MGA NILALAMAN

MGA BALITA:

Hamon sa PhilRice: Paglingkuran

ang mga Magsasaka, Itigil ang
Pagpapalaganap ng Golden Rice
pahina 6

MFGS Training of Trainers,

isinagawa sa mga rehiyon
pahina 8

Opisyal na pahayagan ng Magsasaka at Siyentipiko para sa Pag-unlad ng Agrikultura (MASIPAG) FDAT: Teknikal na Tuklas,
Tiwala sa Angking Kaalaman
HULYO- DISYEMBRE 2018 www.masipag.org pahina 13

INOFO Vision Workshop: Isang

pananaw, isang layunin mula at
para sa maliliit na organikong
magsasaka sa buong mundo.
pahina 16

Lokal na inisyatiba at sama-samang

pagkilos, Susi sa pagharap sa
hamon sa sistema ng pagkain
pahina 17

LATHALAIN:

Ang mga masisipag ng MASIPAG

pahina 19

Atty Ben Ramos, Bayani ng mga

Maliliit na mga Magsasaka
ni Alfie Pulumbarit

“Nahadlok kayo (natatakot kayo)? Gusto nyo hanggang dyan na lang kayo?” Sa ganitong pananalita
naalala ni Elizabeth Cuenca si Atty Ben, sa panahong pinanghihinaan sila sa kanilang laban sa lupa.

N
obyembre 6, 2018 ginulantang ng masamang
balita ang buong network ng MASIPAG
sa mapait na sinapit ng legal consultant at
matagal na Board of Trustees member ng MASIPAG
na si Atty Ben Ramos. Ayon sa ulat, binaril ng
malapitan si Atty Ben ng mga hindi pa nakikilalang
salarin sa isang tindahan sa Kabankalan City dakong
alas-10 ng gabi. Nagtamo siya ng tatlong tama ng
baril sa kanyang katawan na naging sanhi ng kanyang
pagkamatay.
Sa edad na 56, si Atty Ben ang ika-34 na abugado ang
napatay sa ilalim ng administrasyong Duterte.
(sundan sa pahina 2) paghamon

Noong Abril 2018, malisyosong
idinawit si Atty Ben sa listahan ng mga
diumano’y mga miyembro ng mga
makakaliwang grupo sa probinsya ng
Negros.
Buhay ni Atty Ben
Tanging lalaki sa walong
magkakapatid, lumaking mabait,
matalino at palasimba ang batang Ben
Ramos. Nakapagtapos siya ng kursong
Business Administration sa Siliman
University, at kalaunan ay nagtrabaho
sa gobyerno. Ayon sa kanyang mga
kamag-anak, hindi matiis ni Atty Ben
ang sistema sa loob ng gobyerno.
Gayong nagtapos ng kolehiyo, mas
pinili na lang niya na mamasada gamit
ang tricycle ng kanyang bayaw para
may kitain.
Noong kalagitnaan ng 1980s, bumagsak
ang ekonomya sa isla ng Negros dala
ng krisis sa pandaigdigang merkado
sa asukal. Pangunahing naapektuhan
nito ang mga manggagawang bukid
na nakaasa sa arawang sweldo mula
sa mga hasyenda. Sa isang non-
government organization nagkakilala
2
Negros. Nagsimula kami sa mga
vegetable project para may makain
man lamang ang mga magsasakang
tinatamaan ng gutom,” dagdag ni
Georie.
PDG at MASIPAG
Gayunman, sa kabila ng kanilang
pagsusumikap na magbigay ng
pagsasanay sa mga magsasaka, nakita
nila na napupunta lamang ang malaking
porsyento ng kita ng mga magsasaka
sa mga inputs na pagmamay-ari ng
mga dayuhang korporasyon. Ayon
kay Georie, nalaman nila na may isang
NGO na kayang magturo ng mga
pamamaraan sa pagsasaka na hindi
na kailangan pang bumili ng binhi o
inputs. Nagsikap silang makontak si
Ka Pecs Vicente ng MASIPAG upang
sila Atty Ben, Georie Pitong at Manny mabigyan ng pagsasanay ang mga
Yap, na noon ay mga batang staff ng magsasaka sa likas-kayang pagsasaka.
nasabing NGO. Mula sa tatlong magsasakang
ipinadala ng PDG sa isang training
“Hindi maayos ang pamamalakad at sa MASIPAG, nagsimula na ang
direksyon ng pinasukan naming NGO.
Nagdesisyon kaming
tatlo na umalis, at
magbuo ng panibagong
NGO na sa tingin namin
ay tutugon sa problema
ng mga manggagawang
bukid sa Negros,” ayon
kay Georie Pitong,
Regional Coordinator ng
MASIPAG Visayas.
Magkakasama nilang
itinatag ang Paghidaet
sa Kauswagan
Development Group o
PDG. “Mahirap ang mga
unang taon ng PDG.
Tanging commitment at
volunteerism lamang ang
aming bitbit pagpunta sa
mga komunidad. Sinikap
naming mag-ambag ng
solusyon sa malawak
na kagutuman noon sa
Konsultasyon kasama ang mga magsasaka ng Negros. Kamote, saging at manok
ang kapalit sa serbisyong binibigay ni Atty Ben.
partnership ng dalawang organisasyon
para sa muling pagbabalik kontrol ng
mga magsasaka sa agrikultura.

Malaki ang naimbag ni Atty Ben at

ng PDG sa pagbibigay ng direksyon
sa MASIPAG. Nagmula sa kanila
ang farmer-led development, isang
prinsipyong gumagabay upang tiyak
na ang mga programa ng network
ay mula at para sa mga maliliit
na mga magsasaka. Sa panahon
ng organisasyunal na mga krisis,
naroroon si Atty Ben upang magbigay
linaw at paliwanag ng naayon sa
prinsipyo at pananaw ng MASIPAG,
at pagpapahalaga sa consensus sa mga
desisyong pang-organisasyon. Sa loob
ng halos dalawang dekadang serbisyo Si Atty Ben sa ika 9 General Assembly ng MASIPAG
bilang Board Member ng MASIPAG,
ng lupang tinatamnan ng tubo. Sa
ang mga interes ng mga maliliit na
panahong ito, nagsumikap si Atty
mga magsasaka ang nagsilbi niyang
Ben na kumuha ng abugasya, at nang
gabay sa anumang problema o hamon
sa MASIPAG.
magtapos, ay nagbigay ng libreng “Malaki ang naimbag
serbisyong legal sa napakaraming
mga magsasakang nahaharap sa laban ni Atty Ben at ng
Gayong may pag-unlad sa pagsasaka at
unti-unting natutugunan ang pagkain
sa lupa. PDG sa pagbibigay
ng mga pamilya, isang malaking
“Sa mga una niyang hinawakang ng direksyon sa
hadlang sa mga magsasaka sa Negros
ang kawalan ng sariling lupa. Kilalang
kaso, hindi talaga nagpapabayad si MASIPAG. Nagmula
Atty Ben. Wala siyang service na
hacienda capital ang nasabing isla,
sasakyan o kotse kaya kapag aattend sa kanila ang farmer-
kung saan nakakonsentra sa iilang
sa hearing yung tricycle nya ang gamit, led development,
pamilya ang libo-libong ektarya
isang prinsipyong
gumagabay upang tiyak
na ang mga programa
ng network ay mula at
para sa mga maliliit na
mga magsasaka.”

Pakikiisa ni Atty Ben sa panawagan ng mga magsasaka sa agarang pagpapasara ng IRRI.

3
 tapos pag-uwi may bitbit syang
container. Ang laman, suka! Bigay
ng kanyang kliyente na magsasaka
bilang “appearance fee” nya bilang
abugado ayon kay Dennis Omison,
dating staff ng PDG at ngayon ay
Cluster Coordinator sa Visayas.
Nagbigay din sila ng mga paralegal
training sa mga magsasaka, upang
kanilang mauunawaan ang batas
at ang kanilang mga karapatan sa
lupa.

“Dati kaming mga manggagawa

sa hasyenda. Tumulong ang
PDG upang buuhin ang aming
organisasyon para maka-apply
kami bilang beneficiaries ng CARP.
Mataas ang posisyon sa pulitika ng
landlord namin, at nakakatikim
kami ng harassment sa tuwing may
gagawin kaming hakbang,” ayon
kay Elizabeth “Neneng” Cuenca,
isa sa miyembro ng (PO) na
tinulungan ng PDG. “Si Atty Ben
ang gumabay sa amin kung ano
ang dapat gawin at kung kanino
lalapit para makuha namin ang
aming CLOA. Lahat ng kaalaman
pagtimpla niya ng kape, paboritong
namin, na may mga karapatan pala estudyante sa Canada na nag-intern sa
brand ng sigarilyo, pagpupuyat
kami ay dahil kay Atty Ben at sa PDG, laging bukas ang kanilang bahay
at opisina sa sinumang magsasakang upang pag-aralan ang mga kaso,
PDG.”
nais na makahingi ng tulong mula sa ang kanyang simpleng pamumuhay,
kanila. pakikisalamuha at pakikiisa sa
Simpleng buhay, simpleng
laban ng mga magsasaka. Nakiisa
pamilya
“Walang sinisingil si Ben sa kanyang din sa nasabing parangal si dating
hinawakang kaso. Saging, gulay, Dept. of Agrarian Reform (DAR)
Sa kabila ng posibilidad ng mas
manok, minsan mga parol o ano mang Secretary Rafael Mariano, National
maalwang buhay, pinili ni Atty Ben
ibigay ng mga magsasaka ang tanging Union of Peoples’ Lawyers (NUPL)
ang simpleng pamumuhay para
natatanggap naming,” ani ni Clarisa President Edre Olalia at Karapatan
sa kanyang pamilya. Ipinaunawa
Ramos, asawa at katrabaho ni Atty Secretary General Cristina Palabay.
nya sa kanyang mga anak ang
kahalagahan ng kanyang trabaho Ben sa PDG.
Ipinakilala din sa burol ni Atty Ben
at kung bakit kailangan nyang
Panawagan ng hustisya ang isang librong pinamagatang
tumulong sa mga magsasaka.
“Stories of Struggle” na tungkol
Walang sariling lupa o bahay ang
Dinagsa ng mga magsasaka, katrabaho sa karanasan ng mga magsasaka
pamilya ni Atty Ben, matatagpuan
at mga kamag-anak ang burol ni Atty sa reporma sa lupa sa Negros at
ang kanilang tirahan mismo sa
Ben sa Sipalay City. Karamihan mahalagang ambag ng PDG sa
loob ng compound ng PDG. Ayon
may dalang kwento kung paano nila pagpapayaman ng mga karanasang
kay Amber Heckleman, isang
naalala si Atty Ben, mula sa kanyang ito. Sinaliksik at sinulat nina Sarah

4
Wright at Ma. Diosa Labiste,
ini-alay nila ang nasabing libro
kay Atty Ben bilang paggunita
sa kanyang napakalaking ambag
sa kilusang magsasaka para sa
reporma sa lupa sa probinsya ng
Negros.
Nag-alay din ng pahimakas si Aline
Waters, isa sa mga nagtaguyod ng
Quinoa, partner organization ng
PDG na nakabase sa Belgium.
“We stand before you, lost, angry
and somehow shameful to belong
to a world that kills the best of
human beings, and being utterly
convinced that we could have
done more. We stand before you
humbled by the kind of hero you
were, the only kind of hero we can
be – heroes that put themselves
anonymously, with bare hands,
empty pockets, at the disposal of
those they serve” ani ni Aline.
Kinundina din ng Action Solidarite
Tiers Monde mula sa Luxemborg,
at maging ng European Union ang
ginawang pagpaslang kay Atty Ben. kay Georie, tila itong libing ni
Atty Ben ang isa sa pinakamalaki
“Sa dami ng kasong isinampa sa at pinakamaraming nakiramay
amin, andun si Atty Ben. Sa loob sa kasaysayan ng mga libing sa
ng 18 taon ng land struggle namin, Negros.
andyan si Atty Ben at ang PDG,
kapamilya na ang turing namin sa Agarang hustisya ang panawagan
kanila. Kung wala ang tulong ni Atty ang pamilya, mga magsasaka at
Ben at ng PDG, siguro hanggang iba’t ibang sektor, kasama ang
ngayon manggagawang bukid pa MASIPAG para kay Atty Ben
din kami sa hasyenda. Ngayon, may Ramos. Mariin ang posisyon
nagke-claim ulit sa aming lupa kaya ng network na ang pag-atake
nalulungkot kami kasi alam naming at pagpaslang sa mga abugado,
malaki ang maitutulong ni Atty Ben development workers at human
sa amin,” dagdag ni Neneng. “Sa rights advocates gaya ni Atty Ben
nangyari kay Atty Ben, matinding ay pag-atake din sa karapatan ng
lungkot ang nararamdaman namin mga mamamayan para sa pag-
kasi wala na kaming masasandalan. unlad.
Sa tingin namin mahihirapan kaming
makahanap ng papalit sa kanya.” Sa kabila ng pagdadalamhati,
maging inspirasyon sana ang
Mahigit 2,000 mga mamamayan naging buhay ni Atty Ben upang
mula sa Negros, kalapit probinsya patuloy nating isulong ang
sa Visayas, national organizations karapatan ng mga magsasaka at
at foreign networks ang naghatid kamtin ang isang lipunang makatao
kay Atty Ben sa kanyang huling at makatarungan.
hantungan sa bayan ng Sipalay. Ayon
5
 Hamon sa PhilRice: Paglingkuran ang mga Magsasaka, Itigil
ang Pagpapalaganap ng Golden Rice
D aan-daang magsasaka mula
sa iba’t ibang lalawigan sa
Luzon ang nagtipun-tipon sa
ika-33 anibersaryo ng Philippine Rice
Research Institute bitbit ang protesta
at panawagang itigil ang napipintong
field trials ng Golden Rice. Ito ay
genetically modified na nagtataglay
ng beta carotene na diumano tutugon
sa lumalalang kaso ng Vitamin A
Deficiency (VAD).
Sa nilabas na ulat mula sa PhilRice;
nakatakda nang isagawa ang mga
field trial sa pinakamadaling panahon
matapos umanong makatugon sa
regulatory requirement.
Gayunpaman, nababahala ang mga
magsasaka at mga grupo ng mamimili
hinggil sa mga isyung pangkalusugan
at pangkalikasan.
Pahayag ni Cris Panerio, National
Coordinator ng MASIPAG,
“hanggang ngayon, wala pa ring
mapagkakatiwalaan at independent
na pag-aaral na makatitiyak sa mga
magsasaka at mamimili ng pagiging
ligtas ng Golden Rice.” Dagdag pa
niya, “...Nagpapatunay ang mga pag-
aaral at datos ba maaring magdulot
ng matinding panaganib sa kalusugan
at kalikasan ang mga genetically
modified crops.”
Binigyang diin ni Panerio, ang field
testing na isasagawa ng PhilRice
ay nakatutok lamang sa pisikal at
agronomikong katangian ng GM
na halaman. “Kahit na mayroong
regulatory policy na kabilang ang
Departamento ng Kalusugan, hindi pa
rin nakatitiyak na ligtas ang Golden
Rice sa tao.”
Mula naman kay Joel Bacdayan,
magsasaka mula sa Gabaldon, Nueva
6
ni PJ Santos
Pagpapahayag ni Pepito Babasa sa harap ng opisina ng PhilRice sa
Munoz, Nueva Ecija hinggil kalagayan ng magsasaka.
Ecija. “Nadidismaya kami na inuuna
pa nila ang promosyon ng maaaring
mapanganib na bigas kaysa bumuo
ng kumprehensibong solusyon upang
tugunan ang usapin ng produktibidad
at kaligtasan ng bigas.”
Ilan sa mga pag-aaral ang nagpapakita
na nabansot ang tradisyunal na palay
sa bansang India nang sinamahan ng
Golden Rice na nakaapekto sa ito sa
ani. Bukod pa rito, sa isang pag-aaral
nina Schaub, et al, lumitaw na ang
pinakabagong bersyon ng Golden
Rice, ang GR2E ay nagtataglay ng
mababang beta carotene content na
napansin din ng US Food and Drug
Authority (US FDA).
“Kung ang GR2E ay may mababang
beta carotene at ang paghahalo nito
sa lokal na palay ay makapipigil sa
paglago, malinaw na wala tayong
pakinabang sa Golden Rice,” dagdag
ni Bacdayan. “Bakit ito isinusulong
ng PhilRice kung mayroon naman
tayong mas mahusay at ligtas na
pagkukuhanan ng beta carotene at
iba pang mahahalagang nutrisyong
kailangan ng ating mga anak?”
Golden Rice; instrumento sa
pagkontrol
Habang ipinapahayag ng mga
tagapagtaguyod nito na ang Golden
Rice ay ipapamahagi nang libre para sa
makataong layunin, may mga ulat din
na nananatili ang buong karapatang
kumersyal sa Golden Rice ng
Syngenta, ang isa sa mga malalaking
korporasyong agrokemikal sa buong
mundo na ngayon ay pag-aari na ng
kumpanyang Tsino na ChemChina.
“Ang siyentistang nagsusulong ng
isang pribadong teknolohiya ay hindi
na isang siyentista,” pahayag ni Dr.
Chito Medina, isang environmental
scientist at kasapi ng MASIPAG.
“Bagkus, isa na siyang sales agent.”
Idinagdag ni Dr. Medina na ang
Golden Rice ay agresibong isinusulong
habang mayroon namang mga local
na pagkaing may mas mataas na
 “Nadidismaya kami na inuuna pa
nila ang promosyon ng maaaring
mapanganib na bigas kaysa bumuo
ng kumprehensibong solusyon upang
tugunan ang usapin ng produktibidad
at kaligtasan ng bigas.”
- Joel Bacdayan,
magsasaka ng MASIPAG
beta carotene content, dahil na rin sa
gampanin nitong kumbinsihin ang
publiko na tanggapin ang genetically
modified na pagkain. “Kapag naging
kumersyalisado na ang Golden Rice at
nakondisyon ang publiko na tanggapin
at kumonsumo nito, tiyak na susunod
ang ibang GM na pagkain.” May
mga ulat na hinggil sa ibang GM na
pagkaing nakatakdang ilabas gaya ng
Golden banana, Golden Potato, purple
antioxidant rice at GM zinc at iron-
fortified rice.
“Kapag hinayaan natin ang Golden
Rice sa ating mga sakahan at hapag-
kainan, maaaring mawala ang ating
tradisyunal at local na pagkain,” ani
Lorna Ganaba, isang katutubo at
magsasaka mula sa Kalinga. “Ang
isyu ng Golden Rice ay hindi lamang
tungkol sa siyensya at pananaliksik
gaya ng sinasabi ng PhilRice,
kundi isang isyung nakaaapekto sa
bina
Martsa tungo sa opisina ng PhilRice sa Munoz, Nueva Ecija
bina
Pagkanta ng mga magsasaka sa harap munisipyo ng
Munos, Nueva Ecija, isang anyo ng kanilang protesta sa
ginawang pag-apruba ng ng sagguniang bayan sa field testing ng
Golden Rice
katutubong kultura at identidad.” ng GM corn. Nalulugi ang mga
magsasaka ng halos 2,000 piso sa
Karanasan mula sa GM na mais tuwing mahina ang anihan, na
kanilang nilulunasa sa pamamagitan
Habang Golden Rice ang unang GM na ng dagdag na pangungutang sa mga
pagkain na isasalang sa test sa bansa, mapagsamantalang financer.
may ibang GM crop na ang naunang
itinanim. Kumersyalisado ang GM corn “Matuto na tayo sa mapapait na
at itinatanim nang malawakan sa Pilipinas karanasang ito, na hindi malulunasan
simula pa noong 2003, at nakatakda ring ng GMOs ang gutom at kahirapan
maging kumersyalisado ang BT-talong ng mga magsasaka at mamimili,”
bago ipinahinto ng Korte Suprema noong ani Panerio. “Ang kahirapan at
2015. gutom ay masalimuot na usaping
nangangailangan ng kumprehensibong
Isa ang Isabela sa mga lalawigan kung solusyon gaya ng tunay na repormang
saan malawakang ipinalaganap ang GM agraryo, at mga teknolohiyang
corn. Gayunpaman, ipinakikita ng mga nakasentro ang magsasaka na
karanasan dito ang kabiguan ng GM makapagpapaunlad sa produksyon ng
corn na paunlarin ang kalagayan ng bigas at pagkain upang ang ating mga
mga magsasaka. Sa isang pananaliksik anak at mamamayan ay magkaroon ng
sa epektong sosyo-ekonomiko ng GM samu’t saring ligtas, masustansya at
corn sa bansa, lumitaw na nabaon sa abot-kayang pagkain.”
utang ang mga mahihirap na magsasaka
dahil sa mataas na halaga ng produksyon
bina
7
Martsa tungo sa opisina ng PhilRice sa San Mateo, Isabela
 Mga delegado at MFGS TOT mula sa Luzon kabilang ang National at Regional Secretariat ng MASIPAG, Nob 11-14, 2018

MFGS Training of Trainers,

isinagawa sa mga rehiyon
ni Lucille Ortiz

B
ilang bahagi ng
pagpapaigting ng
implementasyon ng
Local Marketing and Processing
Support (LMPS), kung saan
nakapaloob ang MFGS,
ginanap ang MFGS Training
of Trainers (TOT) sa tatlong
rehiyon: Visayas (Setyembre
11-14 sa San Dionisio, Iloilo ),
Luzon (Nobyembre 12-14 sa
Bakakeng, Benguet) at Mindanao
(Nobyembre 26-28 sa Tugbok
District, Davao City). Naglalayon
ang TOT na ibayong mapatalas
ang kaalaman at kasanayan ng
mga magasasakang bahagi sa
MFGS sa usapin ng organikong
produksyon at pag-garantiya ng
mga organikong produkto na ayon
ang organikong pamantayan ng
MASIPAG. Dagdag pa rito ang
layuning makapagdebelop ng mga
tagapagsanay o treynor mula sa
hanay ng mga kasaping magsasaka.
Ito ang unang TOT na isinagawa
makalipas ang labing apat (14) na
taon mula nang ilunsad ang MFGS,
bunsod na din sa nakikita ang
mahigpit na pangangailangan sa
pagpapalawak at pagpaparami ng
mga tagapagsanay.
Sa Luzon at Mindanao
Dinaluhan ng 17 kinatawan ng
mga PO at staff mula sa Luzon ang
MFGS TOT noong Nobyembre 12-
14, 2018 sa Brgy Bakakeng, Baguio
City, samantalang 15 kinatawan ng
mga PO naman sa Mindanao ang
lumahok sa TOT noong Nobyembre
26-28 sa Tugbok District, Davao
City. Sa pagsisimula, inilahad ng
mga nagsidalo ang kani-kanilang
inaasahan mula sa treyning;
kabilang sa mga ito ang dagdag na
kaalaman sa MFGS gayundin ang
mayamang pagbabahagi ng mga
karanasan mula sa mga erya ng mga
kasamang magsasaka. Inaasahan
din na mula sa bahaginang ito
na masusuri ang mga kalakasan
at kahinaan ng implementasyon
ng MFGS. Bilang karagdagan
inaasahan din na pagkatapos ng TOT
ay mas mapahusay ang pagbibigay
ng MFGS treyning sa mga erya at
malaman ang mahahalagang puntos
na dapat bigyang-diin sa tuwing
magsasagawa ng MFGS treyning.
Ang nasabing TOT ay tinitingnang

8
 Mga magsasakang nagsitapos sa MFGS TOT sa MASIPAG Mindanao, Nob 26-28, 2018
malaking hakbang tungo sa sariling
pagkatuto at pangkalahatang pag-
intindi tungkol sa MFGS gayundin
sa pagpapalakas ng MFGS hindi
lamang para sa MASIPAG kundi
sa mas malawak na kilusan ng
mga magsasaka kasama ang mga
konsyumer.
Matapos ang paglalahad ng mga
inaasahan, pormal na sinimulan
ang treyning sa pamamagitan
ng maikling gawain kung saan
inilarawan ng mga partisipante ang
uri ng agrikultura noon at ngayon.
Matingkad ang pagkakaiba ng
sistema ng agrikultura noon at
ngayon bugso ng teknolohiyang
dala ng Green Revolution; lubhang
naapektuhan ang kalikasan,
laksang-buhay o biodiversity,
ekonomiya maging ang tradisyon,
kultura, at gawi ng mga komunidad
na nagsasaka. Mahalagang gawin
ng mga magsasaka ang maikling
gawain na ito upang makita
at maunawaan ang ugat kung
bakit isinusulong ng MASIPAG
ang likas-kaya at organikong
pagsasaka. Sinundan ito ng
kumprehensibong pagtalakay
sa pambansa at pandaigdigang
kalagayan ng agrikultura na
may pagpapalalim sa usapin ng
Climate Change at epekto nito
sa sektor ng agrikultura maging
ng mga ampaw na solusyong
itinutulak ng mga korporasyon at
ng pamahalaan. Tinalakay din ang
paglakas at paglawak ng corporate
control dahil malaking bahagi
ng gawain ng MASIPAG ay ang
pagtutol sa monopolyo sa binhi
at teknolohiya (GMO, Glyhosate)
at iba pang kemikal na input.
Layuinin ng mga talakayang
ito na higit pang palawakin ang
pagtingin at perspektiba ng mga
magsasaka sa agrikultura hindi
lamang sa lokalidad kung hindi
sa mas malawak na sektor ng
magsasaka.
Tinalakay din ang kasaysayan ng
organic agriculture sa bansa at kung
papaanong malaking bahagi ng
pagsulong nito ay pinangunahan ng
mga NGO kasama ang MASIPAG.
Patunay lamang na hindi pa man
naisasabatas ang RA 10068 ay
may malakas nang kampanya at
matibay na praktika ng organikong
pagsasaka. Bilang karagdagan,
sinariwa rin ang apat na prinsipyo
ng organic agriculture (health,
ecology, fairness, at care) gayundin
ang mga layunin nito. Dahil
nakasentro ang TOT sa pagbibigay
garantiya sa organikong sistema
ng produksiyon, ipinaliwanag
ang Organic Guarantee System,
na ito ay isang mekanismo upang
mapanatili ang tiwala sa pagitan
ng mga stakeholders gayundin
ang pag-iingat sa integridad ng
sistema ng produksyon at produkto.
Binigyang-diin din ang kahalagahan
na ipaliwanag sa mga magsasaka
na bahagi lamang ang MFGS ng
malawak na gawain at programa ng
MASIPAG.
9
 “Sa kondukta ng mga treyning sa
MFGS, marapat na maipatagos sa
mga magsasaka ang kahalagahan
ng kontrol sa binhi, teknolohiya
at pamamaraan ng pagsasaka,
paninindigan at buong pagtitiwala
sa sarili, sariling pag-memerkado
at pagdikta ng presyo ng
produkto, at adbokasiya sa likas-
kaya at organikong pagsasaka,”
ayon kay Cris Panerio, National
Coordinator. “Sa madaling
sabi, mahalaga ang farmer
empowerment at kahandaan ng
mga PO kung magiging bahagi
ng MFGS.”
Sa pagbalik sa kasaysayan
ng MFGS, nanariwa sa mga
magsasaka at naging mas
malinaw sa mga bagong staff ang
pangkalahatang layunin nito, ang
bumubuo rito, mga prinsipyo at
mga mahahalagang gawain tulad
ng monitoring, peer review at
pagbibigay ng desisyon. Tinalakay
din ang mga kwalipikasyon at
gampanin ng MFGS Committee,
Quality Control Officer (QCO),
Peer Reviewer, at Approval
Committee. Sa diskusyon,
nakita ang kahalagahan ng
pagkakaroon ng QCO na siyang
magtitiyak na tumatalima ang
mga kasapi ng PO sa organikong
pamantayan ng MASIPAG. Ito
rin ang gagabay sa mga kasapi ng
PO hanggang sa maging handa sa
aktwal na peer review. Nagkaroon
ng pagpapalalim sa daloy ng peer
review; mula sa pagsusumite ng
magsasaka ng aplikasyon hanggang
sa pagpataw ng desisyon ng approval
committee. Aktibong nakilahok
ang mga partisipante sa malikhaing
pamamaraan kung saan nag-role play
ang mga grupo patungkol sa daloy
ng peer review. Samantala, upang
makita kung papaano nauunawaan
ng mga magsasaka ang nilalaman
ng MASIPAG Organic Standards,
nagkaroon ng workshop kung saan
tinalakay ang mga dapat at hindi
dapat sa produksiyon ng mga tanim,
hayupan, at prosesong mga produkto.
Naglaan ng sapat na panahon para
matalakay ito ng detalyado upang
masagot ang mga kadalasang tanong
at isyu sa mga erya. Binigyang
tuon din ang paggawa ng mapa na
mahalaga sa pagkondukta ng peer
review.
Upang sa pagbalik sa kani-kaniyang
erya ay agad na ma-praktis ang mga
natutunan sa TOT, napagkaisahan na
magbigay ng kopya ng modyul at
MASIPAG Organic Standards ang
regional secretariat. Iminungkahi
ring magkaroon ng mekanismo
upang maseguro na masinop ang peer
review report tulad ng pagkaroon ng
“received by form” para na rin sa
tracking at accountability. Inaasahan
na madaragdagan ang mga MFGS
treynor matapos ang mga TOT na
malaki ang magiging ambag upang
makagulong nang husto ang MFGS
sa mga rehiyon. Inaasahan din na sa
pagdami ng mga bihasang treynor ay
madaragdagan ang bilang ng mga PO
na magiging bahagi ng pagpapalakas
ng MFGS.

bina
Ano ang MFGS?

Ang MFGS o MASIPAG Farmers’ Guarantee System ay isa sa mahalagang

bahagi ng programang LMPS o Local Marketing and Processing System.

Itinataguyod ng MASIPAG ang pamilihan sa mga komunidad kung saan

makatarungan at abot-kaya ng mga ordinaryong konsumer ang presyo ng
mga organikong bilihin.

Subalit ang mga magsasaka at PO lamang na may surplas na produkto ang

hinihikayat na magsapamilihan; upang matugunan ang pangangailangan
ng komunidad, importante na higit na pasiglahin ang kumbersyon mula
sa kemikal na pagsasaka at pagpapataas ng produksyon sa likas-kayang
pamamaraan.
10
 MASIPAG Luzon, dumalo sa training
hinggil sa Living Biobeds
ni Francis Valladolid
M
alaking problema sa isang organikong
magbababoy ang malaking gastos sa pabahay ng
baboy, polusyong dala ng dumi na nakararating
sa mga sapa at ilog, mabahong amoy na naging pamamaraan
na sa kumbensyunal na hog raising. Usapin din kung
paano ang mas makatarungang pagpapalaki sa mga hayop.
Nitong August 6-14, 2018, dumalo ang isang kinatawan
mula sa MASIPAG Luzon sa
isang 12 araw na workshop
hinggil sa Living Biobeds,
isang alternatibo at organikong
pamamaraan sa pagpapalaki ng
baboy. Pinangunahan ito ng RARE
at IFOAM – Organics International
sa pakikipatulungan ng A Growing
Culture at Center for Creativity at
Sustainability na ginanap sa Ba Vi
Resort, Hanoi, Vietnam.
Malaking bagay ang disenyo at
pamamaraan ng Living Biobeds
para bawasan ang mabahong amoy,
at labis na paggamit ng tubig sa
paglilinis at labor input ng hog
raiser. Nababawasan ang amoy sa
pamamagitan ng paglalagay ng
organikong mga materyales bilang
beddings; imbes na mamahaling
concrete flooring, pinapalitan ito
ng rice hull o ipa kahalo ang iba
pang materyales na may lalim na
minimum na 3 feet ang kapal para ma-absorb ang ihi at
dumi. Gumagamit ng lokal at available na materyales sa
paggawa ng beddings ng mga alagang baboy gaya ng rice
hull, carbonized rice hull, saw dust, bunot at coco lumber
dust, IMO at molasses sa paglikha ng beddings na mga
alaga. Sa pamamagitan ng pamamaraang Living Biobeds,
napapainog at nagagamit ang mga organikong materyales
sa sakahan. Nababawasan din ang amoy at naibabalik nito
ang normal at natural environment ng mga baboy kung
saan pwede syang makapaghukay.
Kasama rin sa disenyo ang paglalagay ng labangan (lugar
paliguan) para may pagkakataong makapagpalamig at
makapagtampisaw ang mga baboy. Gayunman, matrabaho
pa rin ito sa paglilinis ng labangan sapagkat halos araw-araw
dito dumudumi ang mga baboy, at nagiging labor intensive
ang pagpapalaki. May mga magsasakang gumawa ng sarili
nilang disenyo sa kulungan upang maiwasan ang ganitong
problema. Halimbawa, naglalagay sila ng pressurized
‘nipple drinker’ para maka-inom ang mga baboy, at ang
sobrang tubig ang nagpapalamig sa mga baboy. Sa tapat
ng inuman ng nipple drinker, kongkreto ang flooring (1
metro ang lapad) para doon papatak ang sobrang na tubig.
Nilalagyan din ito ng daluyan
ng tubig upang hindi humalo sa
beddings.
Sa mga organikong magsasaka,
malaking panggagalingan ng
organikong pataba ang beddings
ng baboy. Sa loob ng anim na
buwan, magkakarga ng panibagong
materyales para sa living biobeds.
Kapag napulbos na ito sa loob ng
isang taon, maari na itong kunin
para gawing pataba. Ibinahagi
ng ibang mga partisipante na
napakagandang source ng organic
fertilizer sa mga halaman at iba
pang pananim ang mga organikong
materyales na nalikha sa beddings
ng Living Biobeds.
Bukod sa praktical na pamamaraan
at teknolohiya para sa housing
ng mga baboy, gumugol din ng
malaking bahagi ng training ng mga
pamamaraan kung paano ibabahagi ang mga kaalaman sa
mas nakararaming mga komunidad na interesadong mag-
adopt ng pamamaraan ng Living Biobeds. Kasama na dito
ang pagbubuo ng research, social marketing, campaigning
at pamamaraan upang mabago ang kaisipan hinggil sa
organikong pagpapalaki ng baboy.
Ang mga kaalaman hinggil sa Living Biobeds ay
sinisimulang ibahagi sa mga POs sa Bicol, gaya ng Galak
Buenavista sa Legaspi City at ng Active Calpi Organic
Farmers Organization sa Manito, Albay. Hangad ng mga
hakbang na ito na pag-aralan at tingnan ang kaangkupan
ng nasabing pamamaraan sa mga nagpapalaki ng baboy sa
mga miyembrong magsasaka sa MASIPAG Luzon.
11
 FDAT: Teknikal na Tuklas, Tiwala sa
Angking Kaalaman
ni Lucille Ortiz

I sa sa mahahalagang programang teknikal ng MASIPAG ang Farmer-Developed and Adapted

Technology o FDAT. Ipinapakita sa programang FDAT ang mataas na pagkilala sa angking
kaalaman at kakayanan ng mga magsasaka sa pagsusulong ng likas-kayang pagsasaka. Tampok
dito ang mga tuklas at inobasyon ng mga magsasaka sa natural na pagpapanatili ng taba ng lupa
(Soil Fertility Management), alternatibong pangangasiwa ng mapanirang insekto (Alternative Pest
Management) at natural na praktika sa paghahayupan (Livestock). Kabilang din sa itinatampok sa
FDAT ang mga natural na pamamaraan sa pangangalaga at pagtatabi ng mga tradisyunal na binhi.

Isinasagawa sa mga rehiyon ang FDAT Forum kung saan ibinabahagi ng mga magsasaka sa kapwa
magsasaka at mga miyembrong siyentista ng MASIPAG ang iba’t ibang inobasyon at tuklas na
ginagamit sa kanilang mga sakahan. Ayon kay Dr. Chito Medina, “ang tuklas at produktong
ibinabahagi ng mga magsasaka sa bawat FDAT Forum ay produkto ng malikhaing pag-iisip; hindi
lamang kaalamang teknikal ang masasabing output ng forum kundi maging ang tiwala at pagsandig
sa sariling kaalaman at kakayahan upang matugunan ang mga kagyat na mga isyung pagsasaka
at sektoral. Dagdag pa rito, ito ay pagsasabuhay ng farmer empowerment na layunin at bitbit ng
MASIPAG.”

Alamin natin ang iba’t ibang mga bagong tuklas at inobasyon ng magsasakang MASIPAG mula sa
Luzon, Visayas at Mindanao!

Regional FDAT forum sa MASIPAG Luzon: pagpapalitan ng

inobasyon ng mga magsasaka para sa likas-kayang pagsasaka

ni Alfon Shog-oy

M atagumpay na idaos ang

regional FDAT forum sa
Balangabang, Tabaan Norte, Tuba,
Benguet noong Agosto 14-16, 2018
na dinaluhan ng mga magsasaka
mula sa North Luzon, Central Luzon,
Southern Tagalog at Bicol clusters.
Ipinapakita at kinikilala sa Farmers’
Developed and Adapted Technology
(FDAT) ang kakayahan ng mga
magsasaka na tumuklas at lumikha
ng mga kapaki-pakinabang na
teknolohiya at inobasyon para
tugunan ang mga problema sa
kanilang sakahan. At dahil isa sa
mga prinsipyo ng MASIPAG ang
pagbabahaginan, layon din ng
nasabing forum na ibabahagi sa
kapwa magsasaka ang mga bagong
tuklas na teknolohiya.
Kabilang sa mga nagbahagi ng
kanilang mga tuklas at inobasyon
sina Fred Manimba ng BUOFA,
Cam Sur tungkol sa paggamit ng
TAGBAK (Langkawas/Parapad/
Banay ang tawag sa ibang lugar)
bilang inducer para maglandi ang
baboy at paggamit ng buntog/buton
at potat bilang pamuksa sa golden
kuhol; Carlito Orcino ng DOFA sa
Nueva Ecija gamit ang fermented
na bunga ng tibig at talbos ng
kangkong bilang foliar fertilizer
na iprinisinta ni Joel Bacdayan;
Simplicio Esteban ng GBP
Warding sa Pangasinan tungkol sa
produksyon ng Button Mushroom
na iprinisinta ni Rhym Lucanti.
Nagprisinta din si Evelyn Castuera
ng ACOFA, Albay gamit ang
tiyangaw at sili bilang pangkontrol
sa tiyangaw; Edwin Guavez ng
HUFA sa Camarines Sur gamit ang
manure tea na panghalili sa IMO;
Julio Gancena ng BAMASAFA sa
Isabela tungkol sa pamamaraan
para malabanan ang Rice Tungro
Virus (RTV); at si Sister Anita

12
Taynan ng SDS (Sisters of the Divine
Shepherd) gamit ang wild sunflower
extract para sa pagpapataba ng lupa at
pantaboy ng insekto. Nakapagbahagi
din si Marcelo Carantes mula sa
AOFA sa Benguet tungkol sa kaniyang
obserbasyon sa produksyon ng
rambutan at ube.
Dumalo din sa pagtitipon ang mga
siyentista na kasapi ng MASIPAG na
sina Dr Rose Sambo, isang beterenaryo
at Dr Chito Medina, environmental
scientist. Naimbitahan din ang mga
siyentista sa lokalidad na sina Dr
Rogelio Colting, dating Presidente
ng Benguet State University at Dr
Lita Colting, isang entomologist.
Mga Katutubong Kaalaman at Sariling Tuklas, Tulong sa Pagsasaka
M atagumpay na idinaos ang
Regional Farmer-Developed
and/or Adopted Technologies (FDAT)
Forum noong nakaraang October
26, 2018 sa Central Philippine State
University, Kabankalan City, Negros
Occidental. Dinaluhan ito ng mga
magsasaka mula sa iba’t-ibang
rehiyon ng Visayas at mga partner-
scientist ng MASIPAG. Ang FDAT
ay isa sa mga programa ng MASIPAG
na kinikilala ang mga katutubong
kaalaman at ang kakayahan ng mga
magsasaka na magtuklas ng sariling
teknolohiya at inobasyon na angkop sa
kanilang sakahan. Sa pamamagitan ng
farmer-scientist partnership approach
mas pinagtibay ang mga katutubong
kaalaman, tuklas at inobasyon ng
mga magsasaka sa pamamagitan ng
pagbabahagi nito sa kapwa magsasaka
at mga siyentista na magpapatibay sa
siyentipikong batayan ng mga tuklas
at inobasyon.
Ang panel ng siyentista na
ito ang nag-validate sa mga
iprinisintang tuklas at inobasyon
ng mga magsasaka. Natutuwa
ang mga siyentista at binati ang
mga magsasaka sa kanilang
pagkamalikhain at hinikayat
ang lahat na magpatuloy sa
gawaing ito. “Demystify science,
gawing simple at kauna-unawa
sa ordinaryong magsasaka ang
siyensiya” pahayag ni Doc Chito.
Sa bandang huli iminungkahi ni
Doc Chito Medina na palalimin
pa ang mga inobasyon sa
pamamagitan ng eksperimento
o kaya ay comparative study o
ni Kervin Bonganciso
Limang magsasaka mula sa iba’t-
ibang probinsya ng Visayas ang
nagbahagi ng kanilang kaalaman,
inobasyon at mga bagong tuklas
sa nasabing aktibidad. Isa dito
si Emilio Emabalzado mula sa
Bulalacao, Calooy, Tula-tula
SIKAP Organization (BCTSO)
sa Antique. Binahagi niya ang
kanyang kaalaman sa tradisyunal
na pamamaraan sa pag-aalaga ng
native na talong. Ayun sa kanya,
“walang gastos dahil hindi na
gumagamit ng kemikal at hindi
na binibili ang native na binhi.”
Dagdag pa ni Emilio, “walang
lason at malayo sa sakit ang
kumakain ng native na talong lalo
na ang aking pamilya.” Bukod
sa nakakasiguro na ligtas ang
pagkain ng pamilya, nailalako din
ang kanyang produktong talong
sa kanilang barangay at paaralan
para dagdag na kita sa kanilang
pamilya. Bukod dito, ang pag-
paghahambing para makakalap
ng mga qualitative at quantitative
data para magamit na ebidensiya
o patunay at basehan ng mga
ginagawa ng mga magsasaka bago
mailimbag o maibahagi sa mas
maraming magsasaka. Inaasahan
ang pagtutulungan ng mga
magsasaka, mga siyentista at staff
ng MASIPAG para maisagawa ang
mga ganitong eksperimento.
aalaga ng native na talong ay hindi
nakakasira sa lupa at kalikasan.
Nagbahagi rin si Fernando
“Nanding” Cañeda mula sa
Buhing Inigsoonay Nagkahi-
Usag Inambitay (BINHI), Ubay,
Bohol. Ibinahagi nya ang kanyang
epektibong pamamahala ng kuhol.
“Para sa iba, peste ang turing sa
kuhol,” ayon kay Nanding. “Pero
para sa akin, kaibigan at katulong
ko sila sa sakahan ng palay”. Simula
1993-2000, tatlong bese lang siya
nakapagtanim bawat dry cropping
season. Kapag panahon kasi ng
tag-ulan, madalas magbaha at
paghupa ay kalbo na ang kanyang
pananim dahil kinain na ng kuhol
ang kanyang palay. “Sa mga
panahong iyon halos mawalan na
ako ng ganang magsaka ng aming
palayan,” ani Nanding. Pero hindi
dito nagpatalo si Nanding. Sa mga
panahong iyun, inobserbahan niya
13
14
 ang mga katangian ng kuhol at taong Nanding, problema din ang kuhol at pinapaunlad pa,” ayon kay
2001, inumpisahan niyang i-debelop kay Eusibio Pantajo mula sa PO Magellan. ”Hindi kaagad nasisira
ang kanyang inobasyan na kung na DAPAT sa Barangay Tampad, ang mga butil ng palay at hindi
tawagin ay “Quick Drain System” Cauayan, Negros, Occidental. inaamag ang butil. Napepreserba
(QDS). Sa pamamagitan ng kanyang Pero sa halip na gumamit ng mga ang mga binhing gagamitin namin
inobasyon, bukod sa nalutas ang kemikal na pamatay-kuhol, ginawa para sa susunod na taniman.”
kanyang problema sa kuhol, naging niyang pampataba sa halaman ang Dagdag pa ni Magellan nadahil
paraan din ito para mabawasan ang mga ito. Ayon sa kanya, naging sa pagiging epektibong paraan
gastos sa pagbili ng sintetikong abono peste din ang kuhol pero nagawa ng Hap-ong sa pag-iimbak at
at paggamit na kemikal na pamatay niya itong pakinabangan. Tinawag pagpreserba ng inaning palay,
kuhol. Bilang isa ring Farmer Trainer niya itong “Fermented Kuhol.” natitiyak ang magandang klase
(FT), ibinahagi din ni Nanding ang Naging epektibo naman sa kanyang ng bibinhiing palay sa susunod na
kanyang inobasyon sa ibang mga ginawa dahil naobserbahan niya na taniman. Dagdag ding benipisyo
kasamahan sa PO at sa ibang PO na mabilis maging berde ang dahon ng ganitong pamamaraan ang mga
kanyang napuntahan. dayami ng palay na nagiging
compost sa sakahan kapag
Katutubong pamamahala at “ kailangan lamang na maipasa nabulok. Hindi kaagad
pagtaboy ng ibon (maya) din ang mga pamamaraang ito tumutubo ang damo kaya
at daga sa palayan naman malaki na ang naitanim na
ang ibinahagi ni Alejandro
sa mga kabataan lalo na sa gulay pagtubo ng damo.
Pateño mula sa Barangay aming mga anak para Ayon kay Magellan, walang
Kinalumsan Farmer’s magpatuloy na buhay ang limitasyon ang paggamit ng
Association o BAKFA. mga katutubong kaalaman.” dayamin kahit gaano pa ito
Tinawag ang katutubong karami basta siguraduhin
kaalamang ito na Talutang lang na hindi ito mababasa
o Bughaw. Isang pamamaraan ang ng kanyang palay at tumibay ng ulan.
Talutang na ginagamit ng ilang ang tangkay ng palay. Hindi lang
magsasaka sa Brgy Kinalumsam sa palay maaaring gamitin ang Ibinahagi na din ni Magellan
para maitaboy ang umaatakeng fermented kuhol; maaari din itong ang ganitong pamamaraan sa
ibon sa palayan lalo na ang gamitin sa ibang pananim. Ayon sa komunidad. Aniya, “kailangan
maya. Nakakatulong din ito para mga siyentista na kasama sa forum, lamang na maipasa din ang
mabawasan ang pag-atake ng mga mayaman ang kuhol sa protina na mga pamamaraang ito sa mga
daga. Dahil sa tunog na nalilikha nito siyang rason sa naobserbahang kabataan lalo na sa aming mga
kapag humahangin, naitataboy ang pagtibay ng mga tangkay ng palay. anak para magpatuloy na buhay
ibon na kumakain ng palay at kung sa ang mga katutubong kaalaman.”
gabi naman ay nakokontrol ang pag- Ibinahagi naman ni Magellan
atake ng daga. “Hindi na masyadong Garin mula sa Sitio Biga Farmer’s Sa kabuuan, ipinapakita ng
pineperwisyo ng ibon at daga ang Association o SBFA, Barangay ganitong aktibidad o programa na
palayan,” ayon kay Alejandro. “Dahil Basey, Samar ang Katutubong ang mga magsasakang Pilipino ay
dito, nadagdagan din ang aking ani.” Pamamaraan sa Pag-imbak ng mayaman sa kaalaman, na kaya
“Nakapaglalaan na din ako ng oras Palay para sa kaseguruhan ng nilang bumuo at magtuklas na
para sa ibang gawain sa sakahan pagkain at binhi. HAP-ONG (rice mga teknolohiya na angkop sa
dahil hindi na masyadong nagugugol storage) ang tawag sa proceso ng kondisyon ng kanilang sakahan,
ng aking oras sa pagbabantay sa mga pag-iimbak ng inaning palay mula at sa pagsasapraktika nila
umaatakeng ibon.” Naibahagi na rin sa upland rice (HABANIKA) napapakita na ito ay epektibo, at
ito ni Alejandro sa mga kasamahan na tradisyunal sa mga upland na higit sa lahat ay likas-kaya.
lalo na sa katabing sakahan at ibang komunidad lalo na sa parte ng
taga baryo. Basey, Samar at mga karatig bayan.
”Ipinamana pa ito ng aming mga
Kagaya ng naunang nagbahagi na si magulang at patuloy na ginagawa
14
 Lalapung tradisyunal na imbakan ng mga lumad sa
Arakan Valley
N itong nagdaang mga taon,
tampok sa mga balita ang grupo
ng mga Pilipinong tinatawag na
Lumad. Ang mga Lumad ay mga
katutubo sa Mindanao na hindi Moro
at mayor na nahahati sa labing-
walong grupong etno-lingwistka:
Ata, Bagobo, Banwaon, B’laan,
Bukidnon, Dibabawon, Higaunon,
Kalagan, Mamanwa, Mandaya,
Mangguwangan,Manobo, Mansaka,
Subanen, T’bolli, Tagakaolo,
Teduray at Ubo. Nakatira sila sa
mga komunidad na sagana sa likas-
yaman na siyang nais kontrolin at
dambungin ng malalaking pribadong
korporasyon. Kabilang sa mga likas-
yaman na pinag-iingatan at bahagi ng
mayamang kultura ng mga Lumad
ang mga samu’t saring katutubong
binhi.
Ang mga Lumad ang mga
pangunahing tagapangalaga ng lupa
at binhi, bago pa man dumating ang
mga dayuhang kolonyalista. Isa ang
Lalapung sa kanilang pamamaraan
upang pangalagaan ang mga
katutubong binhi. Ang Lalapung ay
isang istrukturang imbakan ng binhi
na parang tree-house.
Nagsisimula ang paggagawa ng
Lalapung sa pamamagitan ng pagpili
ng de-kalidad na puno na kailangang
tuwid at matibay. Kadalasang
matatagpuan sa mga estratehikong
lugar ang Lalapung gaya sa gitna
ng mga pamayanan ng mga Lumad.
Sinasalamin ng lokasyong ito na ang
pangangalaga ng mga binhi at ng
kanilang Lalapung ay kolektibong
responsibilidad ng pamayanan.
ni Leo XL Fuentes
Matapos nito, gumagawa sila
ng istruktura na hitsurang maliit
na bahay sa itaas ng puno,
kadalasang gamit sa bubong ang
cogon (Imperata cylidricaI) na
saganang tumutubo sa kanilang
komunidad.
Yari sa kahoy ang ginagawang
dingding ng Lalapung.
Nagbibigay ng magandang
temperatura ang mga materyales
na ito para mapanatili ang
viability ng mga buto.
Upang iwasan ang paghahalo ng
mga binhing iniimbak, inilalagay
muna nila ito sa mga busloan
o basket na gawa sa uway. Para
naman iwasan ang atake ng
mga peste katulad ng mga daga,
naglalagay sila ng metal sheet
sa palibot ng puno para hindi
makakapit ang kuko ng mga daga.
Pinapalitan ng mga Lumad ang
mga binhi tuwing anihan, para
mapanatili ang magandang kalidad
nito. Nagsisilbi ring emergency
food storage ang Lalapung sa
mga Lumad sa panahon ng gutom
kagaya ng mahabang tagtuyot.
Sinasalamin ng Lalapung ang
pagkamapamaraan ng mga
katutubong Lumad paano
pahalagahan ang binhi, hindi
lamang sa kanilang komunidad
kundi para sa susunod pa na
salinlahi.
Ibinahagi sa ginanap na Asia
Organic Congress noong
Setyembre 18-21, 2018 sa Bislig
City ang Lalapung bilang isang
tradisyunal na pamamaraan
ng pag-iimbak ng buto sa mga
katutubong Lumad sa Mindanao,
partikular ang pagdokumento
nito ng MASIPAG Mindanao
at partner school nito na
Community Technical College
of Southeastern Mindanao Inc.
(CTCSM) sa Arakan valley sa
tribong Tinunanon at Kulamanon
Manobo.
15
 INOFO Vision Workshop: Isang pananaw, isang layunin
mula at para sa maliliit na organikong magsasaka sa
buong mundo.
ni Rowena Buena
N
oong nakaraang Setyembre 22-23, 2018,
idinaos ang tinatawag na Vision Workshop ng
Intercontinental Network of Organic Farmers
Organization (INOFO) sa Shalom Center, Manila.
Ang INOFO ay isang istruktura sa loob ng IFOAM
na nagdadala ng adyenda at interes ng maliliit na
organikong magsasaka sa loob ng IFOAM at sa lokal
man o internasyunal na plataporma, kapulungan o
asembliya. Binuo ang INOFO upang mapalakas ang
boses ng maliliit na organikong magsasaka sa pagde-
desisyon at pagbibigay ng opinyon sa direksyon at
tunguhin ng IFOAM. Kinikilala rin ng INOFO ang
kontribusyon ng maliliit na magsasaka sa pagtiyak sa
pagkain sa buong mundo. Bilang aktibong miyembro
ng IFOAM at INOFO Convenor para sa South East
Asia, kasama ang MASIPAG sa nasabing workshop
upang mabuo ang iisang pananaw (vision) at layunin
(mission) na gagabay sa mga plano, partikular na
gawain at inaasahang mga resulta nito.
Bagaman naitatag pa noong 2008, hindi naging madali
para sa INOFO ang pagpapadaloy ng komunikasyon
at mga proyekto dahil na rin sa katangian ng mga
miyembro nito na mula pa sa iba’t-ibang kontinente
sa mundo. Naging balakid din ang kakulangan ng
pinansyal na rekurso upang makapag-sagawa ng
16
mga pulong at konsolidasyon ngunit dahil na rin
sa komitment ng mga miyembro at suporta mula
sa IFOAM, nagpatuloy ang mga miyembro nito at
naisagawa ang vision workshop.
Ilan sa mga naging resulta ng workshop ay ang
paglilinaw ng mga inaaasahan mula at para sa INOFO,
kasama na ang mga responsibilidad ng INOFO at mga
miyembro nito sa INOFO at mga lokal na organisasyon
sa bawat rehiyon. Nabuksan din sa kaisipan ng mga
miyembro ang epekto sa kabuuang gawain ng INOFO
kung hindi gumagana ang mga istruktura at hindi
nagagawa ng mga tagapag-ugnay ang kanilang mga
gawain. Bagaman hindi pa nabuo ang inaasahang
pananaw at layunin, naging malalim naman ang
diskusyon at mga kaisahan sa pagkilala sa sarili bilang
INOFO na inaasahang malaki ang maitutulong upang
mas mapaunlad ang mga gawain para sa pagbibigay ng
serbisyo sa pagpapalakas ng boses ng mga maliliit na
organikong magsasaka sa buong mundo.
Dinaluhan ang nasabing workshop ng mga tagapag-
panguna o convenor mula sa India, Taiwan, Vietnam,
Pilipinas, Sri Lanka, Brazil, Senegal, Uganda, Tanzania
at Germany na sinuportahan at isinagawa ng Andreas
Hermes Akademie mula Germany.
 Lokal na inisyatiba at sama-samang pagkilos,
Susi sa pagharap sa hamon sa sistema ng pagkain
ni Eloisa delos Reyes
E
nde, Indonesia - Isinagawa ang ika-apat na
workshop ng Regional Learning and Exchange
Platform (RLEP) mula Nobyembre 10-18
upang higit na palalimin ang kaalaman ng mga
kalahok hinggil sa iba’t ibang mga isyu sa usapin ng
food sovereignty. May temang “Contemporary Issues
on Food Sovereignty and Facing these Issues through
People-Led Development,” layunin ng workshop na
maisalarawan ang umiiral na sistema ng pagkain sa
rehiyon at kung paano ito nakakaapekto at ang mga
aktor na kabilang dito sa soberanya sa pagkain ng mga
komunidad.
Sa daloy ng workshop, sinuri ang konteksto ng umiiral
na sistema ng pagkain o food regime: mula sa dating
pagiging kolonya ng mga mayayamang bansa, tila
nanatili pa ring mala-kolonya ang mga mahihirap na
bansa na siyang pinagkukunan ng mga likas-yaman,
hilaw na materyales at murang lakas-paggawa.
Nagsisilbing malawak na merkado ng mga produkto
ng mga trans-nasyunal na korporasyon ang mga
mahihirap na bansa sa Timog Silangang Asya. Ang
kapangyarihan ng mga korporasyong ito, kasama ang
gobyerno ng mga mayayamang bansa ay may malaking
impluwensya sa mga patakaran sa mahihirap na bansa,
kabilang na sa agrikultura at produksyon ng pagkain.
Bahagi din ng workshop ang pag-aaral kung paano ang
tugon ng mga komunidad sa harap ng ganitong hamon
sa sistema ng pagkain. Nagkaroon ng dalawang araw
na community visit sa mga komunidad na tinutulungan
ng Yayasan Tananua Flores, isang non-government
organization sa Ende. Tatlong iba’t ibang komunidad
na may iba’t ibang kalagayan at mga programa ang
pinuntahan ng mga partisipante. Mula dito, nakita ang
kahalagahan ng mga lokal na inisyatiba sa pagtitiyak ng
pagkain gaya ng pagkilala sa mga katutubong kaugalian
at pagkain, pagkakaroon ng malakas na organisasyon
at sistema sa pamamalakad at ang masiglang proseso
ng mga talakayan at kolektibong pagpapasya.
Sa huli, nagkaisa ang mga partisipante na kailangang
sama-samang harapin ang hamon sa sistema ng pagkain
upang makamit ang food sovereignty. Lumutang
sa mga talakayan ang kagustuhan at posibilidad
na i-transporma ang platform na ito sa isang pang-
rehiyunal na action network na magsusulong sa
soberanya sa pagkain sa mga mahihirap na bansa sa
pamamagitan ng likas-kayang pagsasaka at proseso ng
people-led development (PLD).
Muling naging bahagi ng RLEP workshop ang mga
organisasyon mula sa Cambodia, Indonesia, Myanmar,
Pilipinas at Vietnam. In-organisa ng Pesticides Action
Network Asia Pacific (PANAP) ang nasabing RLEP
workshop sa pakikipagtulungan ng Bina Desa at
Yayasan Tananua Flores sa Indonesia at may suporta
mula sa Misereor.
17
 Kumperensiya ng mga Area o Cluster Coordinators,
matagumpay na ginanap
P
ni Aubrey Verzosa
inangunahan ng Organizational Development
Unit ng MASIPAG ang makasaysayang
pagtitipon at pagbabahaginan ng mga area o
cluster coordinators noong Nobyembre 19-23, 2019
sa TABI Farm, Imalnod, Legazpi City. Layunin ng
kumperensya na makapag-ambag ang bawat isa ng
mga karanasan at kaalaman, mapataas ng antas ng
kasanayan, at mapalalim ang komitment ng bawat isa
sa kabila ng mapanghamong kalagayan ng gawain at
lipunan.
Kumpleto sa ang nasabing kumperensya ng lahat ng
coordinators mula sa iba’t ibang clusters ng MASIPAG
sa Luzon, Visayas at Mindanao. Kabilang dito sina
Alfon Shog-oy ng North Luzon, Ryan Damaso ng
Central Luzon, Joel Abrao ng Southern Tagalog,
Francis Valladolid ng Bicol, Analyn Diaz ng Panay
Island, Dennis Omison ng Negros, Ronald Labrador
ng Eastern Visayas, Gilbert Ampoloquio ng Central
Visayas, GB Villocino ng Eastern Mindanao, DJ
Morante ng West Mindanao, Bernard Cael ng South
Central Mindanao at Lean Escalada ng Southern
Mindanao.
Pinatingkad pa ng programa ang mga diskusyon
mula kina PJ Santos at Prof. Mandy Felicia.
Tinalakay ni Santos ang kasalukuyang kalagayan
ng Pilipinas, partikular ng kalagayang pampulitika
at pang-ekonomiya. Aniya, nakakaranas ngayon ng
“Duterterioration”, isang padausdos at problemadong
kalagayan sa bansa kung saan walang makabuluhang
pagbabago at programang pang-ekonomiya ang
administrasyong Duterte. Samantala, binigyang-diin
18
naman ni Prof. Felicia ng kahalagahan ng “Community
Organizing and Community Development (CO/
CD)” at ang mga kaakibat na responsibilidad nito sa
pagpapalakas ng organisasyon.
Nilinaw rin sa nasabing kumperensya ang ilang
polisiya, usapin, at katanungan ukol sa MASIPAG.
Mas sumentro ito sa mga pang-organisasyon na
usapin at ang mga pinagkaisahan mula sa iba’t-ibang
kumperensiya.
Naging tampok sa programa ang “Cluster Sharing”.
Dito napatanaw ng bawat isa ang aktwal na kalagayan
sa kani-kanilang erya – ang mga kalakasan, kahinaan,
suliranin at paano ito kinakaharap. Dito rin nagbahagi
ng kanilang mga rekomendasyon tungo sa mas
epektibo at maunlad na paggampan sa kanilang trabaho
at gawain. Sa bahaging ito rin nailahad ang reyalidad
ng bigat at mahalagang gawain ng mga coordinator,
kung kaya maituturing silang nasa unahan at palagiang
katuwang sa pagpapaunlad ng mga magsasaka.
Sa pagtatapos kumprensya, binigyang parangal si
Atty. Ben Ramos. Isang mataas na pagpupugay ang
ginawad ng mga ng mga Area o Cluster Coordinators
at ng iba pang nakasama sa aktibidad sa naging
buhay at paglilingkod ni Atty Ben sa loob at labas
ng MASIPAG. Malaki ang naging ambag ni Atty
Ben sa pagsusulong ng mga polisiya ng network
partikular sa pagbubuo, pagpapalakas at pagpapatatag
ng organisasyon, kabilang ang mga Area o Cluster
Coordinators.

Ang mga masisipag ng MASIPAG
S
ni Aubrey Verzosa
uklay, tsinelas, pamuyod, ilaw, sampayan, ballpen,
plantsa, charger, araro, tubig, walis, at tasa na may
umuusok na kape. Iba’t-ibang bagay na may kanya-
kanyang gamit. Ganito isinasalarawan ng mga Area o Cluster
Coordinators (AC/CC) ang kanilang mga sarili: taga-plantsa
ng gusot, may pamilya at normal na buhay sa komunidad,
elastic o flexible, nagpapaliwanag, minsan nalo-lobat, may
mga limitasyon sa skills ngunit umaangkop sa kahit anong
kalagayan. Iba’t-iba man ang pinagmulan, katangian, at
kalagayan, pinagbubuklod sila ng iisang pananaw, mithiin,
at pangarap – makapag-ambag sa pagsasakapangyarihan ng
maralitang magsasaka.
Sino ba ang mga AC/CC? Sila ang mga pangunahin at
direktang humaharap sa mga People’s Organizations (PO)
at Provincial Consultative Bodies (PCBs), nangunguna sa
paghubog ng mga farmer-trainers (FT)s, nakikipag-alyansa
sa ibang mga institusyon o personahe, kasama sa pagbukas
ng mga bagong erya, sumusuri ng mga kalagayang pang-
komunidad, nahaharap sa iba’t ibang hamon at isyung pang-
seguridad. Malinaw na may napakahalagang ginagampanan
ang mga AC/CC sa bawat aktibidad at gawain na inilulunsad
sa mga erya-- mula sa direksyon, preparasyon, koordinasyon,
hanggang sa aktwal na aktibidad o gawain. Pilit na
pinagkakasya ang mga responsibilidad na ito at kinakaya
ng pagal na katawan at isipan. Sa kabila ng bigat ng mga
responsibilidad, tagumpay na nilang itinuturing ang patuloy
na dumadami, lumalawak at tumatatag ang mga kasaping
samahan na may malalim na pagtangan sa direksyon at
programa ng MASIPAG para sa pagbabagong hinahangad ng
buong sektor sa pagsasaka.
Hindi matatawaran ang hirap, sakripisyo at karanasang ito
ng mga AC/CC. Maraming kwento, kasiyahan at aral rin
ang mapupulot mula sa kanilang karanasan personal man o
gawain sa MASIPAG.
“Ordinaryong araw na para sa amin ang walang sawang
byahe,” kwento ni Joel Abrao, AC sa Southern Tagalog
Cluster. “Naranasan na naming maiwan ng byahe kaya
naobligang mag-habal-habal ng ilang oras para makahabol sa
kasunod na iskedyul na aktibidad.”
“Parang kulang na nga ang petsa sa kalendaryo upang
matugunan lahat ng iskedyul,” ayon kay GB Villocino, AC sa
Cluster 1 sa Mindanao. “Madalas, nag-ooverlap ang aming
mga iskedyul, na maaantala pa dahil sa bagyo o masamang
LATHALAIN
panahon, at iba pang hindi inaasahang mga pangyayari.”
Kadalasan din ay inaabot na ng sakit sa erya o byahe ang
mga AC/CC dahil sa haba ng panahon na ibinababad sa
mga komunidad.
“Hindi namin alintana anumang klase ng daan; minsan
hanggang tuhod ang putik. Sanay na din kami na maglakad
ng ilang oras makarating lamang sa mga komunidad,”
ayon naman kay Ronald Labrador, CC sa Eastern Visayas
Cluster.
Para naman kay DJ Morante, AC sa Cluster 4 sa Mindanao.
“Kailangan mahusay magbalanse sa skylab habang
dumadaan sa bangin.” Dagdag pa niya, kailangan ng
tamang kilos at pagbalanse sa kultura ng magsasaka lalo
na sa mga babaeng AC/CC. Partikular na hamon ito kay
DJ bilang komunidad ng mga Lumad ang ilan sa kanyang
sakop ng erya.
Ilan pa sa mga hamon na kinakaharap ngayon ng mga AC/
CC ang tumintinding militarisasyon sa mga komunidad na
nagdudulot ng mga isyu sa seguridad. Mabigat din kapag
matagal na napapalayo sa pamilya, kung kaya mahalaga
din ang pagpapaunawa sa kanila. Hamon din para sa mga
AC/CC ang mga reports at liquidation na dapat gawin
upang maihabol sa itinakdang deadlines.
“Kung tutuusin, kaya naman naming mabuhay ng
komportable at makahanap ng mga trabaho na may mataas
o sapat na kita basta malapit lang sa pamilya,” ayon kay
Francis Valladolid, AC sa Bicol Cluster. “Ngunit, mas
pinili namin ang pagtahak sa masalimuot na daan dahil
alam naming na may patutunguhan at kabuluhan ang buhay
namin sa lipunan.”
“Ang mga ngiti sa labi ng mga kababaihan, ang mga tawa
ng bata sa erya, at mga halakhak ng mga magsasaka habang
pinagsasaluhan ang mga kwento ng kanilang tagumpay ay
mga di-matatawarang gantimpala sa amin,” ani Analyn
Diaz, CC sa Panay Cluster sa Visayas. “Ilan lamang ito
sa nagpapakulay ng buhay-AC/CC at malaking aspetong
nagpapasulong sa MASIPAG.”
Sila ang mga AC/CC – ang mga masisipag ng MASIPAG.
Taga-hawan, tagabukas at tagapagtaguyod ng daan para sa
likas kayang pag-unlad.
19
 BALITANG REHIYON
Pagpapalakas ng Batayang Yunit ng MASIPAG sa
Zamboanga Sibugay Inilunsad
I
nilunsad ang Organizational
Development Training ng
Provincial Coordinating Body
(PCB) ng Zamboanga Sibugay
noong Setyembre 21-22, 2018
sa Barangay Caliran, Mabuhay,
Zamboanga Sibugay. Pangunahing
layunin ng pagsasanay na paunlarin
ang kapasidad ng PCB sa nasabing
probinsya na bagong itinatag nito
lamang Agosto. Nilahukan ang
dalawang araw na aktibidad ng 21
na magsasaka mula sa KAMASCA
(Kahugpungan sa mga Mag-
uuma sa Caliran), KAMASRO
(Kahugpungan sa mga Mag-
uuma sa San Roque), OGMADPA
(Organisasyon sa Gandaan sa mga
Mag-uuma sa Daang Pamaagi)
at GFL (Gandiangan Farmers
League) na mula sa munisipalidad
ng Mabuhay, Olutanga at Imelda.
Nagsimula ang pagsasanay sa
mensahe ng mainit na pagtanggap
at pagsuporta ni SB Mallen ng
munisipyo ng Mabuhay na siya
ring Vice-Chair ng Committee
on Agriculture. Kasunod na
nagbigay ng mensahe ang
representante ng KAMASCA
na siyang naging kabalikat ng
MASIPAG sa paglulunsad ng
aktibidad. Sinundan ito ng laro
kung saan isinalamin ng mga
PO ang sitwasyon ng kanilang
organisasyon. Lumabas ang
mga samu’t saring ideya at
naging daluyan ang mga ito sa
pagpoproseso ng mga batayang
20
ni DJ Morante
topiko hinggil sa pagpapalakas
ng organisasyon. Sumunod
ang pagtalakay sa mga paksa
sa loob ng batayang kurso sa
pagpapaunlad ng organisasyon.
Sa loob ng dalawang araw,
tinalakay ang iba’t ibang mga
paksa. Tinalakay sa unang
araw ang Pang-Organisasyong
Konstekto ng pamumuno ng
MASIPAG, Mga Saligang
Elemento ng Organisasyon,
Istruktura, Hatian ng
Responsibilidad at Gawain
Upang Makamit ang Layunin
at Sama-samang Pagdedesisyon
at Pagkilos. Ang mga sumunod
na tinalakay sa ikalawang
araw ay ang Epektibong
Pagpaplano, Implementasyon at
Pagtatasa at Pagpapadaloy ng
pulong, Malayang Talakayan,
Feedbacking at Maagap na
Pagharap sa mga Problema
at Hamon. Naging masigla at
malaman ang diskusyon sa bawat
topiko. May mga workshop at laro
na isinasagawa sa pagsisimula ng
mga paksang tatalakayin.
Nasuri ng bawat organisasyon
sa dalawang araw na aktibidad
ang sitwasyon at ang mga dapat
paunlarin na elemento sa loob
ng kani-kanilang organisasyon.
Nadagdagan din ang kanilang
kaalaman sa mga tamang hakbang
sa pagharap sa mga problema
at hamon at natutunan din ang
mga pamamaraan sa pagpapasigla
ng mga miyembro at ang patuloy na
paghawak sa minimithing layunin.
Upang maagap na matugunan ang
mga kinakaharap na problema at
hamon ng bawat organisasyon ay
nagsagawa ng mga plano, hakbang at
mga gagawing aktibidad sa loob ng
PO. Kasama na rito ang pagbibigay
muli ng MOSA (MASIPAG
Orientation on Sustainable
Agriculture), Trial Farm Strategy
and Community Seedbanking, DIFS
(Diversified and Integrated Farming
System) Training, Livestock
Training, VMG (Vision, Mission,
Goal) Setting, at iba pang OD
Activity sa loob ng PO. Maglulunsad
din ng mga GA (General Assembly)
ang mga POs.
Napuno ng motibasyon ang
mga magsasaka matapos ang
pagsasanay na higit na palakasin
ang kanilang mga PO at positibong
kakaharapin ang mga problema
at hamong pang-organisasyon.
Ang mga organisasyong ito ang
magsisilbing lakas ng PCB bilang
batayang yunit ng MASIPAG sa
pagsasakapangyarihan ng mga
magsasaka. Ang mga hakbang na
ito ang magdadala sa kanila sa
pagkamit sa kanilang mga pangarap
sa pamilya, sakahan, organisasyon,
komunidad at minimithing lipunan.
 HANAPIN ANG MGA SALITA
TULA
Katutubong Panday
Halaw mula sa orihinal na tulang pinamagatang “Ang Panday” ni Amado V Hernandez. Iniangkop
at dinagdagan ni Fernando de Chavez at ibinahagi noong Regional Assembly ng MASIPAG Luzon sa
Infanta, Quezon.
Kaputol na bakal na galing sa bundok,
Sa dila ng apoy kanyang pinalambot;
Sa isang pandaya’y matyagang pinukpok
At pinagkahugis sa nasa ng loob.
Walang anu-ano’y naging kagamitan,
Araro na pala ang bakal na iyan;
Ang mga bukiri’y payapang binungkal,
Nang magtaniman na’y organikong pananim
masayang tinamnan!
Ngunit isang araw’y nagkaron ng gulo,
At ang buong bayan ay bulkang sumubo;
Tanang mamamaya’y nagtayo ng hukbo,
Pagka’t may mga TNCs (gaya ng Monsanto,
Syngenta) na nakapasok at nanggulo!
Ang lumang araro’y pinagbagang muli,
At saka pinanday nang nagdudumali;
Naging tabak namang tila humihingi,
Upang maibalik mga lupang minali!
Kaputol na bakal na kislap ma’y wala,
Ang kahalagahan ay di matingkala -
Ginagawang araro, pambuhay ng madla;
Ginagawang sandata, pananggol ng bansa.
Pagmasdan ang katutubong panday, nasa
isang tabi,
Bakal na hindi makapagmalaki;
Subali’t sa kanyang kamay na marumi
Nariyan ang ligtas at sapat na pagkain para
sa marami!
21
 PATNUGUTAN

Cristino Panerio

MANUNULAT

Leo XL Fuentez
Lucille Ortiz
Rowena Buena
Kervin Bonganciso

ITIGIL ANG Aubrey Verzosa

Eloisa Delos Reyes
Alfie Pulumbarit
PAMPULITIKANG PJ Santos
Francis Valladolid
PAMAMASLANG! Alfon Shog-oy
DJ Morante

Para sa mga katanungan suhestyon o puna,

HUSTISYA PARA KAY

maaring ipadala ang inyong mensahe sa:
advocacy@masipag.org
2611 Carbern Ville, Los Banos, Laguna
ATTY BEN RAMOS!
I-like ang Facebook page ng MASIPAG,
hanapin ang:
Magsasaka at Syentipiko para sa
Pag-unlad ng Agrikultura

MASIPAG REGIONAL OFFICES

MASIPAG - Luzon MASIPAG - Visayas MASIPAG - Mindanao

Back-up Farm, Rajal Centro Zone 5 San Isidro, Tabuc Suba Durian St. Juna Subd.
Sta. Rosa, Nueva Ecija Jaro, Iloilo City 5000 Matina, Davao City
Cell: (0921) 486 1261 Telefax: (033) 329 5152 Telefax: (0916) 575 9279
Email: masluz@masipag.org Email: masvis@masipag.org Email: mindanao@masipag.org

Hinihikayat ang lahat na ipalaganap at gamitin ang publikasyong ito na

materyales para mga pulong at talakayan.