You are on page 1of 12

  1

Bag-­‐ong  Yánggaw  
Ang  Filipinong  may  Timplang  Bisaya  sa  Kamay  
ng  Makatang  Tagalog  na  si  Rebecca  T.  Añonuevo1  
 
 
JOHN  IREMIL  E.  TEODORO  
Associate  Professor  
Department  of  Languages  
College  of  Arts  and  Sciences  
Miriam  College  
 
Sa  mga  kuwentong  bayan  hinggil  sa  aswang  sa  Isla  Panay,  pinaniniwalaan  na  ang  aswang  
na  "bag-­‐ong  yánggaw"  ang  pinakamatapang  at  pinakaagresibo.  Sila  ang  nanunugod  at  
nanununggab  dahil  atat  na  atat  silang  kumain  ng  tao.  Kapag  buwan  ng  Mayo  lumalabas  
ang  mga  bagong  yánggaw.  Noong  bata  pa  ako,  binabalaan  ako  ng  aking  mga  magulang  na  
huwag  magpagabi  sa  tabingdagat  dahil  Mayo  at  may  mga  bagong  yanggaw  na  
naghahanap  ng  batang  makakain.  
Ang  "yánggaw"  ay  paraan  ng  pagkahawa  sa  pagiging  aswang.  
Ang  nais  kong  talakayin  sa  papel  na  ito  ay  ang  sumususunod:  Una,  ang  kilusang  
"Filipinong  may  Timplang  Bisaya"  sa  Panay,  at  pangalawa  ang  paggamit  ni  Rebecca  
Anonuevo  ng  Filipinong  ito  sa  kaniyang  mga  tula.  
 
Yánggaw  at  Dëngán  
  May  dalawang  katagang  Kinaray-­‐a  at  Hiligaynon  akong  nais  munang  ipaliwanag:  
ang  yánggaw  at  ang  dëngán.  
  Ang  yánggaw  ay  paraan  ng  mga  aswang  na  hawaan  ang  isang  tao  ng  pagiging  
aswang  nila.  Kadalasan  ay  sa  pamamagitan  ng  laway.  Halimbawa  iinom  ka  ng  tubig  na  
nilawayan  ng  isang  aswang.2    
Sa  diksiyonaryo  ni  John  Kaufmann,  ang  yánggaw  “attraction,  inclination,  
propensity;  to  attract,  habituate,  cause  a  liking  for,  make  partial  to,  make  (grow)  fond  of”  
(538).  Kapansin-­‐pansin  na  wala  ang  kontekstong  aswang  sa  pagpapakahulugan  ni  
Kaufmann.  Isa  kasi  siyang  pari  ng  mga  misyonerong  Mill  Hill  at  ang  diksiyonaryo  niyang  
Visayan-­‐English  Dictionary  (Kapulungan  Binisaya-­‐Ininglis)  na  nalathala  noong  1934  ay  
dinisenyo  para  sa  mga  misyonerong  tulad  niya  sa  Panay  na  kailangang  matuto  ng  
Hiligaynon  at  Kinaray-­‐a.    
Nais  kong  gamitin  ang  katagang  yánggaw  sa  parehong  nabanggit  na  kahulugan.  
Nakapag-­‐asawa  si  Becky  ng  isang  makatang  Hiligaynon  na  taga-­‐Pilar,  Capiz.  Ang  Capiz  ay  
sikat  sa  mga  aswang.  Malamang  nayánggaw  na  talaga  si  Becky.  Unti-­‐unti  napapaibig  na  
rin  siya  sa  kultura  at  wikang  Panay.  
  Ang  dëngán  naman  ay  isang  kakaibang  konseptong  Panay  na  ang  literal  na  
kahulugan  ay  “kasabay.”  Ito  ay  parang  “kululuwang  kakambal”  ng  bawat  tao.  Kasa-­‐
kasama  mo  ang  iyong  dëngán  saan  ka  man  pumunta.  Ang  dëngán  ay  para  ding  aura  na  
kung  mahina  ito  ay  magkakasakit  ka.  Kapag  malakas  naman  ang  iyong  dëngán,  hindi  ka  
matatalo  sa  mga  pagtatalo,  hindi  ka  tatablan  ng  kulam  o  hiwit  o  barang,  at  hindi  ka  rin  
masasaktan  ng  mga  nilalang  na  di  nakikita  at  ng  mga  aswang.3  
  Ito  ang  dahilan  kung  bakit  hindi  basta-­‐basta  natitinag  si  Becky.  Nasasaksihan  ko  
  2  

ito  ngayon  sa  kaniyang  paglaban  sa  mga  administrador  ng  Kolehiyong  Miriam  dahil  sa  
iligal  at  inmoral  na  pagtatanggal  sa  aming  mga  tenured  na  mga  general  education  na  
guro  upang  gawong  kontraktuwal.  Hindi  kayang  makipagtalo  ng  kahit  sinumang  
administrador  kay  Becky  sa  pasalita  o  pasulat  man  na  paraan.  Lalo  kasing  tumatapang  at  
lumalakas  ang  dëngán  ng  isang  taong  nasa  panig  ng  katotohanan  at  katarungan.  Ang  
taong  wala  sa  katwiran  ay  madaling  panghinaan  ng  dëngán.  
  Sa  librong  The  Enduring  Maaram  Tradition  ng  antropologong  taga-­‐Antique  na  si  
Alicia  P.  Magos  tinalakay  niya  ang  konsepto  ng  dëngán.  
 
“The  dungan  is  the  essence  of  life  and  existence.  It  is  the  
‘thing’  which  gives  animation  and  vitality  to  a  person,  for  
without  it  the  person  would  get  sick  and  die  not  long  after  
the  loss.  It  is  also  referred  to  as  a  ‘spirit’  since  normally,  it  
cannot  be  seen  by  the  eye,  unless  it  comes  out  of  the  body  
and  assumes  some  other  form.”  (49)  
 
  Ang  literal  na  kahulugan  ng  dëngán  ay  “sabay”  o  “kasabay.”  Isang  espiritu  ito  na  
kasa-­‐kasama  ng  isang  tao.  Saan  ka  man  pumunta,  kasama  mo  ang  iyong  dëngán.  
Magkakaproblema  ka,  pisikal  man  o  sikolohikal,  kung  di  mo  kasama  ang  iyong  dëngán.  
 
“It  can  refer  to  a  person’s  intellectual  or  mental  capacity  or  
to  a  psychological  trait  like  the  ‘ability  to  dominate  or  
persuade  others.’  When  a  person  has  a  strong  dungan,  he  
said  to  have  ‘willpower.’”  (48)  
 
  Kung  kayâ,  humanda  pa  ang  sinumang  haharap  kay  Becky  at  sa  kaniyang  dëngan.  
 
Filipinong  may  Timplang  Bisaya  
  Dekada  90  nang  pasimulan  ni  Leoncio  P.  Deriada  ang  kilusan  ng  paggamit  sa  
pagsulat  ng  “Visayan-­‐laced  Filipino”  sa  Kanlurang  Bisayas.  Bahagi  ito  ng  inhenyeriyang  
panliteratura  na  kaniyang  ginawa  sa  rehiyon.  Una  niya  itong  tinawag  na  “Visayan-­‐based  
Filipino.”  Kalaunan,  tinawag  naman  ito  ni  Virgilio  S.  Almario  na  “Filipinong  may  timplang  
Bisaya.”  
  Sa  kaniyang  papel  na  inilathala  sa  Kritika  Kultura  noong  2002  na  pinamagatang  
“Literature  Engineering  in  West  Visayas”  ipinaliwanag  niya  ang  uri  ng  wikang  pambansa  
na  ito.  
 
More  deliberate  is  my  involvement  in  this  radical,  more  
calculated  engineering  of  a  brand  o  Filipino  which  I  believe  is  
the  intention  of  the  Philippine  Constitution.  The  
Constitutional  mandate  is  clear.  The  national  language  is  not  
Tagalog  but  the  natural  fusion  of  words  and  concepts  from  
the  different  languages  in  the  country  as  well  as  loan  words  
from  Spanish,  English,  Chinese,  Arabic  and  other  foreign  
languages.  Let  alone,  this  fusion  will  take  centuries.  The  
  3  

development  of  language  can  be  hastened  if  there  is  planning  
and  judicious  implementation.  
 
  Una  kong  pinansin  ang  paggamit  ni  Becky  ng  uring  ito  ng  Filipino  nang  ribyuhin  
ko  ang  kaniyang  librong  Kalahati  at  Umpisa  para  sa  jornal  na  IDEYA  ng  De  La  Salle  
University-­‐Manila  noong  2009.  Nakatawag-­‐pansin  kasi  sa  akin  ang  paggamit  ni  Becky  ng  
mga  katagang  Hiligaynon  sa  ilang  mga  tula  niya  sa  librong  ito.  Halimbawa  may  mga  tula  
siya  na  ang  pamagat  ay  “Luyag”  ay  “Kadlaw.”  Sa  sumunod  naman  iyang  libro  na  Isa  Lang  
ang  Pangalan,  may  tula  siya  tungkol  sa  namayapa  niyang  ina  na  ang  pamagat  ay  
“Nahidlaw,”  isang  napakagandang  katagang  Kinaray-­‐a/Hiligaynon  na  ang  ibig  sabihin  ay  
pangungulila  o  pananabik  sa  isang  taong  malayo  o  wala  na.    
Masyadong  may  pagka-­‐new  critical  ang  pagbabasa  kong  iyon.  Masyado  akong  
tumutok  sa  mga  pormal  na  element  ng  paggamit  ni  Becky  ng  mga  katagang  Hiligaynon  sa  
kaniyang  tula.  Hindi  ko  na  gagawin  ito  ngayon.  Sa  halip,  sa  pagbabasa  ko  ng  mga  bagong  
tula  ni  Becky  sa  Filipinong  may  timpalang  Bisaya,  tututok  ako  sa  sinasabi  ng  kaniyang  
mga  tula  hinggil  sa  kulturang  Panayanon  at  pagtatagpo  ng  kulturang  ito  at  ng  kulturang  
Tagalog  na  siyang  kinabibilangan  ni  Becky.  Nais  kong  ding  tumutok  sa  pagiging  public  
intellectual  ni  Becky  bilang  makata.  Hindi  lamang  kasi  niya  pinag-­‐isa  ang  Panay  at  Pasig  
sa  kaniyang  tula,  ginawa  pa  niya  itong  tunay  na  pambansa  at  internasyonal.  
 
Limang  Bagong  Tula  ni  Becky  
  Susuriin  ko  sa  panayam  na  ito  ang  limang  bagong  tula  ni  Becky  na  gumagamit  ng  
Filipinong  may  timplang  Bisaya:  1.  “Dëngán,”  2.  “Sirum-­‐sirum,”  3.  “Nalipatan,”  4.  
“Úntata,”  at  “Diin.”  Sa  notes  pa  lamang  sa  Facebook  ni  Becky  nalathala  ang  mga  tulang  
ito.      
 
“Dëngán”  
Ayon  kay  Deriada,  isang  kakaibang  katangian  ng  mga  taga-­‐Panay  ang  paniniwala  
tungkol  sa  dëngán.  Nang  ginamit  ito  ni  Becky  sa  kaniyang  tula,  niyakap  niya  ang  
pananaw  sa  mundo  na  Panaynon.  Sa  tulang  ito  binibigyang  kahulugan  ng  persona  kung  
ano  ang  dëngan  na  may  himig  ng  pagkamangha.  
Naikuwento  ko  sa  kaniya  minsan  na  noong  maliit  pa  kami  ng  kapatid  kong  si  Gary  
sa  bahay  ng  mga  lola’t  lola  namin  sa  Antique,  isang  ritwal  sa  paglubog  ng  araw  ang  
palaging  ginagawa  ng  aming  Lola  Matea,  ina  ng  Tatay  namin,  o  ni  Lola  Flora,  ang  
matandang  dalagang  tiya  ng  Tatay  ko  na  siyang  paborito  naming  lola.  Kapag  nakauwi  na  
kami  sa  hapon  mula  sa  paglalaro  sa  tabingdagat,  tumatayo  kami  ng  kapatid  kong  si  Gary  
sa  tabi  ng  aming  Lola  at  nakaharap  kami  sa  bukas  ng  bintana.  Habang  unti-­‐unting  
lumalatag  ang  dilim,  tinatawag  ng  aming  Lola  ang  dëngán  ni  Gary  dahil  baka  sa  sobrang  
paghahabulan  at  kasiyahan,  naiwan  ito  sa  tabingdagat.  Tahimik  naming  pinapanood  ang  
aming  Lola  habang  isinisigaw  niya  sa  bintana  na,  “Krrrruuutay!  Uli  ang  dëngan  nanday  
Junjun  kag  Gary!  Krrrruuutay!  Uli  ang  dëngan  nanday  Junjun  kag  Gary.”  Siguro  mga  
pitong  beses  niya  itong  inuulit.  Pagkatapos  nito,  maaari  na  kaming  linisan  at  bihisan  ng  
aming  yaya  para  humanda  na  sa  hapunan.  Ang  Nanay  namin  na  nagmula  sa  Digos,  Davao  
del  Sur  ay  nakikinig  lamang  sa  isang  tabi.  Palagi  niyang  sinasabi  na  sa  Antique  lang  daw  
siya  natutong  maniwala  sa  mga  “ganiyan-­‐ganiyan”  dahil  wala  naman  daw  ito  sa  
Mindanao  kung  saan  siya  lumaki.    
  4  

Kapag  naglalakad  kami  sa  amin  sa  niyugan  at  may  makakasalubong  kami  na  may  
repustasyon  na  aswang,  o  mula  sa  ilang  pamilya  sa  barangay  namin  na  “ginakuno-­‐kuno,”  
o  pinagtsitsismisang  mga  aswang,  bubulungan  ako  ng  Nanay  o  ng  Lola  o  Tita  ko,  depende  
kung  sino  ang  aking  kasama  ng,  “Bato  dëngán!”  o  “Laban  dëngán”  upang  kung  aswangin  
o  usugin  man  ako  ay  hindi  tatablan.  At  kung  minsan,  dahil  taklesa  ang  Nanay  ko  at  aking  
Lolo  Matea,  sasabihan  pa  nila  ang  mga  pumapansin  sa  amin  sa  daan  na,  “Hoy  ‘wag  mong  
aswangin  ang  apo/anak  ko  ha.”  Nakapagtataka  lang,  hindi  nagagalit  ang  mga  
pinagsasabihan  nila  nito.  Sa  ganitong  paraan,  mauunahan  mo  sa  dëngán  ang  aswang.  
Dito  sa  Maynila,  maaari  nating  gamitin  ang  dëngán  laban  sa  mga  Budol-­‐Budol  Gang  o  di  
kaya  sa  mga  traffic  enforcer  na  nanghuhulidap  lamang.  
Sa  tula  ni  Becky,  ang  pangalan  ng  pamangkin  kong  si  Juliet  ang  kaniyang  ginamit.  
Karamihan  pa  rin  sa  amin  sa  Antique  ay  naniniwala  sa  dëngán.  Karaniwang  maririnig  
ang  mga  komentong,  “Naunahan  na  ako  sa  dëngán  ba,”  kapag  halimbawa  natalo  sa  
pagtatalo  o  napilit  na  gawin  ang  ayaw  niyang  gawin.  Subalit  hindi  na  namin  ginagawa  
kay  Juliet  ang  ritwal  ng  pagtawag  pauwi  ng  kaniyang  dëngán.    
Hindi  kaya  ang  sinasabi  sa  atin  ng  tula  ay  dapat  huwag  kalimutan  ang  ritwal  na  
ito?  Baka  lalong  higit  nating  kailangan  ang  ating  mga  dëngán  sa  panahong  ito  na  lalong  
nagiging  mariit  ang  ating  mundo?  Siguro  kailangang  malakas  ang  dëngan  mo  upang  
tanggihan  at  labanan  ng  kurapsiyon  kung  halimbawa  ikaw  ay  isang  politiko  o  alagad  ng  
gobyerno.  Siguro  kailangang  malakas  ang  dëngán  mo  kung  gusto  mong  magkaroon  ng  
focus  sa  iyong  pag-­‐aaral  upang  tumaas  ang  iyong  mga  grado.  Siguro  kailangan  malakas  
ang  dëngán  mo  kung  kailangan  mong  makipaglaban  para  sa  kung  ano  ang  tama,  totoo,  at  
makatarungan.    
Kaya  angkop  lamang  ang  katapusan  ng  tulang  ito:  “Gising  iyon,  O,  /  Gigisingin.”  
Katulad  ng  Tagalog  na  “kaluluwa”  o  ng  Ingles  na  “soul,”  walang  kamatayan  ang  dëngán.”  
Katulad  ng  kaluluwa,  tuluyan  lamang  naghihiwalay  sa  atin  ang  ating  dëngán  sa  oras  ng  
ating  kamatayan.    
 
The  dungan  leaves  the  body  via  the  nose,  eyes,  ears,  and  
other  orifices  and  eventually  goes  with  the  air  or  wind  
towards  the  upper  region  where  it  stays  with  other  dungan  
waiting  for  the  time  when  it  can  find  a  body  to  enter.  Once  a  
dungan  permanently  leaves  the  body,  it  undergoes  some  
kind  of  transformation  and  it  is  now  referred  to  as  kalag  
(literally,  “to  untie”  or  “to  loosen”).  (Magos  50)  
 
  Hindi  namamatay  ang  dëngan.  Maaari  ito  magreinkarnasyon  sa  tamang  tao  at  
pagkakataon.  Habang  naghihintay,  nagiging  “kalag”  muna  ito  o  isang  kaluluwa.  Pansinin  
na  sa  katagang  “kalág”  ay  nananahan  ang  magkaparehong  kahulugan  nito  sa  Kinaray-­‐
a/Hiligaynon  at  Tagalog—ang  pagtanggal  ng  tali.  Ang  kalág  ay  kuluwang  
pansamantalang  nakalaya  sa  katawan.  Sinadya  man  o  hindi  ni  Becky  ang  kaniyang  huling  
saknong,  maganda  ito  sapagkat  dito  nagtatagpo  ang  Panay  at  Pasig  sa  pamamagitan  ng  
konsepto  ng  “kalág.”    
 
“Sirum-­‐sirum”  
  5  

  Sa  Hiligaynon  “sirum-­‐sirum”  ito.  “Sirëm-­‐sirëm”  naman  sa  Kinaray-­‐a.  Katumbas  ito  


ng  “kuliglig”  sa  Tagalog  at  “cricket”  o  “cicada”  sa  Ingles.  Magandang  kataga  ang  sirum-­‐
sirum  dahil  bukod  sa  magandang  umuulit  nitong  tunog,  may  imahen  rin  itong  ibinibigay  
dahil  ang  ibig  sabihin  ng  “sirum”  ay  dapit-­‐hapon.  Kayâ  ang  sirum-­‐sirum  ay  
nangangahulugang  insekto  ng  dapit-­‐hapon  o  paglubong  ng  araw  dahil  kadalasang  
maririnig  silang  nag-­‐uumpisang  humuhuni  sa  ganitong  oras.  
  Natutuwa  ako  sa  tulang  ito  dahil  panibagong  bersiyon  na  naman  ito  ni  Becky  ng  
tula  niyang  “Bago  ang  Babae.”  Sa  “Bago  ang  Babae”  ang  persona  ay  nangungusap  sa  
lipunan  tungkol  sa  kaniyang  paninindigan  bilang  babaeng  mulat  sa  kaniyang  pagkatao  at  
mga  karapatan.  Dito  naman  sa  “Sirum-­‐sirum,”  isang  partikular  na  lalaki  na  ang  kaniyang  
kausap,  ang  kaniyang  bana  o  mangingibig.  Kung  ang  persona  sa  unang  tula  ay  tila  di  pa  
nakakatikim  ng  lalaki,  ang  persona  sa  ikalawang  tula  ay  may  nakilala  nang  lalaki  sa  
pisikal  na  antas  na  pinatutunayan  ng  linyang  ito:  “Maya-­‐maya’y  nakasukbit  ang  binti  ko  
sa  iyong  baywang.”  
  Dahil  binanggit  ang  petsang  Agosto  8,  malalaman  tuloy  ng  mambabasa  na  
autobiographical  ang  tulang  ito.  Ito  ang  anibersaryo  ng  kasal  nina  Becky  at  JP.  Kung  sa  
“Bago  ang  Babae”  ay  hindi  pa  tahasang  masasabi  na  si  Becky  mismo  persona  ng  tulang  
iyon,  dito  sa  “Sirum-­‐sirum”  ay  sigurado  na  tayong  si  Becky  talaga  ang  nagsasalita.  Kung  
hindi  man  buong-­‐buo  na  siya  talaga  ang  persona  (dahil  kahit  papaano  ay  may  
pagkakatha  ang  lahat  ng  tula),  maaari  pa  ring  isipin  na  nakabase  sa  kaniyang  pagkatao  
ang  personang  ito.  
  Noong  1996  pa  inilathala  ang  librong  Bago  ang  Babae  ngunit  kapansin-­‐pansin  na  
hindi  natinag  ang  pananaw  at  paniniwala  ang  persona  sa  “Bago  ang  Babae”  at  sa  “Sirum-­‐
sirum.”  Pareho  babae  pa  rin  ang  nagsasalita.  Mas  lumawak  nga  lang  ang  isipan  ng  
persona—ni  Becky—sa  bagong  tula.  Pansinin  ang  paralelismo  sa  dalawang  sipi:  
 
Kung  mag-­‐aasawa  man  ako’y  
Hindi  ko  kailangang  magpalukob,  
Hindi  kailangang  matakot  
Kung  dumating  ang  araw  ng  pagkabalo,  
O  kailangan  nang  makipaghiwalay.    
(Mga  linya  11-­‐15  ng  “Bago  ang  Babae”)  
 
Hindi  na  kita  maisusulat  ng  tula  para  sa  walang  hangga.    
Hindi  ko  maiaalay  ang  bukod-­‐tanging  lamyos  tulad  sa  umpisa.  
Hindi  na  ako  napahihinuhod  ng  iyong  mga  mata.    
Wala  akong  pangakong  lambing  sa  bawat  araw,  
At  maraming  hindi  naihihingi  ng  paumanhin.    
Hindi  ako  ganap  na  nagpapalukob,  at  palalo  sa  hindi  pag-­‐amin    
Sa  pagkaligta,  sa  kapuwa  pagmamalabis  at  pagkukulang.    
(Mga  linya  10-­‐16  ng  “Sirum-­‐sirum”)  
 
  Kung  masyadong  palaban  ang  tono  sa  “Bago  ang  Babae,”  puno  ng  pag-­‐unawa  
naman  ang  tono  sa  “Sirum-­‐sirum.”  
 
“Nalipatán,”  “Úntata,”  at  “Diin”  
  6  

  Makikita  sa  tatlong  tulang  ito  ang  katangian  ni  Becky  bilang  isang  public  
intellectual.  Mga  komentaryo  niya  ito  sa  mga  nangyayari  hindi  lamang  dito  sa  Filipinas  
kundi  sa  ibang  pang  panig  ng  mundo.    
  Tungkol  sa  mga  batang  refugee  na  nalunod  dahil  lumubog  ang  masikip  at  maliit  
na  barkong  sinakyan  upang  makatawid  sa  border  ang  “Nalipatán.”  Nalimutan  ang  ibig  
sabihin  ng  nalipatán  at  kung  nalilimot  man  ng  maraming  tao  sa  mundo  ang  mga  biktima  
ng  giyera  at  kahirapan,  sinasabi  sa  tula  na  ang  dagat  ay  hindi  nakakalimot.  Mas  mainam  
pa  nga  sigurong  mamatay  sa  malami  na  yakap  ng  dagat  kaysa  mamuhay  na  yakap-­‐yakap  
ang  init  ng  giyerang  puno  ng  karahasan  .  Kumalat  ang  kalunos-­‐lunos  na  larawan  ng  mga  
ito  sa  Internet.    
Ang  “Úntata”  naman  ay  tungkol  sa  mga  batang  pagod  na  sa  giyera  at  sa  isang  
mahinahon  na  tinig  ay  nagsasabing  úntata  o  tigilan  na  ang  digmaan.  Angkop  ang  
paggamit  ni  Becky  ng  úntata  dahil  pinaglalaruan  niya  sa  tulang  ito  ang  tunog  ng  barilan  
ng  “ratatatatat.”  Sa  katagang  úntata  mistulang  maririnig  ang  sunod-­‐sunod  na  putok  ng  
baril.  
Sa  tulang  “Diin”  pinaglalaruan  ni  Becky  ang  dalawang  kahulugan  ng  salitang  ito:  
“saan”  sa  Kinaray-­‐a/Hiligaynon  at  “pagbigay  halaga”  sa  Tagalog.  Kayâ  paulit-­‐ulit  (isang  
pagdidiin)  ang  mga  pagtatanong  kung  saan  at  para  saan  ang  maraming  bagay  tulad  ng  
mga  upuan  sa  isang  silid-­‐aralan  na  wala  nang  mga  estudyante  dahil  sa  militarisasyon  at  
giyera.  
Paulit-­‐ulit  kong  sinasabi  sa  mga  batang  manunulat  sa  Panay,  lalo  na  sa  mga  
sumusulat  sa  Kinaray-­‐a  at  Hiligaynon,  na  kailangang  lawakan  na  nila  ang  sakop  ng  
kanilang  mga  sinusulat.  Wala  namang  mali  sa  mga  tula  tungkol  sa  buhay  sa  umá  o  sa  
tabing-­‐dagat.  Ngunit  kailangang  mas  maging  mulat  sila  bilang  mga  manunulat  hinggil  sa  
mga  nangyayari  hindi  lamang  sa  Panay  kundi  sa  buong  bansa  at  sa  iba  pang  mga  panig  
ng  daigdig.  Ang  makata  upang  maging  kapakipakinabang  ay  dapat  nakikilahok  sa  mga  
usaping  panlipunan.    
Ginagamit  ni  Becky  ang  mga  salitang  Bisaya  sa  Filipino  na  tumatalakay  sa  mga  
nasyonal  at  global  na  isyu.  Siya  at  ang  kaniyang  mga  tula  ang  kaganapan  ng  idea  ko  ng  
tamang  landas  na  dapat  tahakin  ng  mga  manunulat  sa  Kabisayaan  at  sa  buong  Filipinas.  
 
Makatang  Filipino,  Makata  ng  Mundo  
Sa  konteksto  ng  kuwentong  bayang  aswang,  napakadelikadong  bagong  yánggaw  
si  Becky.  Magaling  kasi  siyang  makata  at  babae  siyang  malakas  ang  dengan.  Kung  
maglalakad  kang  mag-­‐isa  sa  gabi  at  makasalubong  mo  siya,  tiyak  wala  kang  kalaban-­‐
laban  kung  ika'y  kaniyang  susunggaban.  Ngunit  sa  konteksto  ng  panulaan,  isang  biyaya  
sa  literatura  ang  kaniyang  paggamit  ng  Filipinong  may  timpalang  Bisaya.  
Dahil  ba  rito  maaari  nang  ituring  si  Becky  na  isang  makata  ng  Panay?  Bakit  hindi?  
Ang  Panay  ay  siyang  pinanggalingan  ng  mga  makatang  lumikha  ng  mga  epiko,  ng  
Hinilawod.  Hindi  rin  lamang  iilang  henyo  mayroon  ang  Panay  pagdating  sa  panulaan  
katulad  nina  Magdalena  G.  Jalandoni  at  Flavio  Zaragosa  Cano.      
Mahalaga  ang  mga  tula  na  Becky  na  may  mga  salita  at  pariralang  Hiligaynon  dahil  
tinutulay  nito  ang  Pasig  at  Panay,  ang  Luzon  at  Visayas.  Hindi  na  lamang  siya  makata  ng  
Pasig  kundi  makata  rin  siya  ng  Panay.  Isa  siyang  tunay  na  makatang  Filipino.  Sa  limang  
tula  niyang  tinalakay  ko  ngayong  hapon,  masasabi  kong  handa  na  ang  mundo  upang  
basahin  si  Rebecca  T.  Añonuevo.  
  7  

Bago  ang  babae.  Bagong  yánggaw  na  babae.  Si  Becky,  bagong  yánggaw  na  
makatang  babae.  Kaya  isang  dakilang  makata  si  Becky.  Dakila  dahil  ipinapakita  niya  sa  
ating  kung  paano  pagbuklurin  ang  ating  bansa  sa  pamamagitan  ng  tula.  Gaya  ng  
halimbawang  ipinakita  niya,  kailangan  nating  mga  Filipino  na  yanggawín  ang  isa't  isa  
upang  tayo'y  magkaisa.  Lahat  tayo  kailangang  maging  bagong  yánggaw.  
 
 
Sanggunian  
 
Añonuevo,  Rebecca  T.  Isa  Lang  ang  Pangalan:  Mga  Tula.  Manila:  University  of  Santo  
Tomas  Publishing  House,  2012.  
-­‐-­‐-­‐.  Kalahati  at  Umpisa:  Mga  Tula.  Manila:  University  of  Santo  Tomas  Publishing  House,  
2008.  
Deriada,  Leoncio  P.  “Literature  Engineering  in  West  Visayas.”  Kritika  Kultura:  A  Literary  
Journal  of  Literary/Cultural  and  Language  Studies.  
(http://www.ateneo.edu/kritikakultura).  Pebrero  2002.  
Kaufmann,  John.  Visayan-­‐English  Dictionary  (Kapulungan  Binisaya-­‐Ininglis).  Iloilo:  La  
Editorial,  1934.  
Magos,  Alicia  P.  The  Enduring  Maaram  Tradition:  An  Ethnography  of  a  Kinaray-­‐a  Village  
in  Antique.  Lungsod  Quezon:  New  Day  Publishers,  1992.  
Teodoro,  John  Iremil  E.  “Ang  Daigdig  Ayon  kay  Deriada:  Si  Leoncio  P.  Deriada  at  ang  
Kontemporaring  Literatura  sa  Kanlurang  Bisayas.”  Malay  24.2  (2012):  101-­‐112.    
-­‐-­‐-­‐.  “Kapag  ang  Makata’s  Lasing  sa  Pag-­‐ibig:  Rebyu  ng  Kalahati  at  Umpisa  ni  Rebecca  T.  
Añonuevo.”  IDEYA  10.2  (2009):  89-­‐95.  
-­‐-­‐-­‐.  Sa  Sariling  Pulong:  Mga  Sanaysay  Tungkol  sa  Filipino  Bilang  Pambansang  Wika.  
Lungsod  Quezon:  San  Agustin  Center  of  Studies,  2014.  
 
 
 
Apendise  
 
Narito  ang  buong  teksto  ng  limang  tula  ni  Rebecca  T.  Añonuevo  sa  Filipinong  may  
timplang  Bisaya.  
 
DËNGAN  
 
Kailangan  kong  tandaan:  dëngan.    
Bawat  nilalang  ay  may  dëngan,    
Sabi  ng  isang  matapang  na  matanda    
Sa  Panay.  Nakapameywang,    
Iniuurong  ang  dila  sa  pagbigkas,  
Tinitimbang  ang  diin  at  timpi.    
Dëngan  ang  kakambal  na  kaluluwa.  
Pagsapit  ng  dilim  at  di  na  nakikita    
Ang  balahibo,  pauuwiin  niya  ang  mga  apo,    
Sa  may  bintana  ay  tatayo  at  sisigaw,    
  8  

Marahil,  ngumunguya  pa  ng  nganga,    


Saka  dudura  sa  lupa,  at  kakausapin  ang  hangin:    
“Krrrrutay,  uli  rën  ang  dëngan  ni  Juliet!”  
Dahil  kung  maiwan  ay  baka  dapuan  ng  lagnat    
Ang  maykatawan.  
               
Hindi  aakalain  ng  mga  kapitbahay    
Na  nasisirain  siya  ng  bait.    
Alam  nila,  tinitiyak  lamang  niya  na  malakas    
Ang  dëngan,  alisto,  nakalapat  sa  tamang    
Lalagyan,  hindi  naliligaw.  
Kailangang  masawata  agad  
Ang  banta  ng  labis  na  init,  mapigil    
Ang  anumang  kombulsiyon,    
Ang  pagtirik  ng  mata,  ang  paggapang    
Sa  sentido  ng  lagnat.    
 
“Krrrrutay,  uli  rën  ang  dëngan  ni  Juliet!”  
 
Uwi  na,  silong  na,  parine,  magbalik.    
Ritwal  ng  pagbatak  dëngan  
Ang  tawag  doon,  nasa  pagitan    
Ng  pagsuyo  at  pag-­‐utos  sa  di  nakikita  
Ngunit  nananahan.  
 
Hindi  iyon  cartoon  na  may  bida    
At  kontrabidang  tumitilapong  paulit-­‐ulit,    
Kumakalampag  sa  bawat  sulok,  bumabagsak,    
Saka  bumabangon,  tumitindig.    
 
Maliban  kung  dumating  na  sa  wakas  
Ang  oras,    
Hindi  tatagal  na  malamya    
Ang  dëngan.    
 
Gising  iyon.  O,  
Gigisingin.  
 
 
SIRUM-­‐SIRUM  
 
Huni  lang  ng  mga  sirum-­‐sirum  ang  nangingibabaw    
Sa  gabi  ng  a-­‐otso  ng  Agosto  sa  Tagaytay.    
Naririyan  sila  at  hindi  na  makikita,  nakakubli    
Sa  dilim  tulad  ng  pagbalot  kaninang  hapon  sa  lawa    
Ng  makapal  na  usok  na  sumasama  sa  ulap,    
  9  

Gayong  dinadayo  ang  tanawin  mula  sa  pasamano  


Ng  isang  silid  o  sa  bukas  na  bintana  ng  maliliit  na  kubo.    
Marami  kang  tanong,  marahil  tulad  ng  mga  sirum-­‐sirum    
Sa  mga  dahon  at  damo,  sa  mga  kahoy  at  lupa.    
 
Hindi  na  kita  maisusulat  ng  tula  para  sa  walang  hangga.    
Hindi  ko  maiaalay  ang  bukod-­‐tanging  lamyos  tulad  sa  umpisa.  
Hindi  na  ako  napahihinuhod  ng  iyong  mga  mata.    
Wala  akong  pangakong  lambing  sa  bawat  araw,  
At  maraming  hindi  naihihingi  ng  paumanhin.    
Hindi  ako  ganap  na  nagpapalukob,  at  palalo  sa  hindi  pag-­‐amin    
Sa  pagkaligta,  sa  kapuwa  pagmamalabis  at  pagkukulang.    
 
Naririto  ako  at  gising  kahit  nakapikit  ka  nang  may  baong    
Hinanakit,  nahihimbing  at  nakatalikod,  nakahalukipkip.    
Naririto  ako  at  umuusal  ng  pasasalamat  sa  bawat  kabutihan  
At  kagandahang-­‐loob,  sa  sandali  ng  banayad  at  lipos,    
Sa  paghahain  ng  hinampo  at  lugod,  sa  paniniwala  
Sa  pag-­‐asa  sa  kinabukasan  para  sa  maralita  at  kapos.    
Maya-­‐maya’y  nakasukbit  ang  binti  ko  sa  iyong  baywang.    
 
Ang  paraan  ng  pag-­‐ibig  na  sinusunod  ko  ngayon    
Ay  pananatili  sa  tula,  tiim  at  taimtim,  hindi  pagsuko.    
Tulad  ng  mga  sirum-­‐sirum  na  namamanata  sa  dilim,    
Tulad  ng  lawa  na  nakatago  sa  naghalong  usok  at  ulap.    
Matutulog  akong  kapiling  ang  kapirasong  pag-­‐ibig,    
Nakadiin  ang  pisngi  sa  unan,  lumilipat  ang  bakat    
Kung  magpabiling-­‐biling,  gigising  nang  maaga,  mag-­‐aantanda,  
Maglalakad  patungo  sa  kapilya,  iba  ang  hakbang  sa  iyong  hakbang,  
Saka  tumitigil,  dala  ang  langhap  ng  kape  at  tawilis  at  nahahawing  lawa.    
 
9  Agosto  2015  
 
 
NALIPATÁN  
 
Ang  nalipatán  ng  tao,    
Naalala  ng  dagat.    
Idinuyan  ang  musmos,    
Ihinatid  sa  panaginip.    
Langit  sa  ilalim  ng  tubig,    
Mga  kalarong  isda,  sarikulay,  
Mga  korales  na  umiindak  
At  naghahalakhakan,    
Mga  binti  ng  pugitang    
Nangingiliti  ng  talampakan.  
  10  

Malalaki't  maliliit  na  nilalang,  


Na  nabubuhay  sa  isa't  isa,    
Malaya  sa  pangamba  at  digmaan.  
Iniligtas  ng  alon  ang  walang  muwang,  
Nang  hindi  na  magising    
Sa  malamig  at  mabato,  malayong-­‐loob    
Na  paghalik  ng  lupa  sa  dalampasigan.    
 
 
7  Setyembre  2015  
Pahabol  na  alay  #KiyiyaVuranInsanlik  
 
 
ÚNTATA  
 
Stop  the  war.  Just  stop  the  war.  -­‐  bata  mulang  Syria  
 
Di  ko  noon  alam  ang  úntata,  kundi  ratatatatatatat,    
Ratatatatatatat,  paulit-­‐ulit,  ratatatatatatat,  
Habang  nakangisi  at  gumugulong-­‐gulong,    
Nagtatago,  pasilip-­‐silip  kunwa  ang  mga  batang    
Lalaking  nagbabaril-­‐barilan.    
Saka  papasok  sa  eksena  ang  Inang,    
Nakapameywang,  at  sa  kabilang  kamay,  
Ang  walis-­‐tingting  na  iwinawasiwas  sa  ere  
Para  patigilin  ang  mga  bata.    
Nanginginig  siya  sa  galit,    
Sumisiklab  ang  pagbabanta,    
“Tigilan  ninyo  ‘yan!  Tigil!  
Kung  di  ay  mata  ninyo  lang  ang  walang  latay,”  
Sabay  palo  sa  puwet  ng  mga  kutong-­‐lupa.    
Hindi  laro  ang  giyera.    
Dumaan  sila  roon.  Nagtago  sa  mga  hukay.    
Sa  gubat.  Karga,  hila  ang  mga  bata.    
Nagtiis  sa  mais  at  kamote,    
Kung  ano  ang  mapipitas  sa  mga  punongkahoy.    
May  kapatid  si  Tatang  na  dinatnan  nilang  
Nakasabit  sa  puno,  sinaksak  ng  bayonete,  
Dahil  napagkamalang  rebelde.    
Bangkay  sa  lahat  ng  dako.    
Nasusunog  na  mga  baryo.    
Noon  at  ngayon,  bakit  tuloy-­‐tuloy  ang  laro    
Ng  mga  may  kapangyarihan?  
Sa  Syria,  sa  Sudan,  sa  Somalia,  sa  Congo,    
Sa  Mindanao,  sa  maraming  dáko  ng  mundo,    
Nauupos  ang  mga  bata,  tumatakas,    
  11  

Tumatakbo,  nakataas  ang  mga  kamay,    


Sumusuko,  pero  binabaril,  ratatatatatatat,  
Ratatatatatatat,  paulit-­‐ulit,  ratatatatatatat,  
Walang  kalaban-­‐laban.    
Iba-­‐iba  lang  ang  kanila  wika  pero  iisa    
Ang  sinasabi:  Úntata  ang  giyera,    
Ihunong  ang  giyera,  iundang  an  giyera.    
Walang  tandang  padamdam.    
Itigil  na  ang  giyera.  Itigil  na.    
 
8  Setyembre  2015  
 
 
DIIN  
 
Para  saan  ang  silya    
kung  walang  mauupo?  
Para  saan  ang  lapis    
kung  walang  magsusulat?  
Para  saan  ang  aklat    
kung  walang  magbubuklat?  
Para  saan  ang  awit    
kung  walang  iilanglang  na  tinig?  
Para  saan  ang  banlak  
kung  dulo  at  dulo  ay  bagsak?  
 
Para  saan  ang  sariling  lupa  
kung  mauuwing  bakwit?  
 
Para  saan  ang  bigas      
kung  walang  mabubusog?  
Para  saan  ang  bukid  
kung  dugo  ang  pandilig?    
Para  saan  ang  tabih    
kung  wakwak  na  ang  magsusuot?  
Para  saan  si  Magbabaya  
kung  naubos  na  ang  inaruga?  
Para  saan  ang  tula  
para  sa  nakabulagta?  
 
11  Setyembre  2015  
 
                                                                                                               
1Binasa  ang  papel  na  ito  bilang  bahai  ng  Siyam-­‐Siyam,  isang  serye  ng  mga  pampublikong  
panayam  tungkol  sa  mga  akda  at  proseso  ng  pagkatha  ng  siyam  sa  mga  kilala  at  
natatanging  makatang  LIRA  (Linangan  sa  Imahen,  Retorika  at  Anyo)  noong  17  Oktubre  
  12  

                                                                                                                                                                                                                                                                                                   
2015  17  sa  Kolehiyong  Miriam.  
 
2  Tingnan  ang  papel  na  binasa  ko  sa  Ambagan  2011.  Nalathala  ito  sa  libro  kong  Sa  Sariling  

Pulong.  
 
3  Ibid.  

You might also like