ΣΧΟΛΗ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ ΑΓΩΓΗΣ

ΤΜΗΜΑ ΠΑΙΔΑΓΩΓΙΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ

ΕΞ ΑΠΟΣΤΑΣΕΩΣ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ

«ΕΠΙΣΤΗΜΕΣ ΑΓΩΓΗΣ- ΕΙΔΙΚΗ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ»

«Να περιγράψεις το προφίλ ενός μαθητή γυμνασίου που ασκεί συστηματικά σχολικό
εκφοβισμό- bullying (περίπτωση θύτη) και να καταθέσεις μια δέσμη παρεμβάσεων-τεχνικών
που θα μπορούσες να ασκήσεις σε αυτό προκειμένου να βελτιώσει την συμπεριφορά του
απέναντι στους συμμαθητές του.»

Από την

Αθανασάκη Ελισάβετ

Α.Φ.Τ. : U174N2823

Διδάσκουσα: Δρ. Στεφανία Φούσκα

EDUG 521: Ειδική Εκπαίδευση: Έρευνες και Σύγχρονες Τάσεις

Χειμερινό Εξάμηνο 2017

 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

 ΕΙΣΑΓΩΓΗ ………………………………………………………………………... 1

 ΕΝΟΤΗΤΑ 1: ΚΛΙΝΙΚΟ ΠΡΟΦΙΛ …………………………………………….. 2

 ΕΝΟΤΗΤΑ 2: ΣΤΡΑΤΗΓΙΚΕΣ ΠΑΡΕΜΒΑΣΗΣ ………………………………. 4

 ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ ………………………………………………………………. 7

 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ …………………………………………………………………. 8
 ΕΙΣΑΓΩΓΗ

Ο καθορισμός και ο προσδιορισμός της διαταραγμένης συμπεριφοράς ενός παιδιού

αποτελεί ακόμα και στις μέρες μας ένα δύσκολο εγχείρημα. Η δυσκολία βρίσκεται στο
γεγονός πως η συμπεριφορά και τα συναισθήματα των παιδιών αυτών εκδηλώνονται με
διαφορετικό τρόπο. Με τον τρόπο αυτό αποτρέπεται η αποσαφήνιση όσο αφορά τον
προσδιορισμό της εκάστοτε συμπεριφοράς του παιδιού που εκδηλώνει τέτοια συμπεριφορά.
(Στασινός, 2016).
Διάφοροι ερευνητές έχουν καταβάλει προσπάθειες ώστε να μπορέσει να οριστεί η
διαταραχή συμπεριφοράς. Ο ορισμός που πρότεινε ο Bower το 1981 θεωρείται από τους πιο
σημαντικούς ορισμούς. Μολονότι το γεγονός ότι παρουσιάζεται να είναι ο καλύτερος
ανάμεσα σε άλλους, η κριτική που δέχτηκε οδήγησε στην διατύπωση κάποιων κοινών
χαρακτηριστικών στους ορισμούς που υπήρχε κάποια συμφωνία.
Με τον τρόπο αυτό, η προβληματική ή διαταραγμένη συμπεριφορά ενός παιδιού ή
εφήβου θα πρέπει να αναφέρεται στα εξής: α) σε συμπεριφορά που βγαίνει από τα όρια της
ομαλής, β) σε χρόνιο κι όχι παροδικό πρόβλημα, γ) σε συμπεριφορά που δεν μπορεί να γίνει
αποδεκτή εξαιτίας κυρίαρχων κοινωνικών αλλά και πολιτιστικών προσδοκιών. (Στασινός,
2016). Ωστόσο μια προσαρμοστική συμπεριφορά μπορεί μέσω της διδασκαλίας της να
υιοθετηθεί από τα εκάστοτε παιδιά ή τους εκάστοτε εφήβους.
Δυστυχώς τα περιστατικά επιθετικής συμπεριφοράς στο σχολείο παρουσιάζουν μια
αύξηση. Συχνό φαινόμενο αποτελούν τα προβλήματα συμπεριφοράς τόσο στην παιδική όσο
και στην εφηβική ηλικία. Κύρια χαρακτηριστικά με τα οποία εκδηλώνεται μια τέτοια
συμπεριφορά είναι η επιθετικότητα, είτε αυτή πρόκειται για σωματική ή φραστική, αλλά και
ο αρνητισμός.
Μέσα από την προσπάθεια ταξινόμησης των ατόμων που παρουσιάζουν
διαταραγμένη συμπεριφορά, έχουν ανακύψει τρία είδη: 1. Επιθετικότητα, 2. Εκφοβιστική
συμπεριφορά, 3. Κοινωνική απόσυρση (Στασινός, 2016).
Στην παρούσα εργασία θα περιγραφούν τα συμπτώματα επιθετικής συμπεριφοράς
ενός μαθητή που φοιτά στην Γ’ Γυμνασίου και τους τρόπους με τον οποίο εκείνη
ξεδιπλώνεται στο σχολικό περιβάλλον. Στην συνέχεια θα παρουσιαστούν στρατηγικές και
τρόποι με τους οποίους θα μπορούσε μια τέτοια συμπεριφορά να περιοριστεί.

1
 ΕΝΟΤΗΤΑ 1: ΚΛΙΝΙΚΟ ΠΡΟΦΙΛ

Ο Γιάννης, είναι μαθητής της Γ’ Γυμνασίου και φοιτά σε ένα σχολείου του Ρεθύμνου
που διέπει την ολική ή συμπεριληπτική εκπαίδευση. Η οικογένειά του ανήκει σε ένα υψηλό
τόσο κοινωνικό όσο και οικονομικό επίπεδο. Πιο συγκεκριμένα η μητέρα του είναι γιατρός
και ο πατέρας του διοικεί την δική του επιχείρηση. Οι γονείς του δεν διαθέτουν αρκετό
ελεύθερο χρόνο, οι απαιτήσεις που έχουν από τον Γιάννη στο μορφωτικό του επίπεδο είναι
ιδιαίτερα αυξημένες. Τέλος, ο Γιάννης είναι μοναχοπαίδι.
Οι γονείς του προσδοκούν ο Γιάννης να πραγματοποιήσει τις φιλοδοξίες που οι ίδιοι
έχουν γι’ αυτόν, πιέζοντας τον να μελετάει ανελλιπώς τα μαθήματά του προκειμένου να είναι
άριστος στο σχολείο, ενώ ο ελεύθερος χρόνος του έχει καλυφθεί με εξωσχολικές
δραστηριότητες. Κάποιες φορές για να μπορέσει να ανταπεξέλθει στους στόχους των γονιών
του, στερείται τη συμμετοχή του σε κοινωνικές αλλά και ψυχαγωγικές εκδηλώσεις, δηλαδή
σε διάφορες πολυήμερες εκδρομές με το σχολείο, γιορτές φίλων του κ.α.
Ως αποτέλεσμα των παραπάνω ενεργειών τους τελευταίους οκτώ μήνες
παρουσιάζονται προβλήματα στην συμπεριφορά του εν λόγω μαθητή. Στο σημείο αυτό
κρίνεται σκόπιμο να αναφερθεί πως ο Γιάννης είναι ένας έφηβος με κανονική ανάπτυξη
σύμφωνα με την ηλικία του. Ειδικότερα ο συγκεκριμένος μαθητής παρουσιάζει συμπτώματα
λεκτικής επιθετικότητας προς τους συμμαθητές του, με διάφορους χλευασμούς και
βωμολοχίες, τα οποία εμπίπτουν με την βιβλιογραφική ανασκόπηση (Στασινός, 2016). Με
τον τρόπο αυτό δημιουργούνται αρκετές φορές συγκρούσεις μέσα στην σχολική τάξη και
ακόμα κάποιες φορές παρεμποδίζεται η ομαλή διεξαγωγή του μαθήματος.
Οι σχέσεις που έχει ο Γιάννης με τους συμμαθητές του δίνουν την εντύπωση ότι είναι
αγεφύρωτες και δεν μπορεί να υπάρξει κάποια βελτίωση. Η παρέα του θεωρείται πλέον
ανεπιθύμητη αλλά και ανυπόφορη. Τους τελευταίους δύο μήνες κάθεται μόνος του στο
θρανίο του ύστερα από διαπληκτισμό με τον συμμαθητή που μοιραζόντουσαν το θρανίο. Ο
Γιάννης είχε μειώσει τον συμμαθητή του λέγοντάς του ότι προέρχεται από φτωχή οικογένεια
και είναι μέτριος μαθητής συγκριτικά με τον ίδιο που η οικογένεια του είναι ευκατάστατη
και ο ίδιος είναι άριστος μαθητής. Σε άλλες περιπτώσεις σχολιάζει τους συμμαθητές του με
βάση της εξωτερικής τους εμφάνισης και μειώνει τα παιδιά που είναι παχύσαρκα. Επιπλέον
δεν έχει κανέναν ενδοιασμό να τους βρίζει με χυδαίο τρόπο και να κάνει άσεμνες
χειρονομίες. Με κάθε ευκαιρία δημιουργεί φασαρίες είτε την ώρα κατά την οποία διεξάγεται
το μάθημα, είτε στην ώρα του διαλείμματος. Τέλος τις προηγούμενες εβδομάδες ξεπέρασε
κάθε όριο, όταν απευθύνθηκε σε μία νεαρή καθηγήτρια του σχολείου, στον ενικό

2
αποκαλώντας της «κουκλάρα», θέλοντας να της κάνει μία ερώτηση πάνω στο μάθημα που
τους παρέδιδε την συγκεκριμένη ημέρα.
Ο Γιάννης διανύει την περίοδο της εφηβείας, της οποίας κύριο χαρακτηριστικό είναι
ο αυξανόμενος κίνδυνος παρουσίασης διαταραχών συμπεριφοράς, οι ψυχολογικές
διακυμάνσεις, σύμφωνα με την βιβλιογραφία (Στασινός, 2016) και η ανάγκη αποδοχής από
τους συνομηλίκους του αλλά και από το αντίθετο φύλο. Επιπρόσθετα η προσπάθεια
κατάκτησης ηγετικού ρόλου ανάμεσα στους συνομηλίκους του αλλά και δημοφιλούς θέσης
μέσα στο σχολικό περιβάλλον. Η πίεση, όμως που του ασκείται από το σπίτι του και τους
γονείς του, οι λεγόμενοι ψυχολογικοί παράγοντες (Στασινός, 2016), σε συνδυασμό με την
περίοδο της εφηβείας στην οποία και βρίσκεται, έχει τα χειρότερα αποτελέσματα στη
συμπεριφορά του με τα συχνά ξεσπάσματα στο χώρο του σχολείου με έμφαση τους
συμμαθητές του. Υπάρχει μεγάλος κίνδυνος η επιθετική συμπεριφορά που παρουσιάζει τώρα
να διογκωθεί με την πάροδο του χρόνου. Η απουσία των γονιών του από τα σχολικά
δρώμενα, παρά μόνο στην παράδοση βαθμολογιών και ενημέρωσης από τους καθηγητές,
δείχνουν σαν να μην τους ενδιαφέρει κάτι άλλο πέρα από τις επιδόσεις του στα μαθήματα. Η
σχέση που έχει διαμορφωθεί ανάμεσα στους γονείς και στα παιδιά τους παίζει καθοριστικό
ρόλο. Η εφηβική παραβατικότητα παρατηρείται συνήθως στους έφηβους που δεν υπάρχει
ουσιαστική σχέση με τους γονείς τους (Νόβα-Καλτσούνη, 2002).
Μέσω της βιβλιογραφικής ανασκόπησης αναδεικνύεται πως το είδος της
συμπεριφοράς αυτής εμπλέκει το θύμα σε δυσχερείς καταστάσεις μέσω της προσβολής, της
ταπείνωσης και της ντροπής και μάλιστα μπροστά σε ένα ευρύ κοινό (Κιτσάκη, 2010). Από
την άλλη πλευρά και τα παιδιά με επιθετική συμπεριφορά εισπράττουν με τον χειρότερο
τρόπο τη δυστυχία που τροφοδοτεί την επιθετικότητά τους (Hebert, 1998).
Η λεκτική επιθετικότητα που εμφανίζει ο συγκεκριμένος μαθητής προέρχεται από την
έλλειψη της φυσιολογικής ανάπτυξης από τους γονείς του. Ο Γιάννης προσπαθεί να μειώνει,
να υποτιμά και να προσβάλει τους συμμαθητές του, ώστε να μπορέσουν να καλυφθούν οι
ανεκπλήρωτες ανάγκες του ίδιου. Συμπερασματικά, η ανάλυση της συμπεριφοράς του
κρίνεται αναγκαία για μια ψυχοπαιδαγωγική παρέμβαση, ώστε οι συμπεριφορές αυτές να
μειωθούν.

3
 ΕΝΟΤΗΤΑ 2: ΣΤΡΑΤΗΓΙΚΕΣ ΑΝΤΙΜΕΤΩΠΙΣΗΣ

Η αποτελεσματικότητα της εκπαιδευτικής παρέμβασης που θα εφαρμοστεί για τον

συγκεκριμένο μαθητή θέτει ως βασική προϋπόθεση την ουσιαστική συνεργασία των γονιών
του με το εκπαιδευτικό δυναμικό του σχολείου, αλλά και η συμβουλευτική από κάποιον
κοινωνικό λειτουργό και πολύ πιθανόν από τον ψυχολόγο, που υπάρχει στο σχολείο.
Επιπλέον οι γονείς θα πρέπει να δείξουν μεγαλύτερη προσοχή προς το παιδί τους. Η θέσπιση
κανόνων και κυρώσεων είναι ενέργειες που πρέπει να γίνουν. Επίσης δεν πρέπει να
υφίσταται σωματική βία και να τον επαινούν όσο πιο συχνά μπορούν. Οι γονείς θα πρέπει να
αρχίσουν να περνούν περισσότερο ποιοτικό χρόνο με το παιδί τους ώστε να δημιουργηθεί
μεταξύ τους μια σχέση εμπιστοσύνης και να γνωρίσουν σε μεγαλύτερο βαθμό τόσο την
προσωπικότητα όσο και τις ανάγκες του. Οι έφηβοι επηρεάζονται πολύ εύκολα από τις
παρέες τους, προσπαθώντας να γίνουν αποδεκτοί, καλό είναι οι γονείς τους να γνωρίζουν τις
παρέες του παιδιού και που βρίσκεται στις συναντήσεις με την εκάστοτε παρέα (Olweus,
2009).
Ένας τρόπος με τον οποίο θα μπορούσε να παρέμβει το εκπαιδευτικό δυναμικό του
σχολείου είναι η μέθοδος της επανόρθωσης. Η μέθοδος αυτή αποτελεί μια άμεση παρέμβαση
για να βελτιωθεί η συμπεριφορά που παρουσιάζει ο μαθητής και να αποκατασταθούν οι
διαταραγμένες σχέσεις με τους συμμαθητές του. Η μέθοδος αυτή όταν συνδυαστεί με την
ψυχική ενδυνάμωση των συμμαθητών του Γιάννη που ο ίδιος στο παρελθόν έχει μειώσει, θα
έχει καλύτερα αποτελέσματα για την αντιμετώπιση αυτής της συμπεριφοράς (Rigby, 2008).
Επιπλέον αν υπάρχει ένα θετικό και φιλικό κλίμα μέσα στην τάξη ανάμεσα στον Γιάννη και
τους εκπαιδευτικούς του σχολείου η χρήση της μεθόδου θα είναι περισσότερο
αποτελεσματική (Σφήκα, 2006). Η ύπαρξη, βεβαίως, ενός φιλικού κλίματος συμβάλλει σε
όλες τις μορφές παρέμβασης για την επίτευξη της μείωσης και εξάλειψης της επιθετικής
συμπεριφοράς.
Η παροχή θετικής ενίσχυσης, με τη χρήση κινήτρων και επιβραβεύσεων (Σκάλη,
χ.χ.), για να μπορέσει να παρουσιάσει μια επιθυμητή συμπεριφορά. Αν χρησιμοποιηθεί η
αρνητική ενίσχυση, με την παρουσία της τιμωρίας (Κώτση, χ.χ.), η ανεπιθύμητη
συμπεριφορά δεν θα μπορέσει να αντιμετωπιστεί. Η συγκεκριμένη μέθοδος παρέμβασης θα
πρέπει να εφαρμοστεί άμεσα, να υπάρχει ακρίβεια στην χρήση της, καθώς και αυστηρή
συνέπεια, για να μπορεί να είναι αποτελεσματική (Kazdin, 2001).
Ένας άλλος τρόπος που θα μπορούσε να αντιμετωπιστεί μια τέτοια συμπεριφορά
είναι τα παιχνίδια ρόλων. Η μέθοδος αυτή είναι μια δραματική μορφή μέσα από την οποία οι

4
μαθητές εκφράζονται και προετοιμάζονται έτσι ώστε να είναι σε θέση να αντιμετωπίσουν
δύσκολες καταστάσεις που ενδέχεται να αντιμετωπίζουν, όμως μέσα σε ένα προστατευμένο
πλαίσιο. Οι ρόλοι που δίνονται στο κάθε μαθητή το βοηθούν να καλλιεργήσει δεξιότητες,
αλλά και την ενσυναίσθηση. Με την καλλιέργεια της ενσυναίσθησης ο κάθε μαθητής μπαίνει
στην θέση ενός άλλου παιδιού, που ενδεχομένως να έχει βλάψει με την συμπεριφορά του και
βιώνει τα ίδια συναισθήματα με αυτό. Με τον τρόπο αυτό τους δίνεται η δυνατότητα να
καταλάβουν και την πλευρά με την οποία έχουν συγκρουσθεί, αλλά και την οπτική του
άλλου παιδιού. Η εμπειρία που βιώνουν οι μαθητές μέσα από την παραπάνω διαδικασία τους
δίνει την δυνατότητα να αισθανθούν περισσότερο οικεία μια κατάσταση, αλλά και τους
χαρακτήρες που εμπλέκονται σε αυτήν. Επιπλέον μπορούν να σκεφτούν πως είναι τα
πράγματα, θα μπορούσαν να έχουν εξελιχθεί και πως εκείνοι θα μπορούσαν να έχουν
ενεργήσει και τι συναισθήματα θα μπορούσαν να έχουν βιώσει (Τριλίβα, 1998).
Ένας άλλος τρόπος με τον οποίο μπορεί να μειωθεί το πρόβλημα του σχολικού
εκφοβισμού είναι το Olweus Bulling Prevention Program (1993). Στο πρόγραμμα αυτό
βασικό στοιχείο αποτελεί η ανάμειξη και η κινητοποίηση τόσο των μαθητών όσο και των
γονιών τους, αλλά και του εκπαιδευτικού δυναμικού του σχολείου, στο οποίο θα υλοποιηθεί
το συγκεκριμένο πρόγραμμα. Το πρόγραμμα αυτό εφαρμόζεται στο χώρο του σχολείου, όπου
υφίσταται ο σχολικός εκφοβισμός, περιλαμβάνει τρία στάδια:

1. Πρώτο στάδιο του προγράμματος αυτού είναι η γενική

διαμεσολάβηση, όπου υπογράφεται ένα συμβόλαιο από τους μαθητές, όπου
συμφωνούν να μην ασκούν βία μεταξύ τους. Θεσπίζονται λοιπόν γενικοί κανόνες για
την πρόληψη εκφοβιστικών συμπεριφορών. Επίσης, διεξάγεται μια έρευνα μεταξύ
των μαθητών, με ανώνυμα ερωτηματολόγια για μπορεί να προσεγγιστεί η φύση και η
ποσότητα με την οποία έχει διαδοθεί το πρόβλημα. Οι μαθητές στο διάλειμμα έχουν
περισσότερη επιτήρηση από ότι σε συνηθισμένες μέρες.
2. Δεύτερο στάδιο είναι η διαμεσολάβηση στο επίπεδο της τάξης. Στο
στάδιο αυτό υπάρχει διάλογος με γονείς και μαθητές και την ίδια στιγμή θεσπίζονται
κανόνες που προλαμβάνουν το φαινόμενο του σχολικού εκφοβισμού. Επιπλέον
μπορούν να ενταχθούν και παιχνίδια ρόλων που αναφέρθηκαν και παραπάνω με
στόχο την ενσυναίσθηση.
3. Τρίτο στάδιο είναι η διαμεσολάβηση στο επίπεδο του ατόμου. Στο
στάδιο αυτό υπάρχει ανάλυση των προσωπικών βιωμάτων και εμπειριών βίας από
τους μαθητές τόσο από την σκοπιά του θύτη όσο και του θύματος. Η διαμεσολάβηση

5
 περιλαμβάνει και τους γονείς των μαθητών αυτών, με τους οποίους οργανώνονται και
συναντήσεις, με στόχο να εξασφαλιστεί ότι ο υφιστάμενος σχολικός εκφοβισμός θα
εκλείψει. Οι συναντήσεις αυτές γίνονται με στόχο την αυξημένη πληροφόρηση των
γονιών και να τονιστεί ακόμα περισσότερο η σημασία της υποστήριξης του
συγκεκριμένου προγράμματος από τους γονείς.

Ένας άλλος τρόπος με τον οποίο θα μπορούσε να αντιμετωπιστεί η επιθετική

συμπεριφορά του Γιάννη είναι η διδασκαλία δεξιοτήτων αυτοελέγχου και αυτοδιαχείρισης
(Στασινός, 2016), με την αναφορά και την γνωστοποίηση στο μαθητή τις επιπτώσεις που θα
έχει ως αποτέλεσμα η συμπεριφορά του. Τέτοιες επιπτώσεις θα μπορούσαν να είναι τόσο η
απώλεια των φίλων του, όσο και το δυσάρεστο αίσθημα της περιθωριοποίησης. Σε αυτήν την
μέθοδο θα μπορούσε να συμπεριληφθεί για μια ακόμα φορά το συμβόλαιο τιμής ανάμεσα
στον εκπαιδευτικό και τον Γιάννη. Στη θέση του εκπαιδευτικού θα μπορούσε να υπάρχει και
ο ένας από τους δύο γονείς ή και οι δυο. Οι όροι που θα υπάρχουν μέσα σε αυτό θα
συμφωνηθούν και από τις δυο πλευρές.

6
 ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ

Με την πάροδο των ετών η επιθετική συμπεριφορά και ο σχολικός εκφοβισμός

παρουσιάζουν μια αύξουσα πορεία. Με αφορμή αυτό το γεγονός έχουν γίνει διάφορες
έρευνες για να μπορέσουν να εντοπιστούν τα αίτια για τις συγκεκριμένες συμπεριφορές,
αλλά έχει γίνει προσπάθεια για την ανάδειξη στρατηγικών παρεμβάσεων με σκοπό την
μείωση και εξάλειψη των συμπεριφορών αυτών στο σύνολο της κοινωνίας, όποια κι αν είναι
αυτή.
Διαταραχές συμπεριφοράς υφίστανται στη σχολική κοινότητα ειδικά κατά την
περίοδο της εφηβείας. Η άμεση παρέμβαση των σχολικών φορέων, σε συνεργασία πάντα με
την οικογένεια του εκάστοτε μαθητή, κρίνεται απαραίτητη. Στόχος της άμεσης αυτής
παρέμβασης είναι η εξάλειψη τέτοιων συμπεριφορών το συντομότερο δυνατό.
Αρχικό στάδιο είναι η αποτύπωση του κλινικού προφίλ του μαθητή με παρόμοιες
συμπεριφορές, στην οποία θα σκιαγραφούν τα χαρακτηριστικά του (συχνότητα, ηλικία,
φύλο, ψυχολογικά χαρακτηριστικά κ.α.), αλλά και την κατάδειξη των αιτιών που προξενούν
την συγκεκριμένη διαταραγμένη συμπεριφορά (Στασινός, 2016). Στην συνέχεια μέσα από
διάφορες στρατηγικές, μερικές από τις οποίες αναφέρθηκαν και παραπάνω, επιχειρείται η
πλήρη και άμεση αποκατάσταση μιας επιθετικής συμπεριφοράς του παιδιού.
Οι εκπαιδευτικοί και το σύνολο του ειδικού προσωπικού, που απαρτίζει την
υφιστάμενη σχολική μονάδα, υπάρχει ανάγκη για μια διαρκή επιμόρφωση και ενημέρωση
για τις εκφάνσεις της συμπεριφοράς, που κάποιες φορές μπορεί να είναι διαταραγμένη. Η
ανάγκη αυτή είναι επιτακτική για τον εντοπισμό μιας τέτοιας συμπεριφοράς και για την
κατάλληλη παρέμβαση και εφαρμογή στρατηγικών για την αντιμετώπισή της. (Στασινός,
2016).
Οι διαταραχές συμπεριφοράς, δεν αφορούν μια ειδική ομάδα, αλλά το σύνολο των
μαθητών. Το σχολείο αποτελεί μια μικρογραφία της κοινωνίας που μελλοντικά οι μαθητές θα
γίνουν ενεργοί πολίτες, επομένως οι πιθανές ελλείψεις στις γνώσεις των εκπαιδευτικών πάνω
σε οικεία ζητήματα, που μπορούν να ανακύψουν μέσα σε μια σχολική μονάδα, μπορούν να
αποβούν μοιραίες.

7
 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

 Κιτσάκη, Β. (2010). Η βία στη σχολική ζωή. Αθήνα: Ιδιωτική έκδοση

 Κώτση, Σ. (χ. χ.). Η επιθετικότητα των παιδιών: Γενικές οδηγίες. Ανακλήθηκε από
http://antikleidi.com/anatrofi/%CE%B7-
%CE%B5%CF%80%CE%B9%CE%B8%CE%B5%CF%84%CE%B9%CE%BA%C
E%BF%CF%84%CE%B7%CF%84%CE%B1-%CF%84%CF%89%CE%BD-
%CF%80%CE%B1%CE%B9%CE%B4%CE%B9%CF%89%CE%BD-
%CE%B3%CE%B5%CE%BD%CE%B9%CE%BA%CE%AD%CF%82-%CE%BF/

 Μακρή-Μπότσαρη, Ευ. (2002). Η ανάπτυξη του εαυτού στην εφηβεία. Στο Νόβα-
Καλτσούνη Χ. , Τσιμπουκλή, Α. (Επιμ.) Θέματα εφηβείας. Πάτρα: Ε.Α.Π.

 Σκάλη, Δ. (χ. χ.). 10 τρόποι για να αντιμετωπίσουμε ένα επιθετικό παιδί. Ανάκληση
από http://www.imommy.gr/nipia/psychologia/article/4729/10-tropoi-gia-na-
antimetwpisete-thn-epithetikothta-toy/

 Στασινός, Δ. (2016). Η ειδική εκπαίδευση 2020: Για μια συμπεριληπτική ή ολική

εκπαίδευση στο νέο-ψηφιακό σχολείο με ψηφιακούς πρωταθλητές.(Αναθεωρημένη
Έκδοση). Αθήνα: Εκδόσεις Παπαζήση.

 Σφήκα, Δ. (2006). Ο ρόλος του εκπαιδευτικού στην ψυχική υγεία των μαθητών.
Ανάκληση από http://www.iatronet.gr/ygeia/psyxiki-ygeia/article/1106/o-rolos-toy-
ekpaideftikoy-stin-psyxiki-ygeia-twn-mathitwn.html

 Τριλίβα, Σ. , Chiementi, G. (1998). Πρόγραμμα ελέγχου των συγκρούσεων: Τετράδιο

Δραστηριοτήτων «Εγώ» και «Εσύ» γινόμαστε «Εμείς». Αθήνα: Ελληνικά Γράμματα.

 Herbert, M. (1998). Ψυχολογικά προβλήματα παιδικής ηλικίας. (επιμέλεια: Β.

Παπαδιώτη-Αθανασίου). Αθήνα: Ελληνικά Γράμματα.

 Kazdin, A. E. (2001). Behavior Modification in Applied Settings. USA: Wadsworth

Thomson Learning.

8
 Rigby, K. (2008). Σχολικός εκφοβισμός. Σύγχρονες απόψεις. Αθήνα: Τόπος.

 Olweus, D. (1993). Bullying at school: What we Know and What we Do. Cambridge:
Blackwell Publishers.

 Olweus, D. (2009). Εκφοβισμός και βία στο σχολείο. Αθήνα: ΕΨΥΠΕ