Ang karunungang bayan ay tumutukoy sa isang klase o
uri ng panitikang idinadaan sa maraming paraan ng
pagsasagot o paghuhula gaya ng paraang gawin ito sa
bugtong na kailangan ng malalim na pagiisip at pwede
rin itong idaan sa panitikang salawikain o maga
idyomatikong salita na may mas malalim na kahulugan
kesa sa literal na kahulugan nito
Salawikain – Ito ay mga butil ng karunungang hango sa
karanasan ng matatanda, nagbibigay ng mabubuting
payo tungkol sa kagandahang-asal at mga paalala
tungkol sa batas ng mga kaugalian at karaniwang
patalinhaga.
1.) Naghangad ng kagitna
Isang salop ang nawala.
2.) Kapag aali-aligid ang lawin
Tangkang may daragitin
3.) Kapag taimtim sa loob,
Nagiging mabisa ang paghulog.
Bugtong – Inilalarawan ang bagay na pinahuhulaan, ito
ay nangangailangan ng mabisang pag-iisip.
1.) Binaltak ko ang baging
Nagkakarang ang matsing. (Kampana)
2.) Ang manok kong pula
Umakyat sa puno ng sampaka
Ng umuwi ay gabi na. (Araw)
3.) Nanganak ang birhen, itinapon ang lampin.
(Saging)
Palaisipan – Ito ay nakapupukaw at nakahahasa ng
isipan ng tao, katulad ng bugtong, ito ay
nangangailangan ng talas ng isip.
1. Puno ay buku-buko, Dahon ay abaniko, Bunga ay
parasko Perdegones ang mga buto.
Sagot: PAPAYA
2. Hindi tao, hindi hayop, May tainga’t may buhok.
Sagot: MAIS
3. Nagtanim ako ng dayap Sa gitna ng dagat, Marami
ang nagsihanap Iisa lamang ang nagkapalad.
Sagot: PAGLILIGAWAN
Kasabihan o kawikaan – Ang mga salawikain,
kawikaan, at kasabihan ay mga maiiksing pangungusap
na lubhang makahulugan at naglalayong magbigay
patnubay sa ating pangaraw-araw na pamumuhay.
Pinalalaganap ng mga nakatatanda ang mga salawikain,
kawikaan, at kasabihan upang imulat at turuan ang mga
nakakabata ukol sa angkop na pagkilos, tamang pag-
uugali, mabuting pakikitungo sa kapwa, at sa tahimik at
masayang pamumuhay.
1. Ang babaeng salawahan,
Hindi dapat pagpaguran.
2. Ang puri ng dalaga’y parang Kristal
Nawawalang halaga kapag nalamatan.
3. Kay tagal namili,
Nauwi sa bungi.
MAY DALAWANG URI NG PAGHAHAMBING
1. Paghahambing na magkatulad
Ginagamit ito kung ang dalawang pinaghahambing
ay may patas na katangian. Ginagamitan ito ng mga
panlaping kasing, sing,magsing at magkasing o
kaya ay ng mga salitang gaya,tulad, paris,
kapwa,at pareho.
2. Paghahambing na di-magkatulad
Ginagamit ito kung ang pinaghahambing ay may
magkaibang katangian.
May dalawang uri ito:
A. Pasahol- Kung ang pinaghahambing ay mas maliit,
gumagamit itong mga salitang tulad ng lalo, di-gaano,
di-totoo, di-lubha, o di-gasino
B. Palamang- Kung ang hinahambing ay mas malaki o
nakahihigit sa pinaghahambingan, gumagamit ito ng
mga salitang higit, labis, at di-hamak.
A. Kahulugan
Ang alamat ay isang uri ng panitikan na nagkukuwento
tungkol sa mga pinagmulan ng mga bagay-bagay sa
daigdig. Karaniwang nagsasalaysay ang mga ito ng mga
pangyayari hinggil sa tunay na mga tao at pook, at
mayroong pinagbatayan sa kasaysayan. Kaugnay ang
alamat ng mga mito at kuwentong-bayan. Ang salitang
alamat ay panumbas sa salitang “legend” ng ingles.
B. Kasaysayan
Ang salitang alamat ay panumbas sa “legend” ng Ingles.
Ang katawagan namang ito ay nagmula sa salitang Latin
na “legendus”, na ang kahulugan ay “upang mabasa”.
Noon pa mang 1300 AD ( After Death ), ang ating mga
ninuno, na kilala sa katawagang Ita, Aetas, Negrito o
Baluga ay may sarili ng mga karunungang-bayan,
kabilang ang alamat. ( Sila ang mga taong walang
permanenteng tirahan.) Ayon sa mga heologo (
geologists ), nakuha o nalikha nila ang mga ito dahil sa
kanilang pandarayuhan sa iba’t ibang lupain sa Asya.
Dahil sa wala silang sistema ng pamahalaan ( bunga
marahil ng kakauntian ), panulat, sining, at siyensya, ang
mga ito ay nagpapasaling-dila o lipat-dila lamang.
Pagkalipas ng 4,000 taon dumating sa ating kapuluan
ang mga Indones na may dalang sariling sistema ng
pamahalaan, panitikan at pananampalatayang pagano.
Ang matatandang alamat ng ating mga ninuno ay
nalangkapan ng kanilang mga katutubong alamat na ang
nilalaman ay tungkol sa mga anito, buhay ng mga santo
at santa, bathala, at pananampalataya sa Lumikha.
Sumunod na nandayuhan sa ating kapuluan ang mga
Malay. Katulad ng mga Indones, sila rin ay may
pananampalatayang pagano.
May dala rin silang sariling mga alamat, kwentong-
bayan at mga karunungang bayan. Sila rin ang nagturo
sa ating mga ninuno ng alpabeto na tinatawag na
Alifbata o Alibata. Dahil dito, ang ilan sa ating mga
alamat na pasaling-dila o bukambibig lamang ay
naisatitik ng ating mga ninuno sa mga kawayan, talukap
ng niyog, dahon, balat ng kahoy, at maging sa mga
bato sa pamamagitan ng matutulis na kahoy, bato, o
bakal. Sa panahong ito, higit na lumaganap ang mga
alamat hinggil sa pananampalatayang pagano at sumibol
ang “Maragtas” at “Malakas at Maganda”.
Nandayuhan din sa ating kapuluan ang mga Intsik,
Bumbay, Arabe at Persyano. Ang mga ito ay may mga
dala ring kani-kaniyang kultura na nakaambag sa patuloy
na pag-unlad ng mga alamat sa ating kapuluan. Sa
mga panahong ito higit na umunlad ang wika at panulat
ng ating mga ninuno kaya’t marami sa mga alamat ang
naisulat at naipalaganap. Gayunpaman, nakahihigit pa
rin ang mga alamat na nagpasalin-salin sa
bibig ng mga taong-bayan. Sumunod na nandayuhan sa
ating kapuluan ang mga Espanyol
may layuning mapalawak ang kanilang kolonya, at
magpalaganap
pananampalatayang Kristyanismo. Ipinasunog ng mga
prayleng Espanyol ang mga naisulat na panitikan ng
ating mga ninuno. Ang iba’y ipinaanod sa ilog sapagkat
ayon sa kanila ang mga iyon raw ay gawa ng demonyo.
Ngunit ang mga alamat at iba pang panitikang
nagpasalin-salin lamang sa bibig ng mga taong-bayan ay
hindi nila masira. Nanatili ang mga
alamat, nakitalad, nakipagsubukan sa mahaba at
masalimuot
panahon at nanatiling buhay hanggang sa kasalukuyan.
Ang panitikan ay nagsasabi o nagpapahayag ng mga
kaisipan, mga damdamin, mga karanasan, hangarin at
diwa ng mga tao. At ito rin ang pinakapayak na
paglalarawan lalo na sa pagsulat ng tuwiran o tuluyan at
patula.
Ang salitang panitikan ay nanggaling sa salitang "pang-
titik-an" na kung saan ang unlaping "pang" ay ginamit at
hulaping "an". At sa salitang "titik" naman ay
nangunguhulugang literatura (literature), na ang
literatura ay galing sa Latin na litterana
nangunguhulugang titik.
Nagsasalaysay din ito sa pamahalaan, lipunan at mga
pananampatalaya at mga karanasang may kaugnay ng
iba’t ibang uri ng damdamin tulad ng pag-ibig,
kaligayahan, kalungkutan, pag-asa, pagkapoot,
paghihiganti, pagkasuklam, sindak at pangamba.
Uri ng Panitikan
1. TULUYAN o PROSA - nagpapahayag ng kaisipan.
Ito'y isinusulat ng patalata.
2. PATULA - nagpapahayag ng damdamin. Ito'y
isinusulat ng pasaknong.
Pinagmulan ng Marinduque (Alamat)
Noo’y bago pa lamang kapapadpad sa ating
dalampasigan ng mga Kastila. Sa balangay ng Batangan,
ngayo’y Batangas, ay kalakip ang Mindoro at mga
lupalop ng timog-kanluran ng Laguna hanggang
Kamarines.
Si Batumbakal ay kilalang datu ng Batangan at mga
balangay sa karatig nito. Sila’y mayaman at
makapangyarihan.
Tampok ng Katagalugan ang kanyang kaisa-isang anak
na si Mutya Marin. Si Mutya Marin ay maganda,
mahinhin at halos ang lahat ng katangian ng dalagang
Silangan ay napisan sa kanya. Siya’y kayumangging
kaligatan. Alun-alon ang buhok na hinabi ng hatinggabi.
Mapungay ang mga mata, matangos ang ilong, linalik
na ang baba at may gatla sa leeg. Siya’y may nunal sa
batok. Balangkinitan ang katawan. Katamtaman ang
ng taas. Ang baywang ay hugis hantik. Manipis ang alak-
alakang nagbabadyang siya ay masipag, ayon sa
matandang kasabihan.
Maraming tagahanga si Mutya Marin at kabilang dito ay
si Datu Bagal na ubod ng yaman. Ang kaharian niya’y
kilala sa tawag na Mindoro (Mina de Oro). Sina Datu
Sagwil ng Laguna at Datu Kawili ng Kamarines ay mga
tagahanga rin subali’t ang nagpatangi sa lahat kay Marin
ay isang dukhang mang-aawit, si Garduque, manghahabi
na
ng tula at tagahanga ng kalikasan. Siya’y taga-Taal at
isang mandaragat sa lawang Bunbon.
Isang araw, nagpabalita na magkakaroon ng palaro sa
palasyo bilang parangal sa mga anito. Ang mga
manlalaro ng iba’t ibang kaharian ay nagsidalo.
Dumating ang palarong pinakahihintay. Natipong lahat
ang mga pambato ng sarisaring palakasan. Angunang
labanay pagbinitng palaso. Ang nakatamo ng gantimpala
ay bantog na Mangyan ng Mindoro na si Balindada.
Ang ikalawang paligsahan ay palayuan ng pagbato sa
ibayong ilog. Ang nagkamit ng karangalan ay Igorot na
kinatawan ng Bulu-bundukin.
Ang karera sa kabayo ay isinunod at sinalihan ng mga
prinsipe. Sinumang makatalo kay Mutya Marin ay siya
niyang paka-kasalan. Subali’t lahat ay nabigo. Sa bilis, si
Mutya Marin ay kawangis ng limbas. kaya napahiyang
lahat ng kanyang tagasuyo.
Sa huli, si Marin ay itinanghal na reyna ng paligsahan at
siya’y pinutungan ng korona ng karangalan. Ang
nagkapalad magputong ng korona ay walang iba kundi
ang makatang kasintahan.
Natapos ang parangal sa mga anito at nagsialis ang mga
panauhin.
Nagbalik sa kaharian ang mga araw na katulad ng dati.
Dahil sa sina Datu Bagal, Sagwil at Kawili ay mga
kapalagayang-loob ng ama ni Marin, sa loob at labas ng
kaharian ay nakapaghahandog sila ng pag-ibig sa
mutyang dalaga. Sa kabilang dako naman, ang binatang
makata ay di-mamakailang pinagbawalan ni Datu
Batumbakal na huwag makipagkita sa kanyang butihing
anak.
“Bakit ka pumapasok sa loob ng aking kaharian nang
wala akong pahintulot?” ang minsa’y tuligsa sa kaawa-
awang makata.
“Ako po’y sumusunod lamang sa utos ng iyong anak.”
“Mula ngayo’y di ko gustong makita ang
pagmumukhang iyan, pangahas,” ang pagbabala ng datu.
“Hindi po ako pangahas. Hindi ko po masuway si Mutya
Marin. Ako po’y pinabibigkas ng mga tulang kanyang
kinagigiliwan.”
“Magtigil ka, walang-turing!”
Umalis ang makatang ang mukha’y nasa talampakan.
Hindi na matiis ni Mutya ang paglait ng kanyang ama sa
minamahal. Kaya minsa’y ipinagtanggol ni Marin ang
binata.
“Hari kong Ama, utang na loob! Huwag ninyong
hamakin ang aking kasintahan. Siya ang tumutugon sa
aking mga saligan sa buhay.”
Hindi pa nakatapos si Marin sapagka’t si Datu
Batumbakal ay nagsalita. “Ikaw ay nabubulagan.
Ipagpaliban natin anghinggil sabagay na iyan. Sa iba
nang araw natin pag-usapan.”
Napipi si Marin at siya’y hindi na nakaimik kaputok
man.
Maluwat ding panahon ang lumipas na di pumapasok
ang mang-aawit sa palasyo. Likha palibhasa ng di-
matingkalang kapangyarihan ng pag-ibig, si Mutya
Marin ay sadyang nagliwaliw sa kaparangan sa
pagbabaka-sakaling matagpuan doon ang abang makata.
Nakarating siya sa matulaing Hog Pansipit. Napadako si
Mutya sa panig ng baybaying ilog na mapanganib.
Dito’y maraming mga buwaya na sumisilangtao.
Nang sisilain na lamang at sukat si Marin ng isang
mabangis na buwaya, ay siya namang pagdating ng
makatang kasintahan. Sa kabutihang-palad
kapagkaraka’y buminit ang binata sa palaso. Natudla and
buwaya kaya nasagip si Marin sa nakaumang na sakuna.
“Salamat, Mahal! ipinag-aadya pa ako ng ating mga
anito!”
“Bakit ka nangahas maglibot sa kagubatan? Di mo ba
alam na ikaw ay kagigiliwan ng nuno sa punso? Kung
magkagayon, hindi ka na makababalik sa palasyo.”
“Ewan ko ba! Hindi ako mapalagay kung hindi kita
makita. Maluwat nang hindi mo ako sinisipot. Kay dali
mong makalimot!” ang pagtatampo ng dalaga.
“May babala sa akin ang iyong ama.”
“Kung talagang tapat sa akin, kung tunay ang iyong
pagmamahal, hahamakin ang lahat. Kahit kamataya’y
iyong susuungin kung dahil sa akin.”
“Marin, tunay nga bang ako’y iyong minamahal? Ako’y
isang dukha, kumain dili. Bakit mo ako itatangi? Si Datu
Bagal ay mayaman. Si Datu Sagwil ay
makapangyarihan. Si Datu Kawili ay marahas. Bakit ako
ang pag-uukulan ng iyong kalinga?”
“Ang puso ko’y iyong sinusugatan,” pakli ng dalaga.
“Sundin mo ang iyong mahal na ama. Ang datu ay ayaw
sa akin. Ano nga naman ang iyong mapapala sa isang
mang-aawit na tulad ko? Maaari ka bang pakainin
lamang ng aking mga tula?”
“Hindi ang pagkain lamang ang nakabubuhay sa tao.
Banal ang iyong kaluluwa.”
“Salamat, Marin Nalalaman mo bang ang pakikipagkita
mong ito sa aki’y ipinagbabawal ng datu?”
“Oo.”
“Nalalaman mo bang ang pakikipagtagpo mo sa aki’y
nanga-ngahulugan ng pagtagpas sa aking ulo? Baka pati
ikaw ay maparamay.”
“Nababatid ko. Ako’y nakipagtagpo sa iyo upang
minsan pa nating sariwain ang sumpaang sa ating dalawa
ay walang mamamagitan kundi kamatayan!”
“Isinusumpa ko. Kita’y mamahalin hanggang langit.”
“Magmamahalan tayo hangga’t may daigdig. Magsadya
ka mamayang gabi sa palasyo, sa halamanang dati nating
tagpuan. Mayroon akong ipagtatapat.”
“Umalis ka na at baka hanapin ka ng iyong ama.”
“Siya nga. Isa lamang aliping dalaga ang kasama.”
Inihatid ng binata ang dalaga hanggang sa tabi ng
kabayanan.
Nang kinahapuna’y ipinatawag si Marin ng ama. “Bakit
ka ba nakikipagtagpo nang lihim sa dukha mong
kasintahan? Ito’y sinsay sa aking mga kautusan at
kaugalian ng balangay. Ang maharlika ay sa maharlika
at ang alipi’y sa alipin. Bukas na bukas din aking
papupugutan ang iyong kasintahan.”
Hindi nakuhang makapagmatuwid ang dalaga. Alam
niya ang bawa’t sabihin ng ama’y masusunod.
Napakasungit ng datu! Pinasusian si Mutya Marin sa
itaas ng tore. Nang dumating ang tipanang oras ay
walang makitang Marin sa halamanan. Hinanap ng
binata ang dalaga.
Nakita niyang maliwanag ang tore kaya sinapantahang
naroon ang hinahanap. Sumagi sa kanyang hinala na
namalayan ng datu ang pakana nilang pagtatagpo.
Ang mang-aawit ay nagpunta sa paanan ng tore nguni’t
paano niya maaakyat iyon? Wala siyang mahagilap na
lubid o anumang tali. Siya’y naupo at nag-isip.
Namataan niya na may aninong gumagalaw sa bintanaat
ilang saglitpa’y may naglawit ng lampara. Napag-alaman
niyang si Marin ay gising. Nahinuha niyang batid ni
Marin na siya’y nasa paanan ng tore at naghihintay.
“Dapat sana siyang mag-ingat sa paglalawit ng ilaw
sapagka’t baka mahalata ng bantay,” ang bulong ng
makata sa sarili.
Samantalang ang binata ay nasa ganitong pagmumuni-
muni, bigla siyang namangha nang makita si Marin sa
kanyang harapan. Ang dalaga pala’y naghugos sa tore sa
pamamagitan ng lubid at mga piraso ng damit na
pinagbuhol-buhol.
“Giliw,” ang Simula ni Marin, “bukas ay papupugutan
ka.”
“Ako’y nakahanda. Pumapayag ka ba?”
“Hindi maaari. Tayo ay magtanan habang may panahon.
Mayroon akong kinasabuwat na mga alipin na gagaod sa
ating bangka. Sa Wawa tayo hinihintay.”
“Saan tayo tutungo?”
“Tayo’y tatakas. Tayo’y pasasatimog… saan man…
doon sa walang amang makapanghihimasok sa pag-ibig
ng anak.”
Ang dalawa’y nagtanan. Magdamag silang naglayag sa
lawak ng karagatan.
Nag-umaga. Nang mag-aalmusal na, siyang pagkapansin
ng datu na si Marin ay wala na. May nakapagsumbong
na siya’y tumakas. Inihanda at iniutos ng datung habulin
ng mabilis na batil pandigma ang magkasintahang
tumalikod sa kaugalian ng balangay.
Nagpabalita si Datu Batumbakal sa tatlong datung
tagasuyo ni Mutya Marin. Si Datu Sagwil ay madaling
tumugon.
Sa mga nagsihabol ay kasama si Datu Kawili na siyang
gustong pagpakasalan kay Marin. Si Datu Bagal ay
sumama rin nang magdaan sa Mindoro ang mga
humahabol.
Anong magagawa ng munting sasakyang kinalululanan
ng magkasintahan? Walang pagsalang sila’y aabutin!
Lima lamang oras ang nakalipas matapos makapag-
almusal ang datu nang abutin ng dambuhalang
sasakyang humahabol ang mga nagsitakas.
Binuo ng magkasintahan sa kanilang sarili na sila’y di
pabibihag nang buhay, kaya sinabi na mangyari na ang
dapat mangyari. Bilang pagmamatigas ng binata ay
pinagkaisahan nilang magpatihulog sa karagatan.
Pinagtali ang dalawang kamay ng matibay na lubid at
ito’y ikinabit sa mabigat na bato upang sila’y magtuloy-
tuloy sa kailaliman ng dagat.
Ganito nga ang nangyari. Nang iilan na lamang dipa ang
agwat ng maliit na sasakyan sa malaking sasakyang
humahabol, ay magkayapos na tumalon sina Marin at
ang binata. Tuloy-tuloy sa kailaliman ng tubig dahil sa
mabigat na pataw na nagsilbing sangkap ng kamatayan.
“Paalam, Batumbakal,” ang sabi ni Garduque
“Paalam, Amang,” ang sabay ni Marin.
Hindi matagpuan ang magkasintahan. Para manding
bulang hinigop ng buhawi.
Kinaumagahan, anong pagtataka ng mga nagsisihanap
nang makita ang isang malaking pulo sa dakong
tinalunan ng magsinggiliw. Mula noon ay pinangalanan
ang pulo na MARINDUQUE, galing kina Marin at
Duque.
Nagsisi si Datu Batumbakal nguni’t huli na. Bilang
pagtitika sa kanyang nagawang pagmamalupit, siya’y
nagpakatino. Siya’y naging mapagmahal sa kanyang
mga sakop. Ang mga alipin ay kanyang pinag-ukulan ng
pagtingin na higit sa rati. Binago niya ang mga batas na
pinaiiral sa balangay. Ang mga alipin at mga maharlika
ay naging pantay-pantay sa dambana ng mga anito
tungkol sa pag-ibig at suliranin sa puso.
Ang Marinduque ngayon ay isang pulong may
magaganda at matulaing tanawin. Pinilas ang ganda kay
Marin at hiniram ang tula sa dakilang mang-aawit.
Mga Kwentong Bayan / Folktales
Ang kuwentong-bayan (Filipino: folklor) ay mga
salaysay hinggil sa mga likhang-isip na mga tauhan na
kumakatawan sa mga uri ng mamamayan, katulad ng
matandang hari, isang marunong na lalaki, o kaya sa
isang hangal na babae. Karaniwang kaugnay ang
kwentong-bayan ng isang tiyak na pook o rehiyon ng
isang bansa o lupain. Kaugnay nito ang alamat at
mga mito.

Ang epiko o epic sa wikang Ingles ay isang

uri ng panitikan na matatagpuan sa iba’t ibang etniko na
tumatalakay sa kabayanihan ng pangunahing tauhan
laban sa mga katunggali nito.

Ito ay isang tulang pasalaysay na nagpapakita ng hindi

pangkaraniwang pangyayari kung saan ang mga
pangunahing tauhan ay nagtataglay ng mga katangiang
nakahihigit sa karaniwang tao.

- SIMULA
- GITNA
- WAKAS

Ang pang-abay o adverb ay ang bahagi ng pananalita na

nagbibigay katuringan o naglalarawan sa pang-
uri, pandiwa, o maging sa kapwa nito pang-abay. Ito ay
tinatawag na adverb sa wikang Ingles.

Pang-abay na pamanahon

Ang pang-abay na pamanahon ay nagbibigay turing sa

kilos ng pandiwa. Ito ay nagsasaad kung kailan ginawa,
ginagawa, o gagawin ang kilos.
Mga Halimbawa: Bukas, Kanina, Gabi-gabi
Pang-abay na Pamaraan
Ang pang-abay na pamaraan ay nagsasaad kung paano
isinagawa ang kilos ng pandiwa sa pangungusap.
Mga Halimbawa: Hinay-hinay, Malakas, Mabilisan
Pang-abay na Panlunan
Ang Pang-abay na Panlunan ay nagsasaad ay tumutukoy
sa pook kung saan naganap ang kilos o pangyayari.
Halimbawa: Umalis papuntang parke ang mga bata.
Pang-abay na Panggaano
Ang pang-abay na panggaano ay nagbibigay turing sa
sukat, bigat, o timbang ng isang tao o bagay.
Halimbawa: Limampu’t pitong kilometro ang layo ng
bahay nina Geoffrey at ng pamilya niya sa bahay ni Tiya
Mirasol.
Ang pang-abay na ingklitik ay maikling kataga na
walang kahulugan sa kanilang sarili subalit
nakapagpapabago ng kahulugan ng
pangungusap.Halimbawa ng mga ingklitik ay ba, nga,
yata, pala, daw/raw, kaya, kasi, man, muna, lang, pa,
na, at iba pa.