Professional Documents
Culture Documents
404
(ASEP) دزاسات عسبية يف الرتبية وعلم الهفس
املكدمة :
ْرًتيرتظتتٔاٖراهشتتيحٞراتؼتملٞٙرٗاتِةقتتٞراهقملبٚتتٞرٗا ستةًٞٚراتْرًتتّرتةتت٘ ا ر
ٗتغتتتا رًتةحقتتٞرٗستتملٙقٞرطوتتٟراتشتتت٘٠راهشٚيستتٟرٗا اتؼتتي ٠رٗا تٌتتيطٟر،ر
كيْرُتٚجٞرًت٘اقٞرٗحتٌٞٚرهوةملٗوراهتتٟرطيٙظتتٔيراتِةقتٞربهستملٓيرًتّرتقٚٚتار
هوحملٙتتي رٗستتٚةملٝرصبٌ٘طتتٞرضبتتا ٝرطوتتٟروتتملٗا رًٗلرتش ت ي راهتت٘عّر،رٗكتتلهمر
اهتهوتراتتزاٙارهوتةت٘ ا راتقمللٚتٞرٗاهتلِ٘ه٘ ٚتٞراهتتٟرستيٌٓدربظتلىركت ترلتٟر
تتت٘لترٗستتي٢ىراهت٘اػتتىربتتارا لتتملا رلتتٟرطبتو ت ر ٗيراهقتتيفر،رًٗتتيرُتتت رطِتتٕرلتتٟر
كتتاترًتتّرا حٚتتيْرًتتّر للتتي رٗت٘ ٔتتي رربتو ت رطتتّرع ٚقتتٞرصبتٌقِتتيراهقملبتتٟر
ٗا سةً 4ٟر
ٗهتتلاركتتيْرًتتّراهـتتملٗ ٠رطرِتتارً٘ا ٔتتٞرٓتتلٖرا للتتي رٗاهت٘ ٔتتي ر ت ترستتقٚيرعبتت٘ر
تلتتّ٘ٙرٗ طتتاا رًتت٘اعّرػتتيحرتتترلتتٟر تتىراهتتاط٘ٝر را ػتتةنيرٗا ٓتٌتتيَربيهقِؼتتملر
اه ظ تتمل٠رٗاهتٌِ ٚتتٞراهظ تتيًوٞر ْرٙةٔ تتملرٗبق تت٘ٝرً ٔ تتَ٘رات٘اعِ تتٞراه تتل٠ر ػت ت كرً تتّر
اهقـتتيٙيرا سيستتٞٚراهتتتٟرٔٙتتتٍربٔتتيراتظتتتغوٚارلتتٟراةتتييراهمبتت٘٠ربؼت ٞر يػتتٞر
ٗاهتٌِٞٚراه ظملٞٙربؼ ٞرطيً4ٞ
ٗٙقتتاراكتش تتيبراهةتتةبرهق تتٍٚرات٘اعِ تتٞرٗفي ستتتٔيربظ تتلىرلقوتتٟرل تتٟراه٘ا تتدر
اهملآّرًّراهقـيٙيراتٌٔٞرٗاتوحٞراهتٟرت تمل رُ شتٔيرلتٟر تىرا ٓتٌتيَربقـتيٙير
او٘ٙتتٞراهاقيلٚتت،ٞرٗكتتلهمرا ٓتٌتتيَربوػتتةنيرًِةً٘تتٞراهتقوتتٍٚرلتتٟرًؼتتمل،ر تتير
ٙتتى ٠ر رتقتتاَراةتٌ ت رلتتٟر تتىرا ًتتي ررا ةاٚتتٞراهتتتٟرٙقتتيُٟرًِٔ تير،رٗ ٚتتيبر
ات٘اعِتتٞرطتتّرًِتتيٓ راهتقوتتٍٚراهاتتيُ٘٠ربؼتت٘ ٝر رتتتى ٠ر رفي ستتٞرحقٚقٚتتٞرهقتتٍٚر
ات٘اعِٞر 4ر ب٘ر ملٙب،ر،4115ر )0.ر
حٚتتثرتوقتتبرات٘اعِتتٞر ٗ ارضب٘ ٙتتيرلتتٟربِتتي١راتتت٘اعّراهؼتتيحرٗ طتتاا ٖرهوت يطتتىر
بوجييبٚت تتٕرً ت ت راةتٌ ت ت ر،رليهةيهت تتبر بت تتار ْرٙلت تتْ٘رهاٙت تتٕرا رحشت تتيضربي ُتٌت تتي١ر
هوٌجتٌ ت رفتتيرٙالقتتٕر رًقمللتتٞرحق٘اتتٕرٗٗا يتتتٕركٌتتيرٙالقتتٕر راتظتتي كٞر
اه قيهتتٞرٗاهقٌتتىراتِتتت ر،رٗكٌتتيرتالقتتٕر رتق تتىرات تتملرًتتّر تتىراحمليلةتتٞرطوتتٟر
ات تتملّٙرات٘ تت٘ ّٙرلتتٟراةتٌت رر تتيرٙـتتٌّرهوجٌ ٚت راهقتتٚعرلتتٟرستتةًٞرٗ ًتتيْر
ٗكملاًتتٞراُشتتيُٞٚرٗحملٙتتٞر،رليت٘اعِتتٞرر رتقِتتٟرلقتتررًقمللتتٞراسبقتت٘قرٗاه٘ا تتي ر
ٗ منيرتظتٌىر ٘اُتبرٗ ااُٚتٞر جتتٟردبقتىراه تمل رٙظتقملربتي هتزاَردبتيٖرصبتٌقتٕر
يرٙمتبرطوٟرًقمللتٕرهوحق٘قرٗاه٘ا ي رًتّرًشت٘٣هٚي 4ر اهلِتا ٠رٗراهقتي ً،ٟر
7410.ر ).04ر
ٗات٘اعِٞرتقِٟرمتت راهظخؽرحبق٘قرٗٗا ي رٗٗفي ستٔيرلٟربٞ٣ٚر غملالٚتٞر
ًق ِٚتتٞروتت يرح تتاٗ رضب تتا ٝرتق تتملوربيهاٗه تتٞراهقً٘ ٚتتٞر،رٗل تتٟر ٗه تتٞرات٘اعِ تتٞرىلٚتت ر
اتتت٘اعِٚارًتشتتيٗٙارلتتٟراسبقتت٘قرٗاه٘ا تتي ر،ر رمتٚٚتتزربٚتتٍِٔربشت برا تتتةور
لتتٟراهتتاّٙر ٗراهِتت٘لر ٗراهقتتملقر ٗرات٘ا ت را تٌتتيطٟر،رٗبيهتتتي رلتتوْراهقتتيُْ٘ر ق ت ر
اتشتتيٗاٖرر ا تتىراةتٌقتتي رٗ ٙتتمل راهِةتتيَرٗجيقتتىراهقةا ترٞربتتاراه ظتتملرضبتتا ٖر
دبمل٠رٗل رُةيَرٙقمللٕرازبٌ ٚرٗٙملتـ 4ٕٚرل٘ ،٠ر74114ر )4ر
404
دزاسات عسبية يف الرتبية وعلم الهفس )(ASEP
ْر ٜرضبيٗهتتٞره ِتتي١راةتٌ ت رٗتقاًتتٕر بتتار ْرٙلتتْ٘رهتتٕر ستتصرٗعِٚتتٞرستتوٌٞٚر
ٙملتلزرطؤٚير،رٗهلارلوْرات٘اعِٞرًّرا ً٘ رازب٘ٓملٙتٞر راٚتيَراةتٌت ر،رلتةر لتّر
اهِٔ٘ ر جتٌ ر قملاعٛر قتزيرطتّرات٘اعِتٞرٗرتقزٙتزر ٗ ٓتيرٗت قٚوتٕر،رٗحتتٟر
تلتتْ٘رات٘اعِتتٞرلقيهتتٞرًٗ ِٚتتٞرطوتتٟرٗطتتٛر بتتار ْرتتتتٍرًتتّر تتةيرتملبٚتتٞرًقؼتت٘ ٝر
تظملورطؤٚيرًىسشي راهاٗهٞرر،رٗٙتٍرذهمربتقمل ٙراهةيهبربيهقاٙارًّرً يٍٓٚر
ات٘اعِٞرٗ ؼي٢ؼٔيرًاتىر7راهِةتيَراهشٚيستٛر،رٗاةتٌت ر،رٗاسبلً٘تٞر،رٗاهشتوةٞر،ر
ٗاهت٘عّر،رٗاهظت٘ ٠ر،رٗاتشتتىٗهٞٚرا تٌيطٚتٞر،رٗاهاستتت٘ ر،رٗاسبقت٘قر،رٗاه٘ا تتي ر،ر
ٗاتظ تتي كٞراهشٚيس تتٞٚر،رٗاهتِظ تتٞ٣راهشٚيس تتٞٚر،رٗاتِيلش تتٞرا ُتخيب ٚتتٞرٗ ٌٓٚتٔ تتير،ر
ٗحق٘قرا ُشيْر،رٗاسبمل،ٞٙرٗاها قملاع4ٞٚر بملكي رٗر ب٘رطو،ٟر74100ر )45- 0ر
ٗاارحةٚدراـٞٚرات٘اعِٞرلٟراهتقوٍٚربيٓتٌيَرك ترلٟراتُٗٞرا تتٝررٗهتلار
طقتتا راهقاٙتتارًتتّراهِتتاٗا رٗاتتتىمتملا رًِٗٔتتيرًتتىمتملرا ه ٚتتٞراهايهاتتٞر راهتقوتتٍٚر
ٗتٌِٞٚرات٘اعِ،ٞراهل٠ر كتارطوتٟر ٗ راتىسشتٞراهتقوٌٚٚتٞرلتٟر طتٍروقيلتٞرات٘اعِتٞر
ٗتٌِٚتٔتتيرهتتا٠راهةتتةبربتتووملا١راتِتتيٓ رٗتتتاطٌٔٚيربي ُظتتةٞراهتتتٟرتؼتتقىرً٘آتتبر
اهةةبرٗتا بٍٔرطوتٟراهتقت ترطترّراهتلا رٗفي ستٞراهشتو٘نراهتا قملاعٟرٗترٌِٚتٞر
اٍٚراه٘ ١رٗا ُتٌي١رهوٌجتٌ 4ر ٓ٘ر،ر74114ر )21ر
كٌتتيرػتتا راهلتتتيبراهتتاٗ ٠ر اتتٍر ر)05رهشتتِٞر ر)410.ربتت٘ ا ٝراهمبٚتتٞرٗاهتقوتتٍٚر
بظتتهْر تتملضراتتٍٚرات٘اعِتتٞرٗ ٗنيرا ُتٌتتي١رهوتت٘عّراسب ٚتتبرًتتّر تتةيرذبٚتتٞراهقوتتٍر
اتؼ تتمل٠رٗتمل ٙتتاراهِظ تتٚاراه تت٘عِٟر وِ تتي١ررع تتيب٘ راهؼتت يني،رٗاه تتل٠ر ك تتارلٚتتٕررطو تتٟر
ؿملٗ 7ٝر
ٗ ؿ راهقوٍراتؼمل٠رل٘قرً ِٟراتِظه راهتقوٌٞٚٚرٗلٟرًليْربي رٗاؿك4
هتزاَرىل ٚراتاا ضر راهملجتٞٚر تراشبيػٞر تراهاٗه)ٞٚربهْرٙقتَ٘راهةتةبربتحٚتٞر
اهقوٍرٗتمل ٙاراهِظٚاراتؼمل٠ر وِي١رعيب٘ راهؼ يني4
ربؼ تتٚؽرل تتمٝربي ذاط تتٞراتا س تتٞٚراهر ًٚ٘ٚتتٞرهغ تتملضرا تتٍٚرات٘اعِ تتٞرٗا ُتٌ تتي١ر
هو٘عّ4
ٗتمل٠راه يحاتٞر ُتٕر تٍر ٌٓٚتٞراهقتملا ر ر ُتٕرٙه تلراهةتيب راهظتلو،ٟرلتةر لتّر
تتملضراتتٍٚرات٘اعِتتٞرًتتّر تتةيرتمل ٙتتاراهِظتتٚاراهتت٘عِٟر رطوتتٟراهتتمل ٍرًتتّر ٌٓٚتتتٕ)ر
ٗ منيرجيبر ملضراهقٍٚرًّر تةير ُظتةٞرٗستو٘كٚي رً٘ ٔتٞرعبت٘رتٌِٚتٞراهت٘طٟر
بهٌٓٞٚرات٘ اعِٞرٗا ُتٌتي١رهوت٘عّ،رٗٓت٘رًتيرذبتيٗيرًتي ٝرات٘اعِتٞرٗحقت٘قرا ُشتيْر
بيهؼ راهايُٟراهايُ٘٠راهقٚيَربٕ 4ر
ٗتتتيركيُتتدراتتت٘ا راه وش ت ٞٚرًتتّراتتت٘ا راهتتتٟرٙا ستتٔيرعيهتتبراتملحوتتٞراهايُ٘ٙتتٞر
ٗتش تتقٟرل تتٟرا س تتيضر ر ب تترراهةيه تتبرب تتيةتٌ رٗتٌِ ٚتتٞراهق تت،ٍٚرح ٚتتثر ط تتي ر
ضبٌ٘ ،ر74112ر )04ر ُٕرًّربارا ٓتااورا سيستٞٚرهتتا ٙصرًِتيٓ راه وشت ٞر
اتختو 7ٞر
تلّ٘ٙراتقِٟراسبٚيتٟرهوحٚيٖراهل٠رٙقٚعربٕراهةيهبرلٟراةتٌ 4ر
404
دزاسات عسبية يف الرتبية وعلم الهفس )(ASEP
تلّ٘ٙراه٘طٟرٗاه ٍٔربيتظلة را ةاٞٚرٗاه٘طٟربيهقٍٚراةتٌق4ٞٚ
لوُٕرجيبرطوٟرًِيٓ رات٘ا راه وش ٞٚر ْرتشقٟر رتٌِٞٚراهقٍٚرهتا٠راهةتةبر
ًٗتتّرب تتارٓ ترلٖراهق تتٍٚراتتٍٚرات٘اعِ تتٞراهت تتٟرتتتملبرراهةيه تتبرب٘عِتتٕرٗدبقو تتٕرٙظ تتقملر
بي طتزا رهإلُتٌي١ر ه،ٕٚر ًّٗربتارلملٗطٔتيرًتي ٝرات٘اعِتٞرٗحقت٘قرا ُشتيْراهتتٟر ر
تا ٙشٔير ٗيرًملٝرهةيهبراتملحوٞراهايُ٘ٞٙربقاروت٘ ٝر42رِٙتيٙملر4100ر،رحٚتثرتٔتاور
ر قت تتىراهةت تتةبرًت تت٘اعِارلقت تتيهٚارلت تتٟراةتٌ ت ت رًت تتّر ت تتةيررطت تتمل ربق ت ت ر
ات٘ؿت٘طي رٗٓتت7ٟرات٘اعِتتٞرحبق٘أتيرٗٗا يتٔتتي،رٗحقتت٘قرا ُشتيْ،ر ٌٓٚتتٞراةتٌت ر
اتاُٟر لُ٘يتٕ،رٗ ٗ راتمل ٝرًٗظي كتٔيرلٟراسبٚيٝرٗخبيػٞرلٟراسبٚيٝراهشٚيست4ٞٚر
رازبٌى،رٗرىلقٗ،ٞضبٌا،رٗلمل و،ٟرٗطو7ٟر،4102راتقاً)ٞر ر
ٗاتتارت٘هتتارا حشتتيضربيتظتتلوٞرهتتا٠راه يحاتتٞرًتتّر تتةيرا طتتملاورطوتتٟرعتتةبر
اهمب ٚتتٞراهقٌو ٚتتٞرًٗةحةتٔ تتيرهش تتو٘كٚي راهة تتةبربيت تتاا ض،رك تتلهمرط تتل٘٠ر
اتقوٌارًّرس٘١رسو٘كٚي راهةةب،رٗطاَراحمأًٍرهآل ملّٙرس٘ا١رًقؤٌٍٚر ٗر
عتتةبراهمبٚتتٞراهقٌوٚتت،ٞربي ؿتتيلٞر رطتتاَرتق وتتٍٔرهوِقتتار ٗراهظتتق٘ ربيتشتت٘٣هٞٚر
دبيٖرًا ستٍٔ 4ر
ٗاار ا را حشيضرًّر ةيرًةحةٞرعيه ي راهمبٞٚراهقٌوٚتٞر وِتي١رتا ٙشتٍٔر
تي ٝرات٘اعِٞرٗحق٘قرا ُشيْربيهؼ راهايُٟراهايُ٘،٠رحٚثر حةدراه يحاٞرطتاَر
آتٌتتيَراهةتتةبربيتتتي ٝربيطت ي ٓتتير رتـتتيورهوٌجٌتت٘لر،رٗبيهتتتي رطتتق٘ ٍٓربهُٔتتير
طت تتب١رطوت تتٍٔٚرٗهٚشت تتدرًت تتي ٝرً٘ ٔت تتٞرهتت تت٘طٚتٍٔربت تتيسبق٘قرٗاه٘ا ت تتي راشبيػت تتٞر
بيت٘اعِتت،ٞركتتلهمرطتتل٘٠ربق ت راتقوٌتتارًتتّرضبتتت٘٠راتتتي ٝراهتتل٠رٙملكتتزرطوتتٟر
تقاٍٙرًقوً٘ي رطّرات٘اعِٞرٗحق٘قرا ُشيْرٗاةتٌ راتتاُٟرٗهتٚصرتملستٚيراتٍٚر
ات٘اعِٞرها٠راهةةب 4ر
مشهلة البحح :
ذاركيُتتدرات٘اعِتتٞرٗؿتتملٗ ٝراهتهكٚتتارطؤٚتتيرًتتّرات٘ؿتت٘طي را سيستتٞٚراهتتتٟر
عملحتتدرُ شتتٔيرطوتتٟراهشتتيحٞراحملوٚتتٞربقتت٘ٝرلتتٟراهققتتارا تتت،رٗ ذاركيُتتدراهقوتتَ٘ر
ا تٌيطٚتتٞربؼ ت ٞرطيًتتٞرٗاتتت٘ا راه وش ت ٞٚربؼ ت ٞر يػتتٞرًتتّراتتت٘ا راهتتتٟرتتتا ضر
هةيهبراتملحوٞراهايُ٘ٞٙرٗاهتٟرتشقٟرًّر ةيرتا ٙشٔير رتٌِٞٚراهت٘طٟرٗاهقٌتىر
ا جييبٟرلٟراةتٌ ،رلوُٕرجيبرطوٟرات٘ا راه وش ٞٚر ْرتشقٟرا رت٘طٞٚراهةةبر
بقتتٍٚرات٘اعِتتٞرًتتّرحٚتتثراسبقتت٘قرٗاه٘ا تتي راتملت ةتتٞربٔتتي4رٗتقتتارًتتي ٝرات٘اعِتتٞر
ٗحق٘قرا ُشيْر ك مللرًّرلملٗلرات٘ا راه وش )ٞٚرًّرات٘ا راهتٟرتشقٟرًّر ةير
ٓاالٔير راهتهكٚارطوٟرات٘اعِٞرلٟراةتٌ 4ر
رٗه تتلارتش تتقٟراها اس تتٞراسبيه ٚتتٞر رضبيٗه تتٞرا يب تتٞرطو تتٟراهش تتىايراهملرٚ٢ش تتٟر
اهتي 7ر ر ًيرًا٠رت٘الملراٍٚرات٘اعِٞرلٟركتيبرات٘اعِٞرٗحق٘قرا ُشيْربيهؼ ر
اهايُٟراهايُ٘٠ر؟ ر
410
دزاسات عسبية يف الرتبية وعلم الهفس )(ASEP
ٗٙت مللرًّرٓلاراهشىايراهملٚ٢شٟراهتشيؤ راه ملطٞٚراهتيه 7ٞٚر
ً يراٍٚرات٘اعِٞراهة ًٞرهةةبراتملحوٞراهايُ٘ٞٙ؟
ٓ ىرتت٘الملرٓلٖراهقٍٚربلتيبرات٘اعِٞرٗحق٘قرا ُشيْربيهؼ راهايُٟراهايُ٘٠؟
ً يراهتؼ٘ راتقمنيرهلٞٚ ٚرتـٌارٓلٖراهقتٍٚربلتتيبرات٘اعِتٞرٗحقت٘قرا ُشتيْر
هوؼ راهايُٟراهايُ٘٠؟
أيداف البحح :
تشقٟراها اسٞراسبيهٞٚر ررذبق ٚرا ٓااوراهتيه 7ٞٚر
اهتق تتملورطو تتٟرً تتا٠رتـ تتٌارا تتٍٚرات٘اعِ تتٞربلت تتيبرات٘اعِ تتٞرٗحق تت٘قرا ُش تتيْر
بيهؼ راهايُٟراهايُ٘4٠
اهتقملورطوٟرا بقي را سيسٞٚرهوٌ٘اعِٞراهتٟر كزرطؤٚيراهلتيب4
أيمية البحح :
تتٌاىر ٌٓٞٚراه حثرلٌٚير لّر ْرٙقإًرلٟراهِ٘احٟراهتيه 7ٞٚر
اهت٘طٚت تتٞر ٔت تتَ٘رات٘اعِت تتٞرٗ بقي ٓت تتيرا سيست تتٞٚرٗ ٌٓٚتٔت تتيرهةيهت تتبراتملحوت تتٞر
اهايُ٘4ٞٙ
اهتقملورطوٟر بمل رابقي رٗاٍٚرات٘اعِٞراتتـٌِٞربلتيبرات٘اعِٞرٗحق٘قرا ُشيْر
ًّر ةيرذبوٚىرضبت٘٠راهلتتيبراتقتمل ،رٗاهتقتملورطوتٟرًت٘اعّراهقت٘ٝرُٗت٘احٟر
اهـق رلٌٚيرتـٌِٕراهلتيبرًّرا4ٍٚ
تقاٍٙر سيضرطوٌٟرٚ ٙتاررطبةةتٟرًٗةت٘ ٠راتِتيٓ رلتٟرا ستتِي راهٚتٕرطِتار
ًملا قٞرٗتة٘ٙملراهلتيب4
أداة البحح :
اس تتتٌي ٝرذبو ٚتتىرضبت تت٘٠ركت تتيبرات٘اعِ تتٞرٗحقت تر٘قرا ُش تتيْرهوؼت ت راها تتيُٟر
اهايُ٘٠رلٟرؿ٘١راٍٚرات٘اعِٞ
حدود البحح :
تقتؼملراها اسٞراسبيهٞٚرطوٟرًيرٙهت 7ٟر
كتيبرات٘اعِٞرٗحق٘قرا ُشيْرهوؼ راهايُٟراهايُ٘4٠
استخااَرراه قملٝرك٘حاٝرهتحوٚىراحملت٘4٠
ا اتؼي رطوٟرا بقي راهشٚيسٞٚرٗا تٌيطٞٚرٗا اتؼي ٞٙرهوٌ٘اعِ4ٞ
إدساءات البحح :
تشتراها اسٞرٗلقيبرهإل ملا١ا راهتيه 7ٞٚر
أوالً :إعداد اإلطاز الهظسى للدزاسة وذلو مو خالل اإلطالل علالى البحالوخ والدزاسالات السالابكة
التى ايتمت باملواطهة ونرلو السدو إىل املصادز العلمية ،حتى ميهو حتديد:
ايٌٞ٢ربقٍٚرات٘اعِٞراهة ًٞرهةةبراتملحوٞراهايُ٘ٞٙر 4ر
اهت٘ػىر رايٌٞ٢رً اٞٚ٢ربقٍٚرات٘اعِٞرٗطملؿٔيرطوٟراحمللٌتارهوتهكتارًتّر
ػاأي4
411
دزاسات عسبية يف الرتبية وعلم الهفس )(ASEP
ثانيا :حتليل حمتوى نتاب املواطهة وحكوم اإلنساى بالصف الجانى الجانوى وذلو مو خل :
طاا رًقٚي رهتحوٚتىرضبتت٘٠ركتتيبرات٘اعِتٞرٗحقت٘قرا ُشتيْرهوؼت راهاتيُٟر
اهايُ٘4٠
طمل راتقٚي رطوٟراحمللٌار4
ذبوٚىرضبت٘٠راهلتيبرٗل راتقٚي راتقار4
اهتهكارًّرو ي راهتحوٚى4
ثالجا :إعداد تصوز مكرتح لهيفية تضمني قيم املواطهة اللشمة للطلب بالهتاب املدزسى وذلو
فى ضوء:
ع ٚقٞراٍٚرات٘اعِ4ٞ
ع ٚقٞرٗحي ي رعةبراتملحوٞراهايُ٘4ٞٙ
ٓ ااوراتملحوٞراهايُ٘4ٞٙ
ٓ ااورتا ٙصرًي ٝرات٘اعِٞرٗحق٘قرا ُشيْرهةةبراهؼ راهايُٟراهايُ٘ 4٠ر
زابعاً :زصد البيانات ومعاجلتًا إحصائيا.
خامساً :عسض الهتائر وحتليلًا وتفسرييا.
سادساً :تكديم التوصيات واملكرتحات.
مصطلحات البحح :
املواطهة:
تقملوربهُٔير رمتتت راهظتخؽرحبقت٘قرٗٗا تي رٗفي ستتٔيرلتٟربققتٞر غملالٚترٞر
ًقِٞٚرويرحاٗ رضبا ٝرتقملورلٟراه٘ادراهتملآّربيهاٗهتٞراهقً٘ٚتٞراسباٙاتٞراهتتٟر
تشتِار رحلٍراهقيُْ٘ 4ل٘ ،٠ر )4114،4ر
كٌيرتقملوربهُٔيرصبٌ٘طٞراهقٍٚراهتتٟرتقلتصراُتٌتي١راهةيهتبره٘عِتٕرٗاهت٘طٟر
بي ً٘ راهشٚيسٞٚرٗاه ٞٚ٣ٚرٗاهؼحٞٚرٗا اتؼي ٞٙرٗحق٘قرا ُشيْرٗا ُ تينيرطوٟر
اهاقيلي را مل٠رٗؿملٗ ٝرا حتليَرهوقيُْ٘رٗا يْربيه٘حاٝراه٘عِٞٚرٗاهتشتيًكر
ً ت رات تتملّٙرٗاتؼتتيلٞربتتيهقٍٚرا ةاٚتتٞراسبٌٚتتاٝرٗاتشتت٘٣هٞٚرا تٌيطٚتتٞردبتتيٖر
ُ شٕرٗ سملتٕرٗصبتٌقٕ4ر ًملدبٟرٗراهملُتٚشٟر،ر،4100ر )033ر
ٗتقمللٔير ضبٌار،4116،ر)2.2ربهُٔتيرصبٌ٘طتٞرًتّرات٘ ٔتي راهشتو٘كٞٚراتتىوملرٝر
لٟرطخؼٞٚراتتقوٍر،رلتجقوٕراجييبٚيرًوتزًير ةاٚيرلٟراُتٌيٕ٢ر رٗعِٕرب٘طٟر
سٚيسٛرٗحبملٞٙرًٗش٘٣هٞٚرٗاا ٝرطوٟرا ٘يرات ملرٗاسب٘ا رًقتٕرٗ ظتي كٞرلقيهتٞر
ىليطٚت تتٞرٗتة٘طٚت تتٞرهتحق ٚت ت را ًت تتّراهت تتاا وٟرٗاهشت تتةَرا تٌت تتيطٟرٗاهقااهت تتٞر
ٗاتشيٗاٖ4ر ر
ٗٙقؼ تتاربٔ تتيرل تتٟراها اس تتٞراسبيه ٚتتٞرصبٌ٘طتتٞرراهق تتٍٚراهشٚيس تتٞٚرٗا تٌيط ٚتتٞر
ٗا اتؼي ٞٙراهتٟرتقلصراُتٌي١رعيهبراتملحوٞراهايُ٘ٞٙره٘عِتٕرٗٗضبيلةتتٕرطوٚتٕر
ًٗا٠رٗطٕٚرحبق٘إرٗٗا يتٕر ا ىرصبتٌقٕر4
412
دزاسات عسبية يف الرتبية وعلم الهفس )(ASEP
أوالً :اإلطاز الهظسى والدزاسات السابكة :
مفًوم املواطهة وأيميتًا:
ت٘ا ٕراهمبٞٚرلٟراه٘ادراهملآّراهقاٙارًّراهتحاٙي رٗاهتغتا رُتٚجٞراها٘ ٝر
اتقوً٘يتٞٚرٗاهتلِ٘ه٘ ٞٚرًٗتيرُتت رطِٔتيرًتّر تزٗروقتيلٟرٗللتمل٠ر ا رًقتٕراحشتيضر
اه تتمل ربتتي مابرٗطجتتزٖرطتتّرً٘ا ٔتتٞراهتتتغتا ر،رٗهتتلاركتتيْرًتتّراهـتتملٗ ٠رطوتتٟر
اهق تتيٌ٢ارطو تتٟراهقٌو ٚتتٞراهتقوٌ ٚتتٞرً٘ا ٔ تتٞرٓ تتلٖراهتٔا ٙتتاا رً تتّر تتةيرتـ تتٌار
اتِتتيٓ راها استتٞٚرهقتتٍٚرات٘اعِتتٕرٗتقزٙزٓتتيربلتتىراتقتتمل ا راها استتٞٚرحشتتبرع ٚقتتٞر
كىرًقمل رًٗير لّر ْرٙقإًرلٟرٓلارا عي 4ر
ٗ تتٍر ْرً ٔتتَ٘رات٘اعِتتٞرُظتتهرهتتا٠راهُ٘ٚتتيْرٗاهملًٗتتيْر ر ُتتٕرحةتتٟربي ٓتٌتتيَر
طوتتٟرٙتتارطتتيفرا تٌتتيلرًي طتتيير،رٗتةتت٘ رات ٔتتَ٘رُ٘طٚتتيرٗكٌٚتتيربيطت تتي ٖرحقتتير
ًتِي طيبرلٕٚر،رٗاتش رُةيقرمش٘هتٕرٗا ر ا رتتهوتٖربتحشتاريهٚتي راتظتي كٕرٗاربتيذر
اهقملا ربارات٘اعِاربيطت ي ر ْراهظقبرًؼا راهشوةي 4رمتيَ،ر،4104ر )0.2ر
ٗاتتارتةتت٘ رً ٔتتَ٘رات٘اعِتتٞرلتتٟراهاٗهتتٞراسباٙاتتٞرُتٚجتتٞراهتةتت٘ ا راهشٚيستتٞٚر
ٗا تٌيط ٚتتٞرٗا اتؼ تتي ،ٞٙربي ؿ تتيلٞر رو تت٘ ٝراتقوً٘ تتي رٗا ُمُ تتدر،رهتؼت ت كر
كتي٢زراتر٘اعِتتٞراتقيػتتملٝرٓتتٟراها قملاعٚتتٞرٗ طتتملانراهظتتقبرلتتٟراسبلتتٍرٗذبقٚت ر
ً تتي ١٠راتشتتيٗاٖرٗاهتقا ٙتتٞراهشٚيستتٞٚرٗحقتت٘قرا ُش تتيْر،رٗبتتلهمر اتتىرً ٔ تتَ٘ر
ات٘اعِ ت تتٞراحمل ت تتملنراه ت تتملٚ٢صرهت ق ٚت تتىرً ت تتي ١٠رحق ت تت٘قرا ُش ت تتيْر،رٗذب٘ٙو ت تتٔير ر
سو٘كٚي ر جييب 4ٞٚرراملٗاُٟر،ر74101ر ).ر
ِٗٙةملر رات٘اعِٞرطوٟر ُٔيرػ ٞراه مل راهل٠رٙقملورحق٘إرًٗش٘٣هٚيتٕردبتيٖر
اةتٌت ت رٗ ْرٙظ تتي نرب قيه ٚتتٞرل تتٟرارب تتيذراهق تتملا ا رٗح تتىراتظ تتلة راهت تتٟرت٘ا تتٕر
اةتٌ ت رٗاهتقتتيْٗرٗاهقٌتتىرازبٌتتيطٟرً ت رات تتملّٙرً ت رُ تتلراهقِ ت رٗاهتةتتملورلتتٟر
اهتقت ترطتتّراهتتمل ٠رٗ ْرٙلتتْ٘راتتي ابرطوتتٟرىلت راتقوً٘تتي راتملت ةتتٞربظتتْ٘٣راةتٌت ر
ٗاستخاأًيرٗهإٙراهقا ٝرطوٟراهت لتراهِياا،رٗ ْرتل تىراهاٗهتٞرذبقٚت راهقااهتٞر
ٗاتشيٗاٖربارىل ٚرا لملا ر ْٗرت ملاٞربٍِٔٚربش براهوْ٘رٗازبِصرٗاهققٚا،ٝرًّٗر
اها است تتي راهتت تتٟرآتٌت تتدربت٘ؿت تتٚكرٓت تتلاراتقِت تتٟر است تتٞر بت تت٘راهِت تت٘ ،ر)4115راهتت تتٟر
استتتٔالدرت٘ؿتتٚكر ٗ راهتِظتتٞ٣را تٌيطٚتتٞرلتتٟراكشتتيبراتتٍٚرات٘اعِتتٞرًٗٔي اتٔتتير
ٗكلهمرت٘ؿٚكرً َٔ٘رات٘اعِٞرٗ بقي ٓي4
كٌيرٙت ركىرًّره٘٠رٗبٚشتير Lawy & Biestaر،4113ر).2ررٗرُيلييرٗربملُدر
ٗلٚوتآ٘ضر ر Naval & Print & Veldhuisر،ر،4114ر)015رٗر طوتٟرٗي تملْٗ،ر،4112ر
ْ )01رات٘اعِتتٞرٓتتٟراتِزهتتٞراهتتتٟرمتِحٔتتيراهاٗهتتٞر ٗه٣تتمراهتتلّٙررٙتٌتقتتْ٘ربليًتتىر
طـتت٘ٙتٍٔرلتتٟراةتٌ ت ر،رٗبِ تير١رطوتتٟرذهتتمرلٔتتٍرٙتٌتقتتْ٘ربيتشتتيٗاٖرلتتٟراسبقتت٘قر
ٗاه٘ا ي راتٌِ٘حٞروٍرربظملطراحمأًٍروير،رٓلٖرات٘اعِٞرهٚشدرحيهتٞرطتملطٞٚر
متِحٔيراهاٗهٞرٗ منيرك يٝ١رًٗٔي ٝرٙتٌت ربٔتيراتت٘اعّربؼتملوراهِةتملرطتّر ِشتٕر
ٗر ِٕٙر ٗرًلٓ ٕ 4ر
413
دزاسات عسبية يف الرتبية وعلم الهفس )(ASEP
ْرات٘اعِتتٞرٓترٟرصبٌ٘طتتٞراشبؼتتي٢ؽرٗاهشتتٌي راهتتتٟردبقتتىراهةتتةبراهتتلّٙر
ٙتشٌْ٘ربٔيراي ّٙرطوٟرذبٌىراتشت٘٣هٞٚرٗاتظتي كٞرٗفي ستٞرا طتٌتي رراتت تي ير
ٗٙتؼت ت ْ٘رب تتملٗنيراهتة تت٘لر،ركٌ تتير ْره تتأٍٙرًق تتي ورًٗٔ تتي ا رمتل تتٍِٔرً تتّرح تتىر
اتظتلة راهتتتٟرتت٘ا ٍٔٔرلتتٟرٗاسبٚتيٝرربهستتو٘برطوٌت،ٟربي ؿتتيلٞر ر ُٔتٍراتتي ّٙر
طوٟرفي ستٞراهتت لتراهِياتارٗاربتيذراتملا ا رحت٘يراـتيٙيرطؼتملٞٙرٗ اهٚتٞرت٘ا تٕر
اةتٌت ،ر بتت٘ر ملٙتتبر،ر4)4115ركٌتتير ُٔتتيرٓتتٟراهتتملابرراهقتتيُُٟ٘رٗا تٌتتيطٟربتتار
ات تت٘اعِارٗاهاٗه تت،ٞرٗه تتلارل تتوْرذبقٚقٔ تتيرٙش تتتوزَر ر يُ تتبراسبق تت٘قرٗاسبمل ٙتتي ر
ًشتت٘٣هٚي رٗ هتزاًتتي ر،ربقـتتٔيرت ملؿتتٔيراهاٗهتتٞرٗ تتمل٠رٙرقتتَ٘ربٔتتيراتتت٘اعّرًٗتتّر
اتشت تت٘٣هٚي راهتت تتٟرت ملؿت تتٔيراهاٗهت تتٞر ل ت ت راهـت تتملا٢بر،راشباًت تتٞراهقشت تتلملٗٞٙعيطٞر
اهق٘اُا،ر ًيراتش٘٣هٚي راهتٟرٙقَ٘ربٔيرات٘اعّرلٌِٔيراهِقاراه ِي،١رٗاتظي كٞرلٟر
ذبشاراسبٚيٝراهشٚيسٞٚرٗ تٓي 4ايسٍر74113،ر )61ر
ٗكلهمرلٟٔراهقوتبراهِتيب رهوا قملاعٚت،ٞرٗطِتاًيرتشتروبرحقت٘قرات٘اعِت،ٞر
ته لراها قملاعٞٚرلٟرا ُاوي ،ر ْرفي سٞرحقت٘قراتت٘اعّر رتلتْ٘ر رًتّر تةير
اها قملاعٚتت،ٞرٗبتتلهمرتلتتْ٘رفي ستتٞراسبقتت٘قرٗاسبملٙتتي راهشٚيستتٞٚرٗاهقيًتتٞرًتتّر
طهُٔيرتملسٚيراٍٚرات٘اعِٞرٗ طٍرًظتيطملراهت٘ ١رٗا ُتٌتي،١رليت٘اعِتٞرٓتٟراه ـتي١ر
اه٘است راهتتل٠رٙـتتٍركيلتتٞر عٚتريوراةتٌ ت رٗٓتتٟراهقيطتتاٝراتظتتمكٞراهتتتٟرتتتملبرر
بِي١راه٘عّ،رٟٗٓر ٙـيراهتظمل ٙراهاستت٘ ٠رٗاهقتيُُٟ٘رهليلتٞراسبقت٘قرٗاه٘ا تي ر
ٗاسبملٙي راهقيً4ٞر اهؼةب،ٟر74102ر )26ر
ًّٗراها اسي راهتٟرآتٌدربت٘ؿٚكرً َٔ٘رات٘اعِٞر اسٞر ب٘ر ملٙتبر،ر)4115ر
اهتتٟراستتٔالدرتةت٘ٙملرًِتتيٓ راهتقوتٍٚرهترٌِٚتٞرات٘اعِتٞرلتتٟرا ه ٚتٞراهايهاتٞرهتتا٠ر
اهةةبربيتملحوٞراهايُ٘ٙت،ٞرٗت٘ػتودرراها استٞرًتّر تةيرذبوٚتىرٗت٘ػت ٚرًِتيٓ ر
اهتقوٍٚراهايُ٘٠ر ر ْرًِيٓ راتملحوٞراهايُ٘ٞٙر رتتـٌّرست٘٠راهقوٚتىراهِتي رًتّر
اتق تتي وراهت تتٟرتٌِ تتٟرات٘اعِ تتٞره تتا٠راهة تتةبر،ركٌ تتير ْرات تتِٔ ر و تت٘رً تتّرات٘ااتت ر
ٗا ُظتتةٞراهتتتٟر تتي ضرًتتّر ةوتتيراهةتتةبرستتو٘كٚي رات٘اعِتت،ٞركٌتتير طتتي ر
اهِت تتي ٢ر ر ْرتق تتاٍٙرضبت تت٘٠رتقو ٌٚتتٟرهوة تتةبرٙش تتيطآٍرطو تتٟرت ٔ تتٍراهت تتهوتر
ات يطملربارا ُشيْرٗصبتٌقٕرٗب٣ٚتتٕرٌِٗٙتٟرهتأٍٙرًشت٘٣هٚي رٗٗا تي راتت٘اعّر
ٗٙملل رًّرٗطٕٚرحبق٘أٍٗ4تت راها اسٞراسبيهٞٚرً رٓتلٖراها استرٞرلتٟراهتهكٚتار
طوٟرؿملٗ ٝرتٔٞ٣ٚرات٘اا رٗا ُظةٞراهتٟرتٌِٟراٍٚرات٘اعِٞرها٠راهةةبر،ركٌتير
تت رًت راها استٞراسبيهٚتٞرًتّرحٚتثرآتٌئًتيربقتٍٚرذبٌتىراتشت٘٣هٞٚرٗاهتشتيًكر
ٗا ٘يرات ملركقٍٚرهوٌ٘اعِٞرجيبرا ٓتٌيَربٔي،رٗااراست ي راها اسٞرًِٔيرلٟر
ت٘ؿٚكرٗذباٙارً َٔ٘رات٘اعِ 4ٞر
ٗتتتمل٠ر جتيطٚتتى،ر74116ر)040ر ْرات٘اعِتتٞرٓتتٟرصبٌ٘طتتٞراهقتتٍٚراهتتتٟرتتتىوملرلتتٟر
طخؼتتٞٚراهةيهتتبرلتجقوتتٕراجييبٚتتيرًوتزًتتير ةاٚتتيرلتتٟراُتٌي٢تتٕر رٗعِتتٕربتت٘طٟر
سٚيسٟرٗحملٞٙرًٗش٘٣هٞٚرٗاا ٖرطوٟرا ٘يرات تملرٗاسبت٘ا رًقتٕرٗ ظتي كٞرلقيهتٞر
هتحقٚت ت را ً تتّراه تتاا وٟرٗاهش تتةَراهق تتيت4ٟركٌ تتيرِٙة تتملرك تتىرًت تّرر ًملدب تتٟرٗر
اهملُتٚش تتٟر،ر )4100رات٘اعِ تتٞرطو تتٟر ُٔ تتيرصبٌ٘ط تتٞراهق تتٍٚراهت تتٟرتقل تتصراُتٌ تتي١ر
414
دزاسات عسبية يف الرتبية وعلم الهفس )(ASEP
اهةيهبره٘عِٕرٗاه٘طٟربي ً٘ راهشٚيسٞٚرٗاه ٞٚ٣ٚرٗاهؼحٞٚرٗا اتؼي ٞٙرٗحق٘قر
ا ُشتتيْرٗا ُ تتتينيرطوتتٟراهاقيلتتي را تتمل٠رٗؿتتملٗ ٝرا حتلتتيَرهوقتتيُْ٘رٗا تتيْر
بيه٘حتتاٝراه٘عِٚتتٞرٗاهتشتتيًكرً ت رات تتملّٙررٗاتؼتتيلٕربتتيهقٍٚرا ةاٚتتٞراسبٌٚتتاٝر
ٗاتش٘٣هٞٚرا تٌيطٞٚردبيٖرُ شٕرٗ سملتٕرٗصبتٌقٕر،رٗذهتمرلتٟر استتٌٔيراهتتٟر
اس تتتٔالدرتق ٚتتٍٚرضبت تت٘٠رًِ تتيٓ راهمب ٚتتٞراتاُ ٚتتٞرهوؼت ت ٘وراهش تتيب رٗاها تتيًّر
ٗاهتيس ت را سيستتٟرلتتٟرؿتت٘١راتتٍٚرات٘اعِتتٞر،رٗت٘ػتتودرُتتتي ٢رذبوٚتتىراحملتتت٘٠ر ر
تاُٟرًملاطيٝرضبت٘٠رًِٔ راهمبٞٚراتاُٞٚرهقٍٚرات٘اعِٞربيهؼ راهشتيب رٗاهاتيًّر
ٗاهتيس رٗطاَراهت٘ا ْرلٟرت٘ ٙقٔي4رٗاتار ٗػتدراها استٞربـتملٗ ٝرتـتٌارضبتت٘٠ر
ًِيٓ راهمبٞٚراتاُٚتٞربقتٍٚرات٘اعِتٞرٗكتلهمرًملاطتيٝراهتت٘ا ْرلتٟرت٘ ٙقٔتير4رٗاتار
است ي راها اسٞراسبيهٞٚرًّرٓلٖراها اسٞرلٟرذباٙاراٍٚرات٘اعِتٞرحٚتثر كتز ر
استٌٔيرطوٟراٍٚرا ُتٌتي١رٗاهتشتيًكرٗاتشت٘٣هٞٚرا تٌيطٚتٞرٗاهت٘طٟراهشٚيستٟر
ٗاه٘طٟرا اتؼي ٠رٗاه٘حاٝراه٘عِ4ٞٚر ر
ٗٙمل٠ركىرًّرطيُزاُغرًِٗؼ٘ ٠رٗر ا ستزكي ر ر &chanzanagh& mansoori
،zarasazkarر74100ر).106ر ْرات٘اعِتتٞرٓتتٟرحيهتتٞرًاُٚتتٞر،رٗكتتلهمرٓتتٟر طوتتٟر
حيهتتٞرا تٌيطٚتتٞرٙشتتتة ٚراتتتمل١رذبقٚقٔتتيرلتتٟراةتٌ ت راهتتا قملاع،ٟركٌتتير ُٔتتير
ًز ٙرًّراسبقت٘قرٗا هتزاًتي رهوٌت٘اعّر ا تىر ٗهتتٕ4رٗاتار رت٘ؿتٚكرذهتمرلتٟر
استٌٔيراهتٟراستٔالدرت٘ؿٚكرًشت٘٠راٍٚرات٘اعِتٞراتتـتٌِٞربتيت٘ا راها استٞٚر
اتقتتمل ٝربتتيتملحوتارا بتااٚ٢تتٞرٗاهايُ٘ٙتتٞربيتتتاا ضراهقملبٚتتٞرا ستتةًٞٚربتتوٙملاْ،رٗاتتار
ت٘ػتتودراها استتٞر ر ْرً تتيٍٓٚراهقِيطتتٞرٗاهملؿتتيرٗاهةيطتتٞرٗا ستشتتةَرً٘ تت٘ ٝر
بؼ٘ ٝرك تٝربيهلتبراتا سٞٚراهتٟرٙا سٔيراهةةبربلوتيراتملحوتا 4ر
ٗٙمل٠ري ملاْر ْرات٘اعِتٞرٓتٟرػت ٞراه تمل راهتل٠رِٙتٌتٟر رٗعتّرًقتارذبلٌتٕر
ُةتتٍرسٚيستتٞٚرًقِٚتتٞرتتظتتلىرطوتتٟر سيستتٕراهراٗهتتٞرذا راهشتتٚي ٝراهليًوتتٞرطوتتٟر ر
اه تت٘عّ،رٗتةٔ تتملرات٘اعِ تتٞر ًٔ٘ٔ تتيراهشٚيس تتٟركقةا تتٞرتقياا ٙتتٞرب تتارات تت٘اعّر
ٗاهاٗهتت،ٞرًٗتتّراها استتي راهتتتٟرتِيٗهتتدرٓتتلارات ٔتتَ٘ر استتٞر بملكتتي رٗر بتت٘رطوتتٟر،ر
)4100راهتٟرآتٌدربت٘ؿٚكرً َٔ٘رات٘اعِٞرٗ ٌٓٞٚراهمبٞٚرهوٌ٘اعِتٞراةتٌقٚتٞر
حٚتتثراستتتٔالدراها استتٞراهتقتتملورطوتتٟرًةتتيٓملرات٘اعِتتٞراةتٌقٚتتٞرلتتٟراةتتي ر
ا تٌيطٚتتٞرٗاهقيُُ٘ٚتتٞرٗا اتؼتتي ٞٙرٗاهشٚيستتٞٚرلتتٟراتقتتمل ا راها استتٞٚراتتقوقتتٞر
بيهقوَ٘را تٌيطٞٚرًِٗٔيراهمبٞٚراه٘عِٞٚرًّرٗ ٔٞرُةملراتقوٌارولٖراتقتمل ا ،ر
ٗت٘ػودراها اسٞر راهِتي ٢راهتيه 7ٞٚر
ً ة تتيٓملرات٘اعِ تتٞرا كا تتملرط تت٘ٚطيرل تتٟراة تتييرا تٌ تتيطٟرٓ،ٟح تتىراتظ تتلة ر
بيسب٘ا رٗاتِياظتٞرٗهتٚصراهقِ 4بِتي١رطةاتٞرع ٚتٞرًت رازبتتاْرٗا اي ب4تق تىر
اهِقارا جييبٟردبِبراهوج٘١رهغٞ ٚرات مل4ّٙاحماَرك ي راهشّ4
ً ة تتيٓملرات٘اعِ تتٞرا كا تتملرط تت٘ٚطيرل تتٟراة تتييراهق تتيُُٟ٘رٓ تت،ٟراهت و ٚتتغرط تتّر ٠ر
دبيٗ ا رايُُ٘،ٞٚراهتقيْٗرً راهظملعٞرٗا ٔزٝرا ًِٞٚرسبىراتظلة ،راحماَر
اهِةيَرٗطاَراُتٔيكٕ،ر
415
دزاسات عسبية يف الرتبية وعلم الهفس )(ASEP
ً ةت تتيٓملرات٘اعِت تتٞرا كات تتملرطت تت٘ٚطيرلت تتٟراةت تتييرا اتؼت تتي ٠رٓت تت،ٟراست تتتخااَر
ات٘اػة راهقيًٞر،راستخااَراهت لتراهقوٌٟرطِتارفي ستٞراهقٌتى،راسبتثرطوتٟر
ت٘لتراستٔةنراتٚيٖرٗاهلٔملبي4١
ً ةيٓملرات٘اعِ ٞرا كاتملرطت٘ٚطيرلتٟراةتييراهشٚيستٟرٓتٟر،را طتتزا ربي ُتٌتي١ر
هوت تت٘عّ،راهت تت٘طٟربيه٘ا ت تتي ردبت تتيٖراهت تت٘عّ،رتقت تتاٙملر ٔت تت٘ راهاٗهت تتٕ،راهت تتاط٘ٝر
هوٌحيلةٞرطوٟرًةيٓملراه٘حاٝراه٘عِ4ٞٚ
ٗتت ت راها استٞراسبيهٚتٞرًت ر استتتٌٔيرلتٟراهمكٚتزرطوتٟرا بقتي را تٌيطٚتتٞر
ٗاهشٚيستتٞٚرٗا اتؼتتي ٞٙرهوٌ٘اعِتت،ٞرٗضبيٗهتتٞراه٘اتت٘ورطوتتٟرًتتا٠رت٘الملٓتتيربلتتتيبر
ات٘اعِتتٞربيتملحوتتٞراهايُ٘ٙتتٞرهتتا٠راهةتتةب،رٗاتتاراستتت ي راه يحاتتٞرًِٔتتيرلتتٟر طتتاا ر
ايٌٞ٢راٍٚرات٘اعِٞراتِيس ٞرهةةبراتملحوٞراهايُ٘ٞٙر،رراه قارا اتؼي ٠رهوٌ٘اعِٞر
ًٗ تتّرب تتارٓ تتلٖراهق تتٍٚر رتق تتىراهِق تتارا جي تتيبٟر–رتملط تتٚارا س تتتٔةي -راح تتماَر
اهِةيَ)
كٌ تتيرٙىك تتارً تت٘ ٙصر ر،Mooresر74116ر).ر ْرات٘اعِ تتٞرٓ تتٟر تتز١رًقق تتارً تتّر
او٘ٞٙرازبٌق،ٞٚرٗٓ٘رٙظتتر راهقةاتٞربتاراه تمل رٗاهاٗهتٞرٗكتلهمربتارا لتملا ر
ٗبقـٍٔراه ق رلٟر ٗهتٍٔ 4ر
ٗت تتمل٠ر رل تتمل ر،ر7410.ر)2ر ْرات٘اعِ تتٞرٓ تتٟر رًٗ تت٘اعّرٗطةا تتٞرذب تتا رً تتا٠ر
اهت يطتتىربٌِٔٚتتيرٗتتتِةٍرٓتتلٖراهقةا تٞرر ٗهتتٞراهقتتيُْ٘راهتتتٟردبقتتىراتتت٘اعّرٙظتتقملر
بي ت يطرٗا ُتٌي١رهو٘عّ 4ر
ِٗٓينراهقاٙارًّراهشٌي راهتٟر ِٙغٟرطوتٟراتت٘اعّراهتحوتٟربٔتيرٗٓت 7ٟرلتمل ،ر
4112ر )0.7ر
ً ظيطملرا اااَرٗازبشي ،ٝر قِٟر ْرٙتحوٟرات٘اعّربيهظجيطٞرٗازبمل 4ٝ
ً ظيطملراهقاايرٗا ُؼيو،رٟٗٓرمتلِٕرًّرًقمللٞرحق٘قرات ملّٙرٗاحمأًي4
ً ظيطملراهتحـملرٗاهتشتيًك،رٗت تاٗرٗاؿتحٞرلٌٚتيرٙؼتا رطتّرًتّر ات٘ايرٗ لقتيير
لٟرً٘اا ٕراتختو 4ٞ
ً ظ تتيطملراهتـ تتيًّرٗاه تت٘ ،١ر قِ تتٟرا حش تتيضربي ُتٌ تتي١رهو تت٘عّر،رٗاهتت ت ٟر
ٗاهت رً رات مل4ّٙ
ٗٙتمل٠ركتىرًتّرٓت٘كِٚزرًٗيسظتتُٟر ر،4116Hoskins & Mascheriniر)234ر
ْرِٓينرُقوٕرُ٘طٞٚرلٟرا ٓتٌيَر َٔ٘رات٘اعِٞرًتّرحٚتثرا ُتقتييرًتّرً ٔتَ٘ر
ات٘اعِتٞرلحشتبر رً ٔتَ٘رات٘اعِتٞراه قيهتٞر)(Active Citizenshipراهتتٟرتقِتٟر
اتظي كٞرلٟراةتٌ راتاُٟرٗاسبٚيٖراهشٚيسٞٚراهتٟرتتشٍربي حماَرٗطاَراهقِ ر
بي ؿيلٞر رذهمرتتؼت رب٘ ت٘ رحقت٘قرا ُشتيْرٗاها قملراعٚت،ٞركٌتيرتتـتٌّر
ًةوٞرٗاستقٞرًتّرا ُظتةٞرًاتىراتظتي كٞراها قملاعٚتٞرٗاهتؼت٘ٙدربي ُتخيبتي ر
ٗ تٓيرًّرا ُظةٞراةتٌق 4ٞٚر
416
دزاسات عسبية يف الرتبية وعلم الهفس )(ASEP
ٗاارطٔارً َٔ٘رات٘اعِٞرتة٘ ابرك تابرلٟراهقملْراسبي ٠رٗاهقظتمل،ّٙرٗذبتا ر
ً٘اػ ي رات٘اعّرلٟر ىراهق٘تٞرطوٟراهِح٘راهتي 7ر اهؼي٢غ،ر74116ر )..2ر
ا طماورب٘ ٘ روقيلي رطبتو 4ٞ
ا طماورب٘ ٘ ر ٙيُي رطبتو 4ٞ
احماَرح راهغترٗحملٙتٕ4
اتظي كٞرلٟرتظج ٚراهشةَراهاٗ 4
لٍٔرااتؼي ٙي راهقيف،رٓلٖرات٘اػ ي رهوٌ٘اعّرٟٓرلٟرػ٘ ٝرًٔي ا رتٌِٔٚير
ًىسشي راةتٌ رهتزٙارليطوٞٚرا ت يطربارا لتملا رطوتٟراتشتت٘٠راهظخؼتٟر
ٗا تٌيطٟرٗراحملوٟرٗاهقًٟ٘رٗاهاٗ 4ر ر
ٗٙىكاركىرًّراه قٟرٗ ً تيبٟر ر74116ر)011ر ْرستقي ٝراه تمل رٗظبيحتٕرٗتقتاَر
اةتٌ ت ر رٙتحق ت رًتتّر تتةيراهظتتق٘ ربيت٘اعِتتٞرلحشتتبرٗ منتتيرًتتّر تتةيراهقٌتتىر
ا جييبٟرٗاهتت لتراهِياتارلتٟراتظتلة راهتتٟرت٘ا تٕراه تمل رٗاةتٌت ،رٗٓتلارٙقِتٟر
تملىلٞرًؼةوكرات٘اعِٞر رسو٘نر جييبٟرًّر يُبراه مل رٗاةتٌ 4ر
ٗٙىكاركىرًّراهِؼي رٗاهق اراهلملٍٙر 74101ر).ر ْراهمبٞٚرٗاه٘عِٞٚر رتق ر
طِارحارتهكٚاراسبق٘قرٗاه٘ا ي رٗهلِٔيرت٘ؿكرًشت٘ٙي رهوشتو٘نر،رٗكتلهمر
لملؾرهوِظيطرطّرعملٙقٔيرت ِٟرات٘اعِتٞراهؼتيسبٞرِٗٙةتملراهٔٚتيربيطت ي ٓتيرٓتالبير
سيسٚيبرهوٌ٘ا را تٌيطٞٚرٗاه٘عِ 4ٞٚر
ٗهلارلوُٕرًتّراهـتملٗ ٠راهمكٚتزرطوتٟرر ٌٓٚتٞرتـتٌاراتِتيٓ راها استٞٚرهقتٍٚر
ات٘اعِٞرت٘ا ٔٞراهتحاٙي رٗاهتغتا راهتٟر تملربٔتيراةتٌت رٗتٔتا ٖ،رٗٓتلارجيقتىر
تقزٙتتزراتتٍٚرات٘اعِتتٞرًةو تيبرؿتتملٗ ٙيرلتتٟر تتىراحشتتيضرا ُشتتيْربتتي مابر ا تتىر
ٗعِٕرٗطجزٖرطّرً٘ا ٔٞرضبيٗهٞراهق ثربقٍٚراةٌت ر 4رضبٌار74116،ر )222ر
كٌير ْرتٌِٞٚراٍٚرات٘اعِٞرتى ٠ر رتقاٙملرطتق٘ ربي ُتٌتي١رةتٌقترٕرٗٙتٌاتىر
ذهمرلٟرسو٘كٕرٗ ليطٕرطّراٍٚرٗعِٕرًٗلتش يتٕرٗهلارتتـٌّراهمبٞٚرًّر ىر
ات٘اعِٞرتٌِٞٚرطق٘ راه مل ر جتٌقٕرٗت يطوتٕر جييبتيبرًت ر لتملا ٖربظتلىرٙشترٍٔرلتٟر
تلّ٘ٙرً٘اعِارػيسبا 4اشب٘اها )410.70031،ٝر
ٗتتتهتٟر ٌٓٚتتٞرات٘اعِتتٞر ٙـتتيرًتتّر ُٔتتيرطتتق٘ رىلقتتٟرٙتتملبرربتتار بِتتي١رازبٌيطتتٞر
ٗ ألراوت٘بٍٔرحبتبراهت٘عّرٗازبٌيطتٞرٗا ستتقاا ره تليرازبٔتارلتٟرست ٚىربِئ٢تير
ٗا س تتتقاا رهوٌ تت٘ ر ليط تتيرطِٔ تتي،ركٌ تتيرر ُٔ تتيرطٌو ٚتتٞرًت٘اػ تتوٞرهتقٌٚتت راهظ تتق٘ ر
بيه٘ا تتبرٗا ُتٌتتي١رهوتت٘عّرٗا طتتتزا ربتتٕ،رٗتتٌاتتىر ٌٓٚتٔتتيرلٌٚتتيرٙوتت7ٟراحململٗاتتٟر
4115ر7ر)27
تٌِٟراها قملاعٞٚرٗاتقي وراتاُ4ٞٚ
تشٍٔرلٟراسب ي رطوٟراستقملا راةتٌ 4
تٌِٟرًٔي ا راربيذراهقملا رٗاسب٘ا رٗاهت يٍٓرٗاحماَراسبقت٘قرٗاه٘ا تي رهتا٠ر
ا لملا 4
414
دزاسات عسبية يف الرتبية وعلم الهفس )(ASEP
كٌيرتهتٟر ٌٓٞٚرات٘اعِٞرًتّررحٚتثر ُٔتيرطٌوٚتٞرًت٘اػتوٞرًٗشتتٌملٝرهتـتٌار
اهظق٘ ربي ُتٌي١رهو٘عّرٗا طتزا ربٕرٗكلهمراهظتق٘ ربيه٘ا تبردبتيٖراةتٌت ر،ر
ٗ ملضرحبراهِةيَرٗا دبيٓي راه٘عِٞٚرٗا ٘ٝرٗاهت يٍٓرٗاهتقيْٗربارات٘اعِار
ٗاح تتماَراهِةت تتيَرٗاهتقو ٌٚتتي رٗتقمل ٙتت راهة تتةبر ىسشت تتي ربو تتاتٍٔرًِٗةٌيتت تتٕر
اتختو 4ٞر راهظ ٘ي،رٗاشب٘اهاٝر،ر74102ر)3.ر ر
ْرستتةًٞرٗاستتتقملا راهاٗهتتٞر رٙقتٌتتارلقتتررطوتتٟرتتت٘الملراهقااهتتٞراهتتتٟرٙملتلتتزر
طؤٚيراهِةيَراها قملاعٟرٗ منيرٙقتٌتاركتلهمرطوتٟرُ٘طٚتٞراتت٘اعِارٗاتا تٍٔر
طوتتٟرا تت٘يرات تتملرٗاهتشتتيًكرًقتتٕ،ربي ؿتتيلٞر راهمل تتٞراسبقٚقٚتتٞرلتتٟراتظتتي كٞر
اهشٚيستٞٚر تتير رقت راهؼتتيحراهقتتيَرهوٌجتٌت رطتتملٙةٞراتتا ٝراتت٘اعّرطوتتٟرؿت رر
اه تتِ صر ً تتيَراهـ تتغ٘طراتتق تتا ٝرٗذبٌ تتىراتش تت٘٣ه 4ٞٚرٓ تتيُٟرط تتاراهش تتتي رل تتمل ،ر
)4112،00ر
كٌتتيرتتٌاتتىر ٌٓٚتتٞرات٘اعِتتٞرلٌٚتتير لتتّر ْرتشتتٍٔربتتٕرلتتٟراهِتت٘احٟراهتيهٚتت7ٞر
٘سوارٗرب٘برٗهJoslin& Pope &Limٍٚر )4114،2،ر
اتتقوٌت تتْ٘7رحٚت تتثرتٌِ تتٟرات٘اعِت تتٞراهاقت تتٞربت تتيهِ صرٗاتٔت تتي ا را سيست تتٞٚرهت تتا٠ر
اهةةب،رٗكلهمراهت لتراتشتقىر،كٌيرتقاَراه ملؾرهو حثرٗا ستلظيو،ر
ٗتٌِتتٟراهتت٘طٟرهتتأٍٙر تتيٍٓٚراسبقتت٘قرٗاتشتت٘٣هٚي ،رٗتشتتيطارطوتتٟراهظتتق٘ ر
بيه خملرٗا ُتٌي4١
اتىسشي 7راتشيٌٓٞرلٟرتقوٍٚر لـىرٗ القٞٚرٗاظبتي ر طوت،ٟركٌتيرتشتيطاررطوتٟر
تٌٔىراتش٘٣هٚي را تٌيطٚت،ٞرٗتٌِٚتٞرادبتيٖراجيتريبٟرعبت٘راتا ست،ٞرٗاتظتي كٞر
لٟراةتٌ راحملو4ٟ
اةتٌ راحملو7ٟرتشيطارطوٟر طاا راي ٝرًتٌٚزّٙر شتّراهقةاتي راةتٌقٚت،ٞر
ٗٙقاَراه ملؾرهلىراتىسشي ر طملانراهظ يبرًّر ةيراتظملٗطي راهتتٟرتقتاَر
اشباًي رهوٌجتٌ 4
ٗتِ ر ٌٓٞٚراتِيٓ راها استٞٚرًتّر ُٔتير اٖرتشتت٘طبرلوشت ٞراةتٌت ،رٗذبٌتىر
إٌٚرًٗ ي ٘ٔ٢هلارلٟٔرمتلّراهةيهبرًّ7ر ٗٙا ر )4114741،ر
اتقيْراتٔي ا راهقٌو4ٞٚ
اهتق٘ رطوٟراهقٌىرلٟر عي راهتقيْٗرا جييب4ٟ
اتظي كٞرلٟرا طٌييراهتة٘ط4ٞٚ
تٌِٞٚرحشّراهِقاراوي و 4ر
ٗهلهمرٙمل٠راهغيًا٠ر 74101ر)011ر ْرًتّر ٓتٍرا ٗا راهتتٟرجيتبر ْرتقتَ٘ربٔتير
اتا سٞرهتقزٙزرٗتٌِٞٚراٍٚرات٘اعِٞرها٠راهةةبرًيرٙو 7ٟر
اهقٌىرطوٟرتملسٚيراهقٍٚراها4ِٞٚٙ
تقوٍٚراتقي ورٗاتٔي ا راهتٟرتٌِٟراٍٚرات٘اعِ4ٞ
ت٘ ٕٚراهةةبر راحمليلةٞرطوٟرًملال راهاٗه4ٞ
414
دزاسات عسبية يف الرتبية وعلم الهفس )(ASEP
اهقٌىرطوٟر ملضراٍٚرحبراه٘عّر4
حثراهةةبرطوٟرحبراهقٌىراهتة٘طٟرٗتقاٍٙراتشيطا4ٝ
ٗا ًملر رٙقتؼملرطوٟرا ٓتٌيَربيت٘اعِٞرلحشبربتىرٙشتقٟراهت ق ر راطتاا ر
ًِٔ رهومبٞٚراهقيتٞٚرًّربار ٓاالٕ 7ر
تٌِٞٚر ؤٞٙركوٞٚرهوقيفرها٠ركىراهةةب 4ر
تقزٙزرٗت٘س ٚراا ا راهت لتراهِقا٠رٗاهتحوٚوٟرها٠راهةةب4
احماَرا تةورتقا راهاقيلي رلٟراةتٌ 4
تليًىرً يٍٓٚراسبق٘قرٗاها قملاعٞٚرٗات٘اعِ4ٞ
تقٚتتٍٚراتظتتلة رٗاهؼتتملاطي رطوتتٟرًشتتت٘ٙي رطبتو تتٞرضبوٚتتيرٗطيتٚتتيرٗلمل ٙتتير
ٗا تٌيطٚي4
ً قمللٞرًليُتٍٔربيطت ي ٍٓر لملا رًٗ٘اعِارلٟراةتٌ ،رٗكلهمرربيطت تي ٍٓر
طـي١رلٟرط لٞرطةاي را تٌيط4ٞٚر ٓتغرHirschر74101،ر)3
ٗهوح ي رطوٟراهِش ٚراه٘عِٟرٗاه٘حاٝراه٘عِٚتٞربتار بِتي١راهظتقبرتتمل٠ر لتمل ر
7410.،ر)4.ر ُٕر ِٙغٟرا ٓتٌيَر يرٙوٟرطِارتة٘ٙملراتِيٓ 7ر
اهتهكٚارطوٟرللملٝراهتقا ٞٙراهاقيلٞٚرٗاهاِٞٚٙرلٟراتِيٓ راها اس4ٞٚ
اهتهكٚارطوٟرً ا رات٘اعِٞرلٟراهتقوٍٚر4
اهقٌ تتىرطو تتٟر تيح تتٞرًٗ تتار ش تت٘ راهت٘اػ تتىرب تتارب تتار ٗه ٚتتي١را ً تت٘ رٗاهة تتةبر
ٗا ستقيُٞربه أٍ٢رلٟراتِيٓ ،ر سٌٚير ْرًقةٍر ٗهٚي١را ًت٘ ر ػت ح٘ار كاتملر
آتٌيًيربقاراها٘ ٝربيهظْ٘٣راهشٚيسٞٚرٗا تٌيط4ٞٚ
جيبرتة٘ٙملراتِيٓ رٗلقيبرتقيٙترطوٌٞٚرٗلٟرؿ٘١رتِقٚتٔيرًّرا هٞرٗاهتشٚصر
ٗاهتق ٞ٣رعب٘رت ِٟراٍٚرًٗ يٍٓٚراهِةيَراسبيكٍ4
ٗتىكار رطٌي ،ر74102ر)0.ر ْرتقوٍٚرات٘اعِٞرٙشتٔاورتو ٞٚرحي ي راتت٘اعِار
طوت تتٟراتشت تتت٘٠را تٌت تتيطٟرٗا اتؼت تتي ٠رٗاهشٚيست تتٟرٗاهاقت تتيلٟر،ربي ؿت تتيلٞر ر
اسبي ي راهظخؼٞٚرٗتتشٍربهبقي ر بقٞر ٚ٢شٞرٓ 7ٟر
ً قمللتتٞراسبقتت٘قرٗاه٘ا تتي 7رٗتتـتتٌّرحق٘اتتيرسٚيستتٞٚرٗا تٌيطٚتتٞرٗااتؼتتي ٞٙر
ٗوقيلٞٚرلٟرًقيبىرٗا ي رٙوتزَربٔيرات٘اعّ4
لٍٔراو٘ٞٙراه٘عِ7ٞٚرٗتتٌاىرلٟراهقي ا رٗاهتقيهٚارٗيهٚي راهت يطىرباراهِتيضر
ٗاهقٍٚراهتٟرذبلٍرٓلاراهت يطى4
تقزٙتتزرا ُتٌتتي7١رٗٙلٌتتّر ٗ رًىسشتتي راهاٗهتتٞرلتتٟرُقتتىراه تتمل رًتتّرا ُتٌتتي١ا ر
اه ملطٞٚر را ُتٌي١راه٘عِ،ٟرٗٙلْ٘رذهتمرطِتاًيرتقتَ٘راهقةاتٞربتاراهشتوةٞر
ٗات٘اعِارطوٟر سيضراهقايرٗاتشيٗاٖ4
تقزٙزراتظي ك7ٞرٗتقتت ر حتارٗا تي راتت٘اعّراهتتٟرتشتيٍٓرلتٟراسب تي رطوتٟر
حق٘إرٗتقةٕٚر ٗ ابرلٟرػِيطٞراهقملا 4
414
دزاسات عسبية يف الرتبية وعلم الهفس )(ASEP
ٗل تتٟرؿ تت٘١رً تتيرست ت رٙتـ تتكر ْرات٘اعِ تتٞرهٚش تتدرً ًٔ٘ تتيرلحش تتبرُش تتقٟر ر
ا ٓتٌتتي َربتتٕرلتتٟرًِيٓجِتتيراها استتٞٚر،رٗ منتتيرٓتتٟر عتتي ركوتتٟرٙـتتٌّرهوٌجتٌ ت ر
ٗ بِي٢تتٕراهقتتٚعرلتتٟرستتةَرٗ ًتتيْرًتتا كارٗٗاطتتارسبقتت٘أٍرٗٗا تتيتٍٔرٗع ٚقتتٞر
صب تتتٌقٍٔرٗا تةليت تتٕ،ره تتأٍٙراهق تتا ٝرطو تتٟرا تت٘يرات تتملر ْٗرطِت ت ر ٗرتقؼ تتب،ر
ًظتتي كارلقتتيهٚارلتتٟربِتتي١راةتٌ ت رضبتتيلةارطوٚتتٕرؿتتار ٠رتتتا ىرللتتمل٠ر ٗر
طش لمل،٠رٙا كْ٘رًتيرطوتٍٔٚرًتّرٗا تي ر،رًٗتيروتٍرًتّرحقت٘قرٙـتٌِٔيراةتٌت ر
لٟر ىر ٗهٞرًىسشي رتقَ٘رطوٟراحماَراهقيُْ٘رٗتِةٍراهقةاٞربارات٘اعِا 4ر
أسس املواطهة وخصائصًا :
ٗ ذاركيُتتدرات٘اعِتتٞرتقِتتٟرا ُتقتتييرًتتّرً ٔتتَ٘راهظتتخؽراهتتتيب ر رً ٔتتَ٘ر
ا ُشيْراتظتي نرلتٟرػتِ راسبٚتيٖراةرتٌقٚت،ٞرٗذهتمرطوتٟر ستيضر ْرات٘اعِتٞرٓتٟر
اتظي كٞرلٟركىرُ٘احٟراسبٚيٖرطوٟر سيضرًتّراهقوتٍرٗاسبملٙتٞرٗاتشتيٗآ٘حق٘قر
ا ُشيْر،رليهقايرٓ٘راهل٠ر لٍر ًيَراهقوٍ،رٗاهقايرٓ٘راهل٠ر ق راتشيٗاٖ،رٗٓ٘ر
اهل٠ر ق راسبملٞٙرٗ ا راتش٘٣ه،ٞٚرٗطوٕٚرلوْرهوٌ٘اعِتٞر ستصرٓت7ٟر ًتاك٘ ر،ر
74102ر )3ر
اتظ تتي كٞراه قيه تتٞرل تتٟرل تتٟرك تتىرصب تتي راسب ٚتتي،ٝرليتظ تتي كٞرل تتٟراهِ تت٘احٟر
اهشٚيست تتٞٚرٗا اتؼ ت تتي ٞٙرٗا تٌيط ٚت تتٞرٗاهتقوٌٚٚت تتٞرٗاهاقيل ٚت تتٞرٓ ت تتٟر س ت تتيضر
ات٘اعِ4ٞ
ا ٘يرً ا را تةور4رر
ٗٙىك تتارك تتىرً تتّر ًملدب تت،ٟراهملُتٚش تتٟر،ر74100ر)042ر ْرً تتّرب تتار ؼ تتي٢ؽر
ات٘اعِٞر ُٔيرتتـٌّرًيرٙو 7ٟر
ً قي ورتشيطاراهةيهبرطوٟرت ٍٔراهتهوتراتت ي يربِٕٚرٗبارصبتٌقٕ4
ًٔ تتي ا رتش تتيطاراهةيه تتبرطو تتٟرًتيبق تتٞرا ح تتاادرٗارب تتيذراهق تتملا رٗر ا ٝراه٘ا تتدر
ب يطو4ٞٚ
ا تتٍٚرٗادبيٓ تتي ردبق تتىراهةيه تتبرٙظ تتقملربيتش تت٘٣هٞٚرٗاه تت٘ ١رهو تت٘عّرٗفي س تتٞر
اهشو٘نراها قملاع4ٟ
ٗتمل٠ررمتيَر 74104ر)0.6ر ْرهوٌ٘اعِٞر ؼتي٢ؽرًرظتمكٞر رحتاركت تربتار
ٗيراهقيفرًِٔي 7ر
ؼي٢ؽرًقمللٞٚر7رتظتٌىرطوٟراه٘طٟرحبق٘قرا ُشيْرٗٗا يتٕرًٗش٘٣هٚيتٕ4
ؼي٢ؽرًٔي 7ٞٙرٗتـٍر سيهٚبراتظي كٞراةتٌقٞٚراه قيه4ٞ
ؼ تتي٢ؽرٗ ااُ ٚتتٞر7رٗتٔ تتتٍربتق تتاٙملراهق تتٍٚراهشٚيس تتٞرب تتيةتٌ رًا تتىراهق تتاير
ٗاتشيٗاٖرٗاسبملٞٙرٗا ُتٌي١رٗاها قملاع4ٞٚ
مهونات وأبعاد املواطهة:
مهونات املواطهة :
هوٌ٘اعِٞرًلُ٘ي رٗطِيػملر سيسٞٚرٗٓ 7ٟرُ٘ٙص،ر )410.،000ر
ا ُتٌتي7١رٗٓتت٘رطتق٘ ر ا وتتٟرجيقتىراتتت٘اعّرٙقٌتىرحبٌتتيضرٗا تةؾرهإل تقتتي١ر
ب٘عِٕرٗاهاليلرطِٕر،رجيقوٕر ٙتخملربيه٘عّرٗ ملؾرطوٟراهاليلرطِٕ4
420
دزاسات عسبية يف الرتبية وعلم الهفس )(ASEP
اسبق٘قر7رٙتـٌّرً َٔ٘رات٘اعِٞرحق٘ايبرٙتٌت ربٔيرىل ٚراتت٘اعِارٗٓتٟرلتٟر
ُ تتصراه٘اتتدرٗا تتي رطوتتٟراهاٗهتتٞرًِٗٔتتير ر ت رهتتٕراهتتاّٙر تترح ت رحق٘اتتٕر
اشبيػٞر ترت٘لتراهتقوٍٚر ترتقاٍٙراهملطيٞٙراهؼحٞٚرٗ تٓي)
اه٘ا تي ر7رٗربتوت رحشتبرع ٚقتتٞركتىرصبتٌت رٗاه وشت ٞراهتتٟرٙقتَ٘رطؤٚتتير
ًِٗٔير راحماَراهِةيَر ترطاَر ٚيُٞراهت٘عّرت تراسب تي رطوتٟراتٌتولتي رتترراهتاليلر
طّراه٘عّر تراحمليلةٞرطوٟراتملال راهقيً)ٞ
اتظي كٞراةتٌق7ٞٚرجيبر ْرٙلْ٘رات٘اعّرًظي كيرلٟرا طٌييراةتٌقٞٚر4
اهقٍٚراهقيًٞر7راهتتٟرجيتبر ْرٙتحوتٟربٔتيراتت٘اعّرًاتىر را ًيُتٞرتتررا تةؾرت تر
اهؼاقر تراهؼ )4
كٌ ت تتير ٙت تتملبرراهشٚيست تترْ٘ٚرب ت تتارً ٔ ت تتًٟ٘راها قملاع ٚت تتٞرٗاةتٌت ت ت رات ت تتاُٟر
بيطت ي ٌٓير كٚزتيْرهتحاٙثراةتٌقي رًّٗراهقٍٚراهتتٟرتتملت رربيها قملاعٚتٞر
ًيرٙو7ٟر رطوٟرٗي ملْٗ )4112703،ر
تقاٙملراتظي كٞراةتٌقٞٚرلٟراربيذراهقملا 4
ؿٌيْرحملٞٙراهتق ت4
ً ش٘٣هٞٚراه مل رطّر لقيهٕ4
ا ٓتٌيَرحبق٘قرا ُشيْ4
ا بتقي رطّراستغةيرات مل4ّٙ
ذبق ٚراهقااه4ٞ
ٗتتـٌّرات٘اعِٞر بقٞرصبي رٓ 7ٟرازبٚي ،ر74102ر )24ر
اةييراتاُ7ٟرٙتـٌّراهقٍٚرا سيسٞٚرهوٌجتٌ رٗاهق ٘ٚرات ملٗؿٞرطوتٟراتا ٝر
اسبلً٘ٞرطوٟراربيذراهقملا ا راتتقوقٞربيت٘اعِا4
اةتتييراهشٚيستت7ٟرتظتتتر رمتتت راتتت٘اعّرحبت راسبملٙتتٞرلتتٟراهشتتقٟرعبتت٘رتتت٘ ر
اتِيػبراهشٚيس4ٞٚ
اةييرا تٌيط7ٟرٙتـٌّراهقةاٞراهتٟرتملبرربار لملا راةتٌ 4
اةتتييرا اتؼتتي 7٠رٗتظتتتر راهقةاتتٞراهتتتٟرتتتملبرربتتاراه تتمل رٗستت٘قراهقٌتتىر
ٗا ستٔةنرلٟراةتٌ ٗ،تتـٌّرح راه مل رلتٟراهقٌتىرٗاسبؼت٘يرطوتٟراسبتار
اتةو٘برًّرٗسي٢ىراتقٚظ4ٞ
ٗتظترات٘اعِٞرا تٌيطٞٚر راهملليٓٚتٞراتٌِ٘حتٞرًتّراهاٗهتٞر ٗربق تي ٝر تمل٠ر
اهاطٍراتٌِ٘نيرًّراهاٗهٞرهأللملا رلٟرحيهٞراتخيعملرًّراتمل ر ٗرطاَراهقتا ٝرطوتٟر
اهقٌىر ٗرك ي راهشّر ٗراه ةيهٞر ٗرُقؽراها ى4ر) (Handler,2002:4ر
ٗاتتارآتتتٍراه تتيحاْ٘ربتحاٙتتارصبتتي رات٘اعِتتٞراهت تٟررمتاوتتدرلٌٚتتيرٙو 7ٟطوتتٟر
ٗي ملْٗ74112،ر )2.ر
ا ُتٌي١رٗٙظٌىرا ُتٌي١راه٘عِٟرٗاهقًٟ٘رٗا سةًٟر4
421
دزاسات عسبية يف الرتبية وعلم الهفس )(ASEP
اسبق٘ق7رٗمشودراهتقوٍٚرٗاهملطيٞٙراهؼحٞٚرٗحملٞٙراهتقت ترٗاتشتيٗاٖرٗاتقيًوتٞر
اهلمل ٞرٗا ُتخيبي 4
اه٘ا تتي ر7رٗمشوتتدرٗا تتبراهةتتةبرلٌٚتتيرٙوتت7ٟراسب تتي رطوتتٟراه ٣ٚتتٞرٗاحتتماَر
اهِةٍرٗاهق٘اُارٗاسب ي رطوٟراتٌتولي راهقيًٞرٗتقاٙملراٌٞٚراه٘اتدرٗاحتماَر
اهقٌ تتىرٗاسب تتي رطو تتٟراه٘ح تتاٝراه٘عِ ٚتتٞرٗاح تتماَراهملً تت٘ راه٘عِ ٚتتٞر اهقو تتٍر–ر
اهِظٚاراه٘عِ)ٟرٗاهاليلرطّراه٘عّ4
اتظي كٞراةتٌق4ٞٚ
ْرات٘اعِ تتٞر ًٔ٘ٔ تتيراتقيػ تتملرو تتيرًتةو تتي رتملب٘ ٙتتٞرٗتة ٚق ٚتتٞرتتٌا تتىرل تتٟر
اهزُٚا،٠ر411.ر7ر )5ر
اتشيٗاٖربارات٘اعِارلٟر ىراً٘ٞٚرٗعِٞٚرٗاحاٝرطوٟر سيضرا ُتٌي4١
اًتتتةنراتتت٘اعّرحق٘اتتيرا تٌيطٚتتٞرٗسٚيستتٞٚرٗااتؼتتي ٞٙرٗوقيلٚتتٞرتتل تتىربٔتتير
اهاٗه4ٞ
استحقيقرات٘اعّر ْرٙظي نرلٟر اًٞرٗعِٕرط راةييراهشٚيس4ٟ
اه٘ ١رهو٘عّرٗهلتىر ًت٘ ٖرُظتٚاارٗطوٌتيبرٗهغتٞرٗ طملالتريب ر تٞراهتـتحٞٚرلتٟر
س ٚوٕرٗاهاليلرطِٕ4
كٌ تتيآتٍرً تتينراُت تت٘غر McIntoshر 74113ر)00ربتحا ٙتتار بق تتي رات٘اعِ تتٞرٗر
تتٌاىرلٟراهشو٘كٚي رٗا دبيٓي ر،ر ًيراهشو٘كٚي رًاىراهشو٘كٚي راهشٚيسٞٚر
كيتظ تتي كٞرل تتٟرا ُتخيب تتي رٗاس تتتخااَرات تتيير تتملا رسٚيس تت،ٞٚرٗاهش تتو٘كٚي ر
اةتٌق ٚتتٞرًا تتىراشباً تتٞراةتٌق ٚتتٞر،رٗ ٙتتمل٠ر ْرا دبيٓ تتي رتتٌا تتىرل تتٟراهتش تتيًكر
اهشٚيسٟرٗا تٌيطٟرٗاهظق٘ ربهٌٓٞٚراةتٌ 4ر
ِٗٓتتينر ٙـتتير بقتتٞر بقتتي رهوٌ٘اعِتتٞرتتتاٗ رحتت٘يراتليُتتٞر،راو٘ٙتتٞرٗاشبؼتتي٢ؽر
اتاُٞٚرٗاتظي كٞر،رٗتظتراتليُٞر راهقـت٘ٞٙراهقيُُ٘ٚتٞرهو تمل رلتٟراةتٌت ر،ر ًتير
ات٘اعِتتٞربيطت ي ٓتيراو٘ٙتتٞرلتظتتتر راهقـتت٘ٞٙراهقيُُ٘ٚتتٞرٗا ُتٌتتي،١ر قِتتٟري تتملر
ات٘اعِ تتٞرهٚش تتدرٓ تتٟراهقـ تت٘ٞٙراهقيُُ٘ ٚتتٞرٗهلِٔ تتيراهظ تتق٘ ربيحش تتيضراتظ تتي كٞر
ٗا ُتٌي١رلٟراةتٌ ر،ر ًيرات٘اعِٞربيطت ي ٓير ؼي٢ؽرًاُٞٚرلتظتر راتشيٗاٖر
ٗاهؼ ي رٗاهتؼمللي رحٚثرٙشقٟرات٘اعّر رُظملروقيلٞراها قملاعٚتٞرراتمل ٘بت،ٞر
ًتتيرات٘اعِتتٞربيطت ي ٓتتيراتظتتي كٞرلتظتتتر راهتؼتت٘ٙدرٗاتظتتي كٞرلتتٟراهشٚيستتٞر
اهقيًٞرلٟراةتٌ راهشٚيسٟرهو مل 4ر تْٗرGironر74104،ر )04- 02ر
ًير اسٞر اوي )4102،٠رلقار طي ر رتش ر بقتي رهوٌ٘اعِتٞرٗٓتٟراتظتي ك،ٞر
ٗتقِٟربيهت يطىرا تٌيطٟربارات٘اعِا،رٗرا ُتٌي١رٗٙقِٟرا ت يطرجبٌيطتٞر ٗر
صبٌ٘طتتٞرًقِٚتتٞرًتتّراه ظتتملرٗٓتت٘رًتتيرجيقتتىراه تتمل رٙظتتقملرربي ُتشتتيبر راهتت٘عّرٗر
اسبملٞٙرٟٗٓر حتارحقت٘قرا ُشتيْراهتتٟردبقوتٕرٙظتقملربيهلملاًتٞرٗراتشت٘٣هٞٚرٗتقِتٟر
بتتو انراه تتمل ر ٗا ٖرلتتٟراةتٌ ت ،رٗاهتزاًيتتتٕردبيٓتتٕ،رٗاهتت٘طٟراهقتتيُُٟ٘رٗاتقمللتتٞر
اهتي ٞٚرٗا ًيُٞر4ر ر
422
دزاسات عسبية يف الرتبية وعلم الهفس )(ASEP
ًّٗراها اسي راهتٟرآتٌدربتحاٙاراتٍٚرات٘اعِتٞر استٞرطوتٟرٗي تملْٗر ر)4112ر
اهتٟراستٔالدرًقمللٞراٍٚرات٘اعِٞراهتتٟرتشتقٟراتا ستٞرا سيستٞٚرهتٌِٚتٔتيرهتا٠ر
اهةتتةبر،رٗاتتارتلُ٘تتدرطِٚتتٞراها استتٞرًتتّرًتتا ا١راتتتاا ضرٗاتتت٘ ٔاراهمبتت٘ٙارلتتٟر
اتتتاٙملٙي رتتتي تٟرا تٌيطرٚتتي رٗاهوغتتٞراهقملبٚتت،ٞرٗاتتاراستتتخاَراه تتيحاْ٘راستتت يُٕر
ًلُ٘ٞرًّروةوٞر اشيَرٙتقوت راهقشتٍرا ٗيربتت٘لملربقت رًلُ٘تي راتا ستٞراتي ٙتٞر،ر
ٗاهقشتتٍراهاتتيُٟرٙـتتٍراه ٣ٚتتٞراهتقوٌٚٚتتٞراهتتتٟرتشتتيطارطوتتٟرتٌِٚتتٞرات٘اعِتتٞر،ر ًتتير
اهقشٍراهايهثرلٚـٍر ٗ راتا سٞراهمب٘٠رٗاهتقوٌٟٚرلٟرتٌِٞٚراتٍٚراتر٘اعِت،ٞرٗاتار
ت٘ػودراها استٞر ر ْروةوتٞرصبتي رهوٌ٘اعِتٞراتارحققتدر ٗ اُتيرُشت ٞٚر كت ر
ًتتّراتت٘ستتررٗٓتتٟرا ُتٌتتي١رٗاسبقتت٘قرٗاه٘ا تتي ربٌِٚتتيرحق ت رصبتتييراتظتتي كٞر
اةتٌقٚتٞرُشت ٞر اتىرًتّراتت٘ستر،ركٌتيربِٚتدراها استٞر ْر ٗ راتا ستٞرا سيستتٞٚر
لٟرتٌِٞٚرات٘اعِٞركيْرك تا 4ر
ًتتير استرٞر تتمل صر )4114رلقتتارستتقدر رتٌِٚتتٞراتتٍٚرات٘اعِتتٞرهتتا٠رعيه تتي ر
اتملحوٞراهايُ٘ٞٙرٗذباٙاراهقةاٞربارتٌِٚتٞراتٍٚرات٘اعِتٞرهتا٠راهةيه تي رٗٗطتّٔٚر
ب ق راـيٙيراهق٘ت،ٞرٗااراستخاَراه يحتثرا ت تي راتٍٚرات٘اعِتٞرًٗقٚتيضراهت٘طٟر
بقـتتيٙيراهق٘تتت،ٞرٗت٘ػتتودراها استتٞر رلقيهٚتتٞرتتتا ٙصرطوتتٍرا ر تٌتتيلربيستتتخااَر
استتماتٚجٞٚراهقؼ ت راهتتلِٟٓرطوتتٟرتٌِٚتتٞراتتٍٚرات٘اعِتتٞرٗاهتت٘طٟرب ت ق راـتتيٙير
اهق٘تٞرهؼيحراةٌ٘طٞراهتجمل4ٞٚ ٙر ر
كٌيرآتٌدر اسٞرطٚار )4115ربتة٘ٙملرًِٔ رطوٍرا تٌيلربيتملحوٞراهايُ٘ٞٙر
ٗذه تتمرً تتّر تتةيرتـ تتٌارا تتٍٚرات٘اعِ تتٞرهوٌ تتِٔ رازبا ٙتتارهق تتة راؼ تت٘ رات تتِٔ ر
اهقتتا،ٍٙرٗذهتتمرًتتّر تتةيرذباٙتتار بقتتي رات٘اعِتتٞراهتتتٟر ِٙغتتٟرت٘الملٓتتيرلتتٟرًتتِٔ ر
طوٍرا تٌيلربيتملحوٞراهايُ٘،ٞٙركٌيرايًدراه يحاٞربتحوٚىرضبت٘٠ركتيبرطوٍر
ا تٌيلربيتملحوٞراهايُ٘،ٞٙرٗاارت٘ػودراها اسٞر ر 7ر
ا ت يلرًشت٘٠راهةيه ي رلٟراهتة ٚراه قا٠ر ت ي رات تيٍٓٚرفتيرٙتايرطوتٟر
لقيهٞٚراتِٔ راتة٘ رلٟرذبق ٚر ٓاالٕراتقملل4ٞٚ
ر ا ت تتيلرًش تتت٘٠راهةيه تتي رل تتٟراهتة ٚت ت راه ق تتا٠رتق ٚتتيضراه تت٘طٟربيهقـ تتيٙير
ا تٌيطٞٚراتتـٌِٞرلٟراه٘حاتا4
ا ت يلرًشت٘٠راهةيه ي رلٟراهتة ٚت راه قتا٠ر ت تي راربتيذراهقتملا رفتيرٙتاير
طوٟرلقيهٞٚراه٘حاتارلٟرذبق ٚرا ٓااوراتٔي ٞٙرها٠راهةةبر4
ٗااراست ي راها اسٞراسبيهٞٚرًّرٓلٖراها اسٞرلٟرلتٟرذباٙتاراتٍٚرات٘اعِتٞر،ر
حٚتتثر كتتز راها استتٞرطوتتٟراتتٍٚر راسبقتت٘قرٗاسبملٙتتي ر ت تراهتت٘طٟرب ت ق راتظتتلة ر
اتقيػملٝر تراسبؼ٘يرطوٟراتقوً٘ي ر تراتظي كٞرلتٟراربتيذراهقتملا ررتترراهتقتيْٗرٗاهقٌتىر
ازبٌيطٟر تراتش٘٣هٞٚرا تٌيطٞٚر ترا ُتٌي١رٗاه٘ )١ر
ِٗٓينر اسي رآتٌدرب ق راٍٚرات٘اعِٞرًاىر اسٞر تراهاّٙر )4115راهتٟر
آتٌ تتدربتٌِ ٚتتٞرا تتٍٚراه تت٘ ١رعب تت٘راه تت٘عّره تتا٠رتةً ٚتتلراهؼت ت را ٗيرا ط تتاا ،٠ر
ٗهتحق ٚرذهمر طاراه يحثربملُيً رلٟراها اسي را تٌيطٚتٞرٗاستتخاَرًقٚتيضر
423
دزاسات عسبية يف الرتبية وعلم الهفس )(ASEP
اه٘ ١رعب٘راه٘عّر،رٗت٘ػودراها اسٞر رليطوٞٚراه ُيً راتقمنيرلتٟرتٌِٚتٞراتٍٚر
اهتت٘ ١رعبتت٘راهتت٘عّ،ررٗاتتاراستتت ي راها استتٞرًِٔتتيرلتتٟرذباٙتتاراتتٍٚراهتت٘ ١رعبتت٘ر
اه٘عّرًِٗٔير راحمليلةٞرطوٟرفتولي راه٘عّر ترا طتزا رٗاه خملربهصبي راه٘عّر تر
حىراتظلة ر تراهقا ٝرطوٟراربيذراهقملا ) 4ر
كٌتتيرٓتتالدر استتٞر جتيطٚتتىر ر)4116ر رتةتت٘ٙملرًتتِٔ راهمبٚتتٞراه٘عِٚتتٞرًتتّر
ةيرتـٌاربق راتٍٚرات٘اعِتٞرٗاهت٘طٟربٔتيرهتا٠رعتةبراتملحوتٞراهايُ٘ٙتٞر،رٗاتار
تلُ٘تتدرطِٚتتٞراها استتٞرًتتّرصبٌ٘طتتٞرًتتّرعتتةبراتملحوتتٞراهايُ٘ٙتتٞرٗطتتا ٍٓر ر)31ر
عيه ير،ركٌيراستخاًدراه يحاٞرا ت ي رذبؼٚوٟرًٗقٚيضرهوت٘طٟربقتٍٚرات٘اعِتٞر
،رٗت٘ػودراها اسٞر ر 7ر
ٗ ت٘ رلتملٗقرذا ر هتٞراحؼتيٞٚ٢ربتارُتتي ٢را ت تي راهق وتٟرٗاه قتا٠رهؼتيحر
ا ت ي راه قا٠ر،ر ٠ر ْراه ُيً رهٕر وملرلقييرلٟر ٙي ٝراهتحؼٚى4
٘ ٗ رلتملٗقرذا ر هتٞراحؼتيٞٚ٢ربتارُتتي ٢راهتة ٚت راهق وتٟرٗاه قتا٠رتقٚتيضر
اه٘طٟربقٍٚرات٘اعِٞرهؼيحراهتة ٚراه قا4٠
ٗتت راه يحاٞرً رٓلٖراها اسٞرلٟرؿملٗ ٝرا ٓتٌيَربقتٍٚرات٘اعِتٞرٗتـتٌِٔٚير
ِيٓ راتملحوٞراهايُ٘ٞٙرٗ يػٞرلٟراتِتيٓ رذا راهؼتوٞراهق٘ٙتٞربٔتيرًاتىراه وشت ٞر
ٗا تٌتتيلرٗاهمبٚتتٞراه٘عِٚتتٞرٗات٘اعِتتٞرٗحقتت٘قرا ُشتتيْ،رٗاتتاراستتت ي راها استتٞر
اسبيهٚتتٞرًتتّرٓتتلٖراها استتٞرلتتٟرت٘ؿتتٚكرً ٔتتَ٘رات٘راعِتتٞرٗ ٓتتٍراتتٍٚرات٘اعِتتٞراهتتتٟر
حيٗهتتدرٓتتلٖراها استتٞرتٌِٚتٔتتيرًِٗٔتتير راو٘ٙتتٞرٗا ُتٌتتي١رت تتراسبملٙتتٞرٗاتشتت٘٣هٞٚر ت تر
اه٘طٟراهشٚيسٟر تراتظي كٞراةتٌق )ٞٚر
ًيرطةَر )4116رلقارآتٌدربتٌِٞٚراٍٚرات٘اعِٞرها٠راهةو ٞراتقوٌاربظتق ٞر
اها استتي را تٌيطٚتتٞربلوٚتتٞراهمبٚتت،ٞرٗاتتارتلُ٘ تدررطِٚتتٞراه حتتثرًتتّر ر)21رعيه تتير
ٗعيه تتٞربيه ملاتتٞراهملابقتتٞرطتتق ٞراها استتي را تٌيطٚتتٞربلوٚتتٞراهمبٚتتٞرب ٘ ستتقٚار،ر
ٗاتتاراستتتخاَراه يحتتثرًقٚتتيضرهقتتٍٚرات٘اعِتتٞرٗا ت تتي رلتتٟراتلتتْ٘راتقمللتتٟرهقتتٍٚر
ات٘اعِتتٞرًٗقٚتتيضرهوتت٘طٟربقتتٍٚرات٘اعِتت،ٞرٗت٘ػتتودراها استتٞر رليطوٚتتٞراه ُتتيً ر
اتقمنيرلٟرتٌِٞٚراٍٚرات٘اعِٞرها٠راهةةب 4ر
ٗااراست ي راها اسٞراسبيهٞٚرًِٔيرلتٟرذباٙتارً ٔتَ٘رات٘اعِتٞرٗأٌٚتيرحٚتثر
كتتزراه يحتتثرطوتتٟراتتٍٚر راسبملٙتتٞر ت تراهتشتتيًكرتتتراتظتتي كٞر ت تراتشتت٘٣هٞٚرت تتراتشتتيٗاٖر ت تر
ا ُتٌي 4)١ر
ٗاارػِ را جتمل٠ر 74104ر)22رات٘اعِٞرلٟرستٞر بقي ابرٓ 7ٟر
اه قتتاراتقمللتتٟراهارقتتيل7ٟرحٚتتثرمتاتتىراتقمللتتٞرٗ ؼ٘ػتتٚي راةتٌ ت راهاقيلٚتتٞر
طِؼملابر ٘ٓملٙيرلٟرتغٚترات٘اعّراهل٠رتشقٟراهٕٚرًىسشي راةتٌ 4
اه قاراتٔي 7٠رٗٙقؼاربٕراتٔي ا راه لملٞٙرًاىراهتت لتراهِياتارٗاهتحوٚتىرٗحتىر
اتظلة رٗ تٓي4
424
دزاسات عسبية يف الرتبية وعلم الهفس )(ASEP
تٌيط ٚتتٞرلت ترٟراهتق تتيٙعر اه ق تتارا تٌ تتيط7ٟرٗٙقؼ تتارب تتٕراهل تتيٝ١رٗاتٔ تتي ٝرا
ٗاهت٘اػىرً رات مل4ّٙ
اه ق تتارا ُتٌ تتي7ٟ٢ر ٗراه تت٘عِٟرٗٙقؼ تتارب تتٕر تتملضراُتٌ تتي١رات تت٘اعِارهاق تتيلتٍٔر
ٗةتٌقٍٔرٗه٘عٍِٔ4
اه قتتاراهتتاِٟٙر ٗراهقٌٚتت7ٟرٗٙقؼتتاربتتٕرمتاتتىراتتت٘اعّرهقتتٍٚرات٘اعِتتٞراتختو تتٞر
كيهقااهٞرٗاتشيٗاٖرٗاهتشيًكرٗاسبملٞٙرٗاهظ٘ ٠رٗاها قملاع4ٞٚ
اه قاراتليُ7ٟرٗٙظٌىراتظي كٞراةتٌقٞٚرٗاهشو٘نراهتة٘طٟرلٟراهقٌىر ٗرًير
ٙقملوربشو٘نرات٘اعِٞراهتِة4ٌٞٚٚ
كٌيرٙمل٠راتقٌتمل٠ر ر74102ر)23ر ْرات٘اعِتٞرتتلتْ٘رًتّر بقتٞر بقتي ر سيستٞٚرٓتٟر
او٘ ٙت تتٞراه٘عِ ٚت تتٞر،رُة ت تتيَراسبق ت تت٘قر،راتظ ت تتي كٞراهشٚيس ت تتٞٚرٗاتاُ ٚت تتٞرٗا ُتٌ ت تتي١ر
ا تٌتتيطٟرٗاهاقتتيلٟرٗاهقتتيبملرهورحتتاٗ ،رحٚتتثرٙتـتتٌّرُةتتيَراسبقتت٘قرصبٌ٘طتتٞر
اسبق٘قراهشٚيسٞٚرٗا اتؼي ٞٙرٗا تٌيطٞٚرٗاهاقيلٚتٞراهتتٟرجيتبر ْرٙتٌتت ربٔتير
ات٘اعِارحٚثرتشيطارلٟر طٍراتظي كٞرٗبِي١راةتٌ ،ر ًتيرا ُتٌتي١را تٌتيطٟر
لٔت٘رًةوتتٞركت تٝرتـتتٍرا ُتٌتتي١راهوغتت٘٠رٗاهقملاتتٟرٗاهتتاِٟٙرٗاهقتتيبملرهوحتتاٗ ،روتتٍر
اتظت تتي كٞراهشٚيست تتٞٚرٗاتاُٚت تتٞراهتت تتٟرتتةوت تتبرًت تتىٓة رًقِٚت تتٞرٗ ٗال تت رتؼت تتوحٞر
اةتٌ ،رٗٓتلٖراتظتي كٞرتتتٍرطت راه تيُتي 4رٗ تتابراو٘ٙتٞراه٘عِٚتٞراهتتٟرتـتٍر
طِيػت تتملرًي ٙت تتٞرًٗقِ٘ٙت تتٞرًتقت تتا ،ٝرٓت تتلٖراو٘ٙت تتٞر ر لت تتّرلؼت تتؤيرطت تتّرات٘اعِت تتٞر
ٗفي ستٔي 4ر
ٗٙمل٠راه ق ر ْراٍٚرات٘اعِٞراهتٟرجيبرا ٓتٌتيَربٔتيرلتٟراتملحوتٞراهايُ٘ٙتٞرًتير
ٙو7ٟر ٙملر،ر،4101ر )00ر
اتشيٗاٝر7رٗتقِٟراهتقمل ٙرٗاهتهكٚارطوٟرحق٘قركىرلمل 4
احتتماَر ا تت٘ي)را تةلتتي راهاقيلٚتت7ٞرٗتقِتتٟرلٔتتٍرٗتقتتاٙملرٗاحتتماَراهاقيلتتي ر
ٗاهقي ا رٗاهتقيهٚا4
اسبمل7ٞٙرتقِٟرحملٞٙراتقتقارٗحملٞٙراسباٙثرٗحملٞٙراهت لت4
اهشةَر7رتقِٟرحملٞٙراهقٚعرلٟراةتٌ رباْٗرطِ 4
اهقيُْ٘رٗا ٗاًمل7رٗتقِٟراها قملاعٞٚرلٟراربيذراهقملا رٗبِي١راةتٌ 4
ًّٗراها اسي راهتٟرآتٌدربتحوٚىرضبتت٘٠راتقتمل ا راها استٞٚرهتحاٙتارًتا٠ر
تـ تتٌارا تتٍٚرات٘اعِ تتٞربٔ تتي،ر اس تتٞر س تتٚج٘نر،Sigaukeر)410.راهت تتٟراس تتتٔالدر
ذبا ٙتتارع ٚق تتٞرا تتٍٚرات٘اعِ تتٞراتتـ تتٌِٞر ق تتمل ا راهقو تتَ٘را تٌيط ٚتتٞراتتـ تتٌِٞر
ب ُتتيً راطتتاا رًقوتتٍراتملحوتتٞراهايُ٘ٙتتٞرٗاتتاراتتيَربتحوٚتتىرطظتتملرًقتتمل ا ر استتٞٚر
هت٘ؿ تتٚكرك ٚ ٚتتٞرت تتا ٙبراهة تتةبراتقوٌ تتْ٘رطو تتٟرا تتٍٚرات٘اعِ تتٞربيت تتاا ضر،رٗا تتار
ت٘ػ تتودراها اس تتٞر رٗ تت٘ راهقا ٙتتارً تتّرات تتيٍٓٚراتملت ة تتٞربيت٘اعِ تتٞرب تتيتقمل ا ر
اها اسٞٚرًّٗرٓلٖرات تيٍٓٚراهقااهتٞرا تٌيطٚت،ٞر ٗ راتت٘اعّ،ر ٗ راسبلً٘تي رلتٟر
اربيذراهقملا رٗاسبق٘قرٗاتش٘٣هٚي 4رٗتت راها استٞراسبيهٚتٞرًت رٓتلٖراها استٞرلتٟر
425
دزاسات عسبية يف الرتبية وعلم الهفس )(ASEP
اواو،رحٚتثرتٔتاوراها استٞراسبيهٚتٞر راهتقتملورطوتٟرًتا٠رتت٘الملراتٍٚرات٘اعِتٞر
بلت تتيبرات٘اعِ تتٞرٗحق تت٘قرا ُش تتيْره تتا٠رع تتةبراتملرحو تتٞراهايُ٘ ٙتتٞر،رٗا تتاراس تتت ي ر
اها اسٞراسبيهٞٚرًّرٓلٖراها استٞرلتٟرذباٙتاراتٍٚرات٘اعِتٞر،رحٚتثرآتٌتدر استٞر
سٚج٘نربقٍٚر راسبق٘قرٗاه٘ا ي را تٌيطٞٚر تراهقااهٞر تراربيذراهقملا ) ر
ٗك تتلهمر اس تتٞر ات تتيهلٟر،ر)4116راهت تتٟرآتٌ تتدربت٘ؿ تتٚكر ٗ رً تتي ٝراهمبٚت تتٞر
اه٘عِٚتتٞرلتتٟرتٌِٚتتٞراتتٍٚرات٘ارعِتتٞرٗاتتارٓتتالدر راهتقتتملورطوتتٟر ٗ رًتتي ٝراهمبٚتتٞر
اه٘عِٞٚرلتٟرتٌِٚتٞراتٍٚرات٘اعِتٞرهتا٠رتةًٚتلراتملحوتٞرا بتااٚ٢تٞر،رٗاهتقتملورطوتٟر
ًا٠رت٘الملرٓلٖراهقٍٚربتومراتقمل ات٘ ٗ راتقوٍرلٟر ملضرٗتٌِٞٚرٓتلٖراهقت،ٍٚرٗاتار
تلُ٘ تتدرط ِٚتتٞراها اس تتٞرً تتّر ر)52رًقوٌت تيبرف تتّرٙا س تتْ٘رً تتي ٝراهمب ٚتتٞراه٘عِر ٚتتٞر
ٗاستتتخاَراه يحتتثراستتت ٚيْروتتلاراهغتتمل ،رٗاتتار طتتي رُتتتي ٢راها استتٞر رتتت٘الملر
اهقٍٚراه٘عِٞٚر قمل ا راهمبٞٚراه٘عِٞٚربيتملحوٞرا بتااٚ٢تٞر،ركٌتير طتي رُتتي ٢ر
اها اسٞر ر ْر ٗ رًقوٍراهمبٞٚراه٘عِٞٚرلٟر ملضرٗتٌِٞٚراهقٍٚركيْرك تاب 4ر
ٗااراست ي راها اسٞراسبيهٞٚرًِٔتيرلتٟرذباٙتارايٌ٢تٞراهقتٍٚراتِيست ٞرهةتةبر
اتملحوٞراهايُ٘،ٞٙرحٚثرآتٌدرٓلٖراها اسٞر قمللٞرًا٠رت٘الملراتٍٚرات٘اعِتٞرٗٓتٟر
راسب ي رطوٟرًلتش ي راه٘عّر ترا طتزا ربيه٘عّر تراسبملٞٙرتتراهتقيْٗر تراتش٘٣هٞٚر تر
اهتـح)ٞٚر،ركٌتيرتت ت رٓتلٖراها استٞرًقٔتيرطوتٟرؿتملٗ ٝرا ٓتٌتيَربقتٍٚرات٘ارعِتٞر
بيتملحوتتٞرا بتااٚ٢تت،ٞرٗربتوت راها استتٞراسبيهٚتتٞرًقٔتتيرلتتٟراهمكٚتتزرطوتتٟرات٘اعِتتٞر
بيتملحوٞراهايُ٘4ٞٙر ر
بٌِٚيرآتٌدر اسٞرضبٌار )4116ربتحاٙاراٍٚرات٘اعِٞراهتٟرجيتبرتـتٌِٔٚير
ِيٓ راهمبٞٚراه٘عِٞٚربيتملحوتٞراهايُ٘ٙت،ٞرًٗتا٠راستٔيَرًِتيٓ راهمبٚتٞراه٘عِٚتٞر
ٗ ا١رًقؤٌٚتتيرلتتٟرتٌِٚتتٞراتتٍٚرات٘اعِتت،ٞرٗاتتارتلُ٘تتدرطِٚتتٞراها استتٞرًتتّر ر)02رًتتّر
ًقوٌتتٟراتتت٘ا راه وش ت ٞٚر اهمبٚتتٞراه٘عِٚتت،)ٞرٗاتتارت٘ػتتودراها استتٞر ر ْرُشتتبر
اُتظي راٍٚرات٘اعِٞرلٟركتبراهمبٞٚراه٘عِٞٚر ي ١رًتاُٞٚر اار 4ر
ٗاتتاراستتت ي راها استتٞراسبيهٚتتٞرًِٔتتيرلتتٟرذباٙتتارً ٔتتَ٘رات٘اعِتتٞركهستتيضر
طتتاا رايٌ٢تتٞراتتٍٚرات٘اعِتتٞرهةتتةبراتملحوتتٞراهايُ٘ٙتتٞرًِٗٔتتير را ُتٌتتي١راهتت٘عِٟرر ت تر
اهقااهٞرٗاتشيٗاٖر تراه٘طٟراهشٚيسٟر تراهشةَرا تٌيطٟر تراحماَرات مل) 4ر
ًتتير استتٞرمتتتيَر )4104رلقتتارآتٌتتدربا استتٞر بقتتي رات٘اعِتتٞراهتتتٟرجيتتبرتٌِٚتتٞر
وقيلتٔيرها٠رعةبراتملحوٞراهايُ٘ٞٙرٗكلهمرتٌِٚتٞراهت٘طٟربهبقتي رات٘اعِتٞرهتا٠ر
اهةةبرًّر ةيرًي ٝرطوٍرا تٌيل،رٗاتارتلُ٘تدرطِٚتٞراها استٞرًتّر ر)44رعيه تٞر
بيهؼ ت راهاتتيُٟراهاتتيُ٘،٠رٗاستتتخاًدراه يحاتتٞرايٌ٢تتٞر ٓتتٍر بقتتي رات٘اعِتتٞراهتتتٟر
جيتتبرتٌِٚتتٞروقيلتٔتتيرهتتا٠راهةتتةب،ركتتلهمرا ت تتي رهقٚتتيضرراهتت٘طٟرمنتت٘راهتت٘طٟر
بهبقي روقيلتٞرات٘اعِٗ4ٞتر٘ػتودراها استٞر رٗ ت٘ رلتملٗقرذا ر هتٞراحؼتيٞٚ٢ربتار
ًت٘سةي ر ي راهةةبرلٟرا ت ي راٚيضراهت٘طٟربهبقتي روقيلتٞرات٘اعِتٞرهؼتيحر
اهقٚيضراه قا 4٠ر
426
دزاسات عسبية يف الرتبية وعلم الهفس )(ASEP
ٗااراست ي راها اسٞراسبيهٞٚرًّرٓلٖراها اسٞربؼ٘ ٝرٗاؿحٞرلٟربِتي١رايٌ٢تٞر
اٍٚرات٘اعِٞراتِيست ٞرهةتةبراتملحوتٞراهايُ٘ٙت،ٞرحٚتثرآترٌتدر متتيَر)4104ربوطتاا ر
ايٌٞ٢رهقٍٚرات٘اعِٞرتـٌِدروةوٞر بقي رٟٓرر را تٌتيطٟرٗتقوٌٚت،ٟرااتؼتي ٠رتترر
سٚيست)ٟرٙتتٍرتٌِٚتٔتيرًتتّر تةيرًتي ٝرطوتٍرا تٌتتيلر،ر ًتيراها استٞراسبيهٚتٞرلقتتار
كتتز رطوتتٟرذبوٚتتىراتتٍٚرات٘اعِتتٞراتتـتتٌِٞربلتتتيبرات٘اعِتتٞرٗحقتت٘قرا ُشتتيْرلتتٟر
وةوٞر بقي رٟٓر رات٘اعِٞراهشٚيسٞٚرٗا تٌيطٞٚرٗا اتؼي )ٞٙرٙتـٌّركىربقار
اٍٚرلملطٞٚرهوٌ٘اعِ4ٞر ر
كٌتتيرآتٌتتدر استتٞر لتتمل ر410.،ر7ر)4.ربتتيهتقملورطوتتٟرادبيٓتتي رعتتةبراتملحوتتٞر
اهايُ٘ٙتتٞرعبتت٘روقيلتتٞرات٘اعِتت،ٞرٗاتتارتلُ٘تتدرطِٚتتٞراها استتٞرًتتّر ر)22رعيه تتيرٗعيه تتٞر
ً تت٘ طارطو تتٟرو تتةدرً تتاا ض،رٗاس تتتخاًدراها اس تتٞر ست تور٘براتقيٙظ تتٞرٗاهوق تتي١ا ر
بيةٌ٘طي راهؼغت،ٝركٌيراستخاًدراها اسٞرا ت ي رً٘اا را ُتٌي١رٗات٘اعِتٞر
ٗكلهمرًقٚيسيرهإلدبيٖرعب٘رات٘اعِ،ٞرٗت٘ػودراها اسٞر ر7
ا ت يلر ي راهةةبرلٟرا ت ي رات٘اا ر4
ت يِٙدرادبيٓي راهةةبرلٌٚيرٙتقو ر تيبقٞرًتير تادر ا تىرًؼتملرٗ ي ٔتير
ًيربارا جييبٞٚرٗ ل ر باا١راهمل 4٠
تغتتترلتتٟرادبيٓتتي راهةتتةبرٗذبتت٘يرُشتتقٟراٌٚتتٟرٙتقتتي رًت راهِشت راهشتتيب ر
هاتت٘ ٝرِٙتتيٙمل،رٗتىكتتاراها استتٞر ْراهقِٚتتٞركيُتتدر كاتتملرًتتٚةرعبتت٘راتظتتي كٞر
ٗذبٌىراتش٘٣هٞٚرٗا ُتٌي١ر راهملٗابررٗا حزابرٗازبٌقٚي 4
ٗااراست ي راها اسٞراسبيهٞٚرًّرٓلٖراها اسٞرلٟر طاا رايٌٞ٢راتٍٚرات٘اعِت،ٞر
ٗاهتقملورطوٟر ٌٓٞٚرات٘اعِ 4ٞر
ًٗتتّراهقتتمل راهشتتيب رهإلعتتي راهِة تتمل٠رٗاها استتي راهشتتيبقٞراتتقوقتتٞر ٔ تتَ٘ر
ًٗلُ٘ تتي رٗ بق تتي رات٘اعِ تت،ٞر ل تتّرهو يحا تتٞرا يب تتٞرطو تتٟراهش تتىايرا ٗيرهوا اس تتٞر
اتتقوق ق تتٍٚرات٘اعِ تتٞراتِيست ت ٞرهة تتةبراتملحو تتٞراهايُ٘ ٙتتٞر،رٗرهةس تتتخةؾراي ٌ٢تتٞر
اهقٍٚرات قدراه يحاٞرا ملا١ا راهتيه 7ٞٚر
رتؼتتٌٍٚراستتت يُٞر ستتتةةلر ٠رصبٌ٘طتتٞرًتتّراحمللٌتتاراتتخؼؼتتارلتتٟر
صبتتييراتِتتيٓ رٗعتتملقراهتتتا ٙص،رٗٗذهتتمربٔتتاورؿت رراهقيٌ٢تتٞرٗاهتهكتتارًتتّر
ًِيس تٔيرهةةبراتملحوٞراهايُ٘ٞٙر،رٗاارتـٌِدراهقيٌ٢تٞرلتٟرػت٘ تٔيرات اٚ٢تٞر
وةدر بقي ر ٚ٢شٞرهوٌ٘اعِٞرِٙا رذبدركىربقارصبٌ٘طٞرًّراهقٍٚراهملٚ٢شٞر
اهتٟرتق رطّراه قارٗذبدركىراٌٞٚر ٚ٢شٞرطا رًّراهقٍٚراه ملطٞٚراهتٟرتاير
طؤٚي،رٗبلهمرٙلْ٘رطا راهقٍٚراهملٚ٢شٞر )04راٌٞٚر ٚ٢شٞرٗ )31رًٔي ٝرلملطٚتٞر
ٗرًىطملرٙايرطؤٚي4
طي ٝرؿ رراهقيٌٞ٢رلٟرؿ٘١ر ا١راحمللٌار،رٗهلارلقتار رحتلوربقت راهقتٍٚر
هتـٌِٔٚيربقٍٚر مل،٠رٗ ًت ربقت راهقتٍٚراه ملطٚتٞرهتلملا ٓتي،رٗبتلهمرٙؼت كر
424
دزاسات عسبية يف الرتبية وعلم الهفس )(ASEP
طا راهقٍٚراهملٚ٢شٞرر )03راٌٞٚر ٚ٢شٞرٗر )24راٌٚتٞرلملطٚتٞرً٘ طتٞرطوتٟرا بقتي ر
اهاةوٞرهوٌ٘اعِٞرركٌيرٙو7ٟرٗٓ 7ٟر
اتتٍٚرات٘اعِتتٞراهشٚيستت7ٞٚرٗٙقؼتتاربٔتتيرًتتا٠راُتٌتتي١راهةيهتتبره٘عِتتٕرًتتّر ترةير
ٗطٕٚرحبق٘إرٗٗا يتٕراهشٚيسٞٚردبيٖرٗعِٕرٗفي ستٕرولٖراهق،ٍٚرٗتـتٍراهقتٍٚر
اهملٚ٢شٞر7
ا ُتٌي١رهو٘عّ4
ا طتزا ربيو٘ٞٙراه٘عِ4ٞٚ
اه٘ ١رٗاهتـحٞٚرلٟرس ٚىراه٘عّ4
ا هتزاَربيسبق٘قراهشٚيس4ٞٚ
ا هتزاَربيه٘ا ي راهشٚيس4ٞٚ
احماَراهاست٘ رٗاهقيُْ٘4
اٍٚرات٘اعِٞرا تٌيط7ٞٚرٗٙقؼاربٔيراتظي كٞراةتٌقٞٚرهوةيهتبرًتّر تةير
ٗطٕٚرحبق٘إرٗٗا يتٕرا تٌيطٞٚردبيٖرٗعِٕ4رٗتـٍراهقٍٚراهملٚ٢ش7ٞ
اهتشيًك4
اهقٌىراهتة٘ط4ٟ
اهقااه4ٞ
اتشيٗا4ٝ
ضبي بٞراهتٌٚٚزرٗاهتقؼب4
اتش٘٣هٞٚرا تٌيط4ٞٚ
اتتٍٚرات٘اعِتتٞرا اتؼتتي 7ٞٙرٗٙقؼتتاربٔتتيرستتو٘كٚي راهةيهتتبرارتملت ةتتٞربيتةتتيٓملر
ا اتؼتتي ٞٙرٗاهتتتٟرتظتتتر رٗطٚتتٕرحبق٘اتتٕررٗٗا يتتتٕرا اتؼتتي ٞٙرٗتـتتٍراهقتتٍٚر
اهملٚ٢ش7ٞ
احماَراهقٌى4
استغةيراه٘اد4
تملطٚارا ستٔةن4
احمليلةٞرطوٟراتٌتولي راهقيًٞرٗاشبيػ ٞر
ٗتِا رذبدركىراٌٞٚرًّراهقٍٚراهملٚ٢شٞرصبٌ٘طتٞرًتّراهقتٍٚراه ملطٚتٞراهتتٟر
تق رطِٔيرٗاهتٟرتقار ايبٞرًىطملا رولٖراهقٍٚراهملٚ٢ش4ٞرٗبلهمرتلتْ٘راه يحاتٞر
اار يبدرطوٟراهشىايرا ٗيرهوا اس 4ٞر
ثانياً :حتليل حمتوى نتاب املواطهة وحكوم اإلنساى :
ٗهإل يبتتٞرطوتتٟراهشتتىايراهاتتيُٟرهوا استتٞراتتقوت ر تتا٠رتـتتٌاراهقتتٍٚراهشتتيبقٞر
بلت تتيبرات٘اعِ تتٞرٗحق تت٘قرا ُش تتيْربيتملحو تتٞراهاريُ٘ ٙتت،ٞرات ق تتدراه يحا تتٞرا تتملا١ا ر
اهتيه 7ٞٚر
424
دزاسات عسبية يف الرتبية وعلم الهفس )(ASEP
إعداد معياز لتحليل حمتوى نتاب املواطهة وحكوم اإلنساى للصف الجانى الجانوى :
ٗذهمرًّر ةي 7ر
ذباٙتتارٗحتتاا راهتحوٚتتىرٗل٣يتتتٕ7رٗٓتتٟر ػتتغملرٗحتتاٝرٙةٔتتملرًتتّر ةوتتيرتلتتملا ر
اهة تتيٓملٝرٗا تتارا تتتت ر اه ق تتمل)ٝربيطت ي ٓ تتير كا تتملرًة ٌ٢تتٞر تتملا راه ح تتثر
اسبي ر،رٗتاٗ راه قملٝرحت٘يراـتٞٚرسٚيستٞٚر ٗرا تٌيطٚتٞر ٗرااتؼتي ٞٙرٗذبٌتىر
اٌٞٚرًّراهقتٍٚراهااطٌتٞرهوٌ٘اعِت4ٞر ًتيرل٣تي راهتحوٚتىرلٚقؼتاربٔتيراهقِيػتملر
اهتٟر لّرٗؿ ركىرػ ٞرًّرػ ي راحملت٘٠رلٔٚير،رٗهلارلقار راطت تي راتٍٚر
ات٘اعِٞراهشتٞرطظملرٟٓرل٣ي راهتحوٚىرا سيستٞٚرٗاهقتٍٚراه ملرطٚتٞرٓتٟراه ٣تي ر
اهايُ٘ٞٙراهتٟرٙؼِ رطوٟر سيسٔيراحملت٘،٠رٗاار رحشيبرتلتملا ا رٗ ٗ ٓتيرلتٟر
ضبت٘٠راهلتيبربظلىر رػملٙكر ٗرؿٌِ4)ٟ
ذباٙارؿ٘ابرراهتحوٚى7رٗاار ٗطٟرلٟرطٌوٞٚراهتحوٚىرًيرٙو7ٟ
ذبوٚىر ٓااوراتقمل رٗضبت٘٠رات٘ؿ٘طي رٗا ُظة4ٞ
استتت قي راهملستتَ٘راهت٘ؿتتٚحٞٚرٗاهؼتت٘ رٗكتتلهمرر ستت٣وٞراهتقتتٍ٘ٙراهتت٘ا ٝربلتتىر
ضر ٗرٗحا4ٝ
تصميم استمازة التحليل :
حٚثر رتؼٌٍٚرا ستٌي ٝرحبٚثرت اٗرىل ٚراٍٚرات٘اعِٞراهملٚ٢شٞٚرٗاه ملطٞٚر
ٗاؿحٞرهوقيٍ٢ربيهتحوٚىر4
عسض املعياز على احملهمني للتأند مو صدم أداة التحليل .
ٗاتتار رطتتمل راتقٚتتي رطوتتٟرصبٌ٘طتتٞرًتتّراحمللٌتتارربؼ ترؽراتِتتيٓ رٗعتتملقر
اهتت تتا ٙصر،رهوتهكت تتارًت تتّرًِيس ت ت تٔير ت تتملا١ا راها است تتٞرٗات تتار ت تتل راه يحات تتٞر
بيهتقاٙة راهتٟر باآيراحمللٌْ٘،رٗ رتقاٙىراتقٚي ربِي١رطوٟرٓلٖراتةحةي ر4
حتليل حمتوى الهتاب وفل املعياز املعد :
ٗاتتارايًتتدراه يحاتتٞربتحوٚتتىرضبتتت٘٠ركتتتيبرات٘اعِتتٞرٗحقتت٘قرا ُشتتيْراتق تملر ر
طو تتٟرع تتةبراهؼتت راها تتيُٟراها تتيُ٘٠رع ق تتٞر4102ر ت تتَ4102ر،رٗبتقؼ تتٟرً٘ؿ تت٘طي ر
اهلتيبرت ار ْراهلتيبرٙتلْ٘رًّرر بقٞرلؼ٘ير،رٙاٗ راه ؼتىرا ٗيرحت٘يرً٘ؿت٘لر
ات٘اعِٞرٗا ي رٗحق٘ق،رٙتقتملور ةهتٕراهةيهتبرطوتٟرً٘ؿت٘لراهاٗهتٞرًٗقً٘يتٔتير
ٗطِيػتتملٓي،رٗطةاتتٞراتتت٘اعّربيهاٗهتت،ٞرٗٙتتاٗ راه ؼتتىراهاتتيُٟرحتت٘يرحقتت٘قرا ُشتتيْر
ٗٙتِيٗيرحقت٘قرا ُشتيْرلتٟراهتاٙيُي راهشتٌيٗٞٙرٗات٘اوٚت راهاٗهٚتٞرٗٙقتمل ررمنتيذ ر
وي4ر ًتيراه ؼتىراهايهتثرلٚتاٗ رحت٘يراتتمل ٝراتؼتملٞٙر حوتٞرطٌتىرٗك تيني)رٗٙتِتيٗير
ك تتينيراتتتمل ٝراتؼتتملٞٙرًتتّر تتىراسبؼتت٘يرطوتتٟرحق٘أتتي،رٗٙقتتمل ربق ت راهٌِتتيذ ر
اهِشتتيٞٚ٢راه تتي ٝرلتتٟراةتٌ ت راتؼتتمل ٗ4٠تابراه ؼتتىراهملاب ت رٗٙتتاٗ رحتت٘يراهقٌتتىر
اهتة٘طٟرًِٗةٌي راةتٌ راتاُ 4ٟر
ثبات التحليل:
ٗهوتهكتتارًتتّرو تتي راهتحوٚتتىرايًتتدراه يحاتتٞربوطتتي ٝرذبوٚتتىرضبتتت٘٠ركتتتيبر
ات٘اعِتتٞرٗحقتت٘قرا ُشتتيْربقتتارطتتٔملرًتتّراهتحوٚتتىرا ٗي،رٗاتتاراستتتخاًدراه يحاتتٞر
424
دزاسات عسبية يف الرتبية وعلم الهفس )(ASEP
ًقيً تتىرا ت تتيطربتس تتْ٘رهق ٚتتيضر تتٞرا ت تتيطرب تتاراهتحو ٚتتىرا ٗيرٗاهتحو ٚتتىر
اهات تتيُٟرٗات تتار راسبؼت تت٘يرطوت تتٟرًقيًت تتىرا ت ت تتيطر ر145.رٗبت تتلهمرٙتـ تتكر ْر اٝر
اهتحوٚتتىرتتؼ ت ربا تتٞرطيهٚتتٞرًتتّراها تتي ،رٗتظتتتر رػتتةحٞٚرا اٝرهوتحوٚتتى4ررر
طةَ )41117005،ر
عسض نتائر التحليل وتفسرييا :
س مل رُتي ٢رذبوٚتىركتتيبرات٘اعِتٞرٗحقت٘قرا ُشتيْرهوؼت راهاتيُٟراهاتيُ٘٠ر
ط تتّرآتٌ تتيَرٗتملك ٚتتزراهلت تتيبرطو تتٟرا بق تتي راهشٚيس تتٞٚرٗا تٌيط ٚتتٞرهوٌ٘اعِت تٞر،ر
ٗ ٌٓتتييراه قتتارا اتؼتتي ٠روتتيرطوتتٟراهتتمل ٍرًتتّر ٌٓٚتتٞرٓتتلاراه قتتارهةيهتتبراتملحوتتٞر
اهايُ٘ٙتتٞربيطت تتي ر ْرًملحوتتٞراتملآقتتٞرًملحوتتٞرتظتتلٚىرٗطتتٟرٗٗ تتااْراهظت يب،ركٌتتير
ٔتتمل راهِتتتي ٢رتغوتتبراه قتتاراهشٚيس تتٟرهوٌ٘اعِتتٞرطوتتٟرا بقتتي را تتمل٠ربؼ تت٘ ٝر
ٗاؿحٞرٗازبااٗيراهتيهٞٚرت٘ؿكرذهم 7ر
اٗير )0ر٘ٙؿكرتلملا ا رُٗشبراُتظي را بقي راهشٚيسٞٚرهقٍٚرات٘اعِٞربلتيبرات٘اعِٞرٗحق٘قرا ُشيْر ر
اةٌ٘ل ؿٌِ ٟر ػملٙك طِ٘اْر ٚ٢ص اهقٍٚراهملٚ٢شٞ َ
ر اهِش ٞر اهتلملا ر اهِش ٞر ر اهِش ٞر اهتلملا اهتلملا ر اهِش ٞر اهتلملا
4.436 26 41421 .1 4244. 4. 33433 3 0ر ا ُتٌي١رهو٘عّ
4.446 25 46442 2. 43455 42 - - 4ا طتزا ربيو٘ٞٙراه٘عِٞٚ
.3ر 02422 0446 ر 06 04441 ر 03 00400ر 0ر .اه٘ ١رٗاهتـحٞٚرلٟرس ٚىر
اه٘عّ
443. ر 06 2415 ر 3 00454 ر 00 44444ر 4ر 2ا هتزاَربيسبق٘قراهشٚيسٞٚ
04452 ر .4 0.431 ر 41 04461 ر 04 -ر -ر 2ا هتزاَربيه٘ا ي رراهشٚيسٞٚ
541. ر 41 6424 ر 02 3422 ر 3 -ر -ر 3احماَراهاست٘ رٗاهقيُْ٘
ر 426 ر 024 ر 6. ر 6ر 4اةٌ٘ل
430
دزاسات عسبية يف الرتبية وعلم الهفس )(ASEP
اٗير )4رُشبراُتظي راٌٚت ٟرا ُتٌي١رهو٘عّرٗا طتزا ربيو٘ٞٙراه٘عِ)ٞٚرهقٍٚرات٘اعِٞراهشٚيس ٞٚر
اةٌ٘ل ؿٌِ ٟر ػملٙك طِ٘اْر ٚ٢ص اهقٍٚراه ملط ٞٚر اهقٍٚر
اهتلملا ر اهتلملا ر اهتلملا ر اهِش ٞر ر اهتلملا اهملٚ٢شٞ
04415 46 5 02 ا -تقاٙملراهظخؼٚي راهقً٘ٞٚرٗا سةً 4ٞٚر 3
اه٘عِٞٚ
اتؼملٙا
2420 0. 0. - - -رتاط ٍٚراو٘ ٞٙراهاقيل ٞٚراتؼمل ٞٙرلٟر
ً٘ا ٔٞراهق٘ت 4ٞر
431
دزاسات عسبية يف الرتبية وعلم الهفس )(ASEP
اه٘عِ ٚتتٞرطو تتٟراتِيلشتتر،ٞرف تتيرا تتار ٙتتى ٠ر رر ُق تتيغرحيه تتٞرا اتؼ تتي راتؼ تتمل٠ر
ٗتظج ٚرا ُتي رفيرٙتٚكرلملؾراهقٌىرهوظ يب4
اٗير ).رُشبراُتظي راٌٚت ٟراه٘ ١رٗاهتـحٞٚرٗرا هتزاَربيسبق٘قراهشٚيس)ٞٚرهقٍٚرات٘اعِٞر
اهشٚيس ٞٚر
ؿٌِ ٟر اةٌ٘ل ػملٙك ٚ٢ص اهقٍٚراه ملط ٞٚر اهقٍٚراهملٚ٢شٞ
ر اهِش ٞر ر اهتلملا ر ر اهتلملا ر اهتلملا اهتلملا
0433 2 0 . - ا -اهاليلرطّراه٘عّرؿار ٠رطاٗ 4ر اه٘ ١ر
ٗاهتـح ٞٚرلٟر
1420 0 0 - - ب4رًقيًٗٞراهظي٢قي راهتٟرتـملر ؼيحراه٘عّ 4ر س ٚىراه٘عّ ر
3442 02 . 00 0 4رتقاٙملر ٔ٘ راهاٗهٞرلٟر اًٞراه مل رٗاةتٌ ر
4415 2 2 - - -رتاطٍٚراو٘ٞٙراهاقيلٞٚرلٟرً٘ا ٔٞراهق٘ت 4ٞر
2403 01 04 . - ٖ -تاطٍٚرا حشيضربي ُتشيبر راه٘عّ ر
0433 2 2 - ا -اتظي كٞراه قيهٞرلٟرا ُتخيبي راهِٚيب 4ٞٚر ا هتزاَر
2403 01 3 . 0 ب -رح رحملٞٙراهمل ٠رٗاهتق ت 4ر بيسبق٘قر
- - - - -ح راهوج٘١راهشٚيس4ٟ اهشٚيس 4ٞٚر
4415 2 - 2 0 -ح رحملٞٙرتااٗيراتقوً٘ي 4ر
ٙتـكرًّرازباٗير 7).ر
آتٌتتيَراهلتتتيبربظتتلىرٗاؿتتكربقٌٚتتٞر تقتتاٙملر ٔتت٘ راهاٗهتتٞرلتتٟر اًتتٞراه تتمل ر
ٗاةتٌت )رحٚتتثربوغتتدرُشت ٞراُتظتتي ٓيربيهلتتتيبر ،)%3442رٙؤٚتتيراٌٚتتٞر حت رحملٙتتٞر
اهمل ٠رٗاهتق ت)ربِش ٞر )%2403رٗكلهمراٌٞٚر تاطٍٚرا حشتيضربي ُتشتيبر ر
اه٘عّر)،ر ًيراٌٞٚر اتظي كٞراه قيهٞرلتٟرا ُتخيبتي راهِٚيبٞٚر)لقتار تي ١ربِشتبر
ًتاُٚتتٞر تتاابرحٚتتثربوغتتدرُش ت ٞراُتظتتي ٓير ر)%0433رطوتتٟراهتتمل ٍرًتتّر ٌٓٚتتٞرٓتتلٖر
اهقٌٞٚرهوةةب،رحٚثر ْراطمانراهةةبرلٟرا تٚي رًّر اؤٍربؼ٘ ٝرػتحٚحٞر
ٌِٙتتٟرهتتأٍٙراهظتتق٘ ربيهقٌوٚتتٞراها قملاعٚتت،ٞرلتتٟرحتتار تتىراهلتتتيبراٌٚتتٞر حت ر
اهوجت تت٘١راهشٚيس ت تٟر)كهحاراهقت تتٍٚراه ملطٚت تتٞرربت تتيسبق٘قراهشٚيست تتٞٚراهتت تتٟرجيت تتبر
ًقمللتٔيً 4يراٌٞٚر رًقيًٗتٞراهظتي٢قي راهتتٟرتـتملرًؼتيحراهت٘عّ)رلوتٍرٔٙتتٍربٔتير
اهلت تتيبربيهؼ تت٘ ٝراتِيستت ٞرٗ يػ تتٞرل تتٟر تتىرل تتمٝرٙلا تتملربٔ تتيراهظ تتي٢قي راهت تتٟرا تتار
ٙؼاأيراهلاترًّراهةةبٗ4اارٙمل رذهمر 7
ع ٚقٞرً٘ؿ٘طي راهلتيبرٗاهتٟرتملت رربظلىر سيسٟربِشبرٗ ٗ ربقت راهقتٍٚر
ٗا ٓتٌيَربٔي4
ع ٚقٞراتملحوٞراسبيهٞٚراهتٟر ملربٔتيراةتٌت راتؼتمل٠رٗاهتتٟرتشتتوزَرا ٓتٌتيَر
بق٘ ٝرٓٞ ٚراهاٗهٞر رٗؿقٔيراهة ٚقٟربقارحيهٞراهتخ ررٗطاَراهت٘ا ْراهتتٟر
ًت تتمل ربٔت تتير ت تتةيروت تت٘ ا راهملب ٚت ت راهقملبت تت،ٟربي ؿت تتيلٞر را ٓترٌت تتيَربتت تتاطٍٚر
ا حشيضرها٠راهةةبر ْراهاٗهٞر تق رلٟرٗ تٕر بِئ٢تيرٗ منتيرتشتقٟر يٓتاٝر
رت٘لتراشباًي رٗا حتٚي ي را سيسٞٚرهوٌ٘اعِا4
ً تتيراٌٚتتٞر حت رحملٙتتٞراهتتمل ٠رٗاهتقت ت)رلوتتٍرٙلتتّرا ٓتٌتتيَربٔتتيربيهقتتا راهلتتيل،ٟر
طوٟراهمل ٍرًّر ٌٓٚتٔيرلظق٘ راهةيهبرحبملٙتتٕرلتٟراهتقت ترطتّر ٙترٕر ْٗراٚتار
ٗرطقيبرٌِٟٙرهإٙراهظق٘ ربيهتجملبٞراها قملاع،ٞٚرعيتير ْراهتق ترطّراهمل ٠ر
432
دزاسات عسبية يف الرتبية وعلم الهفس )(ASEP
ٓ٘راهش ٚىرلٟراسب٘ا رٗاهتظيٗ ،رٗاارٙمل ت رذهتمرًتّرٗ ٔتٞرُةتملراتتىه ار ر
س تت٘١راست تتتخااَراهةت تتةبروت تتلاراسب تت رل تتٟراه٘ات تتدراسبيؿت تتملرٗطت تتاَرتقت تتاٙملٍٓر
هوٌش٘٣هٞٚراهشٚيسٞٚ
ً تتيرا ٌٚتتٞر اتظ تتي كٞراه قيه تتٞرلت ترٟراهقٌو ٚتتٞرا ُتخيب ٚتت)ٞرلق تتاراحتو تتدرُشت ت ٞر
ًتاُٞٚرٗ يرٙمل رذهمر رآتٌيَراتىه اربتزٗٙاراهةةبربيتقوً٘ي رح٘ير
ات٘اعِ تتٞرًٗىسش تتي رتٌِ ٚتتٞرات٘اعِ تتٞرطو تتٟرحش تتيبر ب تتملا راسبق تت٘قرٗاه٘ا تتي ر
ا مل4٠ر
ٗت تتمل٠راه يحا تتٞر ْرا ٓتٌ تتيَربتـ تتٌارً٘ؿ تت٘طي ررتت ت را ٌٚتتٞرحت ت راهوج تت٘١ر
اهشٚيسٟرهوةةبرويرتهوترك ترطوٟرتٌِٞٚراهقٍٚرلٟرسو٘كٚي راهةةب،رحٚثر
تقةٟرا حشيضر ْرًؼملرت تكر ب٘ابٔتير ٙـتيرهروة ت٣ار،رٗهٚشتدراهتاٗيرا ٗ ٗبٚتٞر
لقر،رفيرٙاطٍرا حشيضرها٠راهةتةبربهٌٓٚتٞرا هتتزاَربٔتلٖراسبقت٘ق،رٗتتاطٍٚر
ا حشتتيضربي ُتشتتيبرهوتت٘عّر،ر يػتتٞرًتتير ذار رطتتمل رمنتتيذ رهظخؼتتٚي رًٌٔ ترٞر
عوبرح رازب٘١راهشٚيسٟرتؼملرٗطيطدربٔي 4ر
اٗير )2رُشبراُتظي راٌٚت ٟرا هتزاَربيه٘ا ي راهشٚيسٞٚرٗاحماَراهاست٘ رٗاهقيُْ٘)رهقٍٚر
ات٘اعِٞراهشٚيس ٞٚر
اةٌ٘ل ؿٌِ ٟر ػملٙك طِ٘اْر ٚ٢ص اهقٍٚراه ملط ٞٚر اهقٍٚر ر
اهِش ٞر ر ر اهتلملا اهتلملا ر ر اهتلملا ر اهتلملا اهملٚ٢شٞ
0442 . . - - ا -طاَر ٚيُٞراه٘عّ 4ر ا هتزاَر
5442 40 02 3 - بيه٘ا ي ر ب -راه٘طٟر ظلة راةتٌ 4ر
.4.. 5 4 3 - -اهتؼ٘ٙدرلٟرا ُتخيبي 4 اهشٚيس ٞٚر
4460 4 2 4 - ا -ات يل راهق٘اُا راهشي٢ا ٝرلٟر احماَر
اهاست٘ ر اهاٗه 4ٞر
442 3 3 - ٗاهقيُْ٘ ر ب -راحماَراهِةيَرٗطاَراُتٔيكٕ 4ر -
442 3 . . - -راحماَرتظملٙقي راهاٗه4ٞ
433
دزاسات عسبية يف الرتبية وعلم الهفس )(ASEP
ٗ تتتمل٠راه يحاتتٞر ُتتٕرًتتّراهـتتملٗ ٠ر ٙي ٝا ٓتٌتتيَربقٌٚتتٞراحتتماَراهِةتتيَرٗطتتاَر
اُتٔيكٕ،رٗذهمرهتهوتٓيرات يطملرطوٟراسبارًّراُتظي راه شتي راتتي رٗا ا ٠ر
بيةتٌ ر،رلٌقمللٞراهةةبرهوٌشتي٢وٞراهقيُُ٘ٚتٞراهتتٟرٙتقتمل روتيرًتّرٙشتيطار
لٟرا تليبراتخيه ي راارٙىوملر جييبيرطوٟرًِ راُتظي ٓيربارل٣ي راهظ ي راهتٟر
اارتالقٍٔر ملٗوراةتٌ ر رًشيطاٝرات ملّٙرلٟر تليبراتخيه ي 4ر
لوحشيضراهظ ي بربقاَراهاقٞرلٟراهاٗهتٞرهقتاَراتا تٔيرطوتٟرتت٘لترلتملؾرطٌتىر
وٍراارٙال راه ق رًتٍِٔرر راه حتثرطتّرلتملؾرهواتملا١راهشتمل ٙراتارتتالقٍٔر
رب ٚرؿٌي٢ملٍٓرٗ ٚيُٞراه٘عّ،
ٓتتلارلٌٚتتيرٙتقو ت ربي بقتتي راهشٚيستتٞٚرهوٌ٘اعِتتٞر ًتتيرا بقتتي را تٌيطٚتتٞرلقتتار
ي ١رُشبراُتظي ٓيركٌيرٙوٟر 4ر
ٙتـكرًّرازباٗير )2ر ْ 7ر
اٌٚتتٞر اهتشتتيًك)راحتوتتدراتملت تتٞرا ٗ رًتتّرحٚتتثرا ٓتٌيَ،حٚتتثربوغتتدرُش ت ٞر
اُتظي ٓير )%.4446رس٘ا١ربؼ٘ ٝرػمل ٞركقٌٞٚر ٚ٢شٞر ٗربؼ٘ ٝرػمل ٞربقٌٔٚير
اه ملطٚتتٞر،لتتٟرحتتاراحتوتتدراٌٚتتٞر اهقٌتتىراهتةتت٘طٟر)راتملت تتٞراهايُٚتتٞرحٚتتثربوغتتدر
ُشت ت تٔير ،)%.1401رٙو ٔٚتتيرا ٌٚتتٞر ضبي ب تتٞراهتٌٚٚتترزرٗاهتقؼ تتب)ربِشت ت ٞر ،)%03404ر
ٙؤٚتتيراٌٚتتٞراتشتتيٗاٖربِشت ٞر ،)%0.464رٗ تتتابراٌٚتتٞراتشتت٘٣هٞٚرا تٌيطٚتتٞربِشت ٞر
4)% 24.1رٗتظت تتتراه يحات تتٞر ر ُٔت تتيرات تتارؿت تتٌِدرُشت تتبرتلت تتملا ا رات تتٍٚرات٘اعِت تتٞر
ا تٌيطٚتتٞراهتتتٟرٗ ربيهلتتتيبرركقٌٚتتٞر ٚ٢شتتٞرؿتتٌّرتلتتملا ا ر ٔ٘ ٓتتيربؼتت٘ ٝر
ػمل ٗ4ٞتت رٓلٖراهِتٚجترٞرًت رُتتي ٢ر است ٞربملكتي رٗ بت٘رطوت،ٟر)4100رٗ رطٚتا،ر
)4115رٗر رسٚج٘نرSiguakeر )410.،ر
تٌيطٞٚرهقٍٚرات٘اعِٞربيهلتيب 4ر اٗير )2ر٘ٙؿكرتلملا ا رُٗشبراُتظي را بقي را
اةٌ٘ل ؿٌِ ٟر ػملٙك طِ٘اْر ٚ٢ص اهقٍٚراهملٚ٢شٞ َ
ر اهِش ٞر اهتلملا ر اهِش ٞر اهتلملا ر اهِش ٞر ر اهتلملا ر ر اهِش ٞر اهتلملا
.4446 30 .2412 .2 .243 44 - - 0ر اهتشيًك
.1401 23 .4465 .4 22402 .2 - - اهقٌىراهتة٘طٟ 4
01440 06ر 004.2 00ر 014.5 5ر -ر -ر اهقااهٞ .
0.464 43ر 3405 3ر 4.4.4 05ر 21ر 4ر اتشيٗاٖ 2
03404 .1ر 044.4 04ر 41444 03ر 41ر 4ر ضبي بٞراهتٌٚٚزر 2
ٗاهتقؼب
24.1 5ر 4413 4ر 3426 2ر 41ر 0ر تٌيطٞٚ اتش٘٣هٞٚرا 3
053ر 64ر 44ر ر 2ر اةٌ٘ل
434
دزاسات عسبية يف الرتبية وعلم الهفس )(ASEP
تٌيط ٞٚر اٗير )3ر٘ٙؿكرتلملا ا رُٗشبراُتظي راٌٚتٟر اهتشيًكرٗاهقٌىراهتة٘ط)ٟرهقٍٚرات٘اعِٞرا
اةٌ٘ل ؿٌِ ٟر ػملٙك طِ٘اْر ٚ٢ص اهقٍٚراه ملط ٞٚر اهقٍٚراهملٚ٢شٞ
ر اهِش ٞر اهتلملا ر اهتلملا ر اهتلملا اهتلملا ر
.443 4 2 . - ا -راحماَراهمل ٠رات مل 4ر اهتشيًك ر
24.4 01 6 0 - ب -رتق ىراهِقارا جييب 4ٟر
05450 .2 02 40 - -احماَراتمل ٝرٗتقاٙملٓي 4ر
24.1 5 4 0 - -راه٘حاٝراه٘عِٞٚربارع٘ا ٢راهظقب ر
01442 41 04 5 - ا -اكتشيبر ٗنيراهتة٘ل4 اهقٌىراهتة٘طٟ
4402 2 . 0 - ب ً-شيطاٝراه قملا١رٗاحملتي ا4
24.1 5 4 0 - -را طمانرلٟرازبٌقٚي راشبت 4ٞٙر
5413 02 01 2 - -را ٓتٌيَر شيطاٝرات مل ّٙر
435
دزاسات عسبية يف الرتبية وعلم الهفس )(ASEP
تٌيط ٞٚر اٗير )4ر٘ٙؿكرتلملا ا رُٗشبراُتظي راٌٚتٟر اهقااهٞرٗاتشيٗاٖ)رهقٍٚرات٘اعِٞرا
ؿٌِ ٟر اةٌ٘ل ػملٙك طِ٘اْر ٚ٢ص اهقٍٚراه ملط ٞٚر اهقٍٚر
اهتلملا ر اهتلملا ر اهتلملا ر اهِش ٞر اهتلملا ر اهملٚ٢شٞ
4 0. 01 . ا -تيحٞرلملؾرًتشيٗٞٙر ًيَرات٘اعِا اهقااهٞ
- - - - - ب -اهتهكٚارطوٟراهقايرلٟر ػاا را حليَ
142. 0 0 - - -اهقايرلٟرت٘ ٙراهاملٗا ربارات٘اعِا 4ر
.443 4 0 2 0 ر -ح راهتقو 4ٍٚر اتشيٗاٖ ر
4435 2 0 . 0 ب -رح راهملطيٞٙراهؼح4ٞٚ
.444 3 . . - -رتقاٍٙراشباًي را سيس ٞٚر
0414 4 0 0 - -را حتليَر راهقيُْ٘رسبىراهِزاطي ر
436
دزاسات عسبية يف الرتبية وعلم الهفس )(ASEP
لِٔينرطايرلٟر ػاا رٗتة ٚت را حلتيَ،رٗبيهتتي رٙتِقلصرذهتمربؼت٘ ٝر جييبٚتٞر
لٟرسو٘كٚي راهةةب4
تٌيطٞٚر اٗير )5ر٘ٙؿكرتلملا ا رُٗشبراُتظي راٌٚتٟر اهقااهٞرٗاتشيٗاٖ)رهقٍٚرات٘اعِٞرا
اةٌ٘ل ؿٌِ ٟر ػملٙك طِ٘اْر ٚ٢ص اهقٍٚراه ملط ٞٚر اهقٍٚراهملٚ٢شٞ
اهتلملا ر اهتلملا ر اهتلملا ر اهِش ٞر اهتلملا ر
- - - - - ا -ا ٓتٌيَربقـيٙيرذٗ٠را حتٚي ي راشبيػ 4ٞر ضبي ب ٞراهتٌٚٚزر
03404 .1 04 03 4 ب -طاَراهتٌٚٚزربش براهققٚاٝر ٗرازبِصر ٗراهوْ٘ ٗاهتقؼب ر
142. 0 - 0 - ا -ل راهـملا٢ب ر اتش٘٣هٞٚر
0414 4 - 4 - ب -ته ٞٙراشباًٞراهقشلمل4ٞٙ ا تٌيط ٞٚر
- - - - - -رته ٞٙراشباًٞراهقيً ٞر
4436 2 4 4 0 -راحماَر ؼ٘ػٞٚرات مل ّٙر
434
دزاسات عسبية يف الرتبية وعلم الهفس )(ASEP
اٗير )6ر٘ٙؿكرتلملا ا رُٗشبراُتظي راٍٚرات٘اعِٞرا اتؼي ٞٙربيهلتيب 4ر
اةٌ٘ل ؿٌِ ٟر ػملٙك طِ٘اْر ٚ٢ص اهقٍٚراهملٚ٢شٞ
اهتلملا ر اهِش ٞر اهتلملا ر اهِش ٞر اهتلملا ر اهِش ٞر اهتلملا ر اهِش ٞر
21 01 .1 . 41 4 - - احماَراهقٌى
02 . - - .1 . - - استغةيراه٘اد
- -ر - -ر -ر -ر -ر تملطٚارا ستٔةن ر
.2 4ر 41 4ر - -ر -ر -ر احمليلةٞرطوٟراتٌتولي ر
اهقيًٞرٗاشبيػٞ
41ر 01ر 01ر ر -ر اةٌ٘ل
434
دزاسات عسبية يف الرتبية وعلم الهفس )(ASEP
ٙتـكرًّرازباٗير )01ر ْ 7ر
اٌٞٚر اسبثرطوٟراهقٌى)ربوغدرُش ٞراُتظتي ٓيربيهلتتيبر ر)%.2446رًتّر ىلتي ر
ُشبراُتظي راٍٚرات٘اعِٞرا اتؼي ،ٞٙرٙؤٚتيراٌٚتٞرتق تىراهقٌتىراهٚتاٗ٠رٗاسبمللتٟر
بِش ٞر ،)%00443رٙؤٚيراٌٞٚر حشّراستتغةيراه٘اتد)رٗ راستتخااَراتتِٔ راهقوٌتٟر
طِارحىراتظلة )ربِشت ٞر ر،)%2455ر ًتيراٌٚتتٟراحتماَراه٘اتدرٗا هتتزاَربيت٘اطٚتار
لقار ٌٓؤيراهلتيبرطوٟراهمل ٍرًّر ٌٓتٌٔيرلٟراه٘اتدراسبتي رٗ يػتٞر ْرًقةتٍر
اهةةبر ر مًْ٘رٗادراتا سٞرٗ رٙوتزًْ٘ر ٘اطٚآي،رٍٗٓرلتٟر ًتصراسبي تٞر
رتـٌارٓلٖراهقٍٚربيهلتيب4
ٙتـكرًّرازباٗير )00ر ْ7راٌٞٚر رسةًٞراستتخااَرات٘اػتة راهقيًت)ٞربوغتدر
ُش ٞراُتظي ٓيربيهلتيبر )%00443ر،رٗكلهمراٌٞٚر دبِبراتةوراتقيطتارٗا ا ر
بيتا س)ٞر،ر ًيراٌٞٚر احمليلةٞرطوتٟراسبتاا ٢راهقيًت)ٞرلقتاربوغتدرُشت ٞراُتظتي ٓير
،)%04432ربٌِٚتتير تتىراهلتتتيبراٌٚترٞرتملطتتٚارا ستتتٔةنربؼتت٘ ٝرٗاؿتتح،ٞرٗذهتتمر
طوٟراهمل ٍرًّر ٌٓٞٚرٓتلٖراهقٌٚتٞرٗؿتملٗ تٔيرٗ يػتٞر ُِتيرظبتاراهةتةبرلتٟرٓتلٖر
اتملحوتتٞر ٚوتتْ٘ر رلتتٟرٓتتلٖراتملحوتتٞر رتقٌتتاراهقتتي١ربقيٙتتيراهةقتتيَرٗاهظتتملابرلتتٟر
اهظي ل،رٗكلهمرا سملاورلٟراستخااَراهةقيَرٗاهظملاب4رٗاارٙمل رذهمر 7
اٗير )00ر٘ٙؿكرتلملا ا رُٗشبراُتظي راٌٚتٟر رتملطٚارا ستٔةنرٗاحمليلةٞرطوٟراتٌتولي راهقيًٞر
ٗاشبيػ )ٞر
اةٌ٘ل ؿٌِ ٟر ػملٙك طِ٘اْر ٚ٢ص اهقٍٚراه ملط ٞٚر اهقٍٚراهملٚ٢شٞ
اهتلملا ر اهتلملا ر اهتلملا ر اهِش ٞر ر اهتلملا
- - - - - ا -تملطٚاراستخااَرا ؿ٘ا١راتِزهٞٚر 4ر تملطٚار
- - - - ب -را طتاايرلٟراستخااَرًٚيٝرهوظملب 4ر ا ستٔةن ر
- - - - - -ررا طتاايرلٟراستخااَراهةقيَ4
00443 4 4 - - ا -سةًٞراستخااَرات٘اػة راهقيًٞر ر احمليلةت تتٞرطوت تتٟر
00443 4 4 - - ب4ردبِبراتةوراتقيطارٗا ا ربيتا س4ٞ اتٌتولت ت ت ت ت ت ت ت ت ت ت تتي ر
04432 . . - - 4راحمليلةٞرطوٟراسباا ٢راهقيً ٞر اهقيً ت ت ت ت ت ت ت ت ت ت ت ت ت ت ت تتٞر
ٗاشبيػ ٞر
ع ٚقتٞرً٘ؿت٘طي راهلتتيب،رلقتار كتتز رات٘ؿت٘طي رطوتٟراـتيٙيراتتمل ٝرٗحقتت٘قر
ا ُشيْرٗاهقٌىراهتة٘طٟرًٗ يٍٓٚرات٘اعِ،ٞرٗ يرذبتتي رً٘ؿت٘طي راهلتتيبر
رتـت تتٌارً٘ؿت تت٘لر ٗرُقت تتيطرحت تت٘يرتملطت تتٚارا ست تتتٔةنرٗاحمليلةت تتٞرطوت تتٟر
اتٌتولي راهقيًٞرٗاشبيػٞر4
تملكٚتتزراتتتىه ارطوتتٟراـتتيٙيرات٘اعِتتٞراهشٚيستتٞٚرٗا تٌيطٚتتٞربا تتٞركت تٝر
ُةتتملابرهوةتتملٗوراسبيهٚتتٞراهتتتٟر تتملربٔتتيراةتٌت راتؼتتمل،٠رلتتٟرًملحوتتٞرلي اتتٞرلتتٟر
ُٔـتتتٕٗ،طوٟراه تتمل ٍرًتتّرذه تتمرلوُ تتٕرجيتتبرا ٓتٌ تتيَربا تتٞركتت تٝربيه ق تتار
ا اتؼتتي ٠رهوٌ٘اعِتٞرحٚتتثر ْرا ٓتٌتتيَربتٌِٚتتتٕرٗت٘طٚتتٞراهةتتةبربتتٕرٙتتِقلصر
جييبٚيرلٟرسو٘كٚي راهةةب،رٗبيهتي رِٙظهرطوٟرحبرٗعِٕرٗاسب تي رطوٚتٕر،ر
ًتٌشليربقٍٚراهقٌىرٗتملطٚارا ستٔةنر4
434
دزاسات عسبية يف الرتبية وعلم الهفس )(ASEP
ثالجاً :التصوز املكرتح:
ٗلتتٟرؿتت٘١رُتتتي ٢راهتحوٚتتىراهشتتيب رهلتتتيبرات٘اعِتتٞرٗحقتت٘قرا ُشتتيْرهوؼ ت ر
اها تتيُٟراها تتيُ٘٠ر رٗؿتت رتؼ تت٘ رًق تتمنيرهل ٚ ٚتتٞرتـ تتٌارا تتٍٚرات٘اعِ تتٞراتِيست ت ٞر
هةةبراتملحوٞراهايُ٘ٞٙربيهلتيبر،رٗاار رذهمرلٟرؿ٘ 7١ر
طبيعة قيم املواطهة:
ٗاتتار رت٘ؿتتٚكرع ٚقتتٞراتتٍٚرات٘اعِتتٞرٗ ٌٓٚتٔتتيرهةيهتتبراتملحوتتٞراهايُ٘ٙتتٞرًتتّر
تتةيرا عتتي راهِةتتمل٠رهو حتتثر،رٗٙقؼتتاربٔتتيرصبٌ٘طتتٞراتتٍٚرات٘اعِتتٞراهشٚيستتٞٚر
ٗا تٌيط ٚتتٞرٗا اتؼ تتي ٞٙراهت تتٟرتقل تتصراُتٌ تتي١رعيه تتبراتملحو تتٞراهايُ٘ ٙتتٞره٘عِ تتٕر
ٗٗضبيلةتٕرطوٕٚرًٗا٠رٗطٕٚرحبق٘إرٗٗا يتٕر ا ىرصبتٌقٕر 4ر
طبيعة وحادات طلب املسحلة الجانوية.
تقتتاراتملآقتتٞرًملحو تتٞرمنيٚ٢تتٞرتق ت ربتتاراهة ٘ه تتٞرٗاهملطتتارٗٓ تتٟرمتاتتىرًملحو تتٞر
حمل تتٞرًتتّرحٚتتيٝراه تتمل رٗتقتت رًملحوتتٞرذا رع ٚقتتٞرب٘ٚه٘ ٚتتٞرٗا تٌيطٚتت،ٞرٗتـتتٍر
ا لملا راهلّٙرتق ر طٌي ٍٓراهزًِٞٚرلٟراه تمٝرًتّر04ر تترر41رستِ،ٞرٗ يه تيرًتيرٙلتْ٘ر
لٔٚتتيراتملآ ت رلتتٟرٗؿ ت ر تتيً ر رٙشتتتة ٚرذباٙتتارًتتيرٙتحتتتٍرطوٚتتٕراهقٚتتيَربتتٕر
ٗبيهتي رلوُٕر ملرب مٝرطاَراتزاْر ٗراستقملا 4ر اهاس٘ا7ٟر022رت تر )023ر
كٌ تتير ٚتتىراتملآت ت ر رًش تتيٙملٝرازبٌيط تتٞرٗ تتيٗيرذبقٚت ت رذات تتٕرً تتّر تتةير
حشيستتٕربي ه تتٞرٗاتتت٘ ٝروتتٍرٙتحتت٘يراهتت٘ ١رًتتّرا ستتملٝر را اتتملاْ،ركٌتتيرٙةٔتتملر
طِ تتاٖراهظ تتق٘ ربيتش تت٘٣هٞٚرا تٌيط ٚتتٞرٗتقِ تتٟرضبيٗه تتٞرلٔ تتٍرًِٗياظ تتٞراتظ تتلة ر
ا تٌتتيطٟرٗكتتلهمراتظتتي كٞراه٘ ااُٚتتٞراهتتتٟرتؼتتىر راٌتٔتتيربتتاراتتتملآقار
ًِٗٔيرا ٙاي رٗاهتـحٞٚرلٟرس ٚىرات مل،ّٙركلهمراهتٌمل راهل٠رٙقِتٟرضبيٗهتٞر
اهتحمل رًّرسوةٞرا سملٝرهٚظقملربيه مل ٞٙرٗاهِـ رٗرا ستقةيرٗاارٙغي راتملآ ر
لٟراهتحمل رلٚتقؼبرٗٙتحتا٠راهشتوةٞراهقيٌ٢ت،ٞرٗطوتٟراهِقت ٚرًتّرذهتمرظبتاٖر
ٙتٌشمرب ق راهقٍٚرٗاتاىرا تٌيطٞٚرٗا دبيٓي رعب٘راشبترٗاهقٌىراهؼتيحر
ٗا تتارٙمل ت ت رذه تتمر رالتق تتي ٖرهوتق تتاٙملرا ترٌ تتيطٟرٗط تتاَرا ط تتماوربٔ٘ٙت تتٕ4رر
ِٓااٗ74110،٠ر..5ر -ر ).21ر
ٗٓللارلوْرًقةٍرسو٘نراتملآقٞرًيرٓ٘ر رُتٚجتٞرهومل تٞراهظتاٙاٝرلتٟر ٔتي ر
ا ستتتقةيرٗاتشتتيٗاٝربيه تتيهغار و تتي ر ُٔتتٍراتتاراستتتةيط٘اربوتت٘ رًملحوتتٞراهمل ٘هتتٞر
اهليًوتتٞر ر ٗرا ُ٘وتتٞراهليًوتت،)ٞر ْرا دبتتيٖراهتتل٠رٙه تتلٖرًاتتىرٓتتلاراهشتتو٘نرٙقتٌتتار
طوتتٟراتقِتتٟراهتتل٠رُش ت ٕراه تتمل ر راهلوٌتتٞر اطتتا،رلتتوذاركيُتتدركوٌتتٞر اطتتارتقِتتٟر
بيهِش ت ٞر هٚتتٕر ْرٙلتتْ٘رحتتملابرًتتّرىل ٚت راهقٚتت٘ ،رلتتوْراهة تتىرستتٚحي برًتتّر تتىر
اهتحتتمل رًتتّركتتىرًتتيرٙةِتتٕراٚتت٘ ابرٗفِ٘طتتي ،رٗوتتلارٙؼت كرًتتّراهظتتي ٢ر ْرِٙتظتتملر
ًاىرٓلاراهشو٘نرباراتملآقا4ر ر همل،ر74112ر)4.2- 4..ر ر
ٗ٘ٙؿكراهؼقٚا74116 ٠ر)0.2ر ْراهةيهبرلٟرًملحوٞراتملآقٞرٙتقوٍراتظي كٞر
اه٘ ااُٚتتٞرٗاهتشتتيًكرٗاهقاٙتتارًتتّراهؼ ت ي راتتقوقتتٞربيهؼتتاقرٗا ًيُتتٞرٗاهقتتاير
440
دزاسات عسبية يف الرتبية وعلم الهفس )(ASEP
ٗاهتقيْٗرٗاه٘ ١رٗاتملُٗ،ٞرٗطوٟراتقوٍرًقمللٞر ؼي٢ؽرٓتلٖراتملحوتٞربؼت٘ ٝر ٚتاٝر
ُٔيرمتلِٕرًّراهتقيًىرً رعةبٕ 4ر
ٗهلارطوتٟراتقوتٍرؿتملٗ ٝرًملاطتيٝرتٔ٣ٚتٞرازبت٘راهؼتيحرطقوٚتيرٗاُ قيهٚتيرهوةيهتبر
ا تتىر مللتتٞراهؼ ت ر،رٙلتتْ٘رًِيس ت يرهقتتا ا راتتتملآقا،رٗٙتت٘لملروتتٍرلتتملؾراهتتتقوٍر
اهت تتلاتٟر،رٗطوٚت تتٕر ْر و ت ت رًِي ت تيبرتملب٘ٙيايٌ٢ت تتيرطوت تتٟر ست تتيضراسبملٙت تتٞرٗاهت تتت لتر
ا س ت ت ت ت تتتقة رٗا طتٌ ت ت ت ت تتي رطو ت ت ت ت تتٟراه ت ت ت ت تتِ صرٗ طت ت ت ت تت يلراسبي ت ت ت ت تتي رٗاتر ٚت ت ت ت تت٘ير
ٗاهاٗال 4سو74114،ٍٚر )220ر
ٓلٖراهتغتا راهتٟرتؼيحبرًملحوتٞراتملآقتٞرٙت قٔتير ٙـتيرتغتتا رلتٟرحي تي ر
اتملآقارٗ لّرت٘ؿٚكرتومراسبي ي رطوٟراهِح٘راهتي 7ر
اسبي تتي راه شتت٘ٚه٘ 7ٞٚرٗٓتتٟرا حتٚي تتي راهـتتملٗ ٞٙرهوجشتتٍرًاتتىراتهكتتىر
ٗاتظملب 4ر
اسبي تتٞر را ً تتّ7رٗتتـ تتٌّراسبي تتٞر را ً تتّرازبش تتٌٟرٗاهظ تتق٘ رب تتي ًّر
اهاا وٟرٗردبِبراشبةملررر ر
ٗ ا فرٗا سم ي١رٗاهملاحٞرٗاتشيطاٝرلٟرحىراتظلة راهظخؼ 4ٞٚر
اسبي تتٞر راسبتتب7رٗتتـتتٌّراسبي تتٞر راسبتتبرٗاحمل تتٞرٗاهتق تتىرا تٌتتيطٟر
ٗا ػااي١ر ر
ٗ ا ُتٌي١ر رازبٌيطي 4ر
اسبي ٞر راهتقاٙمل7ر ٙليراه مل ركىرًيرهإٙرًتّرًٔتي ا رٗ ٔتارحتتٟرٙقتا ٖر
ات تتملْٗ،رٗتتـ تتٌّراهظ تتق٘ ربيهقااه تتٞرل تتٟراتقيًو تتٞرٗا ط تتماورً تتّرات تتملّٙر
ٗاهِجينيرا تٌيط 4ٟر
اسبي ٞر راتقمللتٞر7رٗتتـتٌّرر اهمل تٞرلتٟراه ٔتٍرٗا ستتزا ٝرًتّراهقوتٍرٗاتقتيْر
اتقوً٘ي 4ر رعٕ،ر70663ر- 42ر ).1ر
ٗٙتتمل٠ر ٗاعش تتْ٘رٗه ِٚتتا مل،ّٙر74112ر)322- 322ر ْرحي تٞرراتملآتت رهإلُتٌ تتي١ر
تى ٠ر را ت يعٕرجبٌيطٞرا املاْ،رٟٗٓرطلصراسبي ٞر را ظبي اهتٟرتالقٕر ر
ُظيعي رذبشّرًّراهل يٝ١رلٟرحىراتظتلة ،ركٌتيرتظتٌىرحي يتتٕ،را ت٘يراهتلا ر
ٗ ايًٞرطةاي را تٌيطٞٚرًملؿٞٚرً راهزًة 4١ر
أيداف املسحلة الجانوية :
ِٙؽرايُْ٘ر )0.6رهشِٞر0650رٗتقاٙةتٕربيهقيُْ٘ر )022رهشِٞر )4114رطوٟر ْر
اتملحوٞراهايُ٘ٞٙرتٔاور ر 7ر
اطاا راهةةبرهوحٚيٖر ِ ير ر ِبرً ر طاا ٍٓرهوتقوٍٚراهقي رٗازبيًق4ٟ
اتظي كٞرلٟراسبٚيٖراهقيً4ٞ
اهتهكٚارطوٟرتملسٚيراهقٍٚراهاِٞٚٙرٗاهشو٘كٞٚرٗاهقً٘4ٞٚ
441
دزاسات عسبية يف الرتبية وعلم الهفس )(ASEP
ٗتتتمل٠راه يحاتتٞر ْرً تتي ٝرات٘اعِتتٞرٗحق تت٘قرا ُش تريْر لتتّرً تتّر ةوتتيرذبقٚتت ر
او تتاوراهايه تتثرهوتقو تتٍٚراها تتيُ٘٠راشب تتيؾربمس تتٚيراهق تتٍٚراها ِٚٙتتٞرٗاهش تتو٘كٞٚر
ٗاهقً٘،ٞٚرطهُٔيرطهْرًقةٍرات٘ا راهتٟرتتشٍربيهؼ غٞرا تٌيطٚتٞر،ركٌتيرتشتٍٔر
لٟر طاا راهةةبرهوٌظي كٞرلٟراسبٚيٖر،ربتقؤٌٍٚرحق٘أٍرٗٗا يتٍٔر 4ر
أيداف تدزيس مادة املواطهة وحكوم اإلنساى لطلب الصف الجانى الجانوى:.
حتتا رٗ ا ٝراهمبٚتتٞرٗاهتقوتتٍٚر ٓتتااليبرتتتي ٝرات٘اعِتتٞرٗحقتت٘قرا ُشتتيْرهوؼ ت ر
اهايُٛراهايُٜ٘رطوٟراهِح٘راهتيه 7ٛر
تزٗ ٙتتاراهة تتةبربت ت ق رات تتيٍٓٚرٗاتؼ تتةوحي راويً تتٞراهت ت رتقٌت ت را ُتٌ تتي١ر
ٗاه٘ ١رهو٘عّ 4ر
اهتقملورطوٟرًٔي ا رات٘اعِٞرهوٌظي كٞر راسبٚيٝراشبيػٞرٗاهقيً 4ٞر
اهتهكٚتتارطوتتٟر ٗ راهاٗهتتٞرٗاتا ستتٞرٗا ستتملٝرٗٗستتي٢ىرا طتتةَر رتتتاطٍٚراتتٍٚر
ات٘اعِ 4ٞر
اهتهكٚتتارطوتتٟر ٗ راهاٗهتتٞرٗاتا ستتٞرٗا ستتملٝرٗاهتقتتملورطوتتٟرٗا تتي رٗحقتت٘قر
ات٘اعّ4ر ر
اسبملؾرطوٟرته ٞٙراه٘ا ي رطوٟر كٌىرٗ ٕر رًقيبىراهتٌت ربيسبق٘قر 4ر
اهتهكٚارطوٟراٍٚراهتشيًكرٗاهتقيْٗرٗا ي١رٗا ٘يرات مل 4ر
اهتهكٚارطوٟرتٌِٞٚراه٘طٛراهشٚيسٛرٗاتظي كٞر راسبٚيٝراهشٚيسٞٚرٗاتاُ 4ٞٚر
اهتقملورطوٟرًىسشي راهاٗهٞرٗطةايتٔير ىسشي راةتٌ راتاُ 4ٛر
بملا ر ٌٓٞٚرٗ ٘ رًىسشي راةتٌ راتاُٛرٗ ٗ ٓير رتٌِٞٚراةتٌ 4ر
اهتهكٚتتارطوتتٟر ٌٓٚتتٞراهقٌتتىراهتةتت٘طٛرك٘ا تتبرٗعتتضردبتتيٖربقت راتظتتلة ر
احملو 4ٞٚر
اهتهكٚارطوٟر ٗ راتمل ٝرر راتظي كٞراهشٚيسٞٚرٗاةتٌق4ٞٚ
ٗبيهِةملر رٓلٖرا ٓااورٙتـكر ْرًتي ٝرات٘اعِتٞرٗحقت٘قرا ُشتيْرتشتقٟر ر
تقمل ٙت راهةتتةبرب ت ق رازب٘اُتتبرا تٌيطٚتتٞرٗاهشٚيستتٞٚرهوٌ٘اعِتت،ٞرٗ رتملكتتزر
طوتتٟرازب٘اُتتبرا اتؼتتي ٞٙرهوٌ٘اعِتت،ٞركٌتتير ُٔتتيرلتتٟراه قتتاراهشٚيستتٟرهوٌ٘اعِتتٞر
تملكزرطوٟراٍٚرًقِٞٚرٗتٌٔىراٍٚر مل،٠رٗكلهمراه قارا تٌيط 4ٟر
ٗلتتٟرؿتت٘١رًتتيرست رتقتتمنيراها استتٞر ؿتتيلٞرات٘ؿتت٘طي راهتيهٚتتٞر رً٘ؿتت٘طي ر
كتيبرات٘اعِٞرٗحق٘قرا ُشيْرهٚتٌلّرًّر ةهٕراتقوٍرًتّرتٌِٚتٞراتٍٚرات٘اعِتٞر
اتِيس ٞرهةةبراتملحوٞراهايُ٘ 4ٞٙر
موضوعات الهتاب املكرتحة :
تتا راهةيه تتبرً تتّر ةه تتٕر ٓ تتٍراهق تتي ا ر اةتٌتت راتؼ تتمل٠ر رتق تتيٙعرٗح تت٘ا )7ر
ٗاهتقيهٚتارلتٟراةتٌت راتؼتمل٠ر رًاتىرطتي ا راةتٌت رلتٟراتِيست ي راتختو تت،ٞر
طي ا راهزٗا ،ر ابراهتقيًى)ركٌيرٙتقمل رات٘ؿ٘لر رً٘ؿ٘لر ٌٓٚتٞراحتماَرر
ا ٙتتيْرٗحمل ٙتتٞرفي س تتٞراهظ تتقي٢ملراها ِٚٙتتٞراتِؼ تت٘ؾرطو ٔٚتتيرٗلقت تيبرهواس تتت٘ ر
442
دزاسات عسبية يف الرتبية وعلم الهفس )(ASEP
اتؼ تتمل٠رٗك تتلهمرط تتمل رً تت٘ا راهاس تتت٘ راتِةٌ تتٞرو تتي،ركٌ تتير ل تتّرتـ تتٌار
ات٘ؿتت٘لربقتت راتٙتتي راهقمليُ ٚتتٞرٗا حي ٙتتثراهظ تتملٞ ٙراهؼتتحٚحٞرٗاهِؼ تت٘ؾر
اتقاستتٞراهتتتٟرتىكتتارطوتتٟراحتتماَرا ٙتتيْررٗاهتقتتيٙعراهشتتوٌٟرٗاهشتتو٘كٚي ر
ا جييب ٚتتٞرهوٌ تت٘اعِارل تتٟرا ً تتي ر،رٗٙق تتمل رً تتّر ةهت تٕرر ُظ تتةٞرت تتاط٘ر ر
اه تتت لتركق تتمل رً٘ااتت رٗمن تتيذ رتظ تتلة رٗااق ٚتتٞرتتق تتمل رهقـ تتٞٚراح تتماَر
ا ٙيْ،رٗطوٟراتقوٍرًتّر ةوتيراهمكٚتزرطو٠قتٍٚراهتشتيًكر،را ُتٌتي،١رتق تىر
ات مل،راهقاير،راتشيٗاٖ4
احمليلةتتٞرطوتتٟراهتت٘عّ ر ٗضرٗمنتتيذ رطملبٚتتٞرٗ ستتةًر7)ٞٚرٙقتتمل رًتتّر تتةيرر
ات٘ؿ تت٘لر ٗضرط تتّراهظخؼ تتٚي رٗاهٌِ تتيذ راهقملب ٚتتٞرٗا س تتةًٞٚراهت تتٟرؿ تتحدر
حبٚيتٔيرلٟرست ٚىراهت٘عّرًاتىرػتحيبٞراهملست٘يرر رطٌتملربتّراشبةتيبر ؿتٟرا ر
طِٕ)ر،ر بةييرحملبر كت٘بملر رسقاراهاّٙراهظيذ ،رستتٕرًٗ٘اا رًّرحٚيتٕ)،ر
راتو تتمرط تتارا رب تتّرط تتاراهقز ٙتتز)رًٗ٘اا تتٕراه رة٘ه ٚتتٞرًتت رًؼ تتملر،ر ً٘اات ت ر
بة٘هٚتت)ٞرهـ ت يطرٗ ِ٘ راهقتت٘ا راتشتتوحٞربشتتِٚي١رلتتٟراهقـتتي١رطوتتٟرا ٓتتيب،ر
ٙتتزٗ ر ةو تتيراهةيه تتبرب تتهٗ اقرطٌ تتىرتتـ تتٌّر ٙتتٕرٗاُة يطت تتٕرط تتّراهٌِ تتيذ ر
اتقملٗؿتتٞربيت٘ؿتت٘ل،ركٌتتيرٙتقتتملورًتتّر ةوتتيراهةيهتتبرطوتتٟراٌٚتتٞراهتتاليلرطتتّر
اهتت٘عّ،رٗتتتاطٍٚرا حش تيرضربي ُتشتتيبر هٚتتٕرٗطتتاَر ٚيُتتٞراهتت٘عّر،اهقتتايرلتتٟر
ػاا را حليَ،رًشيطاٝراه قملا١رٗاحملتي ا،راه٘حاٝراه٘عِٞٚر4
تـ تتٌارً٘ؿ تت٘لرحق تت٘قرا ُش تتيْر،ر ٗضرط تتّراسبق تت٘قراهشٚيس تتٞٚرٗ ٌٓٚتٔت تيرر
ٗيهٚتتي رفي ستتتٔير،رٗكتتلهمرط تتّراه٘ا تتي راهشٚيستتٞٚرٗؿتتملٗ تٔي،رٗ ضرط تتّر
اهة تت١ٟراهشٚيستتٟر،رًقِتتٟراهوجتت٘١راهشٚيستتٟر،راهق٘اطتتاراتِةٌ تٞررهتتٕ،رًٚاتتيقر
ا ً تتٍراتتح تتاٝرسبق تت٘قرا ُش تتيْراشب تتيؾربٔ تتلارات٘ؿ تت٘لر،رمن تتيذ رً تتّربقت ت ر
اهة تت٣اراهشٚيستتارتؼتتمل،رٗذهتتمرًتتّر تتةيرطتتمل ر ُظتتةٞرت٘ؿتتكرذهتتمر،رر
حبٚثرٙتقملوراهةيهبرطوٟراسبق٘قراهتٟرجيبر ْرٙتٌت ربٔي،رٗ ْربواٖر رتةمل ر
بِيؤٓتتيرٗ منتتيرت تتتكرٙتتأٙيرتتتّرٙتتهتٟر هٔٚتتيرًوتزً تيبربق٘أُِٚترير،رٗ لتتّرتـتتٌار
ضرطتتّرحقتت٘قرذٗ٠را حتٚي تتي راشبيػتتٞر،رٙتقتتملور ةهتتٕرطوتتٟرً ٔتتَ٘رذٗ٠ر
ا حتٚي ي رحقت٘أٍٔرٗٗا تبراهاٗهتٞرعبتٍ٘ٓرٗ لتّروتلارات٘ؿت٘لر ْرٙملستير
اٍٚرح راهوج٘١راهشٚيس،ٟرا ٓتٌيَربقـيٙيرذٗ٠را حتٚي ي ر،رٗطاَراهتٌٚٚز،ر
ٗكلهمرطتاَر ٚيُتٞراهت٘عّ،راحتماَرتظتملٙقي راهاٗهترٕ،راحتماَراهِةتيَرٗطتاَر
اُتٔيكٕر4
تـ تتٌارً٘ؿ تت٘لر ات تتمل ٝراتؼ تتمل)ٞٙر ست تيبرط تتّرته ٙتتٞراشباً تتٞراهقيً تتٞرهوٌ تتمل ٝر
ٗ ٌٓٚتٔتتيرٗ ملا١اتٔيًٗتتا٠را ستتت ي ٝرًِٔتتيرٗ ًتتيكّرته ٙتٔتتي،رٙتقتتملور ةوتتير
اهةيهتتبرطو تتٟرات٘ؿ تت٘لربؼتت٘ ٝرٗاؿ تتح،ٞربظ تتلىرٙقٌ ت رلي ٢تتاٝراشباً تتٞراهقيً تتٞر
ٗ،لتتّرهوٌقوتتٍرتزٗٙتتاراهةتتةبربت ق را ٗ اقرتتـتتٌّرًتتيرلٌٔتتٕرطتتّرات٘ؿتت٘لر
ًٗتتيرفرٌٔ ٙتتٕراهةيهتتبرحتت٘يرات٘ؿتت٘ل،رٗ لتتّرًتتّر تتةير ُظتتةٞرٓتتلراهتتا ضر
تقزٙزراٌٞٚرته ٞٙراشباًٞراهقيً،ٞا ُتٌي،١راه٘ ،١راحماَراهاست٘ رٗاهقيُْ٘ر4
443
دزاسات عسبية يف الرتبية وعلم الهفس )(ASEP
تـتتٌارً٘ؿتت٘لر راه شتتي رٗكٚ ٚتتٞرً٘ا ٔتتتٕ)7رٙتقتتمل رٓتتلارات٘ؿتت٘لرت ٔتتَ٘ر
اه شي رٗ ُ٘اطٕ،را٘اُارضبي بٞراه شتي ،ر تملا١ا راهاٗهتٕرلتٟرً٘ا ٔتٞراه شتي ،ر
ٗ راه تتمل رٗاةتٌ ت رلتتٟراهقـتتي١رطوتتٟراه شتتي ،رٗ لتتّرًتتّر تتةير ُظتتةٞرٓتتلار
ات٘ؿتت٘لرتٌِٚتتٞراتتٍٚرا طتتتزا ربيو٘ٙتت،ٞراهقتتاير،راتشتتيٗاٖ،رطتتاَر ٚيُتتٞراهتت٘عّ،ر
احماَراهاست٘ رٗاهقيُْ٘4
تـ تتٌارً٘ؿ تت٘لرط تتّر راهقٌ تتىراه ٚتتاٗ٠رٗاتِٔ تت7)ٟرٗٙقتتملر رً تتّر تتةيراهقٌ تتىر
ٗ ٌٓٚتتتٕرهوٌجتٌت رٗتقاًتتٕرٗاهقٌتتىراهٚتتاٗ٠رٗاسبمللتتٟر،رٗٙملكتتزرطوتتٟر ٌٓٚتتتٕر
ٗاحماَر ػحيبراتّٔرٗاسبملو،رمنيذ رهتاٗيرًتقاًتٕرااتؼتي ٙيراطتٌتا رطوتٟر
اهقٌتتىراهٚتتاٗ٠رٗاسبمللتتٟرًاتتىراهؼتتا،رٗ لتتّرًتتّر تتةيرطتتمل ر ُظتتةٞرٓتتلار
ات٘ؿ٘لراهمكٚزرطوٟراٍٚراحماَراهقٌى،رتملطٚارا ستتٔرةن،رٗاحمليلةتٞرطوتٟر
اتٌتولي راهقيًٞرٗاشبيػ4ٞ
اسرتاتيذيات و طسم التدزيس املهاسبة لتدزيس املوضوعات:
ِٙغ تتٟراس تتتخااَرع تتملقرٗاس تتماتٚجٚي رتقتٌ تتارٗتملك تتزربؼ تت٘ ٝركت ت تٖرطو تتٟر
اهةيهتتبرًاتتىراستتماتٚجٚي راهتتتقوٍراهِظتتررٗاهتشتتيؤيراهتتلاتٟرٗاهقؼ ت راهتتلِٟٓر،ر
ا ستتت ي ٝرًتتّرُةملٙتتٞراهتتلكي١ا راتترقتتا ٝرٗت٘ ٚت را ُتت٘الراتختو تتٞرهوتتلكي١ا ر
وِ تتي١رت تتا ٙصرات٘ؿ تت٘طي ،ررٗٓ تتلار تتيرٙش تتيطارل تتٟرتٌِ ٚتتٞراهق تتٍٚره تتا٠راهة تتةب،ر
كلهمر سيهٚبراهتقوٍراتشتِار راهاًي رلتٟركٚ ٚتٞرت٘ ٚت راهِؼت ٟرا تّر
ٗا ٙشملرهوٌيرٗ،اسماتٚجٞٚرا قي راهت لتراهشتدرٗكتلهمراستماتٚجٞٚر،KWLر
ٗك تتىراهة تتملقرات تتلك٘ رٝر رٙقِ تتٟرا س تتتغِي١رط تتّراس تتماتٚجٞٚراسب تت٘ا رٗاتِياظ تتٞر
ٗا ستقؼي١رلٟرتا ٙصرً٘ؿ٘طي رات٘اعِٞرٗحق٘قرا ُشيْ 4ر
تههولوديا التعليم احلديجة ووسائل التعليم:
ِٙغٟرا ستقيُٞربتلِ٘ه٘ ٚير اٙاٝرلٟرتا ٙصرً٘ؿ٘طي راهلتتيبرٗت٘ ٔ ٚتير
بؼ٘ ٝر ٚاٝركقمل رلٚآ٘ٙي رطتّرطٌوٚتي ربة٘هٚتٞرزبِتر٘ راهقت٘ا راتشتوح،ٞر ٗر
ط تتمل رمن تتيذ ر ا ٢تتاٝرًؼ تتملٞٙرر اس تتةًٞٚرًٗش تتٚح)ٞٚركيُ تتدرمن٘ذ تتيرل تتٟرت٘ح ٚتتار
اةتٌ تت ر،ر ٗكت تتلهمرت٘ ٚت ت رتقِٚت تتي راهِؼت تت٘ؾراه ي٢قت تتٞرط ت ت را ُمُت تتدرلت تتٟر
اسبؼتت٘يرطوتتٟراتقوً٘تتي ر،راستتتخااَرات٘اات راهتقوٌٚٚتتٞرًاتتىر Wiki Spacesرلتتٟر
طاا رًظملٗطي رحباٞٚرهوةةبر،رٗ لّرات٘ا رًتّرراهت يطتىرٗاهِقتيضربتاراهقتيٍ٢ر
بيهتا ٙصرٗاهةةب،ر ٙـير طاا رًِتا٠رتقوٌٟٚرهوةةبرٗاتقوٌارهوت٘اػىرلٌٚير
ب ٚتتٍِٔرٗك تتلهمراس تتتخااَر تتاًي راحملي و تتٞرTalkرب تتاراتقو تتٍرٗاهة تتةبر ٗرب تتار
اهة ت تتةبرٗبقـ ت تتٍٔراهت ت ت ق ،رٗك ت تتلهمرت ق ٚت تتىراهشت ت ت ٘ ٝراهلك ٚت تتٞر Smart
Boardات٘ ٘ ٝرلٟراتتاا ضر،ركتىرذهتمربير ؿتيلٞر راستتخااَراهت اً راتتيحتٞر
بيسبيس تتبرات رًا تتىرط تتملٗ راه ٘ ب٘ ِٙتتدرPower Pointرك تتىرٓ تتلٖرا س تتيهٚبر
اهتلِ٘ه٘ ٞٚرذب زراهةةبرطوٟراهتقوٍرٗتاترآتٌئًٍرهقٌوٞٚراهتا ٙصر ٗ،لّر
ْرٙشتتيٍٓرذهتتمرلتتٟرضبيٗهتتٞراهةيهتتبراه حتتثرطتتّراتقوً٘تتي ربِ شتتٕرٗاكتظتتيور
سيهٚبر اٙاٝرلٟرحىراتظلة 4ر
444
دزاسات عسبية يف الرتبية وعلم الهفس )(ASEP
األنشطة والتهليفات املكرتحة:
لّرتٌِٞٚراٍٚرات٘اعِٞرًّر ةيرتلو ٚتي رٗ ُظتةٞرٙقتَ٘ربٔتيراهةيهتبر ا تىر
اه ؼىرٗ ي ٕرفاوٞرل 7ٟر
كتيب تتٞرًق تتي رط تتّر ٌٓ ٚتتٞرات٘اعِ تت،ٞر ط تتاا رًظ تتملٗطي رحبا ٚتتٞرح تت٘يرا تتي١ر
ٗاهتقيْٗرٗاهتشيًكربيةتٌ راتؼمل4٠
طاا رًوخؼيتقّربقت رات٘ؿت٘طي راشبيرػتٞربتيةتٌ راحملوت،ٟرركتيبتٞرحبتثر
حت٘يراتىسشتتي راتاُٚتٞربتتيةتٌ راتؼتمل٠رٗ ٗ ٓتتيرًاتىرىلقٚتتٞر ستيه،ٞرًىسشتتٞر
اه ت تتاكت٘ رًؼت ت تتة ٟرضبٌ ت تت٘ ،رًىسشت ت تتٞرًؼ ت تتملراشبت ت تتت،رًىسش ت تتٞرصبت ت تتا٠ر
ٙقق٘ب٘ تٓيرًّراتىسشي راهتٟرت٘ اربيةتٌ رطوٟرًشت٘٠راتا٠رٗاهقمل4٠
طقاراهِاٗا راهقوٌٞٚرح٘يرات٘اعِٞرٗ بقي ٓيرٗ تيحٞراه ملػٞرهوح٘ا رٗاتِياظٞر
اتظي كٞرلٟرا ُظةٞراهتة٘طٞٚرًاىرتقاٍٙراشباًي رهوٌ٘اعِار،را طمانر
لٟرازبٌقٚي راشبتٞٙ
أساليب التكويم :
لٚجتبرا ٓتٌتيَربهستيهٚبراهتقتت٘،ٍٙرلقتار حةتدراه يحاتتٞرطتاَرآتٌتيَربقت ر
اتا ستتاربهستتيهٚبراهتقتتٍ٘ٙرطوتتٟراطت تتي ر ْراتتتي ٝر رتـتتيورر رصبٌتت٘لراهةيهتتب،ر
ٗهت تتلارجيت تتبراست تتتخااَر ُت تت٘الراهتقت تتٍ٘ٙراتختو ت تتٞرست تت٘ا١راه ِت تتيٟ٢ر ٗراشبتت تتيًٟر ٗر
اهتظخٚؼ تت،ٟرلٚج تتبرطو تتٟراتقو تتٍرتق ٚتتٍٚراهة تتةبر وِ تتي١رت تتا ٙصر ٗضراه٘ح تتاا ر
ٗكتتلهمر طتتاا را ت تتي ا ربقتتاركتتىرٗحتتاٝرًتتّراه٘حتتاا رٗطتتاَرا اتؼتتي رطوتتٟر
ا منت تتيطراتقيهٚت تتٞربت تتىرجيت تتبرتِ٘ ٙت ت ر ست تتيهٚبراهتقت تتٍ٘ٙررًت تتيبارا ست تت٣وٞراتقيهٚت تتٞر
ٗات٘ؿ تت٘ط ٗ،ٞٚرٙقتؼ تتملرا ً تتملرطو تتٟراس تتتخااَرا ت تتي ا رتملك تتزرطو تتٟرازبيُ تتبر
اتقملل تتٟرلق تتر،رب تتىرٙل تتْ٘رطٌو ٚتتٞرًش تتتٌملٝرٗط تتيًوٞرهوج٘اُ تتبراتقملل ٚتتٞرٗاترٔي ٙتتٞر
ٗاه٘ ااُٚتتٞربيستتتخااَرا ت تتي ا رًٗقتتيٚٙصررٗبةياتتي رًةحةتتٞرتتِتتيٗيرازب٘اُتتبر
اهاةو4ٞ
توصيات الدزاسة:
لٟرؿ٘١رُتي ٢راها اسٞرًٗيرت٘ػودر هٕٚرت٘ػٟراه يحاٞر يرٙو 7ٟر
تزٗ ٙتتارً تتِٔ رات٘اعِ تتٞربي ُظ تتةٞرٗاهت تتا ٙي راهت تتٟرتش تتيطارطو تتٟرتٌِ ٚتتٞرا تتٍٚر
ات٘اعِٞرها٠راهةةب4
ٌٞٚٓ ر وملا١رًِٔ رات٘اعِٞرٗحق٘قرا ُشيْرهوؼ راهاتيُٟراهاتيُ٘٠ربيتزٙتارًتّر
اٍٚرات٘اعِٞراتِيس ٞرهةيهبراتملحوٞراهايُ٘ٞٙرلٟرؿت٘١رًتيركظت درطِتٕرُتتي ٢ر
ذبوٚىراحملت٘4٠
ؿ تتملٗ ٝر تتييرً تتِٔ رهوٌ٘اعِ تتٞربيتملحو تتٞرا بتاا ٚ٢تتٞرٗا طاا ٙتتٞرٗازبيًق ٚتت،ٞر
ٗتلْ٘رً٘ؿ٘طيتٕرًِيس ٞرهة ٚقٞراتملحوٞرٗتتـٌّرمنيذ رٗستو٘كٚي رتشتيطار
طوٟرتٌِٞٚراٌٞٚرات٘اعِٞرها٠راهةةب4
ؿملٗ ٝرتا ٙبرًقوٌٟرات٘ا راه وش ٞٚرٗتزٗٙآٍربيتملا راهتٟرتشتيطآٍرطوتٟر
تا ٙصراحملت٘٠راسبي ربؼ٘ ٝرتشيطارطوٟرتٌِٞٚراٍٚرات٘اعِ4ٞ
445
دزاسات عسبية يف الرتبية وعلم الهفس )(ASEP
تغتتٚتر ستتيهٚبرتقتتٍ٘ٙراتتتِٔ راهتتتٟرتقتٌتتارطوتتٟرا ت تتي ا رلق ترر،رٗاستتتخااَر
ستتيهٚبر تتمل٠ر لتتّرًتتّر تتةيراهتقتتملورطوتتٟراتتٍٚرات٘اعِتتٞراهتتتٟر رتٌِٚتٔتتير
ها٠راهةةب4
اهتهكٚت تتارطوت تتٟرتـت تتٌارً ت تتيٍٓٚرات٘اعِت تتٞرب ت تيتقمل ا راها است تتٞٚركيهتت تتي ٙير
ٗازب ملالٚيرٗطوٍرا تٌيلرٗاه وش 4ٞ
مكرتحات الدزاسة:
لٟرؿ٘١ر ملا١ا رُٗتي ٢راه حثرت٘ػٟراه يحاٞربو ملا١راه ح٘دراهتيه 7ٞٚر
تقٍ٘ٙرًِيٓ رات٘ا راه وش ٞٚربيتملحوٞراهايُ٘ٞٙرلٟرؿ٘١راٍٚرات٘اعِ4ٞ
ٗ حاٝرًقمحٞرهتٌِٞٚراٍٚرات٘اعِٞرهةةبراهؼ راهشي ضرا بتاا4ٟ٢
ليطوٚتتٞربملُتتيً رًقتتمنيرهتٌِٚتتٞرًٔتتي ا رات٘اعِتتٞراهملاٌٚتتٞرهتتا٠رعتتةبراتملحوتتٞر
اهايُ٘4ٞٙ
وملراستخااَراهملحة راتقمللٞٚرط را ُمُدرلٟرتتا ٙصراه وشت ٞرطوتٟرتٌِٚتٞر
اٍٚرات٘اعِٞرها٠رعةبراهؼ را ٗيراهايُ٘4٠ر
وتتملراستتتخااَراستتماتٚجٚي رًتتيرٗ ا١راتقمللتتٞرلتتٟرتتتا ٙصرًتتي ٝرراه وش ت ٞرطوتتٟر
تٌِٞٚراٍٚرا ُتٌي١رٗاه٘ ١رها٠رعةبراهؼ را ٗيراهايُ٘4٠
ليطو ٚت تتٞراس ت تتتخااَراه ت تتتقوٍرات ت تتاً رل ت تتٟرتٌِ ٚت تتٞرا ت تتٍٚرات٘اعِ ت تتٞرا تٌيط ٚت تتٞر
ٗا اتؼي ٞٙرها٠رعةبراتملحوٞراهايُ٘ٞٙ
املسادع :
-ب تت٘راهِ تت٘ ر،رضبٌ تتارط تتاراهت تت٘ابر ر4)4115راهتِظ تتٞ٣را تٌيط ٚتتٞرٗ ٗ ٓ تتيرل تتٟراكش تتيبرا تتٍٚر
ات ٘اعِٞرًٗٔي اتٔي،راتىمتملرا ٗير رتملبٞٚرات٘اعِٞرًِٗيٓ راها اسي را تٌيطٚت ٞر،رازبٌقٚتٞر
اتؼملٞٙرهوا اسي را تٌيط،ٞٚراهقيٓملٝر،ر ا راهـٚيلٞر،ر يًقتٞرطتارمشتص،ر41- 06ر٘ٙهٚت٘،ر
442- 26
٠ر
-ب٘ر ملٙبر،طيٙاٝر 7) 4115رتةت٘ٙملرًِتيٓ راهتقوتٍٚرهتٌِٚتٞرات٘اعِتٞرلتٟرا ه ٚتٞراهايهاتٞرهتا ر
اهةتتةبربيتملحوتتٞراهايُ٘ٙتت،ٞراتتتىمتملرا ٗيرهوجٌقٚتتٞراتؼتتملٞٙرهوا استتي را تٌيطٚتتٞر رتملبٚتتٞر
ات٘اعِٞرًِٗيٓ راها اسي را تٌيط، ٞٚرازبٌقٞٚراتؼملٞٙرهوا اسي را تٌيط،ٞٚراهقيٓملٝر،ر
ا راهـٚيلٞر،ر يًقٞرطارمشصر- 06ر41ر٘ٙه٘ٚر،ر- 0.ر4.4
-ي هملر ،ه ملٙتار ر7)4112رًقِتٟراسبٚتي،ٝرتر ملىلت7ٞرطتي يرظبٚتبربظتمل4٠راهقتيٓمل7ٝراةوتصرا طوتٟر
هواقيل4ٞ
-اجتيطٚىر،ر ًتيير دتارحوٌتٟر ر4) 4116ررتةت٘ٙملرًتِٔ راهمبٚتٞراه٘عِٚتٞرهتا٠رعتةبراتملحوتٞر
اهايُ٘ٙت تتٞرًت تتّر ت تتةيرات تتٍٚرات٘اعِت تتٞرٗاهت تت٘طٟربٔت تتير،رصبوت تتٞرازبٌقٚت تتٞراهمب٘ٙت تتٞرهوا است تتي ر
ا تٌيط،ٞٚر ،)42كوٞٚراهمبٞٚر،ر يًقٞرطارمشص،ر4022- 002
-ا جتمل٠ر،ر يهاربّرط ارا ر 4)4104راٍٚرات٘اعِٞرٗطةاتٔيربيهِظيطرا تٌيطٟراتا س ٟر
اسٞرًٚااُٞٚرطوٟرعةبراتملحوٞراهايُ٘ٞٙربظملقراهملٙي )،ر سيهٞرًي شتترًِظ٘ ،ٝركوٞٚر
اها اسي راهقوٚي،ر يًقٞرُي ٙراهقملبٞٚرهوقوَ٘را ًِ4ٞٚ
ٙٗ -تتا ،رط تتاراهتتملا ق ر4)4114ر ٗ راتا ستتٞرلتتٟربِتتي١رات٘اعِتت،ٞرصبوتتٞراتملبتتٟر اةوتتٞرازبزا٢ملٙتتٞر
هومب،)ٞٚراهقا ر،5ر444- 00
446
دزاسات عسبية يف الرتبية وعلم الهفس )(ASEP
ازبٌتتى،رطوتتٟر دتتارٗرىلقتت،ٞروِتتي١ر دتتارٗرضبٌتتار،رٗهٚتتارعتتيٓملرٗرلمل وتتٟر،رضبٌتتارستتٚارٗر -
طو،ٟر سةَرضبٌاراهشٚار ر4)4102رات٘اعِٞرٗحق٘قرا ُشيْر7راهؼت راهاتيُٟراهاتيُ٘4٠رٗ ا ٝر
اهمبٞٚرٗاهتقوٍٚر7راةيلراهلتب4
ازب ٚتتي ،رتغمل ٙتتاربِ تتدرط تتارا رضبٌ تتار ر4)4102رً تتا٠رًش تتيٌٓٞرضبت تت٘٠ركت تتبراها اس تتي ر -
ا تٌيطٚتتٞرٗاه٘عِٚتتٞرهوٌملحوتتٞراتت٘ستتةٞرلتتٟرتٌِٚتتٞراتتٍٚرات٘اعِتت،ٞر ستتيهٞرًي شتتتت،ر تتتر
ًِظ٘ ،ٝركوٞٚراهمب،ٞٚر يًقٞرع،ٞ ٚراهشق٘ 4ٞٙ
اشب٘اهاٝر،رتٚشترضبٌار 4)410.ر ٗ رطـ٘رٓٞ٣ٚراهتا ٙصرلٟرازبيًقي را ُٞٚرلٟرتٌِٚتٞر -
اٍٚرات٘اعِتٞرًتّرٗ ٔتٞرُةتملراهةو ت،ٞرصبوتٞر استي راهقوتَ٘راهمب٘ٙتٞر،راةوتار،21رًوحت ر،.ر
- 0031ر40051
اهاستت٘ا،ٟرصبتتا٠رضبٌتتار ر4)411.رستتٚل٘ه٘ ٞٚراهٌِتت٘7رًتتّراتتتٚة ر راتملآقتت4ٞراهقتتيٓمل7ٝر -
ًلت ٞرا ظبو٘راتؼمل4ٞٙ
اهظت ٘يرٚٓ،تتيَرط تتارا رلٚؼتتىررٗراشبر٘اهتتاٝر،ضبٌتتارضبٌتت٘ ر 4)4102ر ٗ رًتتاٙملا رًٗقوٌتتي ر -
اتملحوتتٞرا سيستتٞٚرلتتٟرتقزٙتتزرً تتيٍٓٚرات٘اعِتتٞرهتتا٠راهةيه تتي رلتتٟرًتتاا ضرااوتتٍٚراهظتتٌيي،ر
اةوٞراهاٗهٞٚراهمب٘ٞٙراتتخؼؼٞر،ر ،).ر ،)2ر- 26ر455
اهؼ تتي٢غ،رب تتيْر تتي ر د تتار ر4)4116راهتهػ تتٚىراهت تتي ٟرت ٔ تتَ٘رات٘اعِ تت،ٞرصبو تتٞر اس تتي ر -
اوٌٚٚت ت ت تت،ٞرًملكت ت ت تتزراها است ت ت تتي را اوٌٚٚت ت ت تت،ٞرات٘ػت ت ت تتى،ر2ر ،)0.ر4.21- .02رًتت ت ت تتينيرطوت ت ت تتٟر
www.iasj.net
اهؼتقٚا،٠رلتت٘ا ربتتّرً ٙتتمردتتي ر ر4)4116را ستيهٚبراهمب٘ٙتتٞراهِ ٘ٙتتٞراتت قتتٞرلتتٟرتقتتاٙىر -
اهشو٘نرٗكٞٚ ٚرت قٚؤيرً رعةبراتملحوٞراهايُ٘ٞٙربِا رتؼ٘ رًقمني ،ر ستيهٞرًي شتتتر
ترًِظ٘ ،ٝركوٞٚراهمب،ٞٚر يًقٞر َراهقمل4٠
اهؼةب،ٟرطوٟرضبٌارضبٌار 4)4102رات٘اعِٞرٗاه٘عّرلٟراهاٗهٞراسباٙاٞراتشتوٌ4ٞبتٗ 7ر -
ا راتقمللٞرهوة يطٞرٗاهِظمل4رًتينيرطوٟرbookwww.saayd.net/
اهغيًا٠ر،رط اراهملدّربّرطوٟر 4)4101راٍٚرات٘اعِٞرها٠رعةبراتملحوٞراهايُ٘ٞٙرٗطةاتٔير -
بي ًّراه لمل4٠راهملٙي 7يًقٞرُي ٙراهقملبٞٚرهوقوَ٘را ًِ4ٞٚ
اه قٟر،رط اراهملٗٗ١ورضبٌارٗر ً يب،ٟرُي ٞٙرلٌٟٔر 7)4116رليطوٚتٞربملُتيً رًقتمنيرهتٌِٚتٞر -
اه٘طٟرباقيلٞرات٘اعِٞرٗحق٘قرا ُشيْرها٠راهةتةبراتقوٌتاربرقشتٍراهتتي ٙيربلوٚتٞراهمبٚتٞر
يًق تتٞرعِة تتي،اتىمتملراهقوٌ تتٟراها تتيُٟر رحق تت٘قرا ُش تتيْرًِٗ تتيٓ راها اس تتي را تٌيط ٚتت، ٞر
اةواراهايهث،رر44- 43ر٘ٙه٘ٚر،ر4040- 50
اهلِ تتا ،٠ركوا تتَ٘رضبٌ تتاراب تتملآٍٚرٗراهق تتي ًٟر،رًزُ تتٞرس تتقار يه تتار ر4)410.را تتٍٚرات٘اعِ تتٞر -
اتتـ تتٌِٞرل تتٟركت تتبراهمب ٚتتٞرا س تتةًٞٚرهوٌملحوت ترٞراهايُ٘ ٙتتٞرل تتٟر ٗه تتٞراهل٘ ٙتتدر ر اس تتٞر
ذبوٚو ٚتت،)ٞرصبو تتٞر يًق تتٞر َراهق تتمل٠رهوقو تتَ٘راهمب٘ ٙتتٞرٗاهِ ش تت،ٞٚراةو تتاراشب تتيًصر،ر ِٙتتيٙمل،ر
- .16ر4.44
اتيهلٟر،طةٞٚربّرحيًاربّر ٙيبر 4) 4116ر ٗ رتتا ٙصرًتي ٝراهمبٚتٞراه٘عِٚتٞرلتٟرتٌِٚتٞراتٍٚر -
ات٘اعِتتٞرهتتا٠رتةًٚتتلراتملحوتتٞرا بتاا 7ٞٚ٢استتٞرًتتّرٗ ٔ ترٞرُةتتملرًقوٌتتٟراهمبٚتتٞراه٘عِٚتتٞر
حيلةٞراهوٚثر،ر سيهٞرًي شتترًِظ٘ ،ٝركوٞٚراهمبٚت،ٞر يًقتٞر َراهقتمل٠ر،رًلتٞراتلملًت،ٞر
اهشق٘ 4ٞٙ
احململٗاٟر،رًي تاربتّرُيػتملر و تيْر ر4)4115ر ٗ راتِتيٓ راها استٞٚرلتٟرذبقٚت ر ٓتااورتملبٚتٞر -
ات٘اعِتت4ٞراتلت تتٞرا هلمُٗٚتت7ٞر ع تتييراشبوتتٚيرهتتلٗ٠را حتٚير تتي راشبيػتت،ٞر405- 0رًتتتينير
طوٟرwww.gulfkids.comm
اتقٌتتمل٠ر،ستت ٚربتتّرُيػتتملرطوتتٟر 4)4102راهمبٚتتٞرًتتّر تتىرات٘اعِتتٞرلتتٟر ٗيرصبوتتصراهتقتتيْٗر -
هاٗيراشبو ٚراهقملب7ٞٚراه٘اا رٗاهتحاٙي ،رصبوٞر ؤ٠راسماتٚجٞٚر،ر٘ٙه٘ٚر،ر430- .5
444
دزاسات عسبية يف الرتبية وعلم الهفس )(ASEP
اهِؼي ر،رػيحربّر ط تاراهقزٙتزرٗراهلتملٍٙر،ر اطتاربتّرحشتاراهق تار ر4)4101راهمبٚتٞراه٘عِٚتٞر -
لٟرًاا ضراتٌولٞراهقملبٞٚراهشق٘ ،ٞٙرصبوٞراهقملاٝ١رٗاتقمللٞر،راهقا ر ،)66رِٙيٙملر426- 0
بتتيحلٍٚر،رتٔتتيُٟربِتتدر دتتاربملكتتي ر ر4)4101ر ٗ ربتتملاً راهت٘طٚتتٞرا ستتةًٞٚربتت٘ ا ٝراهمبٚتتٞر -
ٗاهتقو تتٍٚرل تتٟرتٌِ ٚتتٞرا تتٍٚرات٘اعِ تتٞره تتا٠رعيه تتي راتملحو تتٞراهايُ٘ ٙتت،ٞر س تتيهٞرًي ش تتتتر تتتر
ًِظ٘ ،ٝركوٞٚراهمب،ٞٚر يًقٞر َراهقمل،٠رًلٞراتلملًٞر،راهشق٘ 4ٞٙر
بملكي ،ر ٙي رٗر ب٘رطو،ٟرهٚوٟر )4100رًةيٓملرات٘اعِٞرا تٌيطٚتٞرلتٟراتقتمل ا راها استٞٚرلتٟر -
اهقو تتَ٘را تٌيط ٚتت،ٞرٗ ا تتٞرحب تتثرًقاً تتٞرا رات تتىمتملراهقوٌ تتٟراهملابت ت رر راهمب ٚتتٞرٗاةتٌت ت 7ر
اسبيؿتتملرٗاتشتتتق ى ر ،يًقتتٞر تتملغرا ٓوٚتت،ٞرلوشتتةا،ر.0- 46ر٘ٙهٚتت٘ر،رً445- 0تتتينيرطوتتٟر
www.qou.edu/arabic/researchprogram
متتتيَر،رطتتي ٞٙرط تتاراسبوتتٍٚر ر4)4104رليطوٚتتٞربملُتتيً ر وملا٢تتٟرًقتتمنيرلتتٟرًتتي ٝرطروتتٍرا تٌتتيلر -
هتٌِٚتتٞراهتت٘طٟربيتظتتلة را تٌيطٚتتٞرٗباقيلتتٞرات٘اعِتتٞرهةتتةبراتملحوتتٞراهايُ٘ٙتت،ٞرصبوتتٞر
اسي رطملبٞٚرلٟراهمبٞٚرٗطوٍراهِ ص،ربِٔي،رازبز١ر ،)4راهقا ر ،).1ر4036- 00.
تتمل ص،رٓتتيُٟرػ ت ٠رحِتتير ر4)4114رلقيهٚتتٞرتتتا ٙصرطوتتٍرا تٌتتيلربيستتماتٚجٞٚراهقؼ ت ر -
اهلِٟٓرطوٟرتٌِٞٚرا ٍٚرات٘اعِٞرٗاه٘طٟرب ق راـيٙيراهق٘تٞرها٠رعةبراتملحوتٞراهايُ٘ٙت،ٞر
سيهٞرًي شتت،ر ترًِظ٘ ،ٝركوٞٚراهمب،ٞٚر يًقٞراِيٝراهش٘ٙص4
تتتراهتتا،ّٙرصبتتا٠ر تتتراهتتاّٙركيًتتى ر4)4115ربملُتتيً رًقتتمنيرلتتٟراها استتي را تٌيطٚتتٞر -
هتٌِٚتتٞراهتت٘ ١رعبتت٘راهتت٘عّرهتتا٠رتةًٚتتلراتملحوتتٞرا طاا ٙتت،ٞرات تىمتملرا ٗير رتملبٚتتٞرات٘اعِتتٞر
ًِٗتتيٓ راها استتي را تٌيطٚتت ٞر،رازبٌقٚتتٞراتؼتتملٞٙرهوا استتي را تٌيطٚتت،ٞراهقتتيٓملٝر،ر ا ر
اهـٚيلٞر،ر يًقٞرطارمشص41- 06،ر٘ٙه،٘ٚر- .62ر4241
ٓتت٘،رط تتيورضبٌتتار ر4)4114ر ٗ راهتقوتتٍٚرلتتٟرتملبٚتتٞرات٘اعِتتٞرهقؼتتملراهق٘تتت،ٞرصبوتتٞركوٚتتٞر -
اهمبٞٚر،ر يًقٞربِٔي،ر ،)04ر ،)36ر450- .6
سو،ٍٚرًملٍٙر )4114ر4رطوٍرُ صراهٌِ٘،ربتٗ 7ر ا راهِٔـٞراهقملب4ٞٚ -
ط اراتق ٘ ،رسي راوي ٠رضبٌار 4)4102رليطوٞٚراستتخااَرًتا ىرا ًتيكّراهتي ٚتٞرلتٟر -
تٌِ ٚتتٞر بق تتي رات٘اعِ تتٞرٗا دب تتيٖرعب تت٘رً تتي ٝراها اس تتي را تٌيط ٚتتٞره تتا٠رتةً ٚتتلراتملحو تتٞر
ا طاا ،ٞٙر سيهٞرًي شتت،ر ترًِظ٘ ،ٝركوٞٚراهمب،ٞٚر يًقٞربِٔي4
طوتتٟر،ر بتتملآٍٚرستتقٚارٗاتشتتي ،٠رط تتارا ر دتتارٗراوتتتي ٠ر،رضبٌتتارحشتتّرٗرُيػتتملر،رليعٌتتٞر -
ضبٌتتارٗر تتي ،رط تتارا ر د تتارٗرطوتت٘،٠ر دتتارػتتيحرٗرط ٚتت٘ ،٠رلتتمل رطٌتتملرٗرستتقٚار،ط تتار
اسبٌ ٚتتار د تتار ر4)4112ر ٗ راتا س تتٞرا سيس تتٞٚرل تتٟرتٌِ ٚتتٞرا تتٍٚراتر٘اعِ تتٞره تتا٠راهتةً ٚتتل4ر
طاًْ7ملكزراه ح٘درٗاهتة٘ٙملراهمب٘4٠
طت تتةَ،رػت تتةنيراهت تتاّٙرضبٌت تت٘ ر 4)4111راهقٚت تتيضرٗاهتقت تتٍ٘ٙراهمبت تت٘٠رٗاهِ شت تت7ٟر سيست تتٚيتٕر -
ٗتة ٚقيتٕرٗت٘ ٔيتٕراتقيػمل4ٝراهقيٓمل7ٝر ا راه لملراهقملب4ٟ
طتتةَر،رط تتيضر ا تتبر ر4)4116رليطوٚتتٞربملُتتيً رًقتتمنيرلتتٟرتٌِٚتتٞراتتٍٚرات٘اعِتتٞرهتتا٠راهرةو تتٞر -
اتقوٌ تتاربظ تتق ٞراها اس تتي را تٌيط ٚتتٞربلو ٚتتٞراهمب ٚتت،ٞرات تتىمتملراهقوٌ تتٟراها تتيُ ٟرًا س تتٞر
اتش تتتق ى7راه٘اات ت رٗات تتهً٘ي ،ركو ٚتتٞراهمب ٚتتٞرب ٘ س تتقٚار،ر يًق تتٞراِ تتيٝراهش تت٘ٙص،ر45- 45ر
ًي ض،ر- .36ر4244
طٚا،رِٓي١ر دارضبٌاراهشتٚا ر4) 4115رتةت٘ٙملرًتِٔ را تٌتيلربيتملحوتٞراهايُ٘ٙتٞرلتٟرؿت٘١ر -
بقت ت ر بقت تتي رات٘اعِت تت،ٞراتت تتىمتملرا ٗير رتملب ٚتتٞرات٘اعِت تتٞرًِٗت تتيٓ راها است تتي را تٌيطٚت تت ٞر،ر
ازبٌقٞٚراتؼملٞٙرهوا اسي را تٌيط،ٞٚراهقيٓملٝر،ر ا راهـتٚيلٞر،ر يًقتٞرطتارمشتص،ر- 06
41ر٘ٙه،٘ٚر- 412ر44.6
لتتمل ر،راوتتيَرط تتاراسبٌٚتتار 4)410.ر طتتليهٞٚرات٘اعِتتٞرلتتٟراهتقوتتٍٚربقتتاروتت٘ ٝر42رِٙتتيٙمل،رصبوتتٞر -
اهقوَ٘راهمب٘،ٞٙرطا ر يؾر،رًىمتملراهتقوٍٚرٗاها٘ ٝرلٟرًؼتملر 7ؤ٠رٗسٚيستي رباٙوتٞر،ر- 00
0.رُ٘لٌ ر،ر42- 0ر4
444
دزاسات عسبية يف الرتبية وعلم الهفس )(ASEP
-لمل ر،راويَرط اراسبٌٚار 4) 410.ادبيٓي راهةتةبرعبت٘روقيلتٞرات٘اعِتٞرلتٟرًؼتمل4راهقتيٓمل7ٝر
ًقٔاركي ِٙجٟرها اسي راهظملقرا ٗسر،ر422- 0
-لمل رٓ،تيُٟرط تاراهشتتي ر ر4)4112راه مبٚتٞرٗات٘اعِتٞر استٞرذبوٚوٚت،ٞرصبوتٞرًشتتق ىراهمبٚتٞر
اهقملب،ٞٚر ،)01ر ،).2ر- 6ر4.4
-ل٘ ،٠رسيًكر 4) 4114رات٘اعِ4ٞراهقيٓمل7ٝرًملكزراهقيٓملٝرها اسي رٗحق٘قرا ُشيْ4
ايسٍ،رًؼة ٟرضبٌارط ارا 4)4113راهتقوٍٚرٗات٘اعِ7ٞرٗاا راهمبٞٚراتاُٞٚرلتٟراتا ستٞر -
اتؼمل4ٞٙراهقيٓمل7ٝرًملكزراهقيٓملٝرها اسي رحق٘قرا ُشيْ4
املٗاُٟر ،يهار 4) 4101را دبيٓي راتقيػملٝرهومبٞٚرطوٟرات٘اعِ4ٞر يًقٞراهقاضرات ت٘ح4ٞ -
ضبٌار،رِٓي١رط ارا ر 4)4116رٗاا راٍٚرات٘اعِٞرلٟرًِيٓ راهمبٞٚراه٘عِٞٚرٗ ا١رًقؤٌٚير -
بيتملحوٞراهايُ٘7ٞٙر اسٞرذبوٚو،ٞٚراتىمتملراهقوٌٟراهملاب ر راهاٗ را ٗي) راهتقوٍٚرٗذبتاٙي ر
اتشتق ى ،ر يًقٞرس٘ٓي ،ر43- 42ر بملٙى،ر244ر–ر425.
ضبٌ٘ ،رسقي رضبٌارلتحٟر 4)4112رادبيٓي رحاٙاٞرلٟرتة٘ٙملرًِتيٓ راه وشت ٞرٗتتا ٙصر -
اه وش ٞرهألع يي4اهقيٓمل7ٝراٙمانرهوة يطٞرٗاهِظملرٗاهت٘ 4 ٙ
ًاك٘ ر،طوٟر دار 4)4102راهتقوٍٚرٗتهسٚصرات٘اعِٞرها٠را ُشتيْراهقملبت،ٟرصبوتٞراهقوتَ٘ر -
اهمب٘،ٞٙاهقا را ٗي،رازبز١را ٗيرِٙ،يٙمل،ر423- 0
ًملدبٟر ،كتٟر ًتز٠رٗراهملُتٚشتٟر،رضبٌت٘ رضبٌتار ر4)4100رتقٚتٍٚرضبتت٘٠راهمبٚتٞراتاُٚتٞر -
هوؼت ت ٘وراهش تتيب رٗاها تتيًّرٗاهتيست ت را سيس تتٟرل تتٟرؿ تت٘١را تتٍٚرات٘اعِ تت،ٞرصبو تتٞرازبيًق تتٞر
ا سةًٞٚر،ر ز،ٝر ،)06ر ،)4ر- 030ر4062
ِٓ تتااٗ٠ر،رطو تتٟرل تتيحر ر4)4110رطو تتٍرُ تتصراهٌِ٘7اهة ٘ه تتٞرٗاتملآق تت4ٞراهق تتا7ر ا راهلت تتيبر -
ازبيًق4ٟ
ٗ -اعشْ٘،ر ٗبمل ٗ،رهِٚا مل،ّٙرِٓمل٠ركتة٠ر ر4)4112رستٚل٘ه٘ ٞٚراهة تىرٗاتملآت ،رتملىلت7ٞر
اهٚيرطز رًىًّ،راهقيٓمل7ٝرًلت ٞرًاب٘ 4
ُ٘ٙ -صر،اهظيًٟرا طٔبر ر4)410.ر س٘س٘ٚه٘ ٚي رات٘اعِٞر َر رطوٍرتملب ٞٚرات٘اعِٞ؟7ر منتيطر
اهقةاٞرباراهِش را تٌيطٟرٗاهِش راهمب٘٠رؿتٌّر ؼ٘ػتٞٚر راهمبٚتٞرطوتٟرات٘اعِت، ٞر
اةوٞراهقملبٞٚرهقوٍرا تٌيل،راهقا اْر،4.ر،42ر4004- 66
- Chanzanagh,HamidE.,mansoori,F.M.&Zarasazkar.M.(2011).Citizens
hip Values in school subjects : a case – study on Iran’s elementary
and secondary education school subjects, procedia social and
behavioral sciences ,15, 3018- 3023.
- Bryony L.hoskins & Massimiliano, M. (2009). Measuring Active
Citizenship through the Development of a composite Indicator.
Social indicators Research,90(3),459-488.
- Lawy ,Robert,Biesta ,Gert (2006) . Citizenship – as –Practice : The
Educational Implications of an Inclusive and Relational
Understanding of Citizenship. British journal of educational Studies
. 54(1),34-50.
444
دزاسات عسبية يف الرتبية وعلم الهفس )(ASEP
- Naval, Concepcion, Print,Murray,Veldhuis, Ruud (2002). Education
for Democratic Citizenship in The New Europe: Context and
Reform.European journal of education. 37(2).107-128 .
- Siguake ,Aron T. (2013).Citizenship Education in The Social science
Subjects :An Analysis of The Teacher Education curriculum for
Secondary Schools, Australian journal of Teacher
Education,38(110,125-139.
- Deer ,Frank (2010).Teachers’ and Principals’ Perceptions of
Citizenship Development of Aboriginal High SchoolStudents in The
Province of Manitoba :An Exploratory Study, Canadian Journal of
Educational Administration and Policy ,Issue 110,September,1-33.
- Bernadette,Joslin, Rob ,Pope , Helen, Lim (2007). Post-16
Citizenship in Work-based Learning: An Introduction to Effective
Practice.pp1-20. London: The Learning and Skills Network
.available at www.LSNeducation.org.uk
- McIntosh, Hugh (2006).The Development of Active Citizenship in
Youth,Doctor of Philosophy ,faculty of The Development of
Psychology, The Catholic University of America.
- Giron,L. A. M. (2012). Educating Good Citizens:A case Study of
Citizenship Education in Four Multicultural High School classroom
in Ontario, Faculty of Education, University of Ottawa,Canada.
- Hirsch, Rene (2010). World Citizenship Education: From Concept to
realization, Paper Presented at The AERA Conference Meeting
Denver,Colorado, May 3, 1-19.
- Moores, Erin (2009). Citizenship for A Modern Democracy: Youth
Perspectives on The Canadian Multicultural Reality. Bachelor of
Independent Studies (BIS) , University of Waterloo,Canada.
- Handler, Joel F. (2002).Social Citizenship and Workfare in The
United States and Western Europe from Status to Contract, Paper
Presented at Bien: Basic income European Network ,9Th
International Congress, Geneva, September 12-14,pp. 1-59.
450
(ASEP) دزاسات عسبية يف الرتبية وعلم الهفس