 LOG I N

 SI GN UP

wikang Tuali-Ifugao

Grasya Hilario

PANIMULA
Ang papel na ito na
may paksang “
 Pagkilala sa wikang
Tuwali ng Ifugao: P
agtangkilik sa
sariling atin”
ay naglalaman ng wi
ka at kultura ng Ifug
ao. Laman ng pag-
aaral na ito ang pag
kilala sa mgaponem
a, morpema at istru
ktura ng wikang Ifu
gao, mga nakolekta
ng korpus bilang tiy
ak na karanasan sail
ang metodolohiyan
g pangliggwistika, k
abatiran sa mga ma
hahalagang kagamit
an upangmakapags
agawa ng pananalik
sik at pagpapahalag
a sa wika at kultura
ng nasabing lugar.
Balik-
tanaw sa katutura
n ng wika at wika
ng Ifugao
Ayon kay Cruz (199
8), sa pamamagitan
ng wika ay nagkaka
unawaan at nagaga
wa ng tao angmga b
agay-
bagay na may kabul
uhan sa kanilang bu
hay. Sa lalong ikabu
buti ng talastasan,
mahalaga ringisaala
ng-
alang ang mga aspe
ktong may tuwirang
kinalaman sa gawai
ng ito tulad ng dime
nsyong sosyo-
kultural, ang kapalig
iran o sitwasyon at
ang kayarian ng wik
a, istruktura at bala
rila.Dagdag pa niya
na sa elementong so
syo-
kultural ang relasyo
n ng mga taong kasa
ngkot aymahalaga. S
a talastasan ang mg
a salik na sosyo-
kultural ng mga nag
-
uusap ay masusuri t
ulad ng uri ngpagka
tao o personalidad,
propesyon o uri ng
hanap-
buhay, pinagmulan
o kinalakihan ng tao
at edad ogulang. An
g paraan ng paglilip
at mensahe sa gawa
ing pasalita ay bara
yti ng wika. Higit na
maramingIngles an
g hiram na salita sa
pagbigkas kaysa pas
ulat sa dahilang ora
s o panahon ang kail
angan upangmakap
ag-isi
p. Sa usapan ay bigl
a, sa pasulat nama‟
y may mahabang or
as upang mag
-
isip.Gamit ang kons
epto ng wika at etno
linngwitika o ang pa
g-
aaral ng linggwahe
ng isang gurponget
niko at kung saan it
o rin ay tumatalaka
y sa pag-
aaral ng relasyon ng
wika at kultura ng i
sang lahi atkung pa
ano tingnan ng isan
g etnikong grupo an
g mundo, ang Ifugao
, bilang bahagi ng Pi
lipinas aynaintindih
an ng mananaliksik
bunsod ng nasabing
konsepto.
Sabi nga ni
Wilfredo V. Villacort
a
“Nakatutulong ang i
sang wika sa pagbub
uklod ng
mga mamamayan k
ung nakaugat ito sa
kanilang kultura
at karanasan”
Mga nakolektang k
orpus bilang tiyak
na karanasan sa ila
ng metodolohiyang
panglinggwistika
Sa bahaging ito ng p
ag-
aaral inilahad ang d
atos na nakuhang i
mpormante upang s
uriin.Labinlimang s
alita lamang angisin
ama ng mga nagsuri
upanggamitin sa pa
glalarawan ng ilang
bahagi ng palatunug
an ng wikang
Hanayan 2 Tsart s
a mga Patinig saFil
ipino
1 Harap Sentro Lik
od2Mataasi u
3

Gitna e o
3

Mababa a
Hanayan 1 Mga Katinig sa
Wikang Tuwali
PARAAN NGPAGBIGKASP U
NTONGARTIKULASY
O Nsalabingipinat labigilagid
(alveolar)ngala-
ngalavelum titigukan(glottal
)pasara (stop) pbtdk ?prika
tib s hafrikit ts /chnasal m n
likwid l, rmalapatinig w y
PAG-
IIMBENTARYO SA IBA’T IB
ANG

Gamit ang mganal

olektang korpus, si
nunod ngmga man
analiksik ang mga
hakbang o pagsus
uri ng ponemaupa
ng mapahalagahan
ang wikaat kultur
an ng Ifugao(Tuwa
li)bilang sariling at
in.
IFUGAO.Narito ang l
abinlimang salita at
ang kaukulang trans
kripsyon o notasyo
ng ponemiko:.Ang u
nang hakbang ay an
g pag-uuri-
uri ng mga naitalan
g mga tunog ayon sa
 punto at paraan ng
artikulasyon at ang
pagbibigay-
haka sa mga mapag
sususpetsahang par
es. Ang pinagsususp
etsahang mgatunog
na maaaring mga al
opono lamang ng iis
ang ponema ay mag
kasamang binilugan
.NasalsAng unang p
ares na susuriin nati
n ay ang [p] at [b]. K
apwa natatagpuan a
ng mga ito sa pusisy
onginisyal
ng salita, kaya‟t wal
ang plagay na tumut
ukoy sa pusisyon an
g maaaring ibigay. M
aaaring angdahilan
ay ang kasunod na
mga ponema, kaya‟t
subukin natin ang g
anitong tabulasyon:
 Lumabas sa tabulas
yon na ang [p] at [b]
ay wala sa distribus
yong komplimentar
yo. Maaaringmagbig
ay tayo ng ibang pal
agay na ang [p] at [b
] ay naiipluwensyah
an ng ikalawang kas
unod na katinig.Kun
g susubukin natin a
ng nasabing palagay
ay ganito ang lalaba
s sa tabulasyon:Una
han ng l s d r p n m t
FILIPINO IFUGAO (
TUWALI)
Maganda [ Machikit
]Ikaw [ He?ah ]Siya
[ Hiya ]Sila [ Chicha
]Tayo [
Chitu‟u
]Sigaw [ Pum?o
‟]
Isa [ Oha ]Takbo [ B
umti ]Sayaw [ Muns
ala ]Kanta [ Munkan
ta ]Salamat [ Monha
na ]Langoy [ Lotop ]
Mabuti [ Maphod ]N
ag-
aral [ Mumiskul ]Itu
sok [ Lutop ]Unahan
Unahan Unahan Un
ahan Unahanng [i] n
g [e] ng [a] ng [o] ng
[u][p] /[b] /
[p] / / / / /[b] /Lum
itaw na ang [p] at [b
] ay kapwa matatag
puan sa unahan ng [
m
], kaya‟t hindi matat
anggap ang
palagay. wala parin
g magiging pakinab
ang sa tabulasyon s
a itaas sapagkat nap
akarami ng mga pus
isyongkatatagpuan
ng mga sinusuring t
unog, kayat di sapat
ang data. Makapagb
ibigay tayo ng kong
klusyon naang [p] at
[b] ay wala sa distri
busyong komplime
ntaryo. Samakatuwi
d, ang [p] at [b] ay
maituturing natinna
magkaibang ponem
a.Ang Ikalawang par
es na susuriin nati a
y ang [m] at [n].Mad
aling mapapansin sa
corpus na ang[m] a
y matatagpuan sa p
usisyong inisyal. Sa
makatuwid ay maaa
ri tayong magbigay
ng palagay na ang[
m] ay matatagpuan
lamang sa pusisyon
g inisyal, samantala
ng ang [n] ay sa pusi
syong midyal laman
g.Subukin natin kun
g maaari ang palgay
na ito:Midyal Inisya
l[ m ] /// ////[ n ] /
//
Lumabas na tama an
g palagay, kaya‟t ma
kapagbibig
ay tayo ng kongklus
yon na ang [m] at [n
] aymga alopono ng
isang ponema. Maaa
ri na natin ngayong
palitan ang transkri
psyong [Monhana]
ng[Momhana]. Ngu
nit gagamitin pa rin
natin ito ng [ ] sa hal
ip na / / sapagkat hi
ndi panatin natitiya
k ang
„status‟ o kalagaya
n ng ibang tunog ng
salita.
Ang pares ng [o ] at
[u ], humigit-
kumulang, ay may k
atangiang katulad di
n ng dalawang pare
s nanakaraan. Subu
kin kung gayon nga.
Suriin na rin ang iba
pang pinagsususpet
sahan na pares.Hab
ang sinusuri ang nal
alabi pang mga pina
gsususpetsahang m
ga pares ng tunog u
pang alamin kungan
g mga iyon ay nasa
distribusyong komp
limentaryo o mga al
opono lamang isang
ponema, lagi rinna
mang isaaalang-
alang ang mga ebide
nsya na magpapatu
nay na ang mga sinu
suring tunog ay
magkaibang ponem
a. Ang isang pinaka
madali at pinakapay
ak na paraan ay mag
hanap ng „minimal
pairs‟
o mga pares minima
l. Gaya ng napag-
aralan na natin , ma
titiyak natin na ang
dalawang tunog ay
magkaibang ponem
a kapag ang mga ito
ay nagkokontrast o
nagsasalungatan sa
magkatulad na kalig
iran