhc të popullit lr tc gjillir mhivlcrisii, si një njcri qc
i dcl zol sipas mënyrës së tij, vcgjclisc sr M iidil (Shqipih'onjcsi)
Nc kc gjc tc çiltcr, c thuaj, sc vlcn!

Ti rxugcn njch mirc dhc cccn në shcsh,
Ti thuajna të drcjtën, pa mbrcti mban vcslri.
NUSHIREVANI KËSHILLON HURMUZIN

Nc kohcn c shpirtit Nushini i mirc Kcshtu porositi Hurmuzin, tcbirc:
ICujtoma të vobtin qc cshtc nc kob,
Mos rro vcç pcr vctc, se bëhcsh si rob!
Në viset c tua s’fashitct njcri,
Kur ti vcç për vctc kërkon qetësi.
Shko, zëmërën gëzoja fakirit të gjorë!
Nga populli mbreti ka sipër kurorë.
Si pem’ është mbreti dhc populli rrënjë,
Pa rrënjë një pcmë si mundet të bënjë?
Llauzin në zëmër mos shpo ti me gjëmb!
Në shpovc, ti vetes themelin ja shëmb.
Në deshe që rrugën me lule ta kesh,
Në frik’ enëshprcsësi murgjëttëjesh!
S i nj crzit e mënçur nj ë burrë j eton:
Kush druan të lig’ e të mirë shpreson31.
Këto të dyja një mbret po t’i kishtc:
Do bëhcj vatani posi një lulishte.
Ky mbret s’do lëndonte në zëmër njeri,
Sc ndofta lëndohcj ctij mbrctëri.
Nc s’pati të tillë vctijë një mbrct,
Më s’fryn flladi jctës në trcvën c vct.
Ku popullin mbretit shtryth. si limon,
Të jctësë hovin aty ç’ma kërkon?
S ’shch dritë mbi vëndin - vcç qo ftë në ëndër - Ay që llauzin godit mu në zëmër.
Nga shtypja s’do lindë veç turp c rrënim Dëgjo, se po soset tashti zëri im!
Pa faj nuku vritet llauzi i shkretë,
Ay është forca c mbështctja në jetë.
1 ruaj fshatarët, për vete i kc!
Muzdver’2 i çpenguar shton gjënë mbi dhë.
« S ’j e burrë n ’ c bëre ti tj ctrin të flas ë,
Kur paske prej tia të mira mc thasë».
31
I-’iika sc mos kc vcpi uar kcq; b) slipicsa sc do lc mtmilcsh la shlycsh sa mc shpcjt gabimin qc kc bcrc dukc hcrc njc lc miiv (Shqipvionjissi)
’ Mu/.dvci im I cic cmci qiilicj n’lianin fcudal Ishalai i qc mirrlc mcqiranjc copc lokc II)'..I *, 1 1111 ■ 11 I (SliqipciOlljcHi)
PERVIZI KËSIIILLON SHIRUNË

Kur vctcn c lia c pa tc vcrbuar,
Përvizi Shirusc i tha-kam dcgjuar-:
- «Sa hcrc qc puncs i kc pcr t’i hyrc,
Tc mirën c vëndit ma ki si pasqyrë!
Mos shkit nga gjykimi dhc nga drejtësia, Në do mos të shkasë nga ty njcrëzia!
Mërgohct polemi, mizorin braktis,
Kudo që të shkojnë c quajnë myflis.
Thcmelin e vetes sa shpcjt c rrënon, Thcmelin c shtypjcs kushdo që ndërton.
S’rrënon luftëtari mc kordhë në dorë,
Sa ahu i zëmrës së plakës së gjorë.
Një zjarr që të ndczë c vcja në zi,
Shum’ hcrë qytctin c djcg e bën hi.
A ka më të lumtur në tok’ e në det Nga ay që të drcjtën s’e la sa qc mbret?
Kur vdckja i sulet dhc botës mërgohet, Urimi për dritë mbi varr i dërgohet.
Kur shkuakan të dya: e keqe, e mirë, Aherc më mirë lër emër të dlirë!
Për ty është armik dhc pcr popull gjakcsor, Kush do tët’shërbcjësi shtypës mi/or
Nuk vihct i parë tiran’ i harbuar,
Nga dor’c tij ngrihcn kah qiclli kaq duar1.
S ’ndëshkohct mizori psc i merr pasurinc, Nga rrënjët do shkulur mc tërë fuqinë.
Kush rriti të mirën e kcqja s’c gjcn,
Jc hasmi i vetes, të lceqen n’ushqen.
Memurit që është pas shtypjcs ashik,
Prci hovin dhc dhjamin m’i tret me kamzhik!
Prci kokënë ujkut mc kohë! Sc s’bën,
T’i pritet kur njerës ka shqycr si shën».
Këshilla atia i vlen si flori,
Që fjal’ e Sadiut e ngroh mun në gji.
RRËFENjË
- «Të mora për burrë të mënçur, të zgjuar, Ndaj çelsat e vëndit t’i pata besuar.
Kujtova sc ishje lcvcnd e mc mënd,
S ’të dita një birbo, pa tru c çapkënd.
Për shkallën e lartë ti hundë nuk kc,
1
Tc shtypnr ncn f.mshiin c inizoril, lc pafuqishmcl i lulcnZotit qc ta zhdukë kclc dukc ngrilui diiinl nj.',;i qiclli (kcshtu bcjnc mysliinancl kur lutcn). (ShqipëmnjëMi)
Por faj’ ësht’ imi, fajtorti nukjc.
Saadi Shirazi 158Gjylistani dhc Bostani 159
Lamashin pa sojc kur rritur tc kcm,

S’do mcnd, trathctinc do kcm nc harcm».
Çoj kokcn pcrpjetc njcriu i mcsuar Dhc foli kështuzë: -«o mbrct i thclluar!
Kur di sc në faje i ndotur nuk jam,
Nga c lig ‘c rcstarit, jo, frikënukkam.
Në mënd s’i kam shkuar ato që më thua S ’ e di kush ka shpi fur kaq shumë për mua».
Tha mbreti: - «të gjithë çë thonë për ty,
T’i thonë anniqët pa droje, në sy».
Pastaj ja preu:«- veziri më tha,
Mos lodhu të mbrohesh se vlerë s’të ka!»
Nënqeshi dhe foli njeriu i ditur:
«Nga fjal’ e vczirit nuk duhet çuditur.
Që ditën që mbreti më rriti në shkallë.
Un’ cmrin c hasmit i vura nc ballë.
Kur mbreti më fali rytbe dhe gas,
S’mendoi që hasmin do kisha nga pas?
Si mik lcy veziri nuk ka si më zë,
Sc ngritjae ime ësht’ uljepër ‘të.
Restari nga posti kur shch q’u rrëzua, Përvcç sc të kcqcs, ç’do thotë për mua?»
Të thcm një rrëfcnjc që është mc vënd!
Nëqoftë sc vcshin i vc mbit lciul:
- Kam parë në libër, sc ku, nuk c di,
Që djallin në ëndër na pa një njeri:
Në shtat si sclvia, në sy si hyria,
Si diell shkrcfte drita mbi faqct c tia.
I qasct dhc i thotë: - «çudi po më vjcn,
As ëngjëll’ i bukur si ti nuk shkëlqcn.
Kur paske një faqc të bukur si hënë,
Ty bota psc emrin të kcq ta ka vënë?
Të dinim sc kishc fytyrë mizore,
Figurën ta shohim nëpër nevojtorc.
N’oborrin e mbrctit piktori-usta Katran c bunacë psc shkruar të ka?»
Kurdjalli vul’-humburdëgjoi këto fjalë, Rënkoi ebuçiti si dcti në valë:
-«Nukjam si më shkruajnë, o shpirti i mikut, Por pendëza ndodhct në dorë t’armikut.
Nga kopsht’i Edenit1 pse u nxora babanë,
Më nxijnë lytyrën anniqër më janë».
1
Simbas biblcs djalli mashtroi njcrinë c parc, Adamin dhe gruan c tij, Evcn dhc c binili kclc qc li1 shijonin «pcmën c ndaluar». Si ndcshkim, qc tc dy, buiT’ c j'.ruu, u dl'huim
nga piu-ajsa ku isliin dhc u dcgdiscn nc tokc, pcr lc shpnguai m< I iii I I I c mmlh (Uu|ip<lion|i‘si),
Kur zulma e jote vezirin shnderon, Largohu prcj tia, se pas të gjurmon.
KËSHILLA NË VARGJE
Psc paskc fuqinc dhc ushtarc çelnik, Nuk duhel t’i hidhesh njc mbreti armik.
Sc mbrcti zc vrapin dhc hyn nc kala, Por populli vuan, pa faj, samë s’ka
Nga jcta e burgut ti sytc m’i mbaj,
Sc ndofta ndonjëri po dergjct pa faj!
Ki 'fiikë jctimin mitar c mjcmsh,
U aiaj nga ahu i zëmrës si pmsh!
Shum’ hcrë lavdinëpesëdhjctvjcçare E lig’ c një çasi e fshiu për farc.

RRËFENJË
Një mbrct - kam dëgjuar - i drejtë nga tanët, Na mbantc kaftanin astar në dy anët.
- «0 mbrct i uruar»—i thanë një herë
- «ICaftan prej mëndafshi për ty duhet prerë».
Tha mbrcti: -- «Kaflani si veshj e mj afton, Stoli do të bëhej më tcj kur kalon.
S’emarrim haraçin të bëjmë stolira,
Për fron e kurorë, për rrobe të mira.
Stolira si gratë në trup po të vë, Armilcun si burrë a mund ta përzë? 32
Dhe unë për vete aman se sa dua,
Por arka nuk është, hcj, vctëm për mua.
Thesarët i mbushim të mbajm’ ushtërinë Dhe jo për t’u tundur dhe as për stolinë.
Ushtrij ’ e lënduar nga mbreti i saj Kufirët e vëndit s’i man pastaj.
Kurhasmi fshataritgomam’i rrëmbcn, Xhelep c të dhj eta më mbrcti nuk gj en.
Armiku gomarin, xhelepin mer’ mbreti, Shkëlqimi i fronit ahere ku mbeti?
N’ e shtype të mjerin, s’je burrë aspak, Nga miza s’merr kokrrën vcç zogu allçak.
Llauzin e kemi njëpemë, përshëmbëll, N’erriteme zëmër, vjel fiytin e ëmbël.
Kujdcs se mos pemën e shkul a e pret!
Se leshkua pastaja rreh kokën e vet.
Pranverën e jetës ata e gëzojnë Që njerëz të vegjël asfare s’mundojnë.
Njerinë e vogël po qe sc mundon,
Iu ruaj rënkimit që lartë dërgon!2
Për nder, bot’ e tërë nuk vlen, jo, për ne Sa vlcn pik’e gjakut që derdhc mbi dhc».
32
Le tëvihetrc scsipoetic lejon luiirn vetëm nSiijërretlianë: nëqoftëseajo bëhct për mbrojljon c puvarcsisë sc vëndil (Sluiipëi'tmjcsi).
162 Saadi Shii'azi Gjylistani dhc Bostani 163
I III t c 11«• »| M 11. 1 1 i ' I I ( ' ■ 11 « 111 M 1 1 I II1 1 .1),
1
ZllbcM'llltll Iimiiil ii v 'iyiil"'tiil, drlnixlii (Slu|ipi;roiiji*si)
RRËFENJË
Xhemshidi i mirë - kështu kam dcgjuar- Mbi gur tc një çesme kështu paska shkruar:
«Si neve dëfryen këtu kaqë vetë,
Kur sytë i mbyllën, na ikën për jetë.
Ne botën zaptuam me forc’ e me zjarr,
Por ah, se mc vete s’e muarëm në varr,
Po, ikën... secili çë mbolli na korri,
Nuk mbeti veç emër: i mir’a prej horri».
N’e munde armikun më tej ç’e lëndon, Se dhëmbja e mundjes atij i mjafton.
Anniku i gjallë dhe qole kërcu,
Më mirë se vrarë dhe gjaku mbi ju.
DARI DHE BARIU
Tregojnë se Dari i fisëm si dritë,
U nda nga ushtarët të gjuante një ditë.
Drejt tia po brithte me vrap një bari, Dhe Dari me vcte: «o bmrë flori! -
Armik do të jetë, ndaj duhet me harg Atë me shigjetë ta qep që nga larg».
Tendosi praharkun e tij mhretëror Dhc deshi njchcrësh ta bcnte thcror.
I klithi bariu tne zëmër si shkmmb:
- «Jo, hasëm s’jam unë, kujdes se më humb!
0 Zot që ke tëndin Iran e Turan
- Që kurrë tc ligë mos pafsh, o xhanan!
Jam nitës i kuajvc të mbretit të madh, Shërbcj si ngaherë këtu në livadh».
Shkriftohetë mbreti dhe dorën c mban,
1 flet mc të qeshur: «o ti zabërhan!1
Ty ëngjëll’i mirë të ndihu këtu,
Për ndryshe, shigjetën do kishe në tru».
Nënqeshi bariu dhe foli: - «dëgjo!
Nuk fshihct këshilla për njerëz që do.
Nuk është c udhës në s’diti një mbret,
Të ndajë annikun nga miku i vet.
Ahere n*on mbreti me nder e lavdi,
Kur krejt vegjëlinë kush janë i di.
Sa herë ti mua në sy më ke parë,
Ke pyetur për kuaj, kullotë dhe arë.
Me zjair dashurie të erdha ty sot,
Çudi, si s’më ndave nga hasmi ti dot!
Por unë do mundja, o mbret si shkëndijë!
Një kalë la ndaja nga kuaj një mijë.
Bari jam vërtctc, por mëndjen kam femër, Dhc ti tufën tënde ta nj ohësh me emër!»
Pa lidhur lakminë, fjalime mos mbaj! E thyej lakminë dhe jepi pastaj!1
Mos mbani në gojë armik as dhe mik, Se vesin do kini më t’afer armik! 1
Në frikë do rrojë ajo mbrctëri,
Kur mbreti s’di aqë sa di një bari.
DUAJ POPULLIN!
Ti33 34 klithëm ankuesi s’dëgjon dot mbi dhë, Kur shtrat për të fjetur Satumin më ke.
Aty ngrije shtratin, ku mund të dëgjosh Vajtimn’ e ankuesit q’e hodhën përposh!
Vajton se e shtypi i yti gjakësor,
Ti vetë ke shtypur, kur shtyp një mizor.
Karvanin nga rrobet, jo, qëni s’e shqiti.
E shqiti fshatari që qënin na rriti.
Ti fjalë guximi na fole, Sadi,
Gjersa ma ke pallën,35 ma tund e mos rri!
Çë di na i thuaj! e drejta ka nder,
Ti kurrë rryshfete as jep as dhe merr.
RRËFENJË
Një shtypcs irakas dcgjoi njc natë Që poshtë pallatit po thosh njc i ngratë:
- «Ti vetë shpresoke në Derë2 si - i mjerë... Plotsoja, pra, shprcscn kujt t’erdhi nc derë!
Ti brengë në zëmër po qe se nuk do,
Shpcjt, zëmrat me brenga nga prangat lësho!»
Ti fli gjër më drekë n’harcm po si burrë Tëmjeritpërjashtathuaj: digju në furrë!...
Njc Zot i merr hakën atij - o të shkretit Që s’mundi ta marrë të drejtën prej mbretiit.
DHËMBSHURIA PËR POPULLIN
Njëburrë i ndritur, vetijë-stoli Nga Omar bin Azizi tregon histori:
Në gishtpaska pasur një unazë prej ari,
Dot vleftën s’i vinte kësaj argjëndari.
Të dukej ty natën si ylli me dritë Dhc ditën të dukej inxhi për stolitë.
1
D. m. th. gjcr.su jc gjnllë dhc kc mundësi tc flasësh (Shqipëronjësi).
Mc fjnlcn / Jc/v, pncli kn pci qëllim dcrcn c Zotit, ku drejtohen bcsnikët për ncvojnl c lyu - (.Miip|it'ii)n|i‘ni),
33
D. m. th. tc mbash nc gojc armikun, kjo cshtc një vcs dhe pikërisht vesi, mendon poeti, është armiku më i afërt dhe s’e vlen barra qiranë që të mbash në gojë armikun, i cili është larg.
(Shqipëronjësi).
34
1 drejtohet inbrctit (Shqipëronjësi).
35
Godit poetët c oborreve, të cilët, për rytbe c për flori, kmië shilur ndjenjat dhc talcntin c lyre. (Shqipcror\jësi).
RRËFENJË
Sa ëmbël në veshët që më tinglluan Këto dhjetë vargje që mbrëmë kënduan:
- «Veç mbrëmë shijova në shpirt lumturi, Pse miken si hënë e pata në gji;
I them kur e pashë të dehur për gjumë:
«0 moj, që selvinë e lë prapa shumë!»
«Moj, syçkat nargjize nga gjumi m’i zgjuaj» «Dhe qeshmë si lule, bilbilçeja thuaj!»
«Qysh fle moj intrigë e kohës që nxin?!» «Shpejt sillmë ti verën në qelqin rubin!»
Vështroi epërgjumur dhe foli «çudi!» «lntrigë më quan dhe thua mos fli?!»
Papritur ra zia... fytyrat si hënë,
U ligën, u tretën si hëna e ngrënë.
Kur shihte Omari, në popull maraz,
I dukcj e poshtër të shqyhej në gas.
Në grykë të tjetrit kur helmin shikon,
Ty uji i ëmbël në fyt si të shkon?!
Dha urdhër të shitej unaza me ergjënd,
Ju dhimbsën jctimët, të mjerët pa mënd.
Dhc brënda një javc i prishi paratë,
I ndau ndër të varfër, të mjer’e të ngratë.
Iu derdhën e i thanë ca njerëz xhambazë:
— «Në dorë s’të bije si kjo më unazë».
Tregojnë se foli dhe lotët si shi,
Ibinin në faqet si f ishin qiri -
- «Do nxijë te mbreti stolia mc bujë,
Kur zëmr’ e qytetit po çahet në kujë.
S ’ ka gj ë dhe në s ’pata unazë në dorë, Tuip është kur vuan llauzi i gjorë».
Ah, lum kush të mirën që lyp njerëzia,
E vë mbi të mirën e vetes së tija.
Po, burrat levendë s’e kishin lakmi Gëzimin e tyre kur bota kish zi.
Kurmbreti fleëmbëlnë fron prej (loriri, S’mëdukct të llerë i qctë fakiri...
Kur natënë ditë ta bëjë një mbret, Si qingji do flerë llauzi i vet.
Në ditët e mbretit me shpirt të ndriçuar, S ’sheh kurrë nj eriu intrigë të zgjuar.
TIKLEJA DHE NJERIU I SHËNJTË
Mbi mbretër të parë rrëfejn’ histori:
Kur hypi Tik lej a në ffon i n Zcngj i,
Një iiju i imk krenohej në kohën e vet, l ë kislu I il U'in' nuk dojc më mhrct.
Njëbuni tc shënjtc i thotë njëherë:

- «Më shkoi kjo jeta më kotë, si erë;
Kur shkuakan fuqia dhe fron’e floriri, Aher i fituar na qënka fakiri. 1
Ndaj dua të mbyllem në skutë si murg, Këto pcsë ditët të rrjedhin si çurg».
Njeriu i shënjtë dëgjoi këto Ijalë,
I tha zëmëruar: «mjaft fole, o djalë!
Tarik36 37 do të thotë: shërbim për llauzë,
Jo rrobë e vjetër, tcspijc tërkuzë;
Në fronin e mbrctit s’ka gjë pse të rrish, Mc shpirt c vctia ti bëhu dervish!
Shërbeji njeriut me shpirt e me zëmër, Mos llap për rytbcra, për gjëra pa cmër!
Fatozat e parë nga shpirti të lartë, Hirkane 38 na kishin nën petkun e artë».
PERANDORI I BIZANTIT DHE NJERIU I DITUR
Dëgjova se mbrct’i Bizantit një herë Iu qa nj ë nj criu, nga dij a i ndj erë:
- «Armiku më mori, ah, viset me nam, S’më la vcç kalanë c qytctit kujam!
Sa shumë u rropata që djali i im Të rroj ë pas mej e si mbrct mc shkëlqim!
Por ja, sa më hipi zuzari.armik,
Më preu vërtikun dhe krahun krcshnik.
Kujt vallë t’i qahem, ç’të bëj ’ un’i shkrcti, Sc brcnga e rëndë përbrënda më treti?»
Tha burri i ditur: - «e ç’ është ky vaj ?
Për mëndjcn që më paske, o lolo, më qaj!
Qaj hallin e vetes; të thcm, o zambak!
Pa djali u rrit dhc pothuaj u mplak.
Këto që të mbetën mjaftojnë sa je,
Pas tcjc një tjctër bën pallë mbi dhc.
Pse qënka ky tjetri i mënçur a gdhë,
Ky vetë e vuan, ç’dhëmkose për £të?
Nuk vuan kur botën me pallë e zë,
Sa vuan kur ikën dhc prapa e lë.
Më thuaj, ndër mbretër që pati Axhemi1 Që nga Fcriduni, Dahaki dhe Xhemi,
Kush vallë nuk humbi? kujt froni s’iu tret? Po, ikën dhe mbcti veç qiclli si mbrct.
1
Axlicm mc lu ic i inri iiuibt‘1 qiiimin gjilhc popujt (jc nuk ishin arabc. Ni: kuplimin c I I J li' II I '. I I ilil< I cnii i u ptinloi pci Iranin. (SlH]ipcmnjiisi).
36
Në kuptimin që i varfëri nuk vdcs i dëshpëruar(l) gjersa sTë as ar as flori. Të paktën ky është mendimi i poetit. (Shqipëronjësi).
37
Tarik ose tarikat = urdhër mistik mysliman që ka si pikësynimi arritjcn c përsosurisë shpirtërore duke mohuar dhe kapërxyer idcalct tokësorc dhc duke pëlqycr rrugën c
mundimcvc fizikc (Shqipcronjcsi).
■1 Ilirkaja rrobëc j'jalc pa krahc, qc mhajnc shclilcivi, (Slu|ipi‘ronjcsi).
Saadi Shirazi Gjylistani dhe Bostani 17
Të mbetet pcr jctë kush vallë shpresoi,

Kur shch se asnjëri përjctë më s’rroi?
Por, kush la një vepër që rrjedh si një gurrë, Përshpirtje - e përndjesa s’i ndahen, jo, kurrë.
Në lëntë ergjënd e thesarë mc bujë,
Sa vetë pas tija e bëjnë rrëmujë!
Fatozi që cmër si drita na la,
Ndaj ncsh mund të thuhet se vdekur nuk ka.
Ma rrit bujarinë si pemë sa mund,
Kur dashke që frytin t’i vjelësh në fund!».
Ah, lëre zuzarin që veten të ndukë,
Pat furrë të nxchtë dhe s’poqi dot bukë!
Në kohë kur lëmi mbështillet në arë,
S ’ e di sa pendohct kush s ’hodhi dot farë?
MBRETI MIZOR DHE NJERIU I MIRË
Një burrë i mënçur në skaj të Sirisë Si difi na rronte në çip të vetmisë
Me shpirt si kreshniku në zgavrën si fer Thcsam’e përkorjes na kishte limer.
Te dera i vinin kaq njcrëz të mjerë Sa vetë s’i shkonte ndonjërit në derë...
Njeriu i thcllë dëshirës i thotë:
«Lakminë e lypjes braktise në botë!»
Lakmianjeriutn’i vurikular,
Nga fshati te fshati e brcth si zagar
Përbrënda sinorit ku rronte bandilli Sundonte një shtypës me zëmër katili:
Sa herë që gjente njeri pa vërtik Shpejt krahun ja thycnte mc krahun çelnik.
Si zjarr përvëlonte, kish ctjc për gjak, Fytyrat i mvronte me shpirtin fannak.
Njëpjesë u mërguan se tuipin s’duruan,
Dhe emrinja shpunë në viset ku shkuan.
Dhe pjes’ e brengosur, që s’luajti prej vëndit Mallkimin i çonin qëpas avlëmëndit...1
Aty ku tirani zgjat dorën mizore,
Venitet në buzët nënqeshja gazmore.
Sa herë te shehu na vinte ay!
Por bmri i ndjerë s’e shihte në sy.
Tha mbreti një ditë: - «o ti fat-flori!
Nga unë fytyrën mos hiq me mëri!
E di sc të dua me shpirt e si mik,
Më thuaj pse vallë m’urren si annik?
)o It’* lliolr ph ('iiili' (Nhiiipcroiijosi),
Ta zëmë se s’qënkam mbi komb bajraktar, Nukjam më i vogël nga varfi zuzar.
KUJDES PËR TË YARFËRIT

U ruaj nga shtypj a mbi njerëz të mjerë, Se bota siç është nuk mbetet përherë!
Ti krahun të dobtit kujdes se i godit,
Se veten po mori, në hon të vërvit!
Në këmbë llauzin të mos e pengosh!
Me këmbë pcnguar a mundet të slikosh?
Annikun nuk duhet ta marrësh për baltë, Se guri i vogël lind malin c lartë.
2
D. m. th. mc popullin. (Shqipcronjcsi).
3
1 shqitur= i ndcrzycr. (Shqipcronjësi),
S’tc thcm tc mc rritësh, por vctcmc dua:
Si jc mc tc tjerët, të jesh dhc mc mua!»
Kur murgu i mënçur dëgjoi këto,
U mvrcjt dhc japriti: - O mbret, më dëgjo
Ti prish, ah, llauzin dhc - e bën fije-fije,
Të dua tiranin, për mua s’ka hijc.
Kur mikut që dua m’i jeni arniik,
Mos pritni të bëhem për juvc një mik!
Mos puth dorën timc me kaq dashuri, Shko, lidh miqësinë me miqët e mi 2
Çudi, si i flihet mizorit të shqitur3 Kur bota prcj tija fle zëmërgoditur?!
Kur mizat bashkohcn njëhcrësh, s’kc parë, Sa fort i mundojnë luanët krcnarë?
Dhe qimja m’e hollë se peri prcj liri,
Kur shtohct, forcohct më kcq sc zinxhiri.
Kërko bashkim zëmrash, jo arin c ndritur! Më mir’ arka zbrazur sc zëmrat goditur.
Ti punën e tjctrit me këmbë mos shtyp,
Se ndofta një ditë te këmbët i lyp.
Thuaj buzës së thatë: «nënqeshna si dritë, Se dhëmbët mizore do shkulcn një ditë!».
Zotnia që u zgjua kur ra darabani,
Ku di se ç’ka hcqur i natës pazvani?
Karvani s’qan tjetër po veç pasurinë,
Nuk tretet për kafshën me plagë në shpinë.
Ta zëmë ti vetë nuk qënkc rrëzuar,
Kur rrzohcn të tjerët si rri i gëzuar?
NJË ZI NË DAMASK
Një zi aq’e madhe pllakosi Sirinë,
Sa trimat harruan në ças dashurinë
Aq shum’ u kursye, ah, qielli i bruzët,
Sa bimët dhe palmat nuk njomën dot buzët.
Ndnj krojcsh lë vjctër vdiq hov’i shpërthimit, S’nilu l ujc uc bolë vcç lof i jclimit.
1
Dhe në gojë të një njeriu të këtillë poeti do të vërë fjalë që përshkohcn nga fryma e dashurisë për njerëzit e varfër!...
Çudi! Ndonëse me qëllim të mirë, pocti i rnjcrë mundohel më kot të nxjerrë ujë nga guri dhc mjaltë nga grerëza. (Shqipëronjësi).
2
Tirjak (persishl') kundfirholm.
Dhc tymi që delte oxhakut si re,
Nuk ishte veç ahu i gruas së ve.
Dhc pemët i pashë si murgjër pa gjethe,
Të fortët i tretën si t’ishin me ethc.
Në kopsht shtcrën rrëmbat, nëmal s’kish filiza, Me drunj rronin mizat dhe njcrëzit me miza.
Ndërkohë takova një mik-o të vjetër,
Vcç kock’ e lëkurë nuk ishtc gjë tjetër.
Posa që e pashë më erdhi çudi,
Se miku më parë kish nam e flori.1
I thashë: - «o miku me zëmër të dlirë!
Më thuaj ç’të gjeti, pse vallëje shkrirë?»
Një klithmë lëshoi: «a s’qënkc këtu?
E di dhc më pyet? gabohesh kështu.
Nuk shch se mjerimi arriti në skaj Kufirin kaloi kjo rrojtja në vaj.
As shiu nga qielli mbi dhë s’po pikon,
As ahu rënkonjës kah qielli s’po shkon».
- «Po mirë» - i thashë - «ti s’trëmbesh aspak, Nuk mbytct nga hclmi kush pati tirjak.2
Ne vdiqcm nga skamja, kaq njcrëz tc ngratë, Ti, mik, kc anijen, s’ke frikë shtrëngatë».
Sakaq më vështroi dhe shumë i nxitur
- Vështrim prcj të urti mbi një të paditur-:
- «Pse qënka anija te bregu vërtct,
S ’qetohct lcur shoqet po mbytcn në dct.
Fytyra si dyllë nga skamja s’më erdhi,
Por breng’e skamnorit fytyrën ma verdhi.
I falem një Zoti që plaga s’mu qep,
Por, plagë po pashë, do dridhcm si plep.
Kur shoh sc nuk hëngri një murg jetëvrer Kafshata më bëhet veç ah dhc zeher».
Njeriu i mënçur nuk do që të jetë As vetë me plagë as bota e shkretë.
Trishtohet njeriu i fortë si guri Po ndënji në dhomë ku rri i sëmuri.
Kur tjetri ka miqtë në burg f enësuar, Ka hije të rrojë në kopsht i gëzuar?
NJË ZJARR NË BAGDAT
Nga ah’ i llauzit ra zjarri një natë, Bagdatin përgjysmë përlau si shtrëngatë.
I )ikush n'alëgjëmë po thosh mcgëzim: «Shvqyi qcvshpëloi dyqnni i im!»
Një burrc i bredhur i tha atcherë:

- «Jc skllavi i vetes, s’mendon për të tjerë.
Pëlqcve të digjet qyteti pa faj,
Sadoqë sarajct i ke mu në skaj»
Vcç zëmraprej guri s’dobjerë në lak Kur shch një të varfer me gur në stomak. 1
T ë pasurit buka në fyt si i shket,
Kur shch sc i vobti ha gjakun e vet?
Mos thuaj: të sëmurin e kemi si shkëmb, S’e shch si zvariset sc trupi i dhëmb?
Levcndët me ndjenja konakun kur zënë, 39 40 Nuk flcnë se shokët nga pas kanë lënë.
Brcngosctë mbreti dhe zëmra i rreh, Gomarin me driza në baltë kur shch.
Kush ka lumtërinë që ngjan si galonjë,41 Mjafton t’i dëgjojë Sadiut një shkronjë.
EDI?..
E di se ç’i gjcti khosrevët1 pcrsianë,
Që shtypën llauzin edhe fukaranë?
S’u mbct as shkëlqimi si mbretër krenarë, as shtypja që bënë këta mbi fshatarë.
E lig’ e mizorit të keqen ma mori,
Jo, bota nuk humbi, por humbi mizori.
Po qe se mbi popull sundove si shtypës, Nga mbret i fuqishëm gremiscsh në lypës.
Sy gjumi të ëmbël mos marrtë një mbrct, Po qc se i forti të dobtin e tret.
Pa mendjejetoi, pa emër mbaron Kush shtypjen mbi popull e bëri zakon.
Kalon mizoria dhe duf i harbuar,
Do rrojë në shekuj veç nam’i shëmtuar.
39
Njerëzit e urët në vcndct e lindjes, sipas shëmbëllit të profetit Muhamed, lidhnin nga një gur në bark, duke bcsuar se ai largonte ndjenjën e urisë. (Shqipëronjësi).
40
Quhej vëndi lcu qëndronin për të kaluar natën karvanët gjatë rrugës së tyre nëpër viset c lindjes. (shënim i shqipëronjësit)
41
Fjalë qëpërdorct në rrcthine Beratitpërsarajc, pallate; znkonisht pcrdoret në shumës: galonja. (Shqipëronjësi).
RRËFENJË
Në viset e lindjes-kështukadëgjuar- Dy bijë mbreti napaskan jetuar.
Të dy posi difa, heronj’ c krenarë,
Të pashëm, të ditur cdhc kordhëtarë.
itull PCIMNIII q<‘ n i' |" i niliieleive le .sliquiii l'lnmil (Shqipëronjesi),
178
Saadi Shii:azi
Gjylistani dhe Bostani
1
Saadiu e ekzagjeron rolin e dhanlivc an&tomo fiziolOfljlko n£ Idnnimiu o sjelljes së njeriul dhe të karnkleril të lij. (Sh(|ipëi'oi)|ësi).
I jati i njihte qc ishin krcshnikë,
Tc vrullshcm si era, pcr luflra ashikë.
E ndau mbretërinë më dysh për ata,
Çdo njerit si pronë një gjysëm i dha.
Kështu që pas vdckjes - më pas - të babajt, Të mos i vërsulej vëllaj të vëllajt.
Dhe ditët q’i mbetën babaj numuroi,
Pastaj ja dha shpirtin atij q’ekrijoi...
Po, pemën e shpresës ah vdekja ja preu Dhe dorën e punës sakaq j a mbërtheu.
Dy mbretër pushtuan këtë mbretëri Mc kaqë thcsarë, mc kaq ushtëri.
Pas brumit të shpirtit të ngjizur qëkuri,1 Çdonjeri një rrugë më vehtc na zuri.
Një zu drejtësinë dhe korri lavdi,
Mizor u bë tjetri dhe mblodhi flori.
Mëshirën vctijë e bëri i pari,
Vështi'onte të mjerin që digjej nga zjarri.
Dhe bukë shpëmdante, gëzonte ushtarët, Ndërtonte kaq hane, ku flinin qyqarët.
A mund të lëvdohet për famë një mbret,
Pse i thurkan lëvdata te pragu i vet.
Ç’i vlcn se lëvdohet pëipara Kuvëndit,
Kur gratë mallkojnë që pas avlëmëndit?
ICaq foli... dhcpalla gati ta qëllojë,
Drejt shtizës së vdekjes vë shpirtin mburojë.
Nga gjumi... na sgjohct ky mbreti rrcbcsh, lu duk se një ëngjëll i thirri në vesh:
- «Hiq dorë nga vrasja, kur vret një të rnjerë, E zër se ke vrarë me mijë të tjerë!»
Një copëzëherë dalldis në mendim, Ngre kokën dhe faljen e dha me gëzim.
Ja zgjidhi zinxhirëtme dorën e tij,
E puthi në kokë, e mori në gji.
Kjo ngjarjc me mbretin në botë jehon: Fatlumi të drejtitpas gjunnës i shkon.
Nuk nxë nga të urtët të lartë vetij ë,
Sa nxë nga amiiku që do të të nxijë.
Dëgjo nga armiku: je nur e j e pleh,
Se syri i mikut ty lule të sheh.
Ata që të mburrin për miq mos i zer,
Ata që të shajnë mbi krye m’i ver!
E zbrazi thesari dhe shtoi ushtërinë, Forcohct llauzi kurka lumturinë.
Kytljnli va/hdojmë qëzulmëkërkonte qëdi if c vyrlylil në shpirt i ndriçonte:
Çdo zemër në dorc pa hedhur s’i rrihej, Lëvdonte të drejtën kur ngrysej e ngdhihej.
Jo gjembi të prelcte një zemër at’herë,
Por as edhe fleta e lules mc erë.
Kur erdhi i riu,1 të urtët thanë:
«Rro ti, sc mizori e humbi davanë!
Sa rëndë gaboi, s’mcndoi zotëria Se ç’lypte me shtypjen e kish drejtësia».
Tashti dëgjo tjetrin se si na mbaroi:
- Na paç fat të lumtur dhe shpirt prcj heroi -
ICy vetëm punoi për fron e kurorë,
Me taksa i mbyti fshatarët e gjorë.
Me shpresën e shtesës, as hëngri, as dha,
Sa keq ka vepruar: e di një usta.
Ndërsa ky grabitte llauzin andej,
Nga zia u tretën ushtarët këtej.
U hap ndër të huaj ky lajm o beter Se shtypja sundoka te mbreti pa nder.
Ndaj shitjen për blerjen i prenë në ças, Mbaronbujqësia, polemi gajas.
Mcqënëse fati s’e dcshi për mik, lu hodh mu në shpinë i forti armik.
Prej dufit të qiellit nga rrënjët u shkul Dhekal’ i annikutmbi vendinu sul.
Çë lidhje do gjejë kur prcu litarët...?
Çë taksë do marrë kur krisën fshatarët?
Ç’të mirë lakmoka ky jetëzhiva,
Kur sharjcn dhc munxën pas kokës i ka?
RRËFENJË
Dikush majë degës kish hipur njëhcrë Dhe degën nga fundi fllloi ta prerë.
I zot’i bostanit e pa edhe tha:
«Të ligë në beftë, për vetc c ka ............. »
Këshilla do vlejë po qe sc i ve vesh, Mos thyej të dobtët mc krahun rrebesh!
Se ncsër një mbreti përpara i dcl, Harbuti2 që s’vleka një kokërrë mel.
Se kur të rëzohesh nga ky salltanet,
Harbuti pëqirin t’a çvat si njëmbret.
Me njerëz të dobët në luftë mos bjer,
Se po të rrëzuan, s’të mbetet më nder
Levendët3 që rrojtën me gaz cdhc shend Kurorën dhe fironin i mbajtën me mend.
1
I riu mhrcti qc crtllii pasi u shporr ai i pari qc ishte mizor. (Shqipcronjësi) ’ Mc kctc cpitcl Ihiirct n'Iran — populli i vogël nga klasat sundonjëse. Kuptohcl qnrlr H C pocti nuk
c përdor këtë cpitct në kuptim pcgjioraliv.
1 l’ocli c ku l’jnUfu p« l i iuhrclcril c Inshtc t’Iranit.
Po dcshe që nesër të korrësh lavdinë, Mos bëj asoherc annik vegjëlinë!

182 Saadi Shixazi Gjylistani dhe Bostam 183
1
Mbretërit e Sirisë n’atë kohë ishin në /,ë për salltanctin e tyrc të madh. (Shqipëronjësi).
Nc gjunna të drcjtësh, o djalë më shko! Në do të vërtetën, Sadinë dëgjo!
MENDIME
Mos thuaj se s’paska simbretimbi dhe, Sc mbret më të qetë të vobtin më ke.
Kush lchtë ngarkohet, më lchtë vrapon, Kjo ësht’c vërteta... i urti c pranon.
Veç hallin e bukës i vobti na ka,
Por mbreti një botë ka sipër kala.
Kur bukën e darkës i vobti të nxjerrë,
Si mbret’ i Sirisë në gjumë do flerë1
Harcja dhe brenga do kenë mbarim,
Se vdekja të dya i shporr me rrëmbim.
Ç’të vleka se paske mbi kokë kurorë,
O paske mbi qafe haraçet mizorë?
Përsipër Satumit tëjetë cmiri,
Dhc brënda në burgun të dergjet fakiri:
Kur vdekja furtunë të bjerë mbi ta,
S’ka burrë t’i njohë kush janë këta.
MURGU DHE KAFKA QË FLET
Në Tigër - rrëfcjnë - një kafkë njëherë, Kështuzë i thënka një murgu të mjerë:
- «Kam mbajtur pushtetin e mbretit vigan, Mbi mua ka ndritur kurora ferman.
Dhc fati më ndihu, ma ngriti bajrakun,
Me krahun prej mbrcti pushtovc Iralcun.
Lakmova të shtyja në dorë Kirmanë,
Por krimbat në trutë një shënjë s’më lanë».
Njeriu i mirc të ligën s’e qas,
Kush bëri të ligën, të mirë s’ka pas.
Kush ndezi intrigën, n’intrigë do vdcsë,
Si cfurku që rrallë vdes brenda folesë.1
Kur shpirti s’ta dashka të sjellësh dobi, Ahere je baras me gurin e zi:
Gabova, se shumë të mira ne kemi Nga guri dhcbakri dhe hekur mademi.
Më mirë i vdekur, mbuluar me zhur Njeriu që s’vyen sa vyen një gur.
Në s’diti njeriu veç bukë dhe gjumë,
Çc mundet të ketë nga kafsha më shumë?
Njeriu në këmbë që drejtc po shkon,
1
I I I i h ( 'l i i i ku vi i l cl I I I I I I H vci u l i n l a i b ën f n j i n . ( S l i q i p ëro n j ës i ).
I r pas njc kalorës që rrugën gabon.

NJERIU I MIRË DHE HAXH-XHAXHI

Tregojnë: një burrë nga shpirti si dritë Haxh-xhaxhi Jusufin s’përfilli një ditë.
Me forcën e ijalës Haxh-xhaxhin e theu,
Me gozhdë pas murit sa kaq e mbërthcu.
I klithi gjaksori xhelatitkapter:
- «Shpejt postën dhe kokën zuzarit m’i merr 42!»
S ’ka buirc që mbolli të bukurin emër, Dhe s’korri dëshirën që kishte në zcmër.
U mplakëm dhe kurrë s’e kemi dëgjuar, Të ligun e mira ta ketë gëzuar.
QAHJAJ MIZOR
Nëpus aty moti na ra një qahja,
- Luani tmcrrohej nga ky budalla. -
Nuk njihte veç shtypjcs mizori bandill, Tashti c pa veten të vogël kërmill.
Pa gjumë shkoi natën me klithma, me lotë, Një popël merr njeri, i bije dhe i thotë:
- «Të tundi ty klithma e botës në zi,
Që klithke për ndihmë më kotë tashti?
Ti farën e shtypjes na mbolle çdo mot, Shih, ç’pemë të ëmbla na volc ti sot!
Melhcmin në plagë kush vallë ta vë, Kur tcje kaq zemra po qajnë pa zë?
Ti puse gërmovc në rrugë për ne,
Ndaj pusit, pa tjetër, me kokë i re»:
Nc njohim dy vetë që puse gërmojnë:
I miri dhe i ligu, por rrugët ndryshojnë:
Në bëre të ligën, të mirën pse pret? Nga shtogu s’dcl rrushi që ka aq lczet.
Në vjeshtë kur elbin na hodhe n’ugar, Në verë s’do korrësh ti grurin si ar.
Në rritc në zemër zakumin, një dru, S’kc pcmë të ëmbël për dhëmbët c tu.
S ’do mënd, që mizori mërijë më mban, Se është një vjedhës dhc unë pazvan.s
Dhe qeshi dhe qau i miri si murg.
Çuditet gjaksori me zemër si gur.
Kur pa sc ky qeshi dhe qau pastaj
Tha: «Ç’është kjo qeshje dhc qarjc mc vaj!»
1
Kkzekulimi ine pivi je koke i njerëzvc tcshquarn’Iran bchcj inbi njc lckurë dliije l’Mipnsin Or (ë IIION pëilyhej... lckura me jjjaklin e viklimës, përpara ekzekulimil pia linpn
....................................... le ii|i'; sasi dheu. (ShqipinopjëHi)
Kur sheh se me fjalë nuk dolli në shtck, Mizori të kthehet në zjarr e dyfek.
42 pari: që etjen të shuajë ndër shokë,

I dyti: qëbota tëbjerëme kokc.
Tha: - «Qaj se nuk dihet ç’do bëhet në jetë. Se katër fëmijë lë prapa të shkrctë.
Dhe qcsh se i madhi më dashka si bir,
Që vdcs si i shtypur, jo shtypës vampir»
— «0 mbret43 zcmërmirë44 45....» i foli dikush- «Hiq dorë, ç’i sulcsh qyqarit plakush!?
Sc plaku për popull si put është bërë,
S ’bën mirë të vrasësh një popull të tërë.
Ki shpirt dhe rrëfeu si burrat bujarë,
Mendo për fcmijët që janë mitarë!»
Pa tjctër, je hasmi i sates shtëpi,
Kur tjetrit shtëpinë ja mbyte në zi.
Mos prit që e mira të vijë nga pas, Nga zcmrat që vrave me duf e tallas.
S ’dëgjoi dhe gjakun ja dcrdhi të shkrctit,
- Kush mundct t’i ikë fermanit të mbretit...?
Nj ’ i madh me ç’pa ditën në gjumë na ra,
Të vrarin pa ëndër, e pycti, ky tha:
- «Një ças qe për mua i vdckjes lëndimi, Mbi të do të mbetet për jetë mundimi».
Nuk fle një i shtypur... nxjerr ahun që ndes, Ki frikë nga ahu që nxjerr në mëngjes 4!
S ’ke frikë që zcmra e ndritur nj ë natë, Të kthchet nga qielli mc plagën vurratë?
Kcq bëri largneshi5, por gjcti të mirë? Nga f'ara c keqe s’vjel punë të dlirë.
Si mund t’i bërtasësh luanit ti vallë,
Kur djalit të vogël s’i bëkc dotballë?...
KËSHILLË
Të birit këshillë i jcp një baba:
- «Dëgjoja këshillën të urtit usta!
O bir, mos të hedhësh të voglin për tokë, Se nesër i madhi të hipën mbi kokë!
Si s’paske pak frikë, o djali pa mënd,
Që nesër kapllani të shqyejë në vënd?!»
Kur isha i vogël, siç isha furtunë!
Kë kisha nën vete e shtypja me dhunë;
43
Në të vërtetë Haxh-xhaxhi mizor nuk ishte mbret, por krycguvemator dhc vegël e ndyrë e dinastisë mbrctërore t’Omejadëve. Por i ishin diiënë aq kompetenca, sa që
veprontc si mbret c shkuar mbretit. (Shqipëronjësi).
44
Mc ironi. (Shqipëronjësi).
45
Sipas mistikëve, mëngjczi dhe mesnata qënkan kohët e sulmit të shpirtit drcjt.s7?//g/eve tësëpcinjohurës, çastet lirike tëshkrirjessëqënjes individuale uë njësinë harmonike të
natyrës. Prandaj edhe lutjet e ndryshme që bëjnë njerëzit e shpirtit më këtë kohë - thonë ata - dëgjuakan në qicllin... Domosdo cdlie Saadiu nuk mund t’i shpëtojë këtij paragjykimi
mistik. Vctëm se këtu diiliel të na tërheqë vëmëndjen një gjë: në qoftë scmistikët e tjcrëpretcndojnë sc vctëm lutja që bëjnë ata si njcrës lë përsosur mund të fluturojë në qiej,
njcridashësi Saadi mcndon sc në portat e qicllit mund të trokasin cdhc... vcgjëlin. (Shqipëmii|csi)
' l.anncshi: djalh, Ijalëi pëulomi në krahinal c Mcratil. (Shqipëronjc.si).
188
Saadi Shirazi
1
Lidhja = një sëmundje e përhapur në Jemen dhe që u shkaktuaka nga magjia, nga lidhja e disa pcnjëve në formë nyjesh. (Shqipëronjësi).
2
Rreh çekani te lodra e shahut: si përfundim i kombinimeve të ndryshmc, ushtarët e thjeshtë, që kanë kapërxyer katroret e fushës, gradohcn, kursc mbreti, që c
humbettoruan, rrczikohct tcjepet. (Shqipcmnjrsi).
Një grusht prcj tc forti scç hëngra njëherë: Q’ahcre nuk ndrydha më njcrëz të mjcrë.
KËSHILLË
Mos fli i shkujdesur sc është harram, Të fler’i llauzit i madh me nam!
Shiko vegjëlinë, brcngosu për ‘të, Ki frikë nga koha, se poshtë të vë!
Këshilla e çiltër që zemrën mburon,
I ngjan një farmaku që ethcn shëron.
MBRETII SËMURË
Rrefejnë se njërin ndër mbretër mbi dhe Sëmundja e lidhjes1 e bëri si pe.
Aq shumë e treti lëngimi i zi,
Sa zuri t’i kishte të mjerët zili.
Në fushezë mbreti vërtet ësht i pari,
Por forcën në humbi, ja slikon dhe ushtari.2
Dikush nga vezirët puth tokën dhe i thotë:
- «0 mbret, -mbretërofshi për jetë në botë! -
Një burrë i shenjtë jeton në qytet,
Si ky nga fuqia gjen rrallë vërtct.
S ’ka burrë që e luti të mirin mc cmër Dhe s’hodhi në dorë ç’i vlontc nc zemcr.
Kushdo që t’i vejë më kotë s’ka shkuar Ësht’ ëngjëll nga zemra dhe lutjedëgjuar.
Ndaj thirre një lutje ta bcjë për nc, Mëshira nga qielli të zbresë mbi dhe!»
Dha urdhër, sejmenët që i rrinin nc prak Të shkojnë të marrin t’uruarin plak.
Dhe vanë, dhe i thanë, dhe erdhi fakiri: Një pamje titani në sukuj prej liri.
- «Ti lutu për mua, o zemër c gjerë,
Sc dcrgjamë treti, jam bërë gjilpërë!»
Kur plak’ i kërrusur dëgjoi këto fjalë,
I tha zemëruar si deti në valë:
- «Njerinë e drejtë do Zot’ i vërtetë:
Në fale të tjerët, gjen falje në jetë.
Si mund të të vlejë ty lutja c murgut,
Kur robët po dergjen në pusin e burgut?
Ti kurrë s’kc ndarë për botën pcshqcsh, Si mundet nga bota të mira të kesh?
Si immdel të l’japc urata ty gas,
K m n< m V !f injei il s’lë ndahet nga pas?
MBRETI QË ZINTE GOMARËT ANGARI

Një mbrct - kam dëgjuar - ndër mbrctër në gor Gomarët llauzit i mirrtc me zor.
Tagji nuk u jepnin dhe fort i mundonin,
Nuk shkonin dy ditë, gomarëtmbaronin.
Lyp ndjcsë për fajct qc bcre, si i shqitur, Pastaj lyp duanë nga plaku i ndritur».
Dëgjoi këto fjalë ky mbret në zcndan,
Nga turpi dhc duli u nxi si katran.
Një hcrë gufoi... por shpcjt na ra:
«Çë dhëmbje të drejtë, ky murgu më dha!»
Dha urdhër; kaq njcrëz që kisliin zinxhirë, Fcnnani i mbretit i lintc të lirë.
Si bëri një Ijalë njeriu i sprovuar.
Një lutje nabëri te Zot’ i bekuar:
- «0 Zoti i qiellit pa anë e kufir!
Mc luftë c theve,46 mc paqc e thirr!»
Aq lartë nga qielli kjo lutja u ngjit,
Sa mbrcti çoi kokën, në këmbë u ngrit.
Për pak fluturontc, ashtu si palloi,
Kur dergjen e vjctër në këmbë s’shikoi...47
I derdhen të shenjtit mc urdhër të tij,
Në këmbë inxhire, në kokë florij.
- Nuk fshihet e drejta për gjënë e kotë - Ndaj flaku dhuratat dhe zuri t’i thotë: - «Mos bcj mizorira, ashtu si kc bërë, Po deshe qc lidhja scrish mos tc zcrc!»
Në shkave njëherë ti mirë u mbaj,
Që mos të n'ëzohesh së dyti pastaj,
Dëgjo nga Sadiu një fjalë me vlcrë:
Ai që rrëzohel nuk ngrihel çdoherë.
Ai do të ketë gëzimin në buzë,
Që lodhet ta bëjë të lumtur llauzë
Një dorë ta sgjatësh kah shpirtmadhësia Dhc tjetrën shkurtojc nga shtypja, lakmia!
Kur koha lamashin e bëka mc cmër, Ky barrë të mjcrit i bëhet në zemër.
Kur ka mendjemadhi taracën të naltë, Pënnjcr mbi koliven që është mc baltë
46
D. m. th. mbretin. (Shqipëronjësi).
47
Shënojmë edhe një herë sc palloi i ka këmbët e ze/.a. Sëmundja është krahasuar këtu tërthortas - dhe me mjeshtëri me npjyrën o ze/ë lc këmbëve. I shëruari i shëmbëllcn një
palloi, porpa këmbë lë /e/n. (Sluiipëronjësi).
Përjashta na dolli një ditë për gjah Ky mbrcli që zcmrat i mbyttc në ah,
Pas va/lidës sc gjahut c ngau dorinë, Poi ntllii c zui'i, s’c pa ushlërinc.
Ky vctc nuk dinte as rrugë as shpat,

Ndaj nata e hodhi diku në një fshat.
Një plak që na rronte në njërën mëhallë
- Që botës ja njihte dhe dhëmb’e dhëmballë
Po i thoshte të birit: - «o ti kanakar,
Ti nesër gomarin mos nxir në pazar!
Sc ky vulëhumbur... nga zemraharbut
- Që fron’ i stolisur iu bëftë tabut! -
Të parë ka djallin, nga do ky c sjell,
Nga shtypja e tia shkon klithma në qiell;
Në vëndin ku rrojmë, një jetë pa lot Njcri s’c kaparë, s’e shch as dhemot;
Por vctëm ahere kur ky i sterruar Në ferr të përplaset, nga bota mallkuar».
- «E gjat’ është rruga dhe fort e vështirë Në këmbë s’i delet» - tha djali i mirë.
«Mendo ti një rrugë, ç’të bëj, pa më thuaj! Nga imja më shumë shkëlqenmendjajuaj».
Tha plaku: - «këshillës po qe se i vë vesh, Një popël të rëndë sakaq të rrëmbesh!
Dhe bjeri gomarit dhe keq mos të t’vinjë,
T’i thycsh dhe kokë dhe këmbë dhc brinjë!
Sc ndofta zuzari vetijë-katran Xili s’do lë kctëgomarçalamnn.
Si Hizer -profeti1 që prishi gjeminë,
S’c la që mizori t’i ngrinte pusinë.
Pse zuri anijct një vit nëpër det,
Shemtim i mizorit mc vite s’u trct».
Kur djali ngaplaku dëgjonkëto fjalë,
1 merr si fcnnanin që vihet në ballë.
T’i hyri gomarit me gur e me zall,
Dy këmbë i thevi, ebëri topall.
- «Tashti, - tha i jati, - ti punën shëko,
Në ças mund të marrësh çdo rrugë që do!»
Nga pas një karvani ky djali i ra,
Çdo sharje që dinte gomarit ja dha.
Kur djali largohet, i jati si plak Bën lutje te Zoti me kokën në prak:
- «Më ler dhe ca kohë, o ti Perëndi,
Të shoh si do vdiret ky shtypës i zi!
Po s’pashë mizorin të digjet në zjarr,
Dy sytë e mijë s’do mbyllen në varr».
Na sheh një veshgjatë ky mbreti mizor Të mirë për ban'ë, në trup si pampor.
S l n l i i i i N l i n i i i i i rl 11 * i h 11 " I h f i » , (S l K |i p i ; i o n j i ; s i ).
Por ja që i zoti një kockë rrëmbeu Dhe aq e goditi sa kockën i thcu.
194 Saadi Shnazi Gjylistani dhc Bostani 195
l'ha mbreti në dallgë: - «i nxiri mc bojë,

Ah shpiiliii ja more ti kafshës pa gojë!
Pse paskc fuqinë, ti mendje mos shit! S’provohet fuqia me një që drcmit».
Kjo fjalë i rëndet të zotit pa cipë...
N ë ças më j a ktheu përgj egj cn pa kripë...!
- «Gj ersa s ’ të përzihem në tëndin murgj an, M’u hiq nga gomari që timin e kam!
Në vrava gomarin, s’e vrava pa punë,
Kur çeshtjen s’c ditke, largohu nga unë!
Sa njerëz në sytë të duken me faj.
Por po të thellohesh, pcndohesh pastaj».
E ndczi sulltanin kjo gjcgjë kështu,
Tha: - «thuajna të fshehtën që paska këtu!
S ’më duket që mendj en në rrcgull ta kesh,
1 dehur s’je kurrë, i çartur do jesh».
- «Mbyll gojën! - tha djali - o turku pa nur! S’e ditke se ç’bëri një Hizcr dikur?
Sarhosh a çartur s’i thonë këtij, ahere pse theu të shkretën gjemi».
Tha mbreti: - «o burrë, që s’paske... mëshirë!.. S ’ e di pse e theu ky Hizri i mirë?:
Në det kishte dalë një shtypës si mbret,
Nga shtypja e tia llauzi rënkonte,
Nga vuajtja një botë si dct gumëzhonte,
Ndaj theu anijcn i miri shenjtor,
Që mos ta rrëmbentc kusari mizor.
Më mirë ta thyesh një plaçkë ti vetë,
Se sa nga armiku kjo thycr të jctë».
Nënqeshi fshatari me zemër si kma: «ahere e drejta, ja, qenka me mua!
Dy këmbët gomarit s’ja thyej se s’di,
Ja thyej nga mbreti që bën mizori.
Më mirë gomari të jetë i çalë,
Se sa para mbretit si mushkë të dalë.
Pështyja fytyrën një mbrcti krcnar,
Që nëma përjctë i mbeti kular.
Më mirë shtatzënat të lindin kastriqë,
Se njcrëz zuzarë si dreqër të liqë.
Mizori po vetes i bëri mundim,
S’i bëri të mjerit q’u tret në vajtim.
Të themi të drcjtën, fatkeq ësht’ ai,
Që gazi i tiahedh tjetrin në zi.
'I'ri ditë do rrojë i qetë prej shqotës,2 Kush gjeti gëzimin në dhëmbjcn e botës.
Slu|oU' ni' r loilt', f.lulii, IdMu: jetu
Që zemrat i trette në brënga si dct.
Saadi Shirazi 196Gjylistani dhe Bostani 197
3
Bujarët= fisnikët (shqip.)
4
Duke kërkuar mbrctin, nuk lanë as vënd pa shtkuar dlu- s’puslnian dul mbajturvesh se mos dëgjonin zërin e lij (Slicjip.),
Ç’tc ngrihet nga gjumi një zemcrvulosur, Kur bota prej tia fle zemërbrengosur?».
Dhe mbreti dëgjoi, po s’bëri as gëk, Lidh kalin, dhebije: thekorenjastëk.
Gjith natën e natës ky yjet numroi Nga dufl dhe vuatjapër gjumë sharroi.
Kur zen ’ e bilbilit dëgjoi n’ agim,
Harroi të natës të madhin mundim.
Kalorët gjith’ natën kërkuan çdo anë, Ra drita dhe kalit pas gjurmës i ranë.
Tc zotin tc sheshi e panë mbi kalë:
Nga kuajt u hodhën njëherësh, pa ijalë.
Mbi dhe vunë kokën dhe toka vërtet Nga dallgët e tyre ushtoi si det.
Bujarët3 u ulën dhe shtruan sofranë Kuvendin e tundën me ver’ e xhuranë.
I tha një nga miqët që mbreti mizor Si shok e kish natën dhe ditën gaztor -:
- «Çë darkë shtroi mbrëmë katundi për ty, Që s’pamë të çlodhur në vesh e në sy 4?...»
Por mbreti s’guxoi të nxirrte në shesh Të vrazhdat që i vrazhdi i fali pëshqesh.
Ndaj mikut, që e pyeti, i qaset ngadalë, Dhe fshehtas i thotë në vesh këto fjalë:
- «As këmbën e pulës s’më dhanë, o xhan, Përkundrazi ena u mbush sa nuk mban».
Sa nisi nga vcra të vij ë në gas,
Fshatarin e djeshëm kujtoi në ças.
Dhaurdhër... e zunë dhe prangat ja rrasën, Në këmbët e fronit si qen... e përplasën.
Dhe zemërkatrani nxjcrr pallën si halë,
Mc s’ka ku të shkojë i varferi djalë.
Kur pa katundari, se fundi, i erdhi Ç’i erdhi në mendje, të gjitha i derdhi.
Kur briskun kalemi në majë të kctë,
Si ujë do njedhë, kur shkruan në fletë.
Kur pa se nga hasmi nuk mundet të ikë, Vërviti dhe djali shigjetën pa frikë.
Tha shpresë këputur: «Nuk ka mundësi Që natën e varrit të flesh në shtëpi».
- «S’jam vctëm unë që them, o sulltan!
Se je fatpërmbysur dhe jetë-zëndan.
Nga dora e jote s’rënkoj vetëm unë,
Sa njerëz pa numur po shtypen nën dhunë!
Psc vdiq dashuria në kohënë tate, joliona u shtypës në qiej të vate.
Psc vetëm mbi mua ky duf u përplas?

Në sytë të fola, por bota flct pas.
Habitem, nga unë sa shumë u tunde,
Një botë të tërë shko vrajc, po munde!
Ty sharja e imc në t’erdhi si vrer,
Shpejt rrënjën e sharjes5 ti shkule mc nder!
Kur lë drejtësinë, më kot pse po pret Që fama të hapet qytet më qytet?
Po qe se ty fjala të erdhi si shkëmb,
Mos bëj asohcre një punë që dhëmb!
Nga shtypja çlirohcsh kur shtypjen e flak Dhe jo duke vrarë të mjerin pa slikak.
E zër se do rronja edhe pesë ditë,
Dhc dyzë të tjcra në gaz e në dritë!...
Çuditem si gjumi të rënka në sy,
Kur bota e shtypur s’ka gjumë nga ty!
Të fola këshillë, po qe se dëgjon,
Përndryshe pendimi pastaj të dërmon.
Bën kcq të sëmurit t’i japësh sheqer,
Kur di se i duhet ilaçi zcher.
Më mirë qortimi nga njerëz katranë,
Se sa ledhatimi nga shokët xhananë.
Këshillë më t’ëmbël se kjo nuk dëgjon,
Nëjcdjal’ i mënçëm, njëshënjëmjaiion...
Riënja c sharjcs kctu cslitc shtypja dhc niizoi i a c mbrel il, (Slu|ipcron jës i )
VASHA DITE KHALIFI MEËMUN
Kur fron’ e Khalifit Meëmuni e zuri,
Na blcu një vajzë si hëna nga nuri.
Si diell nga lytyra, nga shtati mënjollë,
Nga mëndjaja shkontc mentarit të hollë.
Në gjak prej shënjtorësh kjo duart kish krcdhur' Dhe sipër mbi gishta unap 2 kishtc dcrdhur.
Dhe harku mbi vetull, që murgun rrëmbcnte,
Si ylberi mbi diellin asaj i rrënjente.
Vjcn nat’ e gjerdhekut, kjo kukëll hyri,
S’i qaset Meëmunit ta rrokë në gji.
Si zjani ky ndizet dhemarrka yrysh Që kokën si arrë t’ja çajë më dysh.
Tha vasha: - «ja, kokën e ke nën shpatë, Vërvite matanë, mos lodhumë gjatë!».
Tha mbrcti: - «ty zëmrën kush vallë ta thcu?
E ç’paskam të ligë që ty s’të.pëlqeu?»
Tha vasha: - «do vramë, do kafkën ma çaj!
Ty erën e gojës nuk mundem ta mbaj.
1
I)ihct sc dikur- nc fshatra edhe sot-nuset i zbukuronin duart dhe gishtrinjlë inc kcna. Mircpo vasha që përshkruan pocti i paska zbukuruar duarl jo me kcna, por mc gjakun c viktimavc
tc saj... dhc kcta viktima nuk qënkan njerëz të rëndomtë, por dcsli mc kcmborë, shcnjlorc... (Shqipëronjësi).
' l Ina (ai ab. inmtib) quhcn kokrrat mc ngjyrc të kuqc si më të vcrdhë të një dim i që n ilcl Ivt ycMinhl itë vcndcl tmpiknlc (Sliqip.).
Një herë dhëmb shtiza dhe palla e mprehtë, Por era e gojës të vret mot e jetë.
Dëgjoi këto fjalë Khalifi fatlumë,
Nga zjarri i dufit gufoi si shkumë.
Më s’fjcti gjithnatënpo vetëm mendoi,
Sa gdhiu nga t’urtët dcrmanin kërkoi.
Me burrat e shkencës nga kaqc qytete Na flct mbi sëmundjet, secilit më vete.
Shkoi era që s’deshi ajo faqekuqe Dhe goja tashtizë vjen era burbuqe.
Fytyrë hyrinë e deshi mc xhan,
«Të mctën ma nxori, ndaj mike e kam».
Ai është mik-o i dashur për ne Që thotë: «përpara aksh gjëmbamë ke».
T’i them: «e ke mirë» kujt nugën e humbi, Një krim do të bëja të rëndë si plumbi.
Ai - që të metën përpara s’ja qesin - Nga q ’ është i vcrbër për zulmë merr vesin.
Ç’i thua se mjalti vjen era zambak Atij që i duhet pelini fannak?
Sa mirë ka thënë dikur një spicer:
«Po deshe shërimin, pi barin zehcr!»
Shko bli nga Sadiu-po dcshc shëndct Kcshillcn si bari, i hidhur lcbct.
Me tharmin e dijcs kjo cshtë bymycr, Me mjaltin e fjalës kjo cshtë përzycr.
MBI ARTIN E LUFTËS
S’të them që armikut në luftë iu ruaj, Në kohën e paqcs më tepër u druaj!
Shum’ hcrë ty ditën si mik të ncnqesh, Po natën në gjumë të fshin si rrcbesh.
Kreshnikët na flenë me hckur c shpatë, Nën kresa u duhet kur flenë me gratë.
Kur është në tëndë fatozi rrufe,
Si gratë në dhunë i zveshur nuk fle.
Dhe luftën, o burrë, ti fshehtas gatit,
Se cdhe armiku po fshehtas godit.
Kur hasmi të duket i ëmbël shcqcr,
Iu ruaj mashtrimit, në grackc mos bjer!
Nga tjala e ëmbël të mos u gënjesh,
Se ndodh që në mjaltë ti helmin të gjesh!
Dyqind qoft’anuiku, dymijë qofsh ti,
Në tokën annikc ti natën mos fli
Sc natën kur sulen pesdhjctë kalorë, Tëtundin si t’ishin pesëdhjetë taborrë.
Kiii natciikruhincst’i bjcshmespcrmes Np,n pi ilal prii para ki shumë kujdcs!
Mos hapni të fshehtën në njerëz çdofarë!

- Në mblcdhje dashnorësh ç’spiunë kam parë -
Në lindje lëftonte Skëndcri si trimi,
Por hyrjen e tëndës c kish nga prendimi.
Kur Behmcn do zintc Zabilin përtej,
«Këtcj «tha», do t’ikij» por çau andcj.
Kur hasmi tc jetë njc dit’ udhë larg,
Ahere zgjidh vëndin dhe tëndat ngrij varg!
Kështu po t’hidhet mos trëmbu aspak!
Sc, qoftë Afrasjabi, matanë e flak.
Se hasmit, kur ccën një dit’ udhë këmbë,
I pritct vërtiku, nuk mund të të trëmbë.
Ushtrin’ e drobitur ahcre ma fshij,
Sc leshkua vrau vetëm me dorën c tij!
Kur ajrin ngapluhuri, ta shohësh si re, Mëso se armikun në brinjë e ke.
N ’ c theve armikun, flamurin j a ul! Përndryshc, ngabrenga sërishmi t’u sul.
Kur hasmi gatitet, s’i thonë lavdi Të dehesh me fyeje, me ver ’ e saki.
Sa mbretër krenarë - pas lodrash që ranë - Si lodër i humbën dhe fron’ e vatanë!
Paç forcën e ftlit, paç krah si dragua, Më shumë nga lufta vlcn paqa për mun.
MBI BUJARINË
Në qofsh burr’ i mënçur veç thelbin shiko, Se thclbi nuk vdirct, pa sharkun ç’e do.
Kur s’ke bujarinë, as dije-as virtyt, Figurë pa jetë ësht’ emri i yt.
Ai do të flerë i prchur nën dhc,
Që nuk e trazon njcrinë kur flc.
Mcndo sa jc vetë, se fis’ e gjëria S ’kujtojnë të vdekur, s’i lë babëzia!
Gjersa ke florinë, dhuratë e jcp,
Se nesër, ku t’iksh, s’e ke më në xhcp!
Në do mos të kesh në zëmër vurratë, Kujtomi të mjcrët dhe ditë dhc natë!
Që sot hazinenë ma ndaj në të mj erët,
Sc nesër ty çelsin ta marrin të tjerët!
Si bukën dhe gjellën me vcte e sill,
Se - as gruas i dhimbscsh as djalit bandill!
Se ku e ka pikën e zeza shtëpi,
Për vcç sc të zotit asnjeri s’e di.
Çë kc sot në dorë m’i vër në pëllëmbë,
Sc shpinën c dorës ha ncsër mc dhëmbë.
Mbuloje mc rroba njcrinë c shkretë,
Qr Zoli pci ty o mbulosë lc jclc!
204
Saadi Shirazi
Gjylisumi dhc Bostani
205
Mos nxirr jashtë derës lypsarin duarthatë, Sc ndofta zë dyert dhe ti si i ngratë!
Për zëmër-sëmurët rrëfe dashuri,
Se ndofta nj ë ditë sëmuresh dhe ti!
Kujt vuan ti jepi gëzimin peshqesh,
Kujto atë ditë kur vuajtje do kesh!
206 Saadi Shu:azi Gjylistani dhe Bostani 207
Me qënë se s’bredhke si lypës ndër dyer, Duaj Zotin dhe lypsin mos nxjerr zëmërthyer!
DUAJ JETIMIN
Bëj hijc mbi kokë kujt baba i vdiq,
Malaj cdhegjembinngakëmbam’i hiq!
E di psc po thahet i ziu jetim?
Se druri pa rrënjë më s’ka gjelbërim.
Jctimin kok’ulur kur sheh në mënxyrë U ruaj, tët bir-o mos puth në fytyrë!
Në qaftë jetimi e kush e pushon?
Dhe dallgë në marrtë e kush e qeton?
Kujdes se po qau i ziu jctim,
Nga vai do dridhej lart Froni Sublim48
Fshij lotin e syrit si t’ishebaba,
Dhc pluhrin nga faqet në qoftë se ka!
Me qënë se humbi, ah hijcn e tij,
Nën hijenë tënde ma mcrr ti tashti.
Kur kokën e vija te gjur’i tim cti,
Më dukcj sc kisha kurorë prej mbrcti.
Një mizë të binte mbi flokët c mi,
Kaq njerëz do vuanin si t’ishin në zi.
Por sot... po të zihem si rob nga armiqtë, S ’ do kcm pranë vetes asnj erin nga miqtë.
E dij se sa vuajnë mitarët c shkrctë,
Se atin kur humba, mitar isha vctë.
ËNDRA E SADREDIN KHAXHENDIT
Nj ë burrë - q ’ i hoqi nj ë gj ëmb nj ë j etimi - E paskanë ëndër Khaxhend Sadredini.
Në kopshtë po tundej dhe thoshte në shënd: «Se sa trandafila më dha ai gjëmb!»
Mëshirën në zëmër e ruaj sa mund,
Që të mëshirohcsh kur vuajtja të tund!
Po dhe një dhuratë mos tundu ndër ne,
Që «unë jam zoti, të tjerët rajc»!
Pse jeta vrau shokun me pallën si yll,
Mendo se kjo pallë s’ka hyrë në myll!...
' Mcxhus (arabisht) = ithtar i Zaratustrcs, njeri që i falet zjamt. (Shqipëronjësi).

206 Saadi Shu:azi Gjylistani dhe Bostani 207
PROFETI IBRAHIM (ABRAHAM) DHE MYSAFIRI ZJARRLUTËS

Një javë të tërë Ilalili një hcrë Nuk pa mysafirë f i vinin në derë.
Nuk hante në kohë ky burrë i ndritur,
Se pristc mos vinte ndonjë i uritur.
Përjashta na dolli një mbrëmje ay,
S’la kënd të luginës pa i hcdhur një sy.
Në kum, të vetmuar si plcpi i gjorë...
Na paka një xhaxho me flokë si borë.
Nga thelbi i zëmrës atë përshëndct.
Si flasinbujarët, ashtuzëi flet:
- «0 ninëz c syrit, ma bëj këtë nder:
Që bukë dhe krypë ty sonte të nxjcrr!»
- «Jam gati» tha plaku dhc brof na u ngrit, Sc pa që Halili na qënkej pctrit.
I thotë Ilalili: «o morc ti plak!
Si plcqt i çiltër nuk qënkc aspak;
Nuk është e drejtë që, bukën kur ha, T’harrosh pcrëndinë që bukën ta dha».
Tha plaku: «nuk mundem.të njoh a të lus, Një gjë që s’ka thënë imzot mcxhus».3
Aherc kuptoi profcti i mbarë,
Që plaku na qënkej njëgjebër4 i shkarë.
E nxori nga dera: «ti qënke qafir!5 Qysh ndëjka i ndyri mc një xhevahir?»
Ahere nga qiclli një zë mc qortim6 E tundi nga vëndi «o ti miku im!
Një shekull kam unë që gjallë c mbaj,
Ti si u mërzite prej tij kaq kollaj?
Pse i falet ky zjarrit dhe ndihm’ i kërkon, Ti dorën bujare psc vall’c shkurton?»
Ata që shërbenin në mihman-seraj49 50 E pritën krah’ hapur plakushin në vaj.
Dha urdhër Haliii të shtronin sofranë, Rreth sofrës u ul që bukë të hanë.
Kur m’emrin e Zotit2 të gjithë filluan, Nga goja e plakut një fjalë s’dëgjuan.
1
Mihman-seraj: dhomaemiqvenë shtëpi të mëdhaja l'Irnnit.
■ Kështu tlionë bcsnikëtmyslimanc kur fillojnë lë liniië buki; (Shqipëronjësi).
Po qe djal’i mënçur me ndcr e gjykim: Këshilln’ e Sadiut prano mc nderim!
49
Gjcbër = e.mri persisht që i jepct atij që i falet zjarrit. (shqip.)
'' Mc këtë epitet cilësohen në kuran ndjekësit e feve jomonoteistc, «që s’kanë libër lë shënjtc». Më vonë, sidomos kur filluan pushtimet e turqve osmanllinj, koneepti «qafir» u zgjerua
duke shtënë këtu të gjithë popujt jomyslimanë. (Shqipëronj&si).
50
Profeli llmthim (ose Abrnliam) cilosohct në kuran me cpilctin Khalil që do të lliolë: iniku i /,olil
Këto ka qëndisur më shumë ai, Jo syçkat, cullufet, nishanin c zi. 51

RRËFENJË
Ca ditë më parë një murg me guxim Po i thoshte të birit: «o ti djali im!
Ti shkrchje shtëpinë dhe rro si beqar, Çpëmdanji dinarët si djalë bujar».
I biri, i rrahur me uthull, me vaj,
Lëvdoi tëjatin dhe foli pastaj:
«Të mbledhësh një lëmë të duhet një mot, S’jc bumë n’e dogje njëherësh më kot».
RRËFENJË
Një plak - kam dëgjuar - u nis për Hixhat,
Sa hape që hidhtc na falte namaz.
Pas udhës së Zotit aq shum’ u dalldis,
Sa s’hiqtc nga këmba as gjëmb as murriz.
Më vonë nga ëndrrat, mendimi iu çthur,
Të madh e pa veten si t’ishtc një nur.
Sikur mos t’i vinte c Zotit mëshira,
Në ças do ta fshinte si lcckë rrëpira.
Së larti nga qielli një zë seç i thirri:
«0 burrë i lumtur, me shpirt si floriri!
Pse u fale kaq shumë në mënd mos e shko, Që shkallë fitove dhc Zoti të do!
Më mirë një zëmër gëzoma, o plak,
Se sa të na falesh konak më konak».‘
RRËFENJË
Kapterit të mbretit e shoqja i tha:
«Ti ngrehu, o burrë, sill gjellë se s’ka!
Merr pjesë në tënde nga sofra e ndjerë, Se sytë femijët po i mbajnë në derë!».
Tha burri: «sot s’ndizet guzhin’ e uruar, Se mbreti i ynë u gdhi i agjëruar».
U1 kokën e shoqja si t’ishte në zi,
Dhe thotë mc vete në dhëmbje e uri:
«Ç’e do agjërimin i yni Sulltan,
Kur çelja2 e tija për ne’shtë bajram?»
1
Konak vcndi ku kalonte natën karvani. (Shqipëronjësi).
(,'elja e agjërimil do lë tliotë: prishja e tij; të vihet rc sc me ç’përmbajtjc të Ihellë moralc e përdoi poeli ijulën «bajram». Për t’u vënë re është dhe lidhja logjike mnlis çeljes li’mgjët
imil dhe feslës së bajramii i|(: vjen lill pasnniajil lëagjëiimil. (Sln|ipëioi^j(‘*ii)
51
Saadiu godct këtu lirikct c kohës së tij, që janë larguar nga tematika dhc sidomos panegjcrikët dhe poctët zyrtarë t’oborreve që u thurin lavdc mbretërve dhe princeshave të bukura.
Dashuria, si ndjenjë c thellë fisnikc dhe si një anë e fortë e shpirtit njerëzor do e gjcjë këngëtorin e saj të madh, gati një shckull pas Saadiut, në pcrsonin e titanit të liiikës persiane
Ilalizi Shirazi, bashkëqytctar i Saadiut. Njcriu që ka robënmi zëiiirrn e një (ictrje...
Gjylistani dhc Bn-.i.uii 211
210
Saadi Shirazi
Mc vlerë ka ngrënja që ka bujari,
Sc sa agjërimi në cpsh e lakmi.
Atij i ka liije agjrimi me nder Që bukë të mjerit në drekë i nxjerr.
Pëmdryshc, pse vuanmë kot, o vëlla?... Pa bukë lë veten dhe veten na ha!
Sofmjt’ e paditur nga skutat ku rrojnë, Ah, dritën me hijcn sa kcq i trazojnë!
Ndriçim ka dhc ujët ashtu dhc pasqyra, Por duhcn veçuar nga thelbi e natyra.
Me disa dinarë ndihmom’ o fatluii i Sevuaj kaq kohënëburgunbodrum!».
Në syt’ c bujarit s’ish gjë një çiflik,
Porxhepi s’i kishtc asnjëmctclik.
Amiiqvc të mikut u bëri një letër:
«0 burra të lirë prcj !isit të vjetër!
Dinarëtq’i duhcn m’ijepni ju hua!
Po qc sc ju ikën më zini ju mua!»
Te burgu shkon murgu dhc dcrën jahap.
Dhe- i thotë: «mërgohu, sa mund ik mc vrap!»
BUJARII VARFËR
Na ish një bujar, por s’kishte fuqi, Sa kish bujarinë nuk kish pasuri.
Mos qoft i varfer kush është bujar!
Mos qoft’ as i pasur lcush është zuzar!
Një burri, që është bandill e xhanan, Fort rrallë shigjeta i shkon në nishan.
Me ujët e malit ngjan fati i shkretë,
Se ujët lë kojkën... dhc zbret tatëpjetë...
Më shumë nga ç’mundëte bujari dhuronte, Ndaj ishte i hollë dhe mirë s’na rronte.
Një letëri shkroi një i varfcr njcdilc:
«()jetëgëzuar nga shpirli si di ilë!
ICur zogu kuvlinë e shch që u çel,
S’i rrihet më brënda, rreh krahët e del.
Dhe ky posi era na çau në ças As era s’e zinte më pluhrin nga pas.
U dcrdhën borxhlinjtë dhc zunë bujarin:
«0 jepna paratë, o jepna zuzarinb).
Shpirtplasur bujari në burg u përplas,
Se zogu që iku s’hyn më në kafas.
Në burgun e errët kaq kohë qëndroi,
As lutje nuk bëri, as ndihmë kërkoi.
Kaq kohë na vuajti dhe gjumë nuk pa,
N jë i varfcr shkoi pranë, qëndroi dhe tha:
«Nuk di të kcsh shtypur njcri ti, o murg... Ahcre ç’tëgjcti qëhyrcnë burg?»
Më mirë trupvdekur dhe zëmra c gjallë Se gjallë dhe zëmra përbrënda gufallë.
Një zëmër e gjallë s’vdes kurrë në jctë,
Ndaj s’trëmbet pse vdeklca lcy lcurmi i shkretë.
Bujari është pemë me shumë uratë,
Neqez varfanjaku: dm mali e thatë.
S’prish punë pse cungut sëpatën i vënë,
Por pemën me kokrra ta presësh s’të lënë.
Saadi Shiraxi Gjylistani dhe Bostam 213
— «0 frymë-bekuar!», thaburri bujar, «Njcri s’pata shtypur si shtyp një xhandar.

Një burrë, që kishte kaq derte përbrënda. E pashë që vuante nën prangat e rënda.
E pashë se s’kishte nga prangat shpëtim Pa rënë vet’ unë në prangat si trim.
S’më dukcj c mirë, o zëmërzambak:
Që unë në këngë c tjctri në lak».
Bujari ka vdekur, por prapa s’la ves - Çë rrojtje e lumtur kur emri nuk vdes! -
Qofsh çclurpër jetë, moj pemë lavdije! Se jep edhc kokrra na bën edhe hije.
LUTJAE SUHREVERDIUT
Ti ijalët burrnore - s’të them nga Sacliu - Si burrë dëgjoji nga Suhreverdiu:
Murshidi1 i thellë, Shehabi si dritë,
Më dha dy këshilla n’anije një ditë:
«Mc njcrëz kcqdashës asfare mos rri! Dhchundëpërpjetë, o djalë, mosji!»
Pse ferrin mendoi, një natë nuk fjcti,
Kur gdhiu, dëgjova që thoshtc i shkreti:
«Ç’të qënlcej që ferri të zihej nga unë Dhe tjerët mos t’ishin në zjarr e në dhunë!»
Nuk cluhet të thyesh një zëmër të mjeri,
Nj ë i varfer nj ë herë nga vuajtj a gaj asur ' Iu qa një lamashi që ishte i pasur.
S’i dha asnjë ovull ky zëmërkatran,
Përkundrazbërtiti si t’ishkapedan.
Dhc lypsi, që zëmra iu mbyt si në gjak,
Çoi kokën me dhëmbje dhe i foli në pralc:
«Pse mvrcjtct zengjini, moj mëndja s’jamerr,
Se mund të shijojë lypsinë zeher?»
1
Murshicl prijës, drcjtonjcs; quhel udhëheqësi shpirtnor i atyrc që bcjnc pjcsc nc ndonjë nj>n urdhrat mistikc f Islnmil. Bcsnikct qc udhëhiqcn nga nuirshidi quhcn muridc
(Shqipcronjcsi). Sulucvcrdiu ështc cdukatori i dytc i poolit,
Se ndofta një ditë dhe ty të mbyt vreri.
2
Iranasit e vjetër lidhnin me planetët veprimtari dhe fcnomene të caktuara të shpirtit njerëzor. Kështu Merkuri ishte planeti i diturisë dhe i shkrimit, Aferdita c
dashurisë e kështu me radhë. Me këtë varg pocti do të thotë se penda c falit e regjistroi zengjinin krenar në librin e errët të varferisë. (Shqipëronjësi).
3
Shum' i goditur është ky krahasim ; poeti krahasonpasurinë e zengjinit mc objektet që lcrijon një magjistar në sytë e spcktatorëve nëpërmjet iluzionit. Në mbarim
të çfaqjcs iluzioni ka marrë fund, objektel janë zhdukur dhc në skenë rnbetet vctëm magjistari karagjoz, (Shqipëi'onjësi)
Njcriu dritëshkurtër «shpejt! - skllavit i tha- Ta çporrësh me shkelma kctc maskara!
Pse s’qc mircdijcs ndaj fronittëZotit, Dëgjova q’c zuri kjo rrota e motit.
Vcniti lavdia c trimit zengjin,
Mërkuri e shkroi në tcrrin që nxin.2
Si hudhër c zvcshi krajata mbi dhe,
S’i la as dhebarrë, s’i laas deve.
Dhe shqota c flaku në skamjc pëiposh,
Posi magjistari ky mbcti duarbosh.3
Andej nga kish këmbët vu kokën tashti,
Kaq kohë na humbi, ku shlcoi s’c di.
Dhe skllavin e mori një burrë me emër,
I pasur nga xhcpi, i pasur në zemër:
Ky gzohej kur shihte të vobtin në shënd,
Si gzohet i vobti kur gjen një argjënd.
Një mbrëmjc i erdhi një lypës në zi, Q’i merreshin këmbët se s’kishte fuqi.
U ngrit zotëria dhe skllavit i tha:
Kcnaqe të mjerin që crdhi tc na!
Dhe skllavi nga sofra diçka i dhuroi,
Por shpejtë pa dasbur një klithmë lëshoi.
Mc zcmër të vrarë na vjcn te i zoti,
E fshehta e zëmrës i dolli nga loti.
I thotë xhanani: «e kush të lëndoi,
Që loti mbi faqe si shiu pikoi?»
Tha skllavi: «përbrënda po digjem si prush, Kur shoh këtë lypës fatkeq e mjerush.
Sc skllavi i tija dikur pata qënë,
Ku kishte kaq toka, kaq ar e kaq dhënë.
Pse dorën e dhënjes shkurtoi sa pat,
Sot dorën e lypjes ndër dyer po zgjat».
Nënqeshi i zoti: «o djalë, mos qaj,
Se rrota e qiellit asfare ka faj!
As’është ky vetë vramuzi trcgtar,
Që kokën mbi qiell e ngriti krcnar?
Jam lypsi që trimi më shporri at’herë...
Sot qielli si lypës ma solli në derë.
Empiri vështrimin ehodhi mbi mua,
Ma hoqi dhe plchun e brengës katua.
Sa fmvl myllizëu ngrysën tëngrënë! Sa njciv/ tc pasur myflizc u bënë!
SHIBLIU DHE MIZA
Dcgjo një rrëfenjë mbi burratkreshnikë Në qofsh burr’ i zoti, pa ves e pa frikë!
Ca grurë na bleu i miri Shibli,
Me trastë mbi supc e pru në shtëpi.
Një mizë në grurë na paka ky zot,
Sa vuan të dalë, por rrugën s’gjen dot.
Nga dhimbja nuk fjeti dhe drita sa ra, Në vënd nga e mori çoi mizën e tha:
«Një punë prej burri s’i thonë kësaj Që mizën e varfër nga shoqet ta ndaj».
Të mjcrët përbrënda mos bëj li e lcsh,

Po deshe që mëndjcn të mblcdhur ta kesh!
Firdusi si ëngjëll sa mirë ka thënë - Që pastë bckimin aty ku ka rënë - «Mos ngit milingonjën që lyp ndër lëmënjtë, Sc është me shpirt, dhe ky ësht’i shtrënjtë.b)
Qymyr e ka zëmrën, si guri pa ndjenjë Kush zëmërprej mizc mundohet të thyenjë.
Mos ndryth një të mjerë me grushtin harbut, Se nesër si mizë nën këmbët të fut.
Pse s’fali qiriri një flutur të shkretë, Përpara kuvëndit u dogj edhc vetë.
Ta zëmë se thyekc kaq njerëz, o mik, Po lca cdhe njerëz nga ti më çclnik.
RRËFENJË
Gomari akcilit na ra në batak,
Mërzitct i zoti dhc bëhet merak.
Shkrctirë... brcrimë... dhc shiurrëke...
Ra nata dhc tcrr’ pllakosi mbi dhc.
Një natë të tërë në vuajtje e shkoi,
Mallkoi dhe shau, çaprazçekcndoi.
Shau miq e armiq, s’kurseu njeri,
As mbretin - pse zinë e ndjellkësh ai -
Ndërsa ky po nxirrte nga goja shkëmbenj, Shkoi mbreti i vëndit me kaq të mëdhenj.
Dhe mbrcti dëgjoi të sharat kaba,
As dot e duroi as gjcgje i dha.
Si vrasës i egër i hodh një vështrim:
- «Ç’i bëra lamashit që mori zëmrim?»
- «0 mbret!» tha një syresh, «ti pallënm’i ngul Dhc rrënjën e jctës nga toka m’i shkul!»
Kur mbreti vështroi përqarkas pastaj,
Në baltë pa kafshën, të zotin në vaj,
\i Ihli fshatarin që foli çapras,
I )lie Ijulot e lluii'ta gollliti nëças.
218 Saadi Shirazi Gjylistani dbe Bostani 219
I fali fiorinjtë, kaftan e dori — Sa vlen dashuria kur je në mëri! -

Dikush na i foli: «o plak pa kimet,
Çudi si shpctove!» tha plaku: - «ç’më flct?
Në qoftë se shava prcj derdi, prej zije,
Ai më gëzoi ashtu si - i ka hije».
Të keqcs të keqen kurdo ti ja bën.
Je trim? bëji mirë kcqbërësit çapkën1.
S’kahije të derdhcsh pcr shtypcsin lotë, Po fale një shtypës, ke shtypur një botë.
Shuaj llambën tiranit që botën përvlon! Më nder një në flakë se bota në hon.
Kush ka dhëmbshurizë për cubinjczit, Mc dorën e tija karvanin grabit.
Prei hovin mizorit, mos lci dhëmshuri,
Se shtypjcn mbi shtypjen e quaj drcjtësi.
Shkul rrënjët që s’japin veç gjëmbin që ther!!
Rrit pcmën që soje vjcl kokrra sheqcr!
Atij mund t’i japësh të madhe rytbe,
Që mbi vegjëlinë ky kokën s’e ngre.
1
Dukct sikur nc fialët e poctit ka kontradikcion. Njëherë kërkon që keqbërësi të ndëshkohet, tjetër herë mendon se është më mirë që ai të mëshirohet. Po të shikohcn
me vëmëndje vargjet e poetit, nuk zbulohet këtu asnjë kontradikcion (mc gjithësc në krijimtarinë c gjërë të Saadiut ka cdhe mendimc kontradiktore dhc këto
shpjegohcn me kushtet spccifike t’epokës në të cilën rroi dhe shkroi pocti). Në qoftë se poeti porosit mëshirë për armikun ose mirësi për keqbërësin, pa tjetër ka
parasysh armikun personal ose keqbërësin personal. Për atë që është armiku i shoqëris osc keqbërës i gjithc një populli poeti-nëqoftë sc këta janë të pandreqshëm
nuk porosil mëshirë, sidomos kur këtajanë njcrëz me rytbe dhc mc pushld polilif (Shqi|xiroi\jësi).
DËNOJE MIZORIN!
Përmbi bujarinë ju fola jo pak,
Por kjo do të ketë pa tjctër një cak,
Mizorit, që botën e mbyti në ah,
Si zoguttë cgër m’i shkulpënd’ ekrah!
RRËFENJË
Dëgjova se njëri u bë fort mcrak,
Se grethat i bënë folc në çardhak.
I thotë e shoqja: «kujdcs sc i çpëmdan,
Sc ndahcn të shkrctat nga çcrdhja vatan!»
Dhe burri hoq dorë; ca ditë kaluan,
Dhe grethat të shoqcn sakaq e pickuan.
Nga dhëmbja e thumbit kjo grua pa mënd, Bërtiste dhe cndej, nuk zinte dot vënd.
I thotë i shoqi: «pse qan me lebet?
Ti thc që «të shkrctat kujdes se m’i vret!»
Të falësh satrapin sa shumë gabon!
Satrapi kur falet më shumë harbon.
Sevdanë përshtypje kur shch në njc kokc, Kmk pallën dhc kokën vërvitc për lokë!
1
Kallam’ i syngjisc = milli i syngjisë (Shqipcronn’si)
Në sofcr me njercz nuk ha një zagar,
Jcp urdhcr që kockat t’i hcdhin vargar!
Nga plaku i fshatit dëgjo ç’kam dëgjuar: «Një mushkë që shtie, më mirë ngarkuar».
Psc grethat të çfaqkan në sy miqësi,
Ilap sytë, në dhomë çkujdcsur mos rri!
Kallami i syngjisë' në luft’c poterë, Kallamn’ c sheqerit c vlen qindra herë.
S’i jcpct çdonjërit rytbcja, peshqeshi,
Ka njerëz që duhct t’u hiqct dhc veshi.
Në rrite maçokun, ky vidën përlan,
Dhc ujkun—n’ e majme - Jusufin ta çan.
Po s’pati shtëpia thcmcle çelnik,
Nuk bëhct e lartë, pëmdryshc të fik.
Bchram’ i shkretirës tha mirë dikur,
Kur mëz’i ndërkrycr e hodhi në zhur:
«Nga lelet do zënë doriu i prapt,
Që po të ndërkrehet të mund ta bëj zapt».
Prit grykën e lumit gjersa është rrëmb, Se po të vërshojë ky cfratin e shëmb!
Kur ujk’ i pabcsë të ra në pusi,
Po qc se s’e vravc, m’i qaj dhën e dhi!
Atij që të ligën ushqen përmbi dhc,
Nuk duhct t’i japësh fuqi dhc rytbc.
Sa mirë do t’ishtc sikur të shtishe, Armikun në pus-o dhc djallin në shishe!
Ai që t’hartojë kanunin barbar,
Llauzin e mbretin i çon mun në zjarr.
Ndërtonjës i jetës këtij mos i thuaj, Rrënonjës llauzi pa ifikë ma quaj!
NEQEZI DHE I BIRI RRËMUJAXHI
Një burë na kishte florinjëjo pak,
Por s’hante dhc rrontc si një varfanjak.
Nuk hante që vetcs t’i jcptc fuqi,
As jcpte që ncsër të kish lumtëri.
Në prangën e arit çdo mbrëmje c mëngjcs Dhc ari nën prangën e burrit ncqes.
Një ditë nga prita i biri vu rc Si arin kopraci c fshchu nën dhë,
Pa shkoi dhe e nxori ku ishte nën zhur,
Në vëndin e arit la sipër një gur.
Në dorën c djalit më s’mbeti para,
Mc njcrën c mori mc tjctrën c dha.
Ka ngushtë ncqczi, na mbeti pa plëng, knllpnkun esliiti,kcmishën In peng.
I jati mcndonte litar e syngji,
I biri po shkrihej n’ongar e çallgi.
I jati s’kish gjumë, por lot e vajtim,
I biri sa gdhihej i thosh me gëzim:
«Pai aja ka vlerë kur ha dhe gëzon, Moriri i mbyllurngaguri s’ndryshon.
Florinë c nxjcrrim nga guri i zi, da hamë mc shokët në dasm’c gosti».
Në dorën ncqcze floriri, o djalë,
Në gurë është prapë, përjashta s’ka daJë.
I ashti qëjc gjallë earronjtë nuk hanë,
222 Saacli Shirazi Gjyl.ist.ani dhc Bostani 223
Po lutën të vdcsësh të drejtë e kanë.

Ahcre do ngopcn carronjtë që ke,
Kur ti prej çatisë të rrzohesh për dhe.
Zengjini që është koprac përmbi ar,
I ngjan një sovaJi që rri mbi thesar.1
Aq kohë do flcrë floriri nën dlie,
Sa sipër do dridhct sovali që fle.
Veç guri i vdekjes ja thyen thesarin,
Po vijnë të tjerët dhe ndajnë krcjt arin.
Ngaariimykurti zulmës’liton,
Një ujë i ndënjur sa kcq kundërrmon!
ZJARRII DASHURISË
Nga kënga që zuri një trim sazexhi,
Në valle dalldisi një djalë pcrri.
Dikush nga dashnorët që digjej si pishë, Qirinë e ndezur i vu në këmishë.
Xhindoset valltari dhe ndizct si prush,
«0 djalë!» - i thotë ahere dikush.
«Ty vetëmë prehrin të dogji ky zjarri,
Por mua të shkrctin m’u dogj gjith-hambari».
Në ke dashurizë ti veten c humb,
Në mos, rri mënjanë, s’të duhet ky thumb!
S’ka gjë pse të bëka dashnia ty dhe,
Se soje po vdiqe, më vdckje nuk kc.
Nga farat e vogla s’del bima vlastar,
Kur farat s’mbulohen nën dherin si varr.
Sa mund nga kjo luftë mos ik me furri!
Pse e vrau dashuria po rron një Sadi.
RRËFENJË
Njëdjal’i ctuar po vdistedhe thosh:
«Ab, lum kusli gjcn vdekjen në ujëpërposh!»
ikundcr u shenua me sipcr, zengjinët n’Iran, mbi grykën c qypit ose mbi siperfaqen e arkes prej hckun ku kishin vcnc florinjtë që do të fshiheshin nc dhc, vizatomn osc
gdhëndnin figurën c një gjarpri dukc mcnduar që cdhc sikur ndonjcn ta zbulontc thesarin, do ta lintc të paprckshëm posa që të s nkontc figurëli slmmë të gjallc të gjarpëm
(S h q i p ë mp j ëNi )
224 Saadi Shifazi Gjylistani dhc Bostani 225
- Ç’tc vlen - tha një lolo - kur jetën e humb, Pse qcnkc i ngopur, apo buzcshkrumb?».
- «Të paktën - tha dj ali - sa shpirti s ’ka dalë, Njom buzët që janë të nxchta si valë».
Në gjirin c thellë hyn tiim’i etuar,
Sc c di që, kush mbytet, mbaron ctjcshuar.
Nga prëhri zcr miken, në je një dashnor, Dhc shpirtin në dashtë, ja bëj ti theror!
Ahere fitohet parajsa pa vrcr,
Kur ti kc kaluar rrcbeshct si fcr.
Mc farën e grurit ç’heq bujku i mjerë!... Kur mbushet hambari, i qetë do flcrë.
Ai do të kctë këtu lumtëri,
Q’e gjcti mc qclqe c fundit dolli...
MBI KËNGËN DHE VALLEN
Të flisja për këngën, do flisja çapras,
Pa ditur më parë se kujt do t’i flas,
Kali qicll ’ i kuptimit kur merr fluturim Dhc ëngjëjt lë prapa valltari si trim.
Po qe i përmbytur në cpsh c në lojë Athere kokudhi mbi të do fitojë.52
Njcriut të epshit valltar si t’i thosh? Gjumashin tund kënga, jo burrin sarhosh.
Nga er’e mëngjezit çcl gonxha me nam,
Jo trungu që vetëni sëpata c çan.
Sa këngë, sa valle përmban kjo natyrë! Por kurrë nj ’i vcrbër nuk shch në pasqyrë.
Ç’më thua gëmcta? dhe çap’ i dcvcsë Muzikë ka brënda - po pate dëgj csë -
E sheh si dcvcja nga zër’i arapit2.
Na zë të vallzojë në kulmin c vrapit.
S’di lartë, as poshtë dashuri q’u vdir,
Nga zëri i zogut rënkon nj ë fakir,
Dashnorët c shkrirë kur verën e shtrojnë, Nga zëri i rrotës të dehur vallzojnë.
Përqarkazi dridhen, si dridhetnjërrotë3 Dhe qajnë si rrota dhc mbyten në lotë.
Me kokën nën jakë si murgjër dalldisin,
Por zjarri... n’u ndcztë, shpcjt jakën e grisin.
Mcudohet sc deveja e ndjcn shumë muzikën. Kur arabi vë rc sc dcvcja c tij, pas një udhctimi të gjatë nëpër shkretëtirë, çfaq shënja lodhjeje, i shqiplon n i hcrë mc radhë me zc
mclodioz e të thcksuar fjalën «hodaj». Kësaj thirrjcje doveja si thonë - i kundravcpron duke kapërxycr lodhjen dhc dukc slipcjtuar hapat c saj.
' l’octi pa ijctër c ka Ijalën lc dcrvishët — valltarë - t’urdhërit mistik të mevlcvinjve, urdliër i ihemeluar nga poeti i madh këngëtor c mistik, Xhelaledin Kumi. Në shëihesat riluale
lë mevlcvinjvc një vënd mc rëndësi zë vallzimi i ‘dioqërum me vegla muzikorc, sidomos mc «l'yel 1 in» tradicional lë mevlevinjve. (Sliqipëronjësi).
52
Pocti godit t’ashtuquajturit mistikë të cilët mc prctekst se janë të ndczur nga zjarr i «dashurisë sublime», këndojnë dhc vallc/.ojnë dukc lëshuar brilma të ngjirura, pa kuptim dlic
pa mclodi. (Shqipcronjësi),
Mos shani më kotë dashnom’e çartuar,

Pse n’ujë po mbytet, përplas kcmb’c duar.
Kjo rrota e qiellit nxjeiT tinguj paprerë,
Por vcshi i jonc s’rri hapur përherë...
RRËFENJË
Një trim buzë-ëmbël xhuranë mësonte, Në flakë kaq zëmra si kallm përvëlonte.
Sa hcrë i fliste ijati barbar!
Dhe vcglën sa hcrë ja hidhte në zjarr!
Një natë vu veshin, xhuranë dëgjoi,
Pas zërit dalldisi, përpak fluturoi.
Tha: «dijc që baba digjte xhuranë Sot është xhuraja që dogji babanë».
S’e di pse dashnorët në brenga dhe halle Përplasin dy duart kur shkrihen në valle!
Së larti një derë u çelct në zëmër, Shpëtojnë nga epshi që është si shëmbër.
Ta zëmë sc qënke notar’ i sprovuar,
Pa petka më lehtë lëviz këmb’ e duar,
Gris petkën c turpit, lër zulmë dhe bujë, Me lroba si pranga s’notohct në ujë.
FJALËT E FLUTURËS
I thanë një fluture: «moj flutur e gjorë,
Një shok të përshtatshëm ti hidh, moj, në dorë!
Ti zër’, moj, një rrugë që t’ep ty hare,
Ku ti, ku qiriri? Si qjelli me dhc.
Gjcrsa s’je semendër53, rreth zjarrit mos dridhu, Pa qënë kreshnike, në luft’ mos hidhu!
Kërcct lapurcku nga dielli si furri,
Budalli i bije me kolcë një muri.
Kur di se akcili të është armik,
Je kufkë nga mëndja n’e zure si mik.
Asnjeri s’do thoshte se bëre hyncr,
Që shpirtin kullove për hasmin laper.
Kur çupën e mbretit kërkon një lypsar Ç ’ do heqë qyqari!... më kot digj et zj arr.
Si mund të përfillë një mik, o moj ty,
Që sot c shikojnë kaq mbretër në sy?
Përpara një rrethi me kaqë stoli Mos prit që të dojë njëmizë si ti.
Pse s’qënka qiriri për tjerët azgën,
Ti je një emjcrë ndaj fiugull tëbën».
53
Ndonësc fjala «flutur» cdhc nc pcrsishlo cshlc c j'jiuisc lcmcrorc, nutura kctu pcrsonifikon dashnorin, ndcrsa (|iriri diislraoivu. (Slicjipëronjcsi).
SrimMuln' (pn \rili!) /oji i pi i nllnvr pcrsinm: li; cilin nulc c digjtc zjarri.
llia flutur c varfër e mbytur në vaj: «Pse digjcm nga flaka asfare s’e qaj.
Kam zjarrin nc zëmërposi një Halil,2 Ndaj flaka c zjarritmë ngjan trandafil.
S ’heq trimi nga futa mikcshën me zor, Por mikja hcq trimin nga shpirti thcror. 3
Jo, vctë nuk hidhcm në zjarr, o xhanan, Zinxhirin c mallit në qafë c kam.
Qiriri më dogji kur larg pata qënë,
Jo sontc që zjarri në gji më ka rënë».
Kur mikja dashnorit t’i futet në gji,
Mos zër më në gojë shënjtor, shënjtëri.
Kush mund të më shaj ë psc malli m’u ndcs? Nën këmbët c sajajam gati të vdcs.
E di psc lcktisem të digjcm si shkmmb?
Kur është mikcsha, më duhct të humb.
Kështu dcshi mikja ndaj digjem në vaj,
Që zjarr’ i dashnorit t’i vejë asaj
Gjer kur do më thuash «ler drit e qiri»,
Dhe zgjidh një dashnore që digjet si ti!».
Diç është kjo fjalë për murgun në vaj?:
Atij që ha cfurku t’i thuash, mos qaj! 54 1
Psc lodhcmë kotë, këshillëç’ijcp Atij që këshillën s’c shtic në xhep?
Të mjerit që frcrin s’e ka më në dorë,
Nuk mund që t’i thuhet, ngadal’o i gjorë!
Në ‘të i ka rënë Sinbadi i ndjcrë:
«Si zjarr ështëmalli, këshilla si erë».
Dhe zjarri nga era merr dallgë më shumë,
Kur tigri goditet, nxjerr avull dhe shkumë!
Të dija shpirtmirë, por keq po më bën,
ICur thua «gjcj shokun, lër zjarrin azgën!»
Një shok hidh në dorë nga ti më astrit!
Pëmdryshc ti j ctën më kot e zhurit.
Sc veç egoistët adashët4 gjyrmojnë,
Në honin c crrët sarhoshët na shkojnë.
Që kur dashurinë në gjitë e mora,
Mendimin e rrojtjcs nga mëndja e nxora.
E mban dashurinë veç trimi hero,
Zuzar frikamani vcç veten na do.
Mëndcr tëmë vrasëmikesh’ ëngjëllushja Sc sa të më vrasë, ah, vdckja nga ushja.
Kur s’bëhct pa vdekur, më rnirë aherc Të vdcs mu në dcrën c mikcs mcrmerc.
1
Adusli (lrai|islil) dy ujivci/. i|b kanc tc njcjlin cmcr. Kctu: ata tjc janc tc njc lloji, tc njc kalcp .oi ic (Sln|ipcmnjcsi).
Shih nc shëniraet fjalën «Ibrahim IIalil».

230 Saadi Shirazi
Gjylistani dhc Kn'.i.mi 231
Kur vdekja një ditë pa shpirt të gremis, Nën këmbët xhanane më mirë më vdis!
Mos shihqëbëj dritënë rrcthin loi jain, Shihlotët si shiu dhezjarrin qc K.mi
BISEDA E FLUTURËS ME QIRIRIN
Një natë hiç gjumë në sytë s’më ra, Dëgjova që flutura qiririt i tha:
-«Dashnorejam unë, psedigjem s’bëj faj, rfi vallë psc digjcsh, ç’e ke këtë vaj?»
- «Po qaj - tha qiriri - moj mikez e mjcrë, Sc m iku, ah, mjalti, dashnor’ i ndjerë
Kui gjëja e ëmbël më iku prej shtatit,
Më hyri ky zjarri ashtu si Ferhatib)1
Thaprapë qiriri dhc zuri të derdhë Ri'ëkenë c dertit mbi faqen e verdhë: «0 moj llafazane, ç’e do dashurinë? Ti s ke as durimin, nuk kc as fuqinë;
Nga flak e venitur ti bredh si qyqare, Por unë nuk luaj gjersa digjem fare.
Në qoftë se zjarri ty krahun ta fshiu, Shih mua si shtatin të gjithë ma siikriu!
Ashtu dlre S adi u përj ash ta sh k ë U | e 11, Por shihc përbrënda, tëdjcgur e gjen.
Nukvate shum’ kohëdhetrimin qiri,
Pa pritur c shoi një faqc perri.
Po thoshte-dhe tymi i dilte mbi kokë- Ja, fund’i dashnisëky është, o shokë!
Të nxësli dashurinë po qe se kërkon,
U shuaj, se shuarja nga djcgja të mbron!
Viktimën e mikes ç’ma qan mbi qivur? Thuaj mjaft q’epranoi bandillja si nur.
Mos ik’ nga sëmundja, në je një dashnor, Ashtu si Sadiu qëllimin e shporr!2
Pse i rënkan mbi kokë dhe gur’ e shigjetë Nga qoka s’hcq dor thcror’ i vërtetë.
(„Kdlimm 111lci<’Niii vdjnk (Sliqipcronjcsi).
' Dulce shfryfëzuarhomofonet, qëjanëmc shumicë nc muhcn pcrsianc b kctu nje lodër fjalcsh që nuk mund tc përkthchct nc riuhëS r -
Në det, të kam thënë, mos hyr, o xhanan, Në hyre, ahere mos druaj tufan!
232 Saadi Shirazi Gjylistani dlv l'»< »■■1 mi 233
MBI MODESTINË
Një pikczë shiu nga reja na ra,
Por kokcn c uli kur detin na pa.
«Ndaj dctit tc gjcrëjam pikcz e shkretë, Kur cshtc ky dcti, pcr mua s’ka jctë».
Psc mizë pa veten, scdefi nc gji E mori, e rriti, e bëri inxhi.
Aq shumë shkëlqeu kjo pikëz në dct.
Sa cmrin ja vunë inxhizë për mbret.
Të vogël pa veten, ndaj zulma i ndriçoi, Të hiçi trokiti, ndaj jetë fitoi.
U1 kokën po deshe lavdinë në ballë, Tcrac’ c lavdisë përuljcn ka shkallë.
Pse sbrazct nrikcja mc duf që vërshon, Rrëzohet nga çuka dhe poshtë mbaron.
Pse vesa ul kokën kur bijembi dhc Ky qjclli si nënë tek yjet e ngre...
S’krekoset si gjcli i mënçmi djalosh, Një dcgës me pemë ul majën pëiposh.
O djalë që nesër mbi varr do më shkosh, Për shpirt të shënjtorvc këto të kujtosh:
S’ka gjë psc Sadiu u trct, u bë dhc,
Sc dhc ky ka qënë dhc gjallë kur qc.
Si varfi ky kurmin, ah, dhcnl jn dha, Sado që si era rrcth botës i ra.
Në krye të vëndit çdo njërin s’c kc,
Virtyti sjcll zulmë dhc dija rytbc.
Këshillë nga unë mos prit tjctër hcrë,
Se turpi q’u ngritc mjafton, or i mjcrë!
Kush ulet rnë poshtë mc ndcr c lczct,
Nuk çohct prcj krahu dhc ndcrin s’humbct.
Kur pa ky i mënçur që ish si dcrvish,
Sc fati armik për pcsë s’ c kish,
Një ah posi zjarri lëshoi zëmërvrarë,
Dhe ndcnji më poshtë nga ç’ishte më parë.
Dhc burrat e ditur debatct filluan,
Dhe shkaqct kërkuan, mendimet rrëzuan.
Dhc shumë e zgjatën potcrën me fjalë,
Nga «po» - të dhc «jo» - të gufuan si valë.
T’i shihje do thoshje që trimat kaponj,
U derdhën në luftë me sqep’ e çaponj.
Dikush si i dchur vërvitej mbi shokë, Dikush i përplastc dy duart mbi tokë.
Në fund në një nyjë të gjithë na ranë,
Për zgjidhjcn c saja më rrugë nuk panë.
Nga rrcshli i fundit njcriuzhclan,
N jë kliihmë lcshoi si l’ishtcluan.
«0 burra tc ligjit qc la një Resul,55 Qc hapni nc botc kuran dhc Usul2.
Për prova të forta në luftë të hyni,
Jo dcj ct e qafcs mc provat të fryni!
Mbi luftën që bëni dhc unë di ca»,
55
Rcsul (arab.) i dcrguar; në kuptim tc ngushtc pcrdoret si cpilct pcr profetin Muhamed.
:
Usul = dituria qc tregon bazat dhc burimct idcollogjikc tc sc drcjtCS myslimanc.
1
Dava (arab.) çcshtjc, problcm, tc/.c. (Shciipcroiijësi).
I thanë: «pa folna, kur qënkc usta!»

Mc pcndën c fjalës mcndimin c laitë Si vulë c shkroi në zëmrat si kartë,
Guaskën c tlaku, në thelb na kaloi,
Davasë3 përsipër kalemin i shkoi.
«Ty bravo të qoftë - tha rrethi i gjcrë - Për mëndjen e hollë ty bravo kaq herë!»
Aq shumë ngau kalin kalorësi gojtar,
Sa mbcti kadiu në llum si gomar.
Na hoqi kadiu dhe qyrk dhc turban, Përpara ja çoi të urtit zhelan:
- «Ah mjerë që vlcftën s’ta njohëm ty dot, Dhc s’thamë kur crdhc, të falem, o Zot!
Sa keq po më erdhka një burrë si ju Ta shoh të mjeruar, pa rroba kështu».
U ngrit muarri fi4 me shumë ndcrim Turbanin mbi lcokë të vintc si trim.
Me dor’ c mc gjuhë c prapsi ustaj:
«Zinxhir krenaric mbi kokë nuk mbaj».
Sc ncsër, po patc turbanin si brokë,
Mbi njcrëzit zhclanë do ngrihja shpejt kokë.
Kur cmrin ta menja gjykatës i naltë,
Njcriu ndaj mcjc do dukcj si baltë;
Flori qoftë qelqi, a baltëz pa vlerë,
Një ujë i ëmbël nga vlcra s’do bjcrë.
Njeriu në kokë do mëndjc dhc tru,
Jo çallmë të madhc si paskcni ju.
Me kokën e madhe s’ke zulmë dhe zë,
I madh është kunglli, por brënda s’ka gjë.
Me çallmën dhe mjckrën mos mbahu krenar! Pambuk është çallma dhe mj ckra një bar...»
Vcç kallmit rrogozit kreninë ja kënda,
Po kallam’i shcqerit vetin’ ekabrënda...
Me mëndjc që paskc, njcri s’të thërras, Ç’më duhet sc paskc kaq trima nga pas.
1
Muunil'(nrab.): quliçj ncnpunësi i cili, ncpcr gjyqct, caktontc vëndct ku iluhçj l’uleshin Npeklntorël, sipns rytbcsc dhc pozilcs sc lyrc shoqcrorc. (Slu|ipëron|ësl)
RRËFENJË (NË PARANTEZË)

Njc rruazc në baltë sa mirë që tha,
Kur jashtë c nxori një llupës si ka:
«Njeri s’do më blintc, nuk vlcj për asgjë, Në rrobc mëndafshi bën kot që më vë».
S’ka zulmë agai pse paska visar, Gomari si atllas a s’është gomar?
Njëbmmbull po brumbull do mbctct për jctë. Se ndëjka mc lulc e ç’vlcrë do kctë?
Mc ujin c fjalës i urti gojtar1 U lau në zëmrat mëri dhc nakar
Njcriu shpirtvrarë godct si varrë,
-- Po theve annikun, mos bëhu si dhc -
Aq rob ra kadiu sa shkoqur na tha:
Sot qënka një ditë c rëndë sa s’ka»2.
Dy duart nga dufi me dhëmbë i shqeu, Dy sytë mbi t’urtin si yj’ i mbërtheu.
Një djalë nga rrcthi u çua në ças,
Dhe dolli pëijashta dhe gjurmë s’la pas.
Kërciti potcra tashti në kuvënd,
«Nga vallë do jetë ky djalë me mënd».
Lidhct mc rrëfenjcn e sipcnncn. (Shqipcronjcsi). Versct i cituarnga kurani. (Shqipcronjcsi),
Kërkoi shërbcnjësi që prapa iu vu: «Mos patë një djalë kështu dhc ashtu?»
Tha njëri: «trim tjctër mc kaqë lezct Përposë Sadiut nuk njoh në qytct»3.
I lumt’ ajo gojëkush folipër na,
Të drcjtën si hclmi sa ëmbël c tha!
Na ish një gojëmbël që mjaltë na shistc,
Mc pamjen si huall kaq zcmra rrufistc.
Billonjë, bclngjcshur... t’ikishc zilinë,
Si blct’ e më shumë c kish myshtcrinë.
Dhc hclmin - ta zëmë - të shistc ai,
Si mjaltë c hanin nga dora flori.
Më sysh seç e mori një drcq nakartar,
Kur djali një ditë fitoi në pazar.
Të nesërmen djali nga bredhja u shkrch,
Mbi kokë kishmjaltë, nëballë kish plch...
U end lart’ e poshtë, nga thinjen u ça,
Por as dhe një mizë në mjaltë s’i ra.
Meqënë se ovull nuk shtiri në xhep,
N ë mbrëmj e shpirtplasur na zuri nj ë ccp:
- Si njerëzit në burgje kur gdhihet bajram,
Si vrasës - gjaksorët nga i rrepti ferman -
' Njcriu mc rrobc tc vjclra nuk ishte tjctcr,por vctë poeti, i cili, gjatc udhctimeve Ic lija ncpcr visc dhc qytctc lc ndryshmc tc lindjcs, ndryshontc pcr çdo ditë dhc pcr çdo vërnl
rrohnl, rrojtjen dhc lunksionct c tija: sot mbi dcvc, ncscr k( ;mbc, pusiicsëi /bnlliiu (Sbqipcronjcsi).
I tha me të qeshur e shoqja shcqer: «Farmak bchet mjalti tc njerëzit si fcr».

Vctij ’ c shëmtuar drcjt ferrit të çon, Dhc sjcllja c bukur parajse mburon.
Pi ujët si valë nga llixha mc vrap, Mos pi nga vramuzi të ftohtin gjylap!
RRËFENJË
Një lypës një shënjti i lypi diçka,
Por shënjtit s’iu ndodhën ahcre para.
S’i kishte as dora, as brczi - fole,1 Që lypsit florinjtë t’i derdhtc si dhc.
Na iku lypsari i nxehur si xhind,
Pa zuri për shënjtin të fliste pesqind:
- «Çë cfurqc të hcshtur - të shporren prej nesh! Nuk janë vcç tigra që vishen me lesh. 56 57
Ashtu posi macja, ja, kuspull na mblidhen, Por gjahun po panc si qencr tc hidhcn.
Dyqan kanë bërc të shkrctën xhami,
- Sc gj ahu nuk bëhct të rrish në shtëpi -
Karvan’ c sulmojnë të fortët kala,
Por lTobat karvanit ja fshijnë këta!
Këtej hcdhin andra tëbardh’ c të zinj, Andcj vënë plaçkë, mbështjcllin florinj.
Për grur ’ shesin clbin këta matrapazë, Këta cndacakë, korbatë, xhambazë,
Psc dukcn - kur falcn - si plcq të cfilitur, Në vallc gufojnë si djem të parritur.
Si stap i Moisiut këta gllabërojnë,
S’ka gjë pse fytyrat si dyll i verdhojnë.58
Për vete na mbajnë xliybc si të mjcrë,
Por grave u prcsin mëndafshc mc vlerë».
Dikush këto fjalë të mirit ja çoi,
Të thcmi të drejtën, ky mirë s’vcproi:
Një laro - ta zëmë - pas krahësh më shau,
Im shok që kallxoi më shumë më vrau.
Një shtizë hodh njeri dhe kjo ra për tokë...
Asgjë nuk pësova në trup e në kokë.
I )wke mcnduar se braklisja e të mirave lc jetcs tokcsorc hap portat e qiellit, mislikët myslimanë torlurojnë vullnctarisht vcten e tyrc mc agjërimc të pandëi prera, nir
paiqimnvsi, me mbylljen periodikc të tyrc në qcliza të errëta osr c.iiva le mitlevi' (Sliqipëronjësi)
56
Të pasurit mbanin në bel breza të bukur me xhepe të posaçëm për vendosjen e florinjve. (Shqipëronjësi).
57
Është intcresante të shënohct se Saadiu ndërhyn në çdo rrethanë për të
çfaqur mendimet e tij pavarësisht nga fakti se njerëzit, në gojën e të cilëve ai vë fjalët e tija, parimisht janë të gabuar. Ka rastc kur ai kap dhe lëvizjet ose mendimet e pcrsonazheve
negativë të veprave të tija në drejtimin që do ai. Kështu p.sh. në rrëfenjën e më sipërme: I urti zhelan dhe gjykatësi kryclartë, gjestin çnjerëzor të xhandarit, i cili ngre prej krahu të urtin
duke c detyruar këtë që të ulet më poshtë, Saadiu, pa e quajtur aspak të gabuar të urtin, c çfrytëzon për t’u dhënë një këshillë praktike njerëzvc që jctojnë në një shoqëri mc klasa; të
gjcjnë vëndin c përshtatshëm për t’n ulm pëi para se të ngrihen prej krahu nga ky vënd. (Shqipcronjësi).
r
fi shkove e more dhe pranc m’u ulc,
Pastaj mu në brinjë me forcë ma ngulc.
Nënqcshi i miri - «më kot mos bluaj!
Këto nuk rëndojnë, më t’cgra më thuaj!
Ajo pakëz ka thënë nga vesct tigan,
S’ka thënë veç njëzën nga qindi që kam.
Ai mc pandchmë i ka thënë këto,
Por un’ c shoh vctë q’i kam domosdo.
Një shok zëmërdritë si i mjcri Sadi,
Mc një faqcdritë na kish dashuri.
Goditjct c hasmit durontc si rop,
Nga stapi mundimit s’kërcente si top.59
Nga fjalët c botës nuk mvrohcj aspak,
Nuk lintc që gazi t’i bëhcj farmak.
Dikush na i foli - «si s’paske pak turp,
Kaq gur’ e rrëkeras’i ndjcke mbi sup?
Vcç njcrëzit pa cipë durojnë kamzhik,
Vcç robët në pranga durojnë annik.
Se dhun’ e annikut s’durohct, jo kurrë,
Pëmdryshe të thonë: «ti s’qënkërkebmrë».
U gjegj ky dashnori që digjcj si zjarr - Një gjcgje që lypset të shkmhet mc ar-:
«Pse zëmrën e bëra folc dashurie,
S’ka vënd për urrejtjen që është si hie».
Samirë që foli i miri Behlul,
Kur pa nj ë të ditur që nj erit iu sul.
- «Të ish që ta njihte ky mikun vërtct. S ’do hynte në luftë me aimikun e vct.
RRËFENJË
Dikush kallm shcqcri na kish në tcpsi,
Ndaj sillej vërdallë ku kish myshteri.
I tha një të urti në fshat te një shesh:
- «Merr kallmin pa paret m’i jep kur të kcsh».
Thaburri i mënçur, nga zëmra i gjallë:
-Një gjegje që duhct të shkruhet në ballë -
«Ti s’do ta duroje vonesën, o xhan,
Por unë duroj-o në s’pata. kallam».
S ’gjen kurrë te kallmi të ëmblin shcqer, Kur prapa ke thumbat të hidhur zcher.
RRËFENJË
Emir’ i 1 Iotenit i fali një hcrë
Një pctk të mëndafshtë njëburri të ndjerë.
Nga slicndi ky çclct si gonxhct n’agim,
Vr.h pclkun, pulh pi incin dhc llcl mc ndcrim:
59
Poeti e nxjcrr kclc krahasim nga njc lodcr qc luhcj nc Iran mc top llastiku, cili hidhcj sa andej kcndej ncn godiljct c njo stapi cjc mhantc lojtari nc doro
(Shqipcronjcsi).
242 Saadi Shiiazi
dMt , 2! lW" argd,onJëse organizonin të pasurit persianë: në

vob ktë f ", am Shtr0"in n’°b0,T S0fra rae Siellë për njerëzit c vobek e. Kur jepte shenjë , zot, i shtëp.së, hapej porta dhe rrëkeja c të
vobektcve, qc pnsmn jashlë, derdhej në obon- në drejtim të sofrës. Tashti
Filionte komedta: potere, grushte, shkelme sharje, o burra kush të mirrte më
pcrpara. Fundt? Nga 100 vetët, vetëm 10 të vobcktë arrinin të derdhnin në
avetat C tyre lengun e sofrës bujare (!) P„ ,ë tjorët largoheshin duarthatë
dl ekokcçare, tepercjellurnga ët qeshurat e buja.il dltc lc mic|ve lë lij lëcilël
ndtqnm qe nga ballkoni zhvillimin e komcdilii. (Shqipëronjësi).
«Ka hie kafiani i mbretit me nam, P°r shumc më hie ka petku që kam.
Fli shtritur në dherin kur s’qënke në lak, Dhe dherin e këmbës mos puth për jatak!»
RRËFENJË
Nj’i varfër në sofër vcç qepë na kish, Nuk njihte si tjerët byrek edhe mish.
- «0 skllavi i rrotës - dikush na i tha - Shko, gjcllë të marrësh nga so fi'a-jama».1
H°dh petkun... dhe duart i zgjati matanë... Por petkunja grisën dhc duart ja vranë.
Dëgjova që thoshte- dhe lotët si gjak: - «Ç’të bëj kur ti vetë më bie në lak;
Një skllav’i lakmisë vret veten e ti,
Q> sh sot buk e qepë dhe zot në shtëpi».
Kulaçi prej elbi me krah kur c nxjerr, Nga sofi e bujant më ngjan më sheqer.
Sa i hidhur qe mbrëmc, ah, gjum’ i zuzarit, Që veshët i mbajti nga sofr’e bujarit!
Kam fjalën për sjellje, vyrtyt cdhe ndcr, S’kam fjalën për kuaj, 2 për luft’c hyncr.
Kur epshin e brëndshëm ma paskc amiik Njeriut të huaj ç’i sulesh vërtik?
Ata që nuk mposhten nga epshi katran, Nga forca kalojnë Rustem edhe Sam.
Me shkopin e trashë zbut epshin vramuz! Ç’më mas mbi armikun të rëndin topuz?
S’do trëmbej prej tejc anniku trimosh, Kur s’komkc fitoren mbi cpshin sarhosh.
Ti je si qyteti, ke murg c vampir,
Ti vetë jc mbrcti dhe mëndja vezir.
Vampirë krenarë në tëndin qytet Ke cmirën, lakminë dhc profkat që shct.
Përkorja dhe droja: të lirëbujarë,
Lakmia dhe epshi: hajdut’ e kobarë.
Kur mbreti lamashët m’i mban mc pekul, Nga zëmrat e mira gëzimin c shkul.
I 'isnikët arabc dhc pcrsianc shëtisnin kaluar mbi kuaj të bukur, të cilët i /bukuronin mc stolira t’arta. (shënim i shqipëronjësit).
Ç’jan’ epshe dhe profka, lakmi e nakar? Si shpirt brënda trupit, si gjak në damar.
Po qe sc mëkëmben kaq forca armikc, Ndërkrehen dhe t’ikin nga dora çclnike.
Lakmisë dhe cpshit s’u mbetct më dhëmbë, Kur forca e mcndjes të jctë si shkcmb.
Kur prijsi armikut dot frcrin s’i vë,
Nuk bchet i parë, se hasmi s’e lë.
I ë flas dhc më shumë nevojë nuk shoh, Mjafton dhe njc shkronjc, kur shpirtin ta ngroh.
KËSHILLË
Nc çip tc përkorjes si mal kur qëndron,
Me hovin e shpirtit ti qiellin kalon.
Kush mban si scdefi kaq pcrle në gji,
S ’hap gojëpa derdhur mbi shokët inxhi.
244 Saadi Shirazi Gjylistani dhe Bostani
Po grive kaq shumë, ti veshët i qcp,

Po qc se s’mbyll gojën, kcshilla nuk shkrep.
Po folc me dallgc dhe frymë pa marrë, S’merr mjaltin e cmbël nga tjerët foltarë.
Nuk thuhct një fjalë, goditur po s’qe,
Nuk pritet pëlhura kur matur s’e ke.
M’i mirë gjykimi që t’ëmbël sjell pas,
Sa gjegja çapraze që thuhet në ças.
Mc fjalën njeriu nc shpirt u pcrsos,
Ti vetenmc fjalcpse vallcnjollos?
Pse hcshtc, gjë s’humbe, je prapc i naltc, Mc nder nj ’ iskër myshku sc pirgu mc baltë.
Mos bëhu si llapës që flct sa për dhjctë,
Një fj alë na thuaj, por mj altë të j etë!
Kaq shtiza na hodhe dhe tëra më kot,
Je djalë i mënçur, hidh njëzë dhc plot!
Pse vallë mënjanë më thua një fjalë.
Që sojc do zverdhcsh në shcsh po të dalë?
Kështjellë sckretesh ke zëmrën në gji, Kujdcs se i hap dcrën fajkoit lufgji.
Ndaj trimi i mënçur, kyç gojën e s’flet,
Se shoh që qiriri nga goja u trct.
BILBILI I ADUDUD-DULA-S
I bir’i Adudit aq shum’ u sëmur,
Sa mbretit nga brcnga mendimi iu çthur.
Këshillë i dhënka Adudit një murg:
«Çoi zogjët c gjor’ që dergjen në burg!»
U thyen kafaze, i thyen kuvli...
Kur hapet hapsana në prangë kush rri?
Te qoshk’i lulishtes na mbet një bilbil, Që ishtc i famshëm për këngët në prill.
Kur djali një tlilë rrcth kopshtit i ra, Vcç tija tc kopshti zog t jclcr nuk pa.
I tha duke qeshur: «bilbil-o gjyzar! Nga goja ti mbete në burg o qyqar».
Si qumështpi hirrën kur burri ja sjell, Xanxareja qumështin si hirrë e vjell.
Mc grua të mirë jeton si manare,
Por Zoti të ruajt prcj gruas xanxarc!
Bilbili që pranë ka galën maras,
S ’ka tjetër vcç t’ikë nga burgu kafas.
Prandaj nëpër botë ti bridh si mjerush! Po s’bërc si thashë, rri digju në prush!
Më mirë udhëtimi se grinda n’shtëpi. Më mirë jc zbathur se çizmet burgji,
Në burg të kadiut më mirë më je Se pranë shtëpisë në mjergull dhc rë.
Në odat e tua gëzimi s’ka vënd,
Kur zër’i sat shoqe c mbyt zërin tënd.
GRUAJA E MIRË DHE GRUAJA E KEQE
Një grua e bukur që skuqet kur flet,
Të shoqin c varfër e bën si një mbret.
Si mbrcti ti jctën kaloje mbi dhe,
Se shok si do vctë në gjitë më kc!
Psc brenga heq ditën, hiç brengë mos ki,
Se natën ke shoqen ballsam mu në gji.
Ke shoqcn besnike dhe çerdhcn të ngritur? Urata e zotit mbi ty paska zbritur.
Amvisa e bukur pa ndot e pa faj,
Vet është parajsa për shokun c saj.
Qëllimin e zëmrës anrin veç ai,
Që zemër c se shoqes lëfton si e tij.
A është e dlirtë dhe gojë-shcqer?
Shih dritën e bardhë dhe hijet i lcr!
Një grua e mirë, të pashmes ja shkon,
Sc lrojtjapa grindë shëmtimn’ e mbulon.
Kurbatka i ka marrë të folmen si mjaltë Persisë që është përbrënda si baltë.
Bajram ngjan mërgimi për t’urtin njeri,
Që grua me xhinde na ka në shtëpi.
Kur fjalën e burrit s’ e futka në vesh, Ahere i shoqi çitjanet pse s’vesh?
Kur zuskën budalle si grua ke pranë, Mos thuaj umartova, thuaj: gjetabelanë.
Kurkilen e elbit s’tamban amanet, Hambarin c grurit ma qaj mc lezet.
I lumtur kush gruan e ka deli fcmër, Tëdlirlë ngadora, tëdlirtë nëzemër.
Një zuskë që niset1 për trimin jaran,

I thuaj: tët shoq, moj, ma nxi me tigan!
Kur kjo t’i nënqeshë dikujt që s’e njeh, Ahcre mos thuaj: j am burrë, s ’j am pleh!
Kur sheh që kjo dridhet si gjethja në plep, Mendim të patundshëm mos prit, se s’të jep!
Shpëto nga kjo grua, në Nil shko e bjer! Më mirë i vdekur se gjall’e pa nder.
GËNJESHTARËT
Kur sheh që një djali po i thonë ca horra: «Ne jcmi të shënjtë, të dlirtë si bora»,
E di ku synojnë zuzarët shpirt-hon?
Që t’hidhet në sofer ai q’agjëron.
Ndaj dhëntë hurmave veç kockat u hanë... Se vetë hurmatë të kyçura janë.
Ndaj demi i lidhur lëpushkën na ngrin, Scgjcr te susami litari s’arrin. 2
Dilberi të nxin... tëbën si lapcr;
Sliko, ndreqc shtëpinë mc gruan sheqer! 60 61
RRËFENJË
Na ishte një djalë mc dijc c gjykim,
Që tundtc faltoren kur mbante fjalim.
I ndjcrë, i drcjtë, me nder i vulosur,
Kish rrembat e faqcs si shkrim i përsosur.
I dinte pënnëndësh fjalor, gramatikë,
Por vcç në shqiptimin çalontc një çikë.
Belban ish nga goja levcndi djalosh,
Kështuzë që fj alën të shkoqur s’ e thosh.
I thashë njët’urti - një shpirt turfanda- «Që dhëmbct e parë akcili s’i ka».
Nga fjala e vrazhdët më skuqet ky burrë: «Çapraze dhc dokrramos thuaj më kurrë!»
Ti vctëm një cenë te djali na pc,
Por kaqë të mira ku vallë i le?
Në ditën e madhe, kush hijet shëkon S’do shohë dot Zotin që dritën vështron.1
Të mënçmin e mprchtë, me shpirt si zambak, Që këmba n’ujë i shkaka veç pak,
1
Dila e madhe: dita e gjyqit në jetën tjetër... Sipas Islamit, besimtarët e mirë do ta shohin Zotin në jctën c përtcjvarrit. Poeti ua heq këtë të drcjtë njerëzve që gjatc jctës tokësore kënaqen
dukc folur për të mctat dhc cenct që kanë të 1 jcrët. Këta njerëz që vështrojtië velëm hijet, nuk kanë hundë të sodisin Inikurinë e Zotil, i oili, sipas poetit vështron le njcriu vctem anët e
mira, clrilal, (Sluiipëionjësi).
60
Niset - stoliset, pispilloset (Shqipëronjësi).
61
I e mbyllurit e gruas dhe përjashtimi i saj nga çdo veprimtari shoqërore në Lindjen feudale pat krijuar bazën për lindjcn c marrëdhënievc seksualc të kundranatyrëshme në
formën e dashurisë me djemt e bukur (dilbera). (Shqipëronjësi).
250 Saadi Shirazi Gjyhstani dhe .Bostani 251
Pcr një të rrëshqitur mc gj ëmb mos e thcr, Sc t’urtit na thanë: bylyrin ti merr!
Pa gjëmbat që thcrin nuk gjen trandafil, Psc vuan mc gjëmbat, ti lulet mbështill.
Kush është nga zcmra katran cdhc pleh, Palloit të bukur vcç këmbët i shch.
0 vetull-bunacë, ndriçimi të vlen,
Pasqyra e veshur62 asgjë s’të rrëfen.
Mcrr rrugën, që kurrë s’të çon në mjerim, Jo shkronjën që gishtinm’i vëke si trim!
Ç’më shohke të metën që tjctri na ka,
Pa parë më parë ti tënden si tra?
Ti turpet e botës, o trim, mos zbulo,
Lër turpct c botës, të tuat shiko!
Një prehër përlycr63 ç’ta rrahim si pis,
Kur prehëri ynë vjcn era gjiris?
Mos thuaj për tjetrin: je dreq i pashëmbëll, Që ti të na tundesh se vetë je ëngjëli!
Mc parë shporr vetë të ligën si shtrigë, Pastaj thuaju fqinjve mos bëni të ligë!
Zër veshët sa herë që dokrra dëgjon!
Mbyll sytë kur tjetrin pa rroba shikon!
Pse qënkam me njolla, ti kotë mos pall,
Bcj kcq a bëj mirë: jam vctë hamall.
Për njëzë të metë që gjckc tc nc,
Virtyti i bujshëm s’groposct nën dhc.
Si hasmi i Sadiut që vjershën i kqyr,
Mc gojë thur lavde, por brënda qymyr.
Ngakaq hollësira asnjëra s’e bind,
Një shkronjëz të shohë ndërkrehct si xhind.
Çdo vetull që shohim nuk është si harg, Fëstëkut haj’ thelbin, bërthamën hidh larg.
TOGRULLI DHE PAZVANI INDJAN
Një natë tetori Togrulli mc nam Shkoi pranë një roje që ishtc hindjan.
Nga bora dhe cikma që t’tundte si tel,
Pazvani po dridhcj si ylli Suhel.64
Gufoi Togrulli si det në tallas:
«Të t’jap ty kaftanin ta veshësh në ças,
Te ccpi i kullës prit pak, o pazvan,
Të çoj me një djalë të timin kaftan!»
Ndërkohë na fryvi një fllad pranveror...2 Dhe mbreti na hyri në qoshk mbretëror.
Një vajzë perrizë na kish në harcm,
Sa hindas pazvani i dolli nga mënd’.
62
Pasqyrc e vcshur: jo e shkëlqyer, jo e ndritur. (Shqipëronjësi).
63
Prehërpërlyer - ai që qa marrë kontakt seksual të paligjëshëm. Simbas ligjit t’Islamit, ata që kapen duke kryer bashkitnin seksual të paligjshëm ndëshkohcn (po të jenë bcqarë) tne
rrahje (100 shkopinj); kur akti të jetë kryer nga njerëz të martuar, ndëshkimet janë shumë të rënda dhe të pamëshirëshme. Le të shikojtnë se si poeti godet njerëzit e ligjit fetar, të cilët janë
zbatonjës të zellshëm të ligjit kur është puna për të ndëshkuar fajet që bëjnë të tjerët, kurse ato të tyrc që s’i lan as ujët e detit, i mbulojnë mc mjeshtëri ose nuk i shikojnë farc, dukc kujtuar
se ndërgjegja e tyrc është një burim, prej tëeilit vrion vetëm uj'i kulluar... (Shqipëronjësi).
64
Suhcl (arab) = Ylli kanopus. Me këtë emër arabët e quajnë një yll të vogël mbi qicllin c gadishullit arab, i cili vezullon më shumë nga yjet e tjerë. Ata bcsojnë se me vezulUmct dhe
dridhjet e tia ky yll u jep ngjyrat e ndryshme kokrravc !ë pcmëve. li lë vilict rc se si për të karakterizuar gjendjen c një të injcniari lë nalës, pocli piadornjë krahasim lë nxjcrrëpo nga
ambienli i natës (ylli), (Slu|ipi;ronjëM)
Pazvanit kaltanin ja zuri veç vcshi,

Por, pse ish fatnxirë, në trup nuk e veshi.
Sikur si mjaftonte të ftohtit acar,
Po na cdhc pritjcn q’c digjte si zjarr.3
Po mbrcti harroi, në gjumë na ra,
Kur drita na fcksi, pazvani i tha:
- «Harrove që isha përjashta në fushë,
Se mbrëmë Agushen4 ke puthur në gushë.
Ti natën më tunde me këng’e dëfrime Ku di ti në ç’brengë kalon nata ime!»
Karvanit, që gjellën po zjen ndër kazanë,
Ç’i bëhet pse unë po ecij mbi ranë? 5 65
Ata që na flenc si mbretër në tënda,
Ku dinë si digjcn t’urishmitpërbrënda?
Ti crdhekaluarmbi deven’ si mal,
Ti s’di që këmbsori po vritet mbi zall.
Në kosh të devesë ti fli dhe bën pallë Dhe i zoti devesë të mban kapistallë.
Ç’jan’honet dhc rana dhe mal e dcrvenë... Ti pyet këmbsorët që prapa na mbenë.
Ti mbaje pak lundrën, o zoti në bujë!
Se njerëz të mjcrë po mbyten në ujë!
O djem, si veriu, qëndroni ju pak,
Sepse ky karvani ka plcqë pa gjak!
MBI PLEQËRINË
Ka kohë,... kur isha i ri si vcri,
Dëfreva një natë me shokët e mi.
Bilbila nga zëri, si lule nga faqet,
Me zhurmën çapkëne nam lamë në lagjct,
Një burrë i thyer na ish afër nesh,
Kish brcdhur kaq vise, kish parë rrcbcsh.
Nga dredhja c rrotës, ah, floku si natë,
Si ditë i qe bërë plakushit të ngratë.
•>dhc picgntism gjellcn, kursc shokcl c tyrc qc ccin nc kcmbc vazhdojnc cdlic 11 uj’.cn ncpt’i shkrctfclirdn c nxchlc. (Shqipcionjcsi).
65 llad pranvcror në stuhi?... Po. Mbretin cpresin në harcm kaq vasha xharijc dhe maroze të bukura. Parfumet c tyrc ledhatojnë si fllad i pranverës ndërgjegjen e zotit të tyre dhe e
tërheqin këtë drejt haremit. (Shqipëronjësi). 1 Arabët thonë: pritja (të presësh një njcri në një vënd të caktuar) është zjarr. (Shqipëronjësi).
Agushe — emër vashc. ICëtu cmri i marozës së pcrkëdhclur tc l'ogrullit, s Udhctarël që janë kaluar arrijnë shpcjt në stncion ose nc këndin c dëshëiunr
«0 plaku i moçëm, - i tha një djalosh - Në zgavrën e brengës psejetën ta shkosh?

Ti kokën nga gjuri ma ngre, o plakush,
Ti ec’ me të rinjtë të bëjmë xliumbush!»
Çon kokën përpjetë ky jetë buxhaku,
Shih ç’gjcgjc i dhënka-një gjegje prej plaku:
- «Kur cr’e mëngjezit na fryn në lulishte,
Ka hije të tunden të njomat shclgjishtc;
Një bimë do tundct sc është e re,
Sc po të zverdhohet na bie përdhë.
Vcç vcrës jcp erë kavaku i gjatë;
Kur mplakct rëzon-o dhe gjethcn e thatë.
Tash uli ju djemtë në soffën me famë,
Se nc të dy duart nga sofra i lamë!
Mbi flokët si korbi dëbora më ra,
Ç’të endcm në kopshte si zog, o vëlla?
Palloi i bukur na tundet si mbrct,
Nga korbi pa krahë çë naze më prct?
Hambari i ynë kah sosja po vjen,
Por gruri i juaj tashti po shpërthen.
Lulishteja imc, ah, veskun ka humbë, Zambaku i vyshkur nuk bëhet më trumbë.
Burbuqja e buzës vcniti vërtct,
Kurdjelli vcnitct: nga sytë humbet.
Nga fajet më duhet të qaj foshnjërisht,
Jo jctën si foshnjet ta shkoj miturisht.
Më mirë është vdekj a - na tha nj ë Lukman, Se rrojtja c gjatë me fajc katran.
Gjersa të na zbardhet flokziu bcqar,
Plakush kokëbardhi ka hyrë në varr.
Vaj, vaj, se ç’më iku kjo jcta zambak,
Dhe grimza që mbeti do ikij pas pak!
Çë iku në faje nuk kthchct më dot,
Po s’dite, dhe mbetja të ikën më kot».
Kur ke kryegjënë, fitimn’e ke pranë,
Kur humb kryegjënë, ke humbur davanë.
Mundohu se ujët e ke gjer në bcl,
Se nesër rrëmbesa përsipër të del.
Gj ersa më ke sytë derdh lotët rrëkc,
Lyp ndjesë tashtizë që gojën ma kc.
Tashti lyp të falur për faj et e bëra1,
Jo nesër kur gjuhën ta presë gërshëra.
1
l’ri lnjcl r kryci a nr (Inn Ir i\jciiv/imil. (Shqiporonjivsi),
Mos humbni jujetën më kot në shtrëngatë, Flori është jeta dhe koha si shpatë.
1
Saadiu ka pasur shumë armiq në radhët c bujarisë persiane, të cilët arritën gjer n’atë pikë sa t’i mohonin edhe talentin e tij. Për ata Saadiu ishte një «rebel» që
profani traditat e «shenjta» të poezisë persiane, që mbështeteshin mbi lëvdatat që i thureshin oborrit mbretëror dhe fisnikëve t’Iranit. Duke mos pasur tjetër mjet veç
fjalës në luftën kundër armiqve të tij të fortë, poeti ngandonjëhcrë shkon aq larg sa bije me dashje në vetëlëvdata. ICëto vctë- lëvdata të lejuara nga një njeri si
Saadiu, që hodhi poshtë të gjitha grishjet që i bënë për të marrë pozita dhc rytbcja të shkëlqycra dhe që përqafoi jetën c thjcshtë dhe pa bujë, trcgojnë - në qoftëse
poeti i ka përdorur vërtet këto si mjcte luftc- sc sa të shumtë e të fortë duhet l'i ketë pasur pocti armiqël dhcç’dhcmbje duhel t’i kenë shkakluar këla poctit lë varfor.
(Slu|ipëronjësi).
256 Saadi Shirazi Gjyiistani dhe Bostani
Nga «Kul-lijjati»
MBI «BOSTANIN» 1
Çdo radhc c Bostanit shcmbllen si mbulcsc Ehcdhurmbi faqen e vashc-rrufesë...
Ncn shkronjën e zczë çë gjëra më ke:
Si mikjapas pcrdcs, si shiu në re.
Ndaj fareSadiunukndjcnzagushi Sc prapa pcrdesë gjen kaq bukuri.
Me fjalët kuvëndin me zjarre e mbush,
Por fjala, si zjarri, ka dritë dhc prush.
Pscm’hidhcn anniqët, i ngiysur nukjam: Këta i djeg zjarri i gjuhës që kam.
KONTRAST...
Ç’të fshchta njeh ky qicll pa mbarim Dhe yjct qc ndriçojnc në vallzim.
Një rri mbi fron dhe tjetri rob i gjorë, Dikush lypsar dhc tjetri ka kurorë.
Një rron në gas dhe tjetri dhëmbjesh qan, Dikush fatlumë, tjctri fatkatran.
Dikush pallat, kasolle ka një tjetër,
Një vcsh mëndafsh, tjctri petk të vjctër.
Ai - i pasur, ky - skamor pa fat,
Ai - mjcrush, ky njcrëz shtyp e çvat.
Shëndct ka njëri, tjetri na lëngon,
Ky vyshket, mplaket, tjctri lulëzon.
Një është shpirtsheqer dhe ka virtyt,
Dhe tjetrin gjol’i vesit po e mbyt.
Një s’qahet..., tjctri s’ka as mënd as gaz, Në gjëmë njeri, tjetri pa tallaz.
Dikush s’mendon veçkëngë dhe pushtet, Dikush më s’di vcç rrojtjc për ebct.
Dikush kaq lok’c delc na ka zënë,
I )ikujt ah, fali pnmgat i ka vënë.
258 Saadi Shirazi Gjylistani dhc Bostam 259
Dikush si lule qesh nga ngazëllimi, Dhe tj etri po përpihet nga mj erimi.
Dikush zengjin, me thas’ i ka florinjtë, Dhe tjetri s’ka të mbajë çiliminjtë.
Dikujt vravashk’e fatit i llapsin.
Dhe tjetrit ditën reja seç ja nxin.
S’JAM LYPËS...
«0 Sadi, më thonë bota, psejcton në varferi?
Ke burimc... që s’të lënë që të heqësh lemeri.
Ti mc vjershën mbretërore more bujë si një mbret, Pse të shtypin kështu vallë breng’e vojtje pa kufi?
Kaqë mbretër të lëvdojnë, kaq visare po të vijnë, Nuk e di se pa visare do kesh lotë edhe zi?».
Shumë thonë se sqifteri rron më mirë se simurgu,66 Ai kërma ha përditë, ky të ndotë s’qas në gji.
S’do tëndodhë kjo tek unë, te sovranët s’do të shkoj S ’do të endem nëpër portat si lypsari duaxhi.67 68
Dhc gjilpërën po të lypësh, sikur ule përmbi gjëmba, Çdo e lypur nëpër mbretër është tuip e lebcti.
LETËR MBRETIT...1
Mcndoj se s’e di madhëria Ç’po heq ky i nxiri vëlla, Ç’hynere po bën qcveria,
Me forcë i shesin humia.
Fëmitë rrëmbejnë hunnatë,
Ç’po heq ky llauz fukara! Memuri që mbledhka paratë Na qënka një turk2 pa allah.
I thonë: psc s’del në mëhallë? Ç’ipolli të ziutvëlla!
S ’ guxon që nga porta të dalë, Shallvare të blejë më s’ka.
66
Një mot nc Shiraz prodhimi i hurmave të shtetit u qc shilur me forcë dhe shumë shtrënjtë pemëshitësve të vegjël të qytetit, një ndër të cilët ishte dhe vëllau i poetit. Pasi dëgjoi
ankesat c të vëllajt dhe të pemëshitësve të tjerë të kryeqytetit, Saadiu mori një copë letër dhe shkroi vargjet e sipërme të cilatja dërgoi mbretit. Letra - si thonë - bëri efektin e
duhur. Si qeshi njëcopëherë mbreti, dha urdhër që të anullohej vendimi i qeverisë mbi shitjen me forcë të hurmavc ndër pemëshitësit e vcgjël të Shirazit. Fakti se i vëllai i
Saadiut ishte një pcmcshitcs i thjcshtë trcgon sc pocti jo vetëm që nuk duhet të kctë trnshëguar ndonjc pasuri nga i ati, por s’duhet të ketë qënë as cdhc nga dcrn c Inrtë.
(Shqipëronjësi).
h i rq i l N cl xl u i k ë i s h i n n 'a t ë ko h ë zo t ë i i l c v ër l d ë i ’ l rn n i t . ( S h q i p ë ro n j ës i ),
!
Simurg (persisht) = zog imagjinal që mbahct si simbol i pastërtisc trupore dhe morale.
68
Duaxhi = ai që i drejton lutje Zotit për shëndctin dhc lumtërinë c mirëbërësit të tij. (Shqipëronjësi).
260 SaacJi Shirazi Gjylistani dhe Bostani 261
KËNGË 69
Vcç mc shpresën e agimit e gdhij natën në mundim, Ndofta mikc erën tënde më sjcll era në agim.
Çudi, drur’i dashurisë s’po jep pemët qëpres unë, Ndonse dcrdhct posi shiu mbi të lot’i mallit tim!
Pragun tënd moj mikja ime, si ta lë, moj, as më thua, Kur s’më lënë të largohcm, të degdisem në mërgim?
Ti mc pallën moj, të ndarjes scç më vravc, seç më
humbc,
Tashti eja, zëmra imc, falmë jetë pa mbarim!
Se sa ditëbëra netë në kët’ ëndër kaq të ëmbël:
Qëme ty, moj, tëbëj netëtposi ditë me shkëlqim.
Faj e tuipe a kam bërë që s’më flet me mall të falshëm? E ç’të bëra që kërkoke të më tretësh në largim?
Dhc pse qënkc e pabesë, për ty lutcm nat’e ditë,
Dhe pse s’paskc dashurinë, të kërkoj me mallëngjim.
S’do pushoj duke kënduar dashurin’emikes sime, Vetëm vdekja do ta mbyllë këtë gojë në shëfrim.
Pse këndoke gjithë jetën këtë këngë, o Sadi,
S’kafund fjaP e dashurisë, s’katë shtemr ky burim.
MIKESHËS...
Ti që thua s’ka më dhëmbje Se sa ndarjanga mikesha!
Kur ke shpresën e takimit, Dhëmbj a bic shpejt nga pesha.
Bota duhet që të tundet Nga kaq lotë që derdh unë; Por ç’e do se kur qaj unë, Botabën të thellin gjumë.
Loti-ngjyrë i qepallës,
Pëimbi faqet si shafrane Shkruan të zëmrës historinë, Ç’i do fjalët, moj xhananc?
Hodha gur mbi tëpamëntët,
1 pamënd u bëra vctë;
Por ndëshkimi që po vuaj Para fajit ësht’i zbctë.
O moj erëz e veriut!
Po të qc se piqem prapë, Qoft’ uruar ajo zonjëz Që mundime s’do më japë!
Shpesh te muri kaloj ditën Brenga zëmrën kur ma brcn;
Për rrëfim', vënd më të mirë Se nga muri s’ke ku gjcn.
I I II linpjn o zcnircs, riëlim i l'njcvc (Slu|ipcmnjc.si).
69
Kënga ose gazeli persian që përbëhet prej 8-20 dyvargshesh (distiktesh) në të cilët vargu i dytë rimon me vargun e parë të distikut lë parë, ëshlë një inovacion i Saadiut,
i krijuar mbi bazën e gazclit arab. Këngël janë krijimet c para artistikc të Saadiut, të shkruara kurpoeti ishtcdjalë i li (SIKJiporonjcsi).
Në do mjalt’ ergjënd të bardhë, Asohere duro thumbin!

Dhe për hir të buzëmjaltcs,
Mba mbi kokë Bisitunin.
Si vlastar të hidhet shtati, Shtatselvi, moj, plot me nure, Nënë kupën që vërtitet,
S’e ke shoqen, moj manure.
Ti selvis’i shëmbëllen, moj,
Por selvia s’mund të ecë,
Ti mehënën shëmbëllen, moj, Vcçsc hëna - është memece.
Mos më shaj në humba mëndjen, Se s’ gj en hënë pa lëngatë, 2 As dhe trandafil pa gjëmba,
As dhe ditë pa njënatë.
Kur s’të kam ty në parajsë,
S ’më shkon vera ndër lëndina3, Mu në ferr të jem me ty,
Pllad më dukct suferina4.
O Sadi, - më thonë sholcët - Ngrije tëndën te lulishtja!
2
Mc ijalën lëngatë duhet të kuptohet lë ngrënët c hënës, zvogëlimi i lëmshit të hënës gjatë kalimit të fazavc të saj. (Shqipëronjësi).
•' Vera, qumështi dhe mjalti gurgullojnë nga krojet prej floriri... janë elementë përbërës të parajsës myslimane. (Shqipëronjësi).
4
Sipas përshkrimevc të kuranit në fcrr fryjnë edlie crëra shumë lë ftohia. (Shqipëronjësi).
Trandafilen që lyp unë Nuk e ka trandafilishtja.
Trandafilemoj ebukur,
Që ke nam mbi lulc shumë!
Mijë vjet behar të bëjë,
Ti më s’gjen bilbil si unë...5
» Në kuplim lë dusluii isë së çillëf që ka poeli për Irnnclalilon. (Shqipëronjësi).
SIIENIME
Adud (A dud-ud-Dula Ebu Shuxha Kuba Khosrev): I katërti nga sundimtarët e dinastisë persiane Ali Bujek. Mbas
vdekjcs së Xhevhajt tc tij Imad-ud-Dula simbas testamentit tc këtij të fundit qe emcruar sundimtar nc Fars, kursc
një vëllaj i (ij n’Irak. Është një nga sundimtarët më të çquar të dinastisë Ali Bujeh. Bëri shumë për zmadhimin dhe
zbukurimin c kryeqytetit të mbretërisë së tij Shirazit. Vdiq në vitin 9S2, mbasi sundoi 14 vjct si sundimtar i pa
varur.
Afrasjab: Mbrct përrallor i Turkcstanit.
Alcksandri-a: Qytct brcgdctar i Egjyptit, thcmeluar nga Aleksandri i Maqedonisë. Vëndasit e quajnë Iskenderijc dhe
Lekën: Iskënder.
Ali: I biri i Ebu Talibit, njcriu më i afërm i Profetit Muhammed
dhe dhëndërr i tij; është i pari që përqafoi doktrinën e Muhammedit. U edukua nga vetë Profeti në frymën e dashurisë
për idcalct e Islamit dhc t’urrejtjes «së të mirave të jctës tokësore». Mbas vrasjcs tragjike të Khalifit të trctë Osmanit
(644-656), qe zgjedhur Khalif. I çpallur Khalif në një pcriudhë nga më të turbulltat në historinë politikc të Islamit,
gjatë gjithë kohës që qëndroi në postin e profedt, iu desh të lëftontc kundër ambiciozit Muavijc, i cili udhëhiqte në
Damask, partinë opozitare t’Omejadëve, që ish kundërshtar shekullorë e familjes Hashimite të profetit, së cilës i
përkiste dhe Aliu. Qc vrarë në xhaminë e Kufës më 661 në një atentat që i bënë një grup komplodstësh Kharixhitë
(ckstremistët). Gëzon nderimin e të gjithë botës myslimane, sidomos të frakcionit mysliman të Shiitëve, të cilët
n’Alinë shohin të vetmin mëkëmbës ligjor të Profcdt. Njohuria e dj c thellë në çështjet c filozofisë islamc, thjcshtësia
c dj në jctë dhe trimëria e dj janr b('rë provcrbialc në lëgjithë lindjcn myslimanc.
Amr Lcith: (Amr ibri Leith): Është i pari mbret nc kuptimin e fjalcs i dinastisë persiane të Safaridëve. Mbas vdekjes së vëllajt të tij jakub, qc njohur nga Khalih i Bagdatit si
sundimtar i krahitiave Khorasan, Seistan, Gazna, Mazanderan dhe Farsistan, të cilat sa për sy e faqc quheshin. krahinë e Khalifatit arab. Duke lakmuar të pushtontc edhe
krahina tc tjera dhc të çkëputej përfundimit nga Ivlralifati, qe drejtuar nga Azia Qëndrorc. I urdhëruar nga Klialih i Bagdaht sundimtari i viseve f Azisë Qcndrore, Ismaili
i Samanidëve të Buharasë e prid me luftë Amrin, e theu, c zuri rob dhe ia dërgoi Khalifit në Bagdat (893 e.r.) i cili e hodhi në burg, ku vdiq, i vrarë ose nga uria.
Atabck: Titul.1 i sundimtarëve të Krahinës së madhe Fars (Farsistan) fIranit, që kishte si krycqytct Shirazin.
Axhcm: Kështu quhct shumë herë Irani nga popujt e Lindjcs tnyslimane.
Azcr: Simbas Kuranit: Ishte i jati ose i ungji i profetit Ibrahim
(Abraham). Duke qenë skulptor i shkathët, bëntc idhuj të bukurprej mermeri, të cilëve u falej si t’ishin perëndi. I grishur nga Ibrahimi që të hiqte dorë nga kulti i adhurimit
fidhujve dhe fi falej «Zodt të Tokës dhc të qiejve» ai qc zemëruar shumë dhe kur Ibrahimi thcu n’altar idhujt, ai u hodh nga ana e armiqve kundër të birit. Simbas gojëdhanës,
ai qe bashkuar me tiranin legjcndar Nemrud (Nemrud), i cili hodhi në zjarr Ibrahimin. Për këtë qe dërrmuar kcq nga Zod, me urdhërin e Zotit një biskonjë i hyri nga veshi mu
në tru dhc Azcri vdiq me mundime të mëdhaja.
Azis: Epitet përJusudn e bukur fEgjyptit, i cili arriti të bëhej ministër
1 thesarit n’Egjypt. Mc fjalët«... dhe do të sjellja një plaçkë pa kimct përpara Azizit», Saadiu bëri aluzion te fjalët e vëllezërve tëjusufit, të cilët, duke i paraqitur në kohën c zisë,
vëllajt të tyre të panjobur — tashmë ministër i thesarit n’Egjypt — disa plaçka për fi çkëmbycr me drith, i patën thënë: «Të kemi sjcllë clisa plaçka, që s’kanë fare vleftë, por ti
trego shpirtmadhësinë tënde». (Shif «Jusufi»).
Bagdad: Qytetn’Irak, i l.hemcluarnë kohën v Khalifil lë dytë Ahbsisidë, Mansur (shckulli VII). Duke CKMU* kryeqylri i Khalilëvc abbasidë, qc bërë shpejt një qytct i madh,
i bukur dhc mc rëndësi të madhe ekonomike. Ishte qendra kryesore c kulturës arabe, e cila arriti lulëzimin e saj të plotë nc kohën e Khalifit Mcëmun. I pushtuar në
njëqind-vjetin e XHI-të nga mongolët c FIulag-Khanit, qe çkatërruar që në thcmcl pa mundur që t’arrijë më lulëzimin e dikurshëm.
Në medrcsenë c famshme «Nizamije» të Bagdatit, pat studjuar Saadiu, i cili ka shkruar cdhe elegjinë më prekëse për rënëjcn e Bagdatit.
Bchlul-i: (Behlul Danai): dervish jeremi që ka jetuar në Bagdad në kohën e I Iaruner-Reshidit (shekull IX). Ishte shumë i mënçur. Urrcnte klasën sundonjëse dhe i dilte zot
vegjëlisë. Shkruante me fëngjill në murct e pallatit të Khalifit c tc fisnikëve vargjc që goditnin luksin përrallor të tyre e që trcgonin varfërinë morale të klasës sundonjëse.
Për t’ulur cfektin e fjalës së tij në popull, sundonjësit fisnikë i kishin ngjitur epitetin budalla, kurse populli e kishtc pagëzuar me cpitetin dana — dijctar i urtë. I mërzitur
nga realiteti i koliës së tij shkroi vargje tc këtilla, në të cilat ndihet nota e mosbesimit në jetën.
«Jeta i shëmbëllcn një kandari, i cili gjënë c rëndë (njcrëzit mc merita — shqipëronjësi) e ul poshtë, kurse atë të lehtën (zyrtarët tiranë pa merita - shqipëronjësi) c ngrc
lartë.
Jcta është një dct, që njerinë e gjall'e e përpin dhc e mbyt, kurse kufomën e nxjcrr përsipër».
Bchmen-i: Mbret persian i dinastisë sasanide.
Bamjan: Qytet i ri n’Afganistan.
Ba.sra: Qytet në Mcsopotami (sot n’Irak), i themcluar, si thonë në
kohën e Khalifit të parë mysliman, Ebu Bekr (632-634). Në kohën c Saadiut ka qcnë një nga qytctet më të lulëzuara në Lindjen e Mesme.
Bchrami-i: (Behram-Gjur ose Behrami i V. (421-438) — mbret iranas i dinastisë Sasanidere. Legjendat mbi Bchramin tregohcn në Shahnamenë c Firdeusit, në veprat e
Nizamit dhc n’ato të poetcvc të ijerë. Simbas një lcgjcnde, dukc ndjckur një ditë njc gomar l’cgcr hyri nc një j^yll prcj nga nuk dolli më. Prandaj mori epitetin: Gjur —
gomar i egër. Me qenë sc shumë herë ngrinte tendën në shkretëtirë, u quajt edlie Behram’zsbkretëtirës.
Bisitun: (osc Behisutun); Emri i një mali n’Iran.
Në një shkëmb të këtij mali në një lartëst prcj 450 nga toka Dari I (521-486 para cpokës së rc) pat gëdhendur mbishkrimin c famshëm që tregonte fitoret e tija mbi
kundërshtarët.
Bejlckan: (Bclokan) — Qytet n’Azerbaixhan.
Belkth: — Një nga qytetet më të mëdhenj e më të lulëzuar t’Horasanit, çkatërruar si shumë qytete të tjcrë, në njëqindvjetorin e XIII në kohën c dyndjes së mongolëve të
Xhengizit. Sot është qytct i vogël nën emrin Vezirabad, në pjcsën veriore tAfganistanit të sotëm. Balkhi është vcndlindja e poetit të rnadh Xhelaladdin Rumi — i vendosur
më vonë në Ikonium tAzisë së Vogël, i cili, ka ushtruar ndikimin të madh në letërsinë c të gjithë Lindjes myslimane, gjer edhe në shckullin tonë (i dukshëm është ndikimi
i Xhclaledinit në poezinë e thellë t’Ikbalit, poct «mc gjenialitet të madh» i Hindisë moderne, vdekur më 1937).
Beni Hilal: Vënd nArabi ku banon një fis arab me këtë emër.
Bisitun: - (shif faqen përkundrejt).
Brahim Ilalil: - Kështu quhet në Kuran profeti biblik Abraham.

Simbas legjendës, meqcnëse Ibrahimi i çpalli luftë fesë zyrtare.
Buzurxhmihr-i: Vezir i mbretit persian Nushirevan. Ka jetuar në gjysmën e dytë të njëqindvjetit Vl-të. Persianët e mbajnë si një burrë shteti të mënçur e të urtë, që mbështetcj
në kultin e idhujve, qe hedhur nga mbreti legjcndar Neurod në një stivë mc dru të ndezura flakë. «Me urdhërin c. Zotit» zjarri qe kthyer në lulishte dhe Ibraliimi pat
shpëtuar mrekullisht. Prandaj kur poetët persianë flasin për zjarrin e dashurisë nuk harrojnë ta shoqërojnë këtë me «lulishten e lumturisë», që fiton ai që digjet në këtë
zjarr.
Gojëdhëna thotë se profeti Ibrahim ka qenë bujar, mikpritës e zemërmirë.
Dahhak: Mbret përrallor i Iranit të lashtë, një nga personazhet e Shahnamesë së Firdeusit. Simbas Shanamesë, ai zuri mc forcë fronin e Dranit që i përkiste Feridunit (shih:
Feridun) dhe ftlloi të shtypte popullin. Nga supct c tij duallën dy gjarpinj të mëdhenj të cilët ushqeheshin mc tru njerëzish. Prandaj për t’ushqyer gjarpinjt, Dahhaki vriste
çdo ditë dy vetë nga populli fukara. Nën udhëheqjen e farkëtarit Kava, populli u ngrit kundër përbindëshit Dahhak, e lidhi këtë mc zinxhir dhe ia ktheu fronin Feridunit,
i cili sundoi me drejtësi të madhc.
Dari: Kur përmendim emrin Dari, poetët persianë kanë për qëllim
të fundmin c Akcmenidëve, Darin e. Ill-të Kodomanin (shckulli i III para e.r.) në kohën c mbretërimit të të cilit ndodhi çkatërrimi i perandorisë perse nga forcat
greko-maqcdonase të komanduara nga Aleksandri i Maqedonisë.
David: Mbret i Izraclit dhe i Judcsë (mijëvjeçari i parë para erës së
re), i jati i Solomonit. Myslimanët c njohin cdhe si profet me emrin David. Simbas lcgjcndës, Davidi ishte njeri i mënçur, trim dhc aq i fuqishëm sa hekuri në dorën e tij bëhej
i butë si qiri. Ai ishte farkëtar nga zanati dhe kishte një zë aq të ëmbël sa që, kur këndonte, mblidheshin rreth dj kafshë dhe zogj. Davidit l ngjitën t’ashtuquajturat «Psallmc të
Davidit», një përmbledhje hymnesh fctare që u thirrën në Jude andej nga mijëvjeçari i parë para erës së re.
Dcrvish: - Njeri i varfër, i vobekët. Në kuptimin e saj të veçantë fjala dervish përdoret për të treguar njerëzit asketë, që kanë vcndosur të bëjnë një jetë të qetë shpirtnisht, të
mënjanuar, pa lakmuar pozitë c pasuri. N’Iranin skllavopronar të kohës së Saadiut qe shumë e theksuar prirja për të bërë jetë askete, si shprehje pasive e protestës kundër
realitetit të hidhur të kohës, të cilin e përbënin babëzia për t’u pasuruar, marrja nëpër këmbë e njerëzve të vcgjël, intriga, shtypja e personalitet.it të njeriut dhe shkclja e
parimeve clementare të moralit njerëzor.
Dcrvish në një kuptim edhe më të ngushtë të fjalës, përdoret për të trcguar ata që bëjnë pjesë, «që kanë marrë dorë» në një nga urdhërat mistike flslamit.
Saadiu'e përdor këtë fjalë zakonisht me dy kuptimet c para.
Deti i madh: — Oqeani liindjan.
Dcli i perëndimit: - Dcti Mesdbc.
Dijari Bckir: — Qytct në Mesopotami (sot: në Turqi).

Dbul Ferexh Ibncl Xhcnzi: — Mësonjës i Saadiut në Bagdat:, një nga përfaqësonjësit më të çquar të kulturës islamikc në njëqindvjetorin e XHI-të.
lilburz: Vargmal n’Iran.
Faraon: Titull që u jcpej mbrctërve n’Egjyptin e lashtë. Simbas Kuranit, Faraoni c]ë ka sunduar në kohën e Moisiut ka qcnë më i ligu nga të gjithë faraonët e tjerë.
Feridun-i: Mbret përrallor i Iranit të vjctër, një nga heronjt’ më të çquar të Shahnamesë së Firdeusit. Hipi në fronin e të parëve të vetë me ndihmën e popullit, i cili rrëzoi me
kryengritje përbindshin Dahhak (shih Dahhak). Mbretëroi me drejtësi të madhe dhc punoi për lulëzimin dhe begatinë e vëndit. Ngriti pallate dhc qoshqe madhështorc me
harqe të bukur. Deshi ta ndante mbretërinë midis 3 djemvet të dj, Iraxh, Selm dhe Tur. Mirëpo midis vëUezërve çpërthyen luftra të përgjakshme. Si u vra Iraxhi, filloi lufta
midis Iranit dhe Turanit që vazhdoi shumë kohë, ashtu si përshkruhet në Shahnamc. Në këtë luftë të rreptë iranasit udhëhiqeshin nga Kreshniku legjendar, Rustcm, kurse
turanasit nga kreshniku i tyre kombëtar Pcranvisa.
Firdcusi: (Ebul Kasim Mansur), poet cpik gjenial persian, i madhësisë botërore. Lindi në fshatin Shadah të krahinës së Tusit më vitin 934. Eshtë, pa dyshim, më i madhi poet
i Iranit. Firdeusiu hapi cpokën e letërsisë artistike, t’Iranit, ose, më drcjtë, t’asaj letërsije shumëkombëshe që u shkrua në gjuhën pcrsianc c ngritur në shkallën e gjuhës
leirarc për hir lë Firdcusiut c
cila, mbasi lulëzoi për 5 shckuj mc radhë, u mbyll me Xhaminë (vdckur më 1492). Firdeusiu është poeti që ka ushtruar ndikim në të gjithë poetët iranas e jo-iranas që kanë
shkruar në gjubën persiane, që nga Saadiu e Ilafizi, gjer te Nizamiu dhe gjcr tc Enveriu dhc Khosrevi dhc ndofta, gjcr tc epikët gjeorgjanë ermenas.
Kryevepra e tij është Shabnameja-ja, cpopc gjcnialc dhe përmendorc c pavdckëshmc c letërsisë dhc c gjuhës pcrsianc (Firdeusiu ka përdorur gjuhën c gjallë të popullit dhe
është ruajtur nga përdorimi i fjalëve arabe të cilat i gjejmë mc shumicë te poetët e tjerë). Në Shahnamc, e cila do të thotë «Libri i mbrctërve paraqitct me forcë të pa sboqe
poetike historia përrallore c Iranit (15 mbrctër) si edhe luftrat c persianëve kundër zaptonjësve arabë në njëqindvjctorin c VII të erës së re. Duke lokalizuar ngjarjct luftarake në
vise mc natyrë t’egër, duke vënë në konflikt njerëz me pasione të ndryshmc e me pikpamje kontradiktore dhe duke kombinuar veprimet e kreshnikëve me shprehje dhe fjalë tc
forta kumbonjëse, poeti i jep tregimit atë forcë dramatike, që eshtë tipike në shkrimet c Firdeusiut. Duke i idealizuar mbretërit përrallorë t’Iranit të lashtë dhe duke skalitur
figura krcshnikësh me botë të brendshme të pasur, Firdcusi tërthorazi godit sundimtarët e kohës së tij që nuk i kanë këto vetija dhc që shtypin popullin c tyre dhc popujt c
robëruar. Heronjtë e Shahnamesë janë njerëz simpatikë që vihcn në lëvizjc nga motive të larta tnorale dhe që e marrin forcën e tyre nga populli që udhëheqin ata. E vërteta është
sc Shahnamcja nuk ka një njësi organikc, ajo vuan nga fragmentariteti i theksuar i saj, por lidhja e veprës, për bir të mjeshtrisë së poetit, del nga kuptimi i përgjithëshëm i
epopesë. Firdeusiu provoi me sukses të gjitha gjinitë e poczisë persiane. Në krijimtarinë e tij të gjërc pocti ka shfrytëzuar në maksimum folklorin e pasur persian.
Firdeusiu qe vendosur në krycqytctin e gaznevidcve në Gaznë dhe aty c filloi dhe e mbaroi Shahnamenë duke punuar pothuaj 30 vjet.
I prishur mc kryclartin Sulltan Mahmud Gaznevi për një çcshlje që ulic dinjitelin personal lë poclit, Firdcusiu i dërgoi
Gor:
Galcn-:
Gazneviut një vjershë të gjatë, e cila për sarkazmin dhe për focën e saj goditëse zor se e ka shoqen në lctërsinë perse. «Mbreti — shkruante Firdeusi në këtë vjcrshë — është një
pemë e hidhur; mbillc ku të duash këtë pemë dhe vadite në daç me ujë si ërgjënti, në daç me qumësht, në daç me mjaltë, kur vjen koha që pema të japë fryt, do të japë vetëm
kokrra të hidhura...». Mbasi shkroi këtë vjershë pocti i veshur si murg jeremi, mori arratinë dhe nuk u pa më në botë. Ndjekjet kundër poetit patën shkaktuar protesta t:ë
fuqishme të poetëvc të kohës dhe të popullit kundër Mahmud Gazneviut. I penduar për sjclljcn e tij të ulët nciaj poetit, Gazneviu shumë vjet mbas kësaj ngjarje — dërgoi në
qytetin Tus të Horasanit — ku jetonte poeti, i fshehur dhe në varfëri të madhe — një delegacion, i cili cio t’i lutej poedt që «ta faite mbretin» dhe të kthehej prapë në kryeqytet.
Mirëpo ndërsa njerëzit e mbredt hvnin nga një portë e qytctit Firdeusiu dilte i vdckur nga porta tjetër (viti 1020).
Kryefetari i 'lusit refuzoi t’i bëhej poetit ceremonia fctarc e varrimit duke pretenduar se Firdeusiu ishte i pafe, mbasi në vcprën e tij kishte lëvduar persianët e vjetër që i
faleshin zjarrit. E bija c poetit e vetmja trashëgimtare e tij nuk pranoi 120000 dinarët flori që l dërgonte mbreti poctit për 120000 vargjet e Shahnamesë. Por një t:ë motrës së
Firdeusit lu kujtua dëshira që kishte pasur poeti kur ish gjallë që të ndërtohej një digë mbi lumin e flusit. Mc shumën e sipërme qe ndërtuar diga dhe një karvanscraj.
(Xhalinius); mjck dhe shkencëtar i shquar romak, veprat e të cilit patën ushtruar një ndikim të madh në zhvillimin e mjckësisë në kohën e mesjetës. Lindi në Përgamë rrotull vitit
130 dhe vdiq rrotull vitit 200. Është shumë popullor në vëndet e Lindjes së afërme e të mesme, meqenëse veprat c tija janë përkthyer që laslitë në gjuhën arabe.
(në persistët tingëllon si gar) = krahinë në kufi të Turkestanit.
Ilafaxhe: Vendbanimi i një flsi arab që mirrej mc grabitje. Ilalep: (Alcp): qytet në Siri.
Halil: Epitet për profetin Ibrahim (Abraham) që do të thotë: «Miku
i Perëndisë» (Shih «Brahim Halil»!).
Harun er-Rashid: - I pcsti Klialif i dinastisë arabe t’Abbasidëve, i bërë i famshëm nëpërmjet prrallave të «Një mijë e një nct». Në kohën e këtij Khalifati arab arriti kulmin e
fuqisë së tij. Rashidi lidhi marrëveshje miqësore me Sharlcmanjin e frakëve (i pari mbret mysliman që lidh marëdhënje me Evropën krishtere). Ashtu si paraardhësit e tij,
abbasidë, ndoqi alevitët, Shiitët dhe të gjithë partizanët e tjerë të familjes së Aliut, jo aq sepse ishte vetë mysliman syni, sc sa për faktin se dyshonte në qëndrimin e tyre
pohtik. Andej nga fundi i mbrctërimit të tij (viti 803) bëri një kthcsë të macihe në politikën e tij ndaj persianëvc, që përbënin, mbas arabëvc, elementin më të madh e më të
rëndësishëm të Khalifatit arab. Kjo kthesë u shpreh n’atë akt të shëmtuar që hyri në histori nën emrin «Tragjedia e Bermekidëve». Në përmbysjen e dinastisë uzurpatore
t’Omejadëve të Damaskut dhe në kalimin e pushtetit në. dorën c abbasidëve, - që ishin nga dera e profetit - ndihmën vendimtare e clha Irani me 600 000 vullnetarët e tij, të
cilët duke pasur në krye të famëshmin Ebu Muslim Horosani, lëftuan nën emblemat e Abbasidëve dhc t’aleatëve të tyre alevitë (partizanë të familjes s’Aliut, që ishte
gjithashtu nga dera c Profetit). Që në clitët e para të sundimit t’Abbasidëve, drejtimin politik e administrativ të shtetit shumëkombesh të Khahfatit e merr familja persiane
e Bermekidëvc, të cilët mbajtën për më shumë se tre çerek shckulli postin e kryeministrit. Por veprimet e pavarura të kryemimstrit të fundit Bermokid, të djaloshit të
talentuar Xhaferr dhe të Bermokidëve të tjerë që mbanin poste drejtonjëse në të gjitha viset e Khahfat.it, i dhanë bazë Reshicht të dyshonte - clhe jo pa të drcjtë — se prapa
bermekidëve fshiheshin aspiratat shekullore të persianëve për t’u çkëputur nga Khalifati. Kryelarti lleshid mori vendimin fatal për t’i hequr qafës Bcrmekidët, «Këta armiqë
që i kishte brënda në kështjellë». Ideologjia shute e Bermelddëve që ishte në kundërshtim me ideologjinë synnite të pallatit., luksi përrallor i Bermekidëve dhc
maiTëdhcnjet ilcgale lë Xhafcrril mc lë motrën e Reshidit, prini t'shën c bukur Abbasa, i<‘ cilal disa hislorianë i parat|csin
274
Saadi Shirazi
* Bermeladëve’ pcrdon për të fshehur shkakun la7esor Shkul ^ .T^ '

g&onin simpatinë Tl T ? Be™ck‘dëve, ,ë ctlët
Brënda një nate reshidi vjtu nc paiht X I T 't Hlalifatit' burgjc dipJomatët në n , • P Xhatcmn. h°dhi nëpër
Bermekidët e tjerë që qevlrisniT^k^k ^ tëglithë shtetit të tij vigan. VnSh n * * ndr>'sbme të
botën e KliaJifatit. Dhietra . enrnck i ve tronditi të gjithë thurën eJegji për Bermekid ’t ^ Poetët Pe«ianë
de
pcrstanë qanë fshehurazi në nctct7° ti”’ pe';SMnc e '°' BermeJddëve. Ba hcne ne varret c
Reshidi sundoi nga 786-809
’SSJ*— «* ■ rta— r., H.,w ,
Haxhu (Më drejt: haxh-xhli: quhet ai aë k
krycr atje ritm e pelegrinazhit. ” ^ "C Qabe’ dhc ka
dhc sLduntfr qf’f7 Komandant j
“ti. gojëtar i çquar Mehk ibni Me ht AMd
Esh„, ri ™r,,vj:“h°,ri'd'«
kohë kur nuk ishte stabiiiiuar përfht ^^^^
politik dhe kur nartitë n • P ‘‘dimisht pushteti i tyrc
,«,-,rthts sf
pothuajse të gjithë kundërshtarët polittl’ë të O ^ T*
«« * iapm .crontT^ t :::;:!n<irio te tc~
Haxh-xhaxhit: «Gjatc ekspeclita ^c1,: d^nith'si^IdmorcT^axh- xliaxlii vrau 120000 vctë; ditën që vdiq ai u gjcndën nëpcr burgje 70000 vetë, ndër të cilët 30000 gra».
Hixhaz: Me këtë emër quhet rrypina e Arabisë, që shtrihet gjatë detit të kuq që nga gjiri Akaba gjer afër Jemenit e që përfshin vëndet e slicnjta «Mekken e Medinenë».
Hixhazi: (Oksitone); një lloj melodije arabe.
Hizër: Slienjtor lcgjendar që bcsoliet tc ketë jetuar në kohën c Moisiut të Biblës. Nuk përmendet me emër në Ivuran, por komentatorët pranojnë se ai është shenjtori anonim mc
të cilin pat talcuar Moisiu në vendin ku takohen dy dctet «për të mësuar prej tij» dituritë sekrete c cila i cje dliuruar Hizrit nga Zoti dlie me anën e së cilës ky kuptonte
përmbajtjen esenciale të sendevc dhc vepravc që lcryenin njerëzit, gjatë udhëtimit me Moisinë, Hizri bëri disa vepra të cilat Moisiu, i cili i vlërësonte gjërat duke u nisur nga
ana e jashtëme c tyrc dhc nga ligjet e fesë, i kundërshloi në mënyrë të vcndosur. Hizri pa asnjë arsye vrau rrugës një kalorës që s’e njihte fare, dëmtoi një anije anës dctit
duke i hapur asaj një vrimë të madlie, ngriti bashkë me Moisinë për çpërblim një mur të rrëzuar në një fsliat, banorët e të cilit i ikishin zënë me gurë të dy udhëtarët. Kur do
të ndahej nga Moisiu, i cili nuk duronte mc vepra që isltin në kundërshtim me arsye, Hizri i shpjegoi atij sepse i kislite bërë këto vepra. Ai c kislite vrarë kalorësin sc me
vështrimin e tij të tliellë ldshte zbuluar se kalorësi ishte njeri i keq, që bënte plane për të vrarë njerëzit. Shkaku që e ldslite shtytur të ccnonte anijen ëslitë se ato ditë kislite
dalë një mbret mizor i cili grabite çdo anijc që gjente në det. Me qenë se anija kishte qenë e disa njerëzvc të vobektë, të cilët ushqehesltin me lcëtë, ai e cënoi me qëllim që
mbreti mizor të mos ta mirrte duke qenë lcjo jo në gjendjc për t’u përdorur. Më në fund, ai kishte marrë mundim të ngrinte murin e rrëzuar se me dritën c zemrës ai kishtc
zbuluar aty një qeske me florinj, trashigimtarët e së cilës ishin dy vëllezër jetimë, të cilët dukc qenë të ntitur nuk mund të këndonin dot shlcresën që kishte lënë mc l:ë cilën
ai tregontc vëndin se ku i kishte
Istahr:
Jahja:
Jalcub:
Jusufi:
fshehur florinjtë. Lënëja e murit n’atë gjëndje, rrezikonte që të zbulohej trashëgimi i jetimëve.
Huma: Feniksi, zog legjendar 1 madh, 1 cili u sjcll fat njerëzve. Simbas legjendës, ai, të cilin e zinte hija e huma-it, bëhej mbret. Humai nuk ha gjëra mc shpirt, po ushqehet vetëm
me kocka.
IIurmuz: (Ormuz, 578-590): mbret i dinastisë persiane «Sasanid», i biri i Nushirevanit. U suall ashpër kundër ministrave të t’et dhe duke pasur frikë se mos këta komplotonin
kundër tij, hodhi prangat dhc i flaku që të gjithë në burg. I rrëzuar më vonë nga fisnikët e paUatit, qe zëvëndësuar nga djali i dj Pervizi.
I lutcn: (Ose Hoten) = qytet në Turqcstan, i përmendur për myshkun e tij. Në Huten banonte tribuna tyrke e Katajve, të cilët patë lëftuar shumë kohë kundër sundimtarëve
horezm-shahë të Horezrnitit. Më në fund në vitin 1210, Muhammed Horez- sliahu i theu përfundimisht Katajet dhe i dëboi nga Huteni.
Ibrahim Halil: (Shih «Brahim Halil»).
Isfahan: Qytct në Iran, dikur krycqytet l selxhukëve t’Iranit. «Isfahan» quhet cdhe një lloj melodije muzikore persiane dhe pikërisht në këtë kuptim e ka përdorur Saadiu.
Perscpoli i dikurshëm, një nga qytetet më të vjetra t’Iranit.
Emri me të cilin përmendet në Kuran Shën-Gjon Pagëzori i Ungjillit, i biri i Zaharisë (Zekirija); nga myslimanët njihet si profet.
Është Jakovi i Biblës, i jati i Jusufit të bukur t’Egjyptit. Cilësohet në Kuran si një nga profetët që «janë dërguar nga Zoti» përpara Muhamedit «profetit të fundit».
Është Josefi legjendar i Egjyptit, i cili ndër poetët c Lindjes myslimane mbahet si simbol i bukurisë fizike dhc i dashurisë së çiltër. Një kapitull i gjatë i Kuranit, «Kapitulli mbi
Jusufin» i kushtohetjusufit, ku përshkruhet në mënyrë romanlike jcia e tij:
Ishte i njëmbëdhjeti ndër 12 djemtë e profeti Jakub Qakov) të Kananit, i cili e dontejusufin më shumë nga djemtë e tjerë. Kur lshte i vogël Jusufi pa n’ëndër sikur 11 yjc,
dielli dhe hëna po i faleshin atij. «0 bir - i kish thënë plaku Jakub -- mos ua trego këtë ëndër vëllezërve të tu, kam frikë se mos të të fusin në ndonjë kurth, me të vërtctë kurthi i
të mallkuar.it është i tmcrrshënm Q’atë ditë plaku filloi ta mbante me vete Jusufin. Të zëmëruar nga dashuria që ushqente i jati mejusufin, dhjctë vëllezërit e mëdhenj - që ishin
mc nëna të ndryshmc vendosën ta çduknin të bukurin Jusuf. Ata mundën t ia çkëputnin plakut Jusufin duke l thënë se do të brcdhërinin dhc do të loznin nëpër livadhet dhc se do
ta kishin në kujdes të vëllanë. Si u larguan një copë herë nga shtëpia, ata e çveshën Jusufin dhe c hodhën në një pus që ishte mun në rrugën ku kalonin karvanët. Si e lyen me gjak
këmishën e të vëllajt, erdhën tek i jati në mbrëmje duke qarë dhe duke i treguar këtij këmishën me gjak i thanë sejusufin c kishte ngrënë ujku. «Nuk duhet të ketë ndodhur puna
kështu, tha plaku, kjo është një dredhi që e ka çpikur vetja e juaj c ligë, por mua më duhct të duroj, sc durimi është i mirë».
Jusufin e nxori nga pusi një karvan tregëtarësh që shkonte n’Egjypt. Karvam e mori me vcte djaloshin dhe e nxori për ta shitur si skllav në tregun c kryeqytetit ‘Egjyptit, ku
c blcu Zoleika (Zelihaja) e bukur, e shoqja e ministrit të thesarit, Putifarit, për ta rritur si djalë të shtëpisë; meqenëse l shoqi i saj ishte plak dhe nuk mund të bënte fëmi. Në
moshën 17 vjeçare «në ballë të Jusufit shkrcpi ylli l bukurisë». Zolcika filloi ta dashurontc marrëzisht Jusufin. Asaj iu mbush mëndja top se ky ishte pa tjetër trimi i bukur që
ishte çfaqur asaj dy herë me radhë n’ëndër kur kjo ishtc vashë e qashtër, princeshë e rritur me pckule në pallatin e një mbreti n’Afrikën veriore dhe që të tretën hcrë i kishte dhënë
edhc drejtimin; Mëkambës i mbretit dhe ministër në Egjypt. (E martuar me pëlqimin e t’et n’Egjypt, sa nuk i ra përsipër qielli kur në vënd te «Zambakut të çelur» gjeti «cungun
c thatë». lashti vështron Jusufin nga koka gjcr te këmbët: s’luan është vetë ai; por ky nuk cshtë ministër, mos vallë Jusufi c kishte gënjyer n’ëndër pcr la hcdhur në kurlh?)
Dashuria c çmëndur e Zoleikës për
278 Saadi Shiiazi Gjylistani dhc Bostani 279
skllavin e saj i hapi shtegun rrëkesë së thash’e themcve. Për të kyçur gojën e dynjasë, Zoleika thirri një ditë në sallonin e saj përrallor disa gra të fisnikëve dhe i gostiti këto
me portokalla dukc u dhënë cdhe thika për të qëruar portokallet. Mun në këtë kohë ajo urdhëroj Jusufin që të dilte jashtë duke kaluar nëpër sallon. Të daUdisur nga bukuria
e Jusufit ato, në vënd që të qëronin portokaUet, prcnë gishtrinjtë c dorës, pa ndjcrë asnjë dhëmbje. «Ky nuk është njeri, - thanë ato, - ky është ëngjëll kerrubi». Një ditë
Zoleika vendosi ta thycnte kryelartësinë e Jusufit, i cili qëndronte i patundur përpara furtunës epshorc të Zoleikës. Këtë ditë «ogurzczë» ajo urdhëroi atë që të vilte ca
mollë në kopsht dhe t’ia sillte asaj në dhomën e gjumit. Kur djali i padjallëzuar la shportën me mollë mbi tryezë dhe bëri që të dilte jashtë, ajo e ftoi që t’i afrohej pranë.
«S’e ka dhënë Zoti!» u përgjigj ai dhe mori vërtik, që të dilte, P°r ajo e kapi që pas dhe i grisi një copë të madhc nga këmisha. N’atë ças i zoti i shtëpisë u gjcnd në derë.
«Si duhet ndëshkuar skllavi zuzar — tha ajo kur pa të shoqin — i cili ka qëlltm të kcq te gruaja e të zotb>. Ligjet e Egjyptit e çpallën fajtor Jusufin, të cilit i vunë prangat
clhe e hodhën në burg, ku ndejti plot 12 vjct. Jusufi dolli nga burgu, mbasi shpjegoi një ëndër që kishte parë Faraoni. Në këtë kohë vdes plaku Putifar dhc Jusufi emërohet
azis d.m.th. mëkëmbës mbreti cihe ministër i thesarit dhe i ekonomisë dhe merr masa për grumbullimin e rezervave të bukës për të kapërxyer 7 vjetët e zisë që do të
kalonin simbas ëndërës së Faraonit, Jusufi ia fah fajin Zoleikës dhe martohet me të. Mbasi kaluan 7 vjetët e bollëkut, erdhën 7 vjetët e zisë. Në këtë kohë vijnë nga Kanani
për të blcrë grurë 10 vëllezërit e Jusufit. Ministri «i fismë», i panjohur, mbasi u mbushi të vëllezërve hararët mc grurë, i porositi këta që kur të vinin radhën tjetër të mirrnin
me vete cdhe vëllan’c vogël, Beniaminin (vëlla i Jusufit nga prindër të njëjtë), ndryshe, nuk do të kishin drith. Plaku Jakob u shtrëngua ta dërgonte n’Egjypt Beniaminin,
që ishte i vctmi ngushëllim i tij mbas humbjes së Jusufit. Mbasi u mbushi tliasët me grurë të vëllczërve,Jusufi, i cili kish treguar të vërtctën Beniaminit, futi në thesin e tij
një tas t’ërgjëndë. Beniamini, lë cilit, në kontrollin që u bë i u gjct tasi, qc mbajtur pcng. Kur
mori vesh këtë punë plaku Jakub «ndjeu erën e jusufit» dhc tha: «Jusufi është gjallë, mos më mirrni për të lajthitur!» Jusufi fton n’Egjypt t’anë dhe vëllezërit e tij, të cilëve
u fal fajin që kishin bërë ata dikur duke c hedhur në pus.
Kaj-Khosrov ose Kaj-Khosrcv: - Mbret përrallor l Iranit të vjetër që përmendet në Shahnamenë c Firdcusit.
Kanan: Me këtë emër kuptohet në Bibël vëndi midis Jordanit dhe detit Mesdhe. Në testamentin c vjctër mc emrin ICananë, quhen fisët të cilët banonin në Palestinë
përpara se të vinin aty hebrenjtë. Simbas komentatorëve të Kuranit, Kanani ka qenë atdhcu i Jusufit të bukur t’Egjyptit. (Shif Jusufm).
Karun: Mc këtë emër quhet në Kuran Korei i Biblës. Legjenda tregon se ky kishte thesarë të panumërt me florinj; por ishtc dorëmbledhur, mizor dhe hundë përpjetë.
Vishtc rrobc të mëndafshta, shetistc me kalë të bardhë dhe mbantc 4000 trima nga pas.
«Por ai nuk sillcj mirë mc qytetarët c tij» (Kurani). «Njcrëzit i thanë atij: mos u mburr mc thcsarët e tu, sc Zoti nuk i do ata që mburren» (Kurani). Simbas Kuranit, kur
profeti Moisi i paska thënë Karunit që të bëliej dorëderdhur dhe të ndihmonte të vobegtët, ai qënka përgjegjur: «gjithë pasurinë time e kam fituar në sajë të asaj diturije
(Karuni gjoja paska ditur sekretct c alkimisë me anën e së cilës të gjitha metalet i bëntc flori - shpjegonjësi) që e kam vetëm unë. Zemërthyer profeti Moisi i qënka lutur
Zotit që ta shpëtonte popullin nga ky zuzar. Me lejen e Zotit Moisiu e paska urdhëruar dheun që ta përpinte Karunin bashkë mc thesarët e tij. I përpirë nga dheu deri në
brez, Karuni i qënka lutur Moisiut që ta mëshironte, por ky s’ja kishte dë.'gjuar lutjen dhc dhcu c paska tretur Karunin në barkun c tij, (simbas kapitullit 28 të Kuranit).
Khalif: (Ose më drcjtë Khalife): zëvëndës l profetit Muhammed. Ky
titull është përdorur për: 4 Khatifët e mëdhcnj (631-661);
Sundimtarët Omejadë (661-745);
Sundimtarët abbasidë të Bagdatit (750-1242);
Sundimtarët: abbasidë t’Egjyptit (1261-1479);
Omejadct c Spanjës (756-1031)
Fatimitët e Afrikës (909-1160)

Sulltanët osmanllinjë (nga Selimi I-rë gjer më 1924).
Khaxhcnd Sadrcddin: = Sadrcddin Khaxhendi ose Khuxhcndi, një nga mistikët myslimanë që ka jctuar në njëqindvjetin XI në qytctin Khuxhend, qytet i vjetër në breg të lumit
Sirdarja.
Khusrcv osc Khosrcv: Këtu është fjala për Zhusrevin c dytë (shekulli VII), mbret i dinastisë persiane Sasanide (226-650). Ishte shumë mizor. Qe vrarë nga fisnikët në vitin 628.
Nga ndonjëherë fjala Khusrev përdoret si titull për mbretërit e dinastisë Sasanide.
Kirman (Kcrman): Krahinë e Iranit në hndjc të Farsit, e pasur në rezerva hekuri. Nga kjo krahinë është poeti Khajxhu Kirmani (vdekur më 1352), i cili ëndërrontc të bëhej i
madh si Nizamiu i Azerbaixhanit të Iranit.
Kish: Ujdhezë në gjirin persik.
Kufc: Qytet n’Irak (sot gërmadhë) themcluar në kohën e Khalifit
të II, Omarit (shekulli VII). Që nga koha c Khalifëve Omajadë (661-743) dhe gjer në njëqindvjetorin X, Kufa ka qenë një qendër në rrugë të shtrembër.
Lejla: (Emri i vërtetë Busejna): e dashura c Mexhnunit në njerën
nga legjendat arabe (shih Mexhnun). Dashuria e Mexhnunit me Lejlanë përbën subjektin e shumë pocmave erotike në letërsinë e popujve të Lindjes së afërme dhe të mesmc.
Lukman: Ndër arabët dhe ndër shumë popuj të Lindjes së mesme numurohet si një nga njerëzit më të urtë e më të mençëm. që ka parë bota. Një pjesë nga teologët myslimanë
pretendojnë se ka qenë profet. Mendohct të ketë jetuar në kohën e Davidit (njëqmdvjeti Xpara erës së re). Nuk është sqaruar as vëndlindja e tij. Duke u mbështetur në
gojëdhënën, e cila thotë sc Lukmani kishte fytyrë zeshkane, disa skolastë myslimanë si atdhe të tijnë pranojnë Etiopinë ose të paktën Egjyptin. Duke krahasuar afërinë
ortografike midis djaht t’Ezopit', Atmus, dhc djalit të prctenduar të Lukmanit, Annam, disa historianc duan sikur ta identifikojnë Lukmanin me prralltarin e madh grck,
Ezopin.
Një kapitull i Kuranit që cmërtohct «Kapitulli i Lukmanit» riprodhon fjalët që i ka thënë Lukmani të bir.it, të cilin e këshillon të jetë besimtar mc karakter, populldashës, i
ndershëm, modcst: dhe i bindur ndaj prindërvc, po të jctë se këta nuk c duan Irakun dhc një pjesë f Azisë Qcndrorc...
Mahmud: Scbuktegin-i: (Alias Mahmud Gazneviu ose Gaznevidi); i biti i Sebukteginit. Është i pati mbret mysliman që mori titullin «Sulltan». Njihct si sundimtari më i çquar
i dinastisë së Gaznevidëve (c quajtur kështu nga emri i kryeqytctit të tyte, Gazna, e cila sot ndodhet n’Afganistan). Shteti i Gaznevidëve i themelua nga Alptegini, i cili ishtc
një gulam (skllav) tyrk i rritur në pallatin mbretëror të Samanidëve të Buharasë. Mbas vitit 954 Alptegini me gardën e tij tyrkc hyri në Gazne dhe themeloi aty shtctin
Gaznevid, të pavarur, nga Samanidët. Mbas vdekjes s’Alpteginit, në fronin e Gaznevidëvc hypi skllavi i tij turk i përkëdhclur Sebuktegini (977), i cili numurohct si i pati i
Gaznevidëve. Sebuktegini vdiq duke lënë në fron të birin e tij, kryelartin Mahmud (997), i cili sundonte n’I lorosan, krahinë e shtetit Gaznevid.
Mahmudi e zgjcroi shumë mbretërinë c gaznevidëve dukc pushtuar pothuaj të gjithë Iranin, me rëndësi ekonomike dhe kulturale në Lindjen e Mcsme. Filologët e Kufës
kanë punuar shumë për zhviUimin e gjuhësisë arabe.
Pushteti i Khalifëve të Bagdatit në këto krahina, që formalisht quheshin krahina të Khalifatit, ishte sa për sy e faqe. Mahmudi ndërmori gjithashtu fushata grabitqare, në
Indi dhe plaçkiti tempullin e Siva-s në Somenath. Dhe arin që mori nga viset e pushtuara krijoi një pallat përrallor dhe zbukuroi shumë Gaznën. Vdiq në vitin 1030 mbasi sundoi
37 vjet. Për t’i dhënë çkëlqim mbretërimit të tij përkrahu artin dhe kulturën. Në kohën c mbretërimit të tij poeti gjenial i Iranit, Firdeusi, shkroi cpopenë e famshmc Shahname,
që ngërtheu 120000 vargje.
Kufa qc përdorur si kryeqytct nga Khalifi i katërt mysliman, Aliu dhc është c lidhur ngushtë mc ngjarjc të rcndcsishme tc historisë myslimane, sidomos mc konfliktet
politike, mc luftat qc u bcnë midis Alevitëvc dhc Omejadëve.
Mcmun: (Ose më drcjt: Mëmun): djal’i Khalifit Harun lleshid. Mbasi theu dhe vrau në luftë të vëllanë Eminin i cili, duke qenë nga një nënc arabe, shprehte intcrcsat e elementit
arab, Meëmuni qc çpallur Khalif në vitin 813. Duke qenë bir i njc princeshc pcrsianc, Mcëmuni u mbështct nga pcrsianët, të cilët tashti filluan të mirrnin veten dhc të
rifitonin pozitat c tronditura nga «tragjcdia e Bcrmekidëvc» (Shih Harun er Reshid).
Lufta për hegjemoni midis arabëve cihc persianëve vazhdoi një kohë të gjatë; gjersa më në fund pasardhësi i Meëmunit, djali tjetër, Reshidit, Muëtesimi, duke qcnë nga një
nënë tyrke, krijoi gardcn c tij mbretërore, të përbërë vetëm prcj turqësh, të cilët janë dyndur nga Azia Qcndrore dhc janë përhapur në të gjitha krahinat e Khalifatit tashti
lartësohen tyrqit të cilct shumë shpejt pcrqëndruan në duart c tyre të gjithë pushtctin polidk të shtedt: duke u lënë Khalifëve vctëm «pushtedn shpirtnor» dhc duke krijuar kështu
282 Saacli Shirazi Gjyhstani dhe Bostarn 283
atë periudhë e cila në historinë politike t’Islamit cjuhct «pcriudha e parë e sundimit t’elcmendt tyrk».
Në lëmën e polidkës, Mcëmuni u orvat për afrimin e partive kundërshtare sidomos t’alevitëve. Në lëmën e fcsë, ai ndoqi një politikë toleronjësc ndaj të gjidia feve që
ushtroheshin në shtetin e dj të madh. Ai vetë u trcgua liberal ose gad indiferent ndaj dogmave t’Islamit dhe u shprch kundër karakterit t’amshuar të fjalës së Zodt, Kuranit.
Vëmëndjcn krycsore Meëmuniia kushtoi filozofisëdhe sidomos shkencës. Në kryeqytetin c Abbasidëve, në Bagdad u grumbulluan dijetarë, mjckë e shkencëtarë të kombësive
e të fcvc të ndryshmc. U përkthyen dhe u komentuan me pasion veprat filozofike diturorc të grekëvc dhc të hindasve. E ashtuquajtura «kultura arabe» arriti kulmin e lulëzimit
të saj në kohën c Meëmunit. Mbasi sundoi si Khalif 20 vjct e 5 muaj, vdiq dhe u varros në Tarsus t’Iranit në vidn 833 në moshën 48 vjeçarc.
Mcxhnun: Hero legjendar i shumë poemave të shkruara nga poetët c lindjes së mesmc. Ishte një arab i ri, i cili u çmënd ndaj mori epitedn Mexhnun që do të thotë, i çmëndur —
nga dashuria që kishte mc Lcjlanë (shih «Lejla!») Vargjct që i ngjiten (atribuohcn.) atij përshkohen nga zjarri i dashurisë së çiltër dhc paraqesin peripecitë e tij nëpër
shkrctëtira në kërkim të Lejlasë, të cilën fisi i saj c fshch sa në një vëncl në tjctrin për të mos e lënë që ajo të bjcrë në dorc të Mexhnunit.
Moisi: Personazh bibhk, i cili nën emrin Musa cilësohct në Kuran si
profct dhe udhëheqës shpirtnor i çifutëve. «Shkopi magjib) i tij bcntc mrekulhra.
Muhammed Gazali: ] njohur në perëndim nën cmrin A1 Gazalc, filozof dhe udhcheqës i çquar mistik, autor i shumë veprave në gjuhën arabc. Lindi në Nishapur t’Iranit dhc
vdiq më 1111. Mbasi mbaroi studimet e larta në Bagdat — ku dha cdhc vctë mësim — dhe mbasi bëri — siçbënin të gjithë misdkët — shumë udhëtime, u tërhoq mënjanë
dhc kaloi një jctë tc vetmuar. Duke qcnë vctë idcalist, bëri një luftë të papajtuarshmc kundër pikëpamjeve materiahsdke të filozofit dhc mjckut të çquar Avicenna (Ibni
Sina). Gjithashtu hapi zjarr edhc kundra rrymave ekstremiste të sufinjvc (shif «Sofi»), që drcjtoheshin kundër Islamit ortodoks. U mundua të pajtonte fenë mc filozofinë
sidomos me sufizmën, dukc krijuar kështu një sofizëm që nuk dilte nga suaza c Islamit. Mcqenësc u shprch kundër pjesmarrjes së klcrit në pohdkë dhc kundër pranimit nga
ana e tyre e ofiqcve dhe të pozitavc zyrtare, kundër luksit dhc pasurisë, bëri shumë armiqë edhe në radhët c synnitëve aq sa kleri mysliman i Spanjës i dogji mc ccrcmom
vcprat c Gazahut.
Muzaffercddin: Mbiemër i sundimtarëve të dinastisc Salgaridë, të
krahinës Fars osc Farsistan t’Iranit. Në Gjyhstan Saadiu përmend trc Myzaffcreddinë:
1. Muzaffereddin Saad, i biri i Zengjiut (vdekur më 1226)
2. Muzaffcreddin Ebu Bekr, i biri i Saadit, birit të Zengjiut (1226-1258). Në sajë të pohtikës së tij t’urtë, ky mundi të shpëtonte Shirazin dhe gjithë Farsin nga çkatërrimi l
Mongolëvc. Dukc u paguar shkelësve mongolë një shumë të madhc flori, — i detyroi mongolët që ta linin pa prckur Farsin. Fër këtë vepër të matur që trcgoi ky sundimtar,
Saadiu c përjotëson këlë në disa vargje që janë në fillim të Gjylistanit.
284 Saadi Shirazi
Zejtarc, dijctarë dhe poet:ë lënë vëndet e tyre të çkatërruara përgjithmonë nga mongolët dhe grumbullohen në Shirazin e qetë. Ky fakt. përcaktoi atë periudhë lulëzimi të madh
t’ekonomisë dhe të kulturës që njohu Sliirazi në njëqindvjetin c XIII (shekuUii Saadiut) si edhc në njëqindvjetin cXIV (shekulli i Ilafizi Shiraziut).
3. Muzaffercddin Saad, i biri i Ebu Bekrit, djalit të Saadit të Zengjiut. Këtij sundimtari, që i nderonte shumë njerëzit e ditur dhe që ishtc mcccnat, i kushtohet Gjylistani i
Saadiut. Vdiq në moshë shumë të re dhe mbrctëroi vetëm 12 ditë:
Myzcin: Fetari klerik apo civil, i cili thërret 5 herë në ditë në minare dhe fton bcsnikët në falje.
Namaz: (persisht) Falja që bëjnë myslimanët pesë herë në ditët që përbën një nga «pesë shtyllat» c punës praktike myshmane. Simbas porosive të profetit Namazi dhe agjerimi,
përpos rasteve të caktuara në lctrat e katekizmit, nuk do të lihen n’asnjë mënyrë, qoftë edhe atëherë kur besnikët janë dukc lëftuar. Në këtë rast kryhet një falje e veçantë
simbas së cilës një pjesë me radhë, lëfton, një pjesë ruan dhe pjesa tjetër falet duke pasur me vctc armët.
Ncvruz: (Dita e vitit të ri), dita e parë e pranverës (21 mars) simbas kalendarit: persian, të knjuar në njëqindvjetin e XI me inisiativën c mbretit selxhuk Xhelalcddin Mclik Shah
(shih «Xlielali»).
Shiitët, sidomos bektashinjtë besojnë se në këtë ditë ka lindur Aliu (shif «Aliu»), se falcn pemët etj. Persianët, të cilët kanë luftuar vazhdimisht kundër zaptonjësve arabë
me mjete ideologjike, për të tërhcqur në festën e tyre tashmë kombëtare — të Ncvruzit — dhe nëpërmjet festës për të bërë edukatën e tyre të caktuar politike — sa më shumë
myslimanë të kombësive të ndryshme dhe sidomos simpatizantë t’Aliut, çpikën mitin e lindjcs s’Aliut në ditën c Nevruzit. Nevruzi kremtohej edhe n’Iranin e lashtë në ditën e
ekuinoksit të pranverës.
Nushircvan: (ose Nushirvan, ose Nushinrcvan): njeri nga mbrctërit më të fuqishëm t’Iranit, nga dinastia e Sasanidëve (531-579). Në kohën e sundimit të të jatit, Kavadit I-rë
plasi krycngritja popullore c udhëhequr nga Mazdaku, i cili predikonte barazinë shoqërore dhc zotërimin e përbashkët të pasurisë. Kryengritja qe shtypur nga Nushirevani.
Që të gjithë pjcsëmarrësit në kryengritje c]cnë bashkë me Mazdakun dënuar me vdekje. Për këtë hyner që bëri, qc pagëzuar nga prift ërinjtë zaraaster dhe më vonë nga kleri
mysliman me epitetin «1 drejt.i» (Adil). Duke e marrë fjalën e klerit si flori 18 karatësh — kleri e ka paraqitur kryengritjcn c Mazdakut si një orvatje që synontc «të vristc
njerëzit c ditur», «të mirte nëpër këmbë parimet morale», e «të çkatërronte institucionin e familjcs» dhe pa u thclluar në faktet historike, shkrimtarët persianë, mjerisht edhe
Saadiu ndër ta, përmendin me simpati emrin e Nushirevanit. Sidoqoftë Saadiu e përfytyron Nushircvanin jo si një shtypës, por si një mbret të drejtë që i donte nënështetasit
c tij dhe që «mbronte fshatarët».
Omer bin Aziz: (717-719) Një nga Khalifët më të çquar të degës Mervanite të dinastisë arabe t’Omejadëve të Damaskut:. Mc të hipur në fron braktisi vijën politikc të
paraardhësvc të tij dhe urdhëroi të pushoheshin ndjekjet kundër partive kundërshtare dhe sidomos kundër partizanëve t’Aliut, dukc bërë që Aliut i cili deri n’atë kohë
shahej nëpër ceremonitë fetare t’i jepcj vëndi i merituar midis katër Khalifëve të mëdhenj që erdhën mbas profetit. Mysliman i vendosur dhe njeri me prirje mistike, ndaloi
luksin përrallor n’oborr t’Omejadëvc dhe pëlqeu jetën e thjeshtë për vete dhc për familjen e tij. Të gjithë pasurinë e tij dhc të gruas së tij ia ancksoi thesarit të shtetit.
Në dhomën e punës së tij në shtëpi mbantc dy llamba: një të shtetit dhc të tijnë. Gjatë kohës që bënte punë shtetërore përdorte llambën e shtetit dhe kur mbarontc këtë punë,
ndiztc llambën e tij. Të pa kënaqur nga politika «paqësore» e Omcr.it ndaj partive opozitare dhe të trembur se mos Khalifi do t’u shtetëzonte thesaret dhe çifligjet e tyrc, krerët
Omejadë komplotuan kundër Omerit dhe e helmuan me anën e shërbëtorit të tij. Pyetur nga Omeri i plagosur për vdekje se ç’e shtrëngoi që ta bëntc këtë krim, guximtari u
përgjegj sc u gënjye nga 1000 dinarë që i kishin dhënë komplotistët. Omeri e fali guximtarin dlic mjaftoi vctëm duke i marrë paratë, të cilal i derdhi në ihcsaiin e shlelil. Njr dilë
më pas Omrr bin
Azizi vdiq dukc qenë 40 vjcç (viti 719). Sundoi vetëm 2 vjet e 5 muaj.
Palla c Aliut: (arabisht: Zulfikar). Një pallë c rëndë dhc shumë e mprchtë, të cilën ia pat falur Aliut vctë profeti Muhammcd. Myslimanct. besojnë sc palla c Aliut bënte çudira...
Perviz-i: Mbret l dinastisë Sasanide. Hipi në fron mbasi qc rrëzuar nga fisnikët i jati i tij, Ilurmuzi V (viti 590).
Qcnan: Djali i profctit Nuh osc djali i Hamit, të birit të Nuhut.
Simbas Kuranit, mcqënëse Qenani nuk pranoi mësimin (doktrinën) e Nuhut dhe nuk dëgjoi që të hipte në «anijcn c shpëtimit» (varka e Noe-s) bashkë me bcsnikët c paktë dhe
«harbutë» të Nuhut, ditën kur si ndëshkim, uji përmbyti botën dhe arriti gjer në majat e malevc, u mbyt bashkë mc kundërshtarët c profetit.
Rroba: osc qilimi i Qabcsë (arabisht: Surra): Është qilimi i madh dhc shumc i kushtuarshëm, që mbulon gurin gati kubik të Qabesë, dhe që ndrrohct në krye të çdo viti gjatë
kohës së pelegrinazhit. Qilimi i Qabesë dërgohet çdo vit me ceremoni hgjypti.
Rustcm: Kryekreshniku legjendar i përrallave persiane dhe heroi kryesor i Shahnamcsë së Firdeusit; në Shahnamc përshkruhet fdl e për pc jeta dhc trimëritë e Rustcmit. Në
figurën e Rustemit Firdcusi ka skalitur mjeshtërisht tiparet c një shpirti të fuqishëm që përshkohet nga dashuria e flaktë për të mbrojtur atdhcun c tij dhc për të kryer vepra
të larta njerëzore. Ky Rustem që thirret edhe Rustem Zal, nuk duhet të ngatërrohet mc kreshnikun e vjctër historik të Shahnamesë, llustemin e II, i cili udhëhoqi mc
heroizëm luftën c popullit iranas kundër zaptonjësve arab (njëqindvjcti i VII) dhe që ra në betejën vendimtarc shumë të përgjakëshme të Kadisjes (qytet në kufirin
perëndimor t’Iranit) duke u vërtetuar kështu parashikimi i tij:
Kadisja do bëhct, ah, varri i im,
Dhe gjaku: kurorë, panciri: qefin
(Shahnamc)
Sahbani Vail: Gojëtar i çquar arab që ka rrojtur në njëqindvjetin c VII. Zotësia e tij për të folur bukur është bërë provcrbiale në vëndet e kulturës arabc.
Saki: (arabisht) Vcrëgostisës.
Sofi: (osc më drejt Sufi): Në kuptimin c gjërë të fjalcs përdoret
për njcrëzit c urtë, që mhen nga mëkatct. Në kuptim të ngushtë përdorct për të treguar ata që kanë përqafuar doktrinën mistikc të sufizmit, rrymë filozofike fctare mc përmbajtjc
fantastike që lindi nc vëndct e Khalifatit si një protcstë kundër Islamit, dogmatike konservator dhe kundër rcalitet.it të jetës s’atëherëshme. I lindur në truallin e idcologjisë
islamike, sufizmi huajti jo pak elemente nga neoplatonizmi. Ideali t sufitëve ishte kapërximi dhe mohimi i idcalcvc të jctës tokësore dhc shkrirjc në përsonin hyjnuer të Zotit
(fcna) nëpërmjet pastrim.it të brendshcm dhc perfekcionimit moral. Sufitët përbuznin pasurinë dhc pozitën shoqërorc, kërkonin barazinë midis njerëzve dhe mohonin ndarjen c
shoqcrisë në klasa, dukc pretcnduar sc, simbas thirrjes së profctit: Muhammed, njcriu është «një thërrime nga substanca hyjnorc». Shumë lëvizjc antifeudale në Lindjen
myslimane patën shpërthyer nën parullat e sufizmit. Me sofizmin është i lidhur përpunimi i. një letërsijc shumë të gjërë filozofikc-mistikc, përfaqësonjës, më i madh i të cilës
është Xhelalcddin llumi, i cili për çudi, qëndron në pozitat e sunnizmit (Islam ortodoks). Duke përdorur simbolct dhe tcrminologjinë sufite mc dy kuptime, shumë poctë i
krijonin vetes së tyre mundësi për të predikuar idera që ishin në kundërshtim mc ato të idcologjisë zyrtarc.
Në shekujt e mëvonshëm sufizmi u nda në rryma të ndryshmc, një pjcsë nga të cilat filloi të prcdikontc pikëpamje që u interesonte klasëve sundonjëse. Duke predikuar
nënështrimin ndaj vuajtjes dhe gjynjëzimin ndaj fatalitetit, disa sufitë mundoheshin të largonin masat nga lufta qc bënin këto kundër shtypjes feudalc dhe skllavopronare. Në
visc të ndryshme të Gjylistanit c të Bostanit Saaciiu jep karakteristikën c kctyre sufinjvc sharlatanë. Në rrëfenjën 24 të kapitullit të dytë tc C jjylistanit Saadiu trcgon:
I1’. pyetcn njc hcrë një shch sirian:
(, ’ëshlë ihclbi i snlizinii?
Shehab:
Shibli:
Shiraz:
Shiru:
Tartarë:
Tevrat:
Tigër:
Tildc:
Dhe ai u përgjegj:
— Në të kaluarën, sufiu dukej i përhumbur dhe i përndarë nga jashtë, por ishte i përqendruar nga brenda', ndërsa sot, ai duket i përqendruar nga jashtë, por i çkatërruar nga
brënda.
Suhel: (ose më drcjt: Suhejl):Ylli Kanopus, ylli kryesor t kostelacionit,
Anija Argo. Astronomët myslimanë besojnë se Sukeli del në Jemen dhe me dritën e tij vezullonjëse bën që të prodhohet këtu saftjani më i mirë në botë. Gjithashtu bcsohet sc
ky yll vcpron mbi pemët duke u dhënë ngjyrë luleve dhc kokrrave të tyre.
Sam-i: Një nga heronjtë e Shahnamesë, i jati i Zalit (shif «Zal»).
Simurg: Zog imagjinar i madh që jeton gjithmonë në hapësira. Është simbol i pastërtisë morale. Përfytyrimi mbi simurgun e ka frymëzuar poctin persian Ferideddin Attar
(vrarë barbarisht dhe pa asnjë faj nga invazorët mongolë) të shkruajë një nga poemat më të bukura filozofikc në poczinë pcrsiane.
Sinbadi: Scbah detari i përrallave arabe «Një mijë e një net», i bërë i famshëm për aventurat e tij nëpër dcte.
Skënder-i: Emri mc të cilin popujt e Lindjes quajnë Aleksandrin e Maqedonisë. Për shkak të luftrave kundra Iranit të vjetër, cmri l Aleksandrit është bërë shumë popullor në
Lindje, ku ai mbahct si një sundimtar i mënçur dhe i urtë.
Suhrevcrdi: (Shehabettin Suhreverdi 1144-1234): Shkrimtar dhe mistik i përmendur mysliman. Saadiu e njeh këtë si edukatorin e tij të dytë, i cili lëvroi te poeti dashurinë me
doktrinën mistike të Sufitëve. Suhrcverdi është themelonjësi i urdhërit mistik të Suhreverdinjve. Vetë Suhreverdi ka qcnë nxënës i Abdel Kadir Gjilaniut, themelonjësit
t’urdhërit të Kadirinjve (vdekur më 1160).
Sulejman: Mbreti Solomoni ijudenjve, i cili njihet edhe si profet.
Disa autorë ldasikë arabë dhe persianë duan të thonë se krahina e Farsit në Iran, ka qenë pjesa kryesore e mbretërisë së Solomonit (!). Titullin «trashëgimtar i Sulcjmanit» c
gëzonin të gjithë sundonjësit e Farsit.
Sham: Kështu quhej Siria gjer në mbarim të luftës së parë botërore.
Trajtë e shkurtër e emrit Shehabettin (shih Suhreverdi!). Mistik mysliman.
Një nga qytetct më të vjetër tTranit; layeqvtct i farsit, gjatë kohës së sundimit të dinastisë mbretnore t’Atabekvc të Farsit, sidomos në njcqindvjetin e XIII u bë një nga qytetet
më të lulëzuar të Lindjes (shih «Muzaffereddin»). Në këtc qëndër të madhe ekonomike dhe kulturale lindi dhc shkroi veprat e tija Saadiu dhe një shekull më vonë liriku gjcnjal
Hafiz Shiraziu, i njohur nc perëndim nëpërmjet Gëtcs, i cili i rrëmbyer nga «madhështia e poezis hafiziane» përktheu në gjcrmanisht shumë nga «gazelet» e bukura Lë titanit
të lirikës persiane.
Mbret persian i dinastisë Sasanide, që hypi në fron mbas vrasjes së t’et Khosrevit (628). Mc të hipur në fron vrau nja 18 vëllezër të tij.
Saadiu bën një gabim historik kur na paraqet Khosrevin duke këshilluar në kohën e vdckjcs trashëgimtarin e tij, Shiru. E vërteta është se Shiru ishte i burgosur nga i jati
dhe u proklamua mbret vetëm mbas vrasjes së t’et. Ai këtu mbështet gojëdhanën. Saadinc c tërheq vetëm përmbajtja morale c gojëdhënës dhe jo vërtetësia e saj historike.
Me këtë emër në vcprat e autorëve klasikë persianë quhen mongolët e Xhingiz Khanit, të cilët në njëqindvjetin e Xlll-të, të provokuar nga Alaettin Horezm — Shahu i
ITorezmit, çkatërruan bashkë mc kryeqytetin e Khalifatit, Bagdadin, cdhc kaq qytete të tjera të lulëzuara të Lindjes, c shutnta e të cilavc nuk u rindërtuan më. Njihen nga
persianët si më t’egjërit nga të gjithë popujt që kanë shkelur Iranin.
(Tora): Simbas hcbrcnjve, është përmbledhja e ligjevc të shenjta, të cilat i qenë kumtuar nga Zoti profetit Moisi. Libri i shenjtë i çifutëve, Libri i Mornit.
Një nga dy lumcnjtë (tjetri është Eufrati) që vadisin luginën e Mcsopotamisë.

1 ircti sundimtar, i clinastisë mbretërore t’Atabekëve të Farsit. Mc qënë se pa cmër si vezir c këshilltar Hoxha Emineddin Kur/umun, njeri i tirlë dhe popullor, ka filuar
nderimin c pocli've pcrnisinc. Vdiq mc I 19-1, mbasi sundoi 20 vjcl.
Togrull: Këtu është fjala për Togullin, të birin c Scngarit, i gjashti sundimtar i dinastisë Atabck tc Farsit. Luftrat që bënTogrulli mc djalin e xhaxhajt të tij, Saadi-n, i suallën
çkatërrime të mëdha harsit:. Mbasi sundoi 9 vjet ra rob në dorë të Saad-it (1203).
Tripoli: Qytet në Liban, krycqytct i shtetit që patën themeluar aty kryqtarët në kohën c kryqzatave. I zënë rob nga kryqtarët, Saadiu qc dctyruar të punontc në këtë qytet si koliç
dhc gërmonjës kanalesh.
Tur-i: (Turi Sina); mal në vargmalin c Sinait (si ujdhezë midis kanalit
të Suczit dhc gjirit Akaba). Mali Tur quhet si mal i shenjtë, mbasi myslimanët e çifutët besojnë sc këtu profetit Moisi i qe çfaqur Zoti në formën c një drite të ndczur dhe i pat
frymëzuar atij ligjet c shcnjta.
Ugullmish: Pinjoll t Atabckëve ildigizidë tAzcrbajxhanit, i cili më vonë qc çkëputur nga këta (njëqindvjcti XIII).
Vasit: Qytet n’Irakun arab; meqcnëse ndodhej në mcs të Kufës
dhc Basrës, qc quajtur vasit d.m.th. mes. Në fshatin Ummi Abide të Vasitit ka lindur në njëqindvjetin XII poeti dhe mistiku i madh Scjid Ahmed Rrifaiu, pinjoll i derës profetike
dhe themclonjës i urdhërit sufit të Rrufainjëve.
Xhclali: (më i gjatë) (viti Xhelali): Kalendari t vjctër diellor i Irantt, i krijuar në njëqindvjetin XI në vrojtoren e Isfahanit nga një grup shkencëtarësh persianë nën drejtimin e
poettt e të mendimtarit të çquar, Omar Khajamit. Kalendari i qe kushtuar pcrandorit të Selxhukëve, Xliclaledclin Melik-Shahut (1070- 1092), prandaj mori cdhe emrin
Xhelali. Adoptimi i një kalendari të këdllë diellor në vënd t’adj hënor që përdorte c gjithë bota islame n’atë kohë, është një fakt tjetër që tregon sc Iranit tashmë ishte çliruar
përfundimisht edhe nga ajo pak varësi «morale» që e lidhtc këtë me Khalifadn arab të Bagdadt.
Xhcm: Mbret përrallor i Iranit të vjetër. Disa poetë persianë duan
sikur të identifikojnë këtë mc Solomonin, mbredn c Judesë.
Xhemshid: Një nga mbrctërit përrallorë t’Iranit, jeta dhc vcpra c lë cilit përshkruhen gjër c gjatë në Shahnamcnë c Firdcusiut. Në kohën embrctërimit të këtij Irani paska cjcuë i
bcj'.alshëm, Ai paska pasur një kupë të çudiçme si pasqyrë që tregonte çdo gjë që ndodhte në botë. Gojëdhëna thotë sc Xhemshidi krijoi i pari shcnjat (disdnkdvet) që
mbajnë mbrctërit.
Zabil: (osc Zabilistan): Krahinë n’Iran.
Zal-i: Krcshnik i Shahnamesë, i jad i Rustemit, kryekreshnikut
legjendar të popullit pcrsian. Sirnbas lcgjcndës Zali i rrëmbycr nga bukuria c mbretëreshës pcrsiane, Azcrmidukht, çoi njcrëz dhc e kërkoi këtë për grua. Në përgjigjc,
Azcrmidukhd i njoftoi Zalit sc i vintc kcq që nuk mund t’i plotësonte dëshirën për t’u bërë gruaja e tij, mbasi nuk mund të lidhtc kurorë me një njeri që nuk ishte nga familja
mbretërore, por po t’ishtc që Zali — shtonte mbretëresha - dëshëronte të bënte bashkim scksual me Azcrmidukhdn, atëhere ai mund të vintc dnzisht natën në pallat dhc do t’i
plotësohej dëshira. N’orën e caktuar zali hyri në pallat por u vra nga rojct mc urdhër të mbretëreshës.
Gjakun c Zalit e mori i biri Rustcmi, i cili vrau me shtizë Azermidukhtin dhe të gjithë njerëzit c oborrit të saj.
Zengji: I dyd mbret i dinasdsë s’Atabekëvc flranit. Hipi në fron
mbas vdckjes së vëllait të dj Scngarit, Zengjia e zbukuroi Shirazcn, kryeqytedn c atabekve, mc shumë pallate dhc me lulishte të bukura. Vdiq më 1171 mbasi sundoi 14 vjet.
Disa herë f)ala «Zengji» përdorct si dtull për dinastinë c atabckëve.
Zcnnun: (më drcjt Zunnun ose Dhunnun): Mistik i madh egjvptian që ka jetuar n’Egjypt në njëqindvjetin XI-XIIl. Rrcth këtij thuren shurnë tregimc fantastikc.
Rivjcn Saadiu shqip ............................................................................. 5
Mbi vcptcn e Saadiut ........................................................................... 9
Gjylistani (Pjesë të zgjcdhuta) ........................................................... 29
Hyrjc .................................................................................................. 31
Psc u shkrua Gjylistani? ..................................................................... 31
Psc nuk shërbcj tc mbreti. dhc psc pëlqcva vetminë .......................... 36
KAPITULLII P ARË
Mbi jetën c Mbrctcrvc........................................................................ 39
KAPITULLII DYTË
Mbi sjelljcn c dervishcve jereminje ................................................... 60
KAPITULLIITRETË
Mbi lavdin’e perkorjes ....................................................................... 76
KAPITULLIIKATËRT
Mbi hestjcn ........................................................................................ 88
KAPITULLII PESTË
Mbi dashurinë dhe mbi kohën e djalërisë ...................................... 94
KAPITULLII GJASHTË
Mbi dobësinë trupore dhe mbi pleqërinë ........................................ 107
KAPITULLII SHTATË
Mbi ndikimin e edukatës në sjclljcn e njeriut ................................. 115
KAPITULLIITETË
Mbi mirësjelljen në shoqëri ............................................................ 126
Fjala e mbylljcs ............................................................................... 148
Bostani (Pjcsë të zgjedhura)............................................................ 149
Nushircvani këshillon Hurmuzin .................................................... 154
Pcrvizi kcshillon Shirunë ................................................................ 156
Kcshilla nc vargjc ........................................................................... 1 60
Dari dhc bariu ................................................................................. I 62
Duaj popullin! .................................................................................164
Dhëmbshuria pcr popullin .............................................................. 165
Tildeja dhc njcriu 1 shënjtë ............................................................. 167
Perandori l Bizantit dhe njeriu l ditur ............................................. 168
Mbrcti mizor dhe njcriu i mirë ....................................................... 170
Kujdcs për të varfërit ...................................................................... 172
Një zi në Damask ........................................................................... 173
Një zjarr në Bagdat ......................................................................... 175
E di? ...... ........................................................................................ 177
Murgu dhc kafka që flet ................................................................. 183
Qahjaj mizoi: .................................................................................. 184
Njeriu i mirë dhe Haxh-xhaxhi ....................................................... 1 85
Mbreti i sëmurë .............................................................................. 188
Mbreti që zinte gomarët angari....................................................... 191
Vasha dhe Khalifi Meëmun ............................................................ 199
Mbi artrn e luftës ............................................................................ 201
Mbi Bujarinë .................................................................................. 204
Duaj jctimin .................................................................................... 205
Ëndra c Sadredin Khaxhcndit ......................................................... 205
Profcti Ibrahim dhc mysafiri zjarrlutës........................................... 206
Bujari l varfër ................................................................................. 210
Lutja c Suhrevcrdiut ....................................................................... 213
Shibliu dhc miza ............................................................................. 216
Dënojc mizorin!.............................................................................. 218
Neqezi dhe i biri rrëmujaxhi ................. ' ........................................ 221
Zjarri i dashurisë............................................................................. 223
Mbi këngën dhc vallen ................................................................... 224
Fjalët c fluturës ............................................................................... 227
Biseda c fluturës mc qiririn ............................................................ 230
Mbi modcstinë ................................................................................ 232
Rrëfenjë (në parantezë) ........ : ........................................................ 236
Bilbili i Adud-Dula-s ...................................................................... 245
Gruaja e mirë dhc gruaja c kcqe ..................................................... 246
Gënjeshtarët.................................................................................... 248
Togrulli dhc Pazvani indjan ........................................................... 251
Mbi pleqërinë......................................................................................... 253
Mbi «Bostanin» ..................................................................................... 256
S’jam lypës .......................................................................................... 258
Lctër mbretit .......................................................................................... 259
Mikeshës ................................................................................................ 261
Shënimc ................................................................................................. 265
1 A. H. Krimskij, I Hsloifa c Persisc, e lelërsisc1 së s;ij dlie e leozofisë sufile, M.
191 d 1917, fac|e 393, Vepër e cilum
1
Versct i cituar nga Kurani. Shih në shonimot l'jalën Jusuf (Shonini i Shqipcronjësil).
1
Froni Sublim Froni i Xotil (Shqipcronjësi).

SAADI SHIRAZI - Gjylystani Dhe Bostani

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

SAADI SHIRAZI - Gjylystani Dhe Bostani

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Jftit

1 )he në dy vargjct që vijnë më poshtë:

Kitr koha një pjesë godet me tërbini,

Në një vënd tjetër të «Bostanit» ai thotë:

Muzdver2 i çpenguar shlon gjënë mbi dhë...

aksionin e vullnetshëm kryengritës të masave si të vetmin mjet të çdukjes së padrejtësisë shoqërore.

I ëmbël është gjumi në mëngjes,

Por Jcur lipset thënë flaia, çoje zërin pa përtuar!

KAPITULLI I PARË MBIJETËN E MBRETËRVE RRËFENJË

Mbi kryc lart nga mënçuria,

O duar, ilër’ c krahë, ju tëgjithë Puthuni sot mcmall cdasluiri!

S ’ka pcr mua mbi dhc lumtcri si tashti,

- Moj shushkc, po ç’ke të bcsh ti me devenë? Pastaj hanc ti, hancdcvcja!

N ’i shpallc luftë burrit që vërtit qysqinë,

Armikut shtizën drejt n’i hodhe vetëtimë,

Ashtu do shkojë ndër të tjerë mbrctëria.

Edhc miqtëdo t’i sulenkur t’i vijë fcstjarrotull,

Kur zulmct m’i thurc ti varg,

Gjylistani dhe Bostani RRËFENJË

Sa difa shpatullgjërë zunë dhcnë Dhc trupi plagërëndë s’u gropos!

Braktisa njerëzinë në mal’ c fusharashë,

Mc mirc prangat hedhur dhe mc miq,

Njcriu zcmërbardhë iu përgjcgj:

Sc kur shëkon të mvrcjtur zëmra hclm të mblcdh,

Një herë i pata thënë një miku tim:

vjershëtori, IU derdhën prapa qcnlë. Dcshi tërrëmbcntcnjëgur, mirëpo s’mundi, setokakishtc

Njcriu lc mira lc shikojc Nga tjctri shumc shprcsc ka,

Jo, dorën s’ehcq, moj, nga gjitë c tua,

Nga që zemra s’më bën sot-o pa ty botën ta shilcoj,

Për trup-difat dhcmbj’c plagës csht’ c huaj,

' Nc Knln nr Smlml niiibi.-ililin Iblei sluunr bukm m Mugdiit. (Slu|ipëmiijësi).

......... Fundi i fjalcs s’qe puncqcbchej qctëjctojabashkcmc tc

gjersa Zoti, i i|olshim falë,më fali këtëdjalë.

Ndaj ngrehu, jctcn shtrydh, o gczimplot,

FJALËZ E URTË I ibanë njc hcrë cfurkut:

Në varr crdh’ armiku mc kërnbët e ti.

Botcs foli ëmbcl, mos i fol mc thumb!

Të bëhet i rëndë, i mvrejtur si re;

Osc lcre miqcsinc me filaiin,

Një dcrvish, në lutjet qëi drcjtontc Zotit, thoshte:

Po nuk munde, asohere si selvia jij i lirë2!

Nc kc gjc tc çiltcr, c thuaj, sc vlcn!

NUSHIREVANI KËSHILLON HURMUZIN

PERVIZI KËSIIILLON SHIRUNË

Lamashin pa sojc kur rritur tc kcm,

Shum’ hcrë lavdinëpesëdhjctvjcçare E lig’ c një çasi e fshiu për farc.

I III t c 11«• »| M 11. 1 1 i ' I I ( ' ■ 11 « 111 M 1 1 I II1 1 .1),

Njëbuni tc shënjtc i thotë njëherë:

Të mbetet pcr jctë kush vallë shpresoi,

KUJDES PËR TË YARFËRIT

Një burrc i bredhur i tha atcherë:

Po dcshe që nesër të korrësh lavdinë, Mos bëj asoherc annik vegjëlinë!

I r pas njc kalorës që rrugën gabon.

NJERIU I MIRË DHE HAXH-XHAXHI

42 pari: që etjen të shuajë ndër shokë,

MBRETI QË ZINTE GOMARËT ANGARI

Ky vctc nuk dinte as rrugë as shpat,

l'ha mbreti në dallgë: - «i nxiri mc bojë,

Psc vetëm mbi mua ky duf u përplas?

Mos hapni të fshehtën në njerëz çdofarë!

' Mcxhus (arabisht) = ithtar i Zaratustrcs, njeri që i falet zjamt. (Shqipëronjësi).

PROFETI IBRAHIM (ABRAHAM) DHE MYSAFIRI ZJARRLUTËS

Këto ka qëndisur më shumë ai, Jo syçkat, cullufet, nishanin c zi. 51

— «0 frymë-bekuar!», thaburri bujar, «Njcri s’pata shtypur si shtyp një xhandar.